Immanuel Kant

Batıs Filosofiyası 18shi a'sir filosofiyası
Immanuel Kant
Name	Immanuel Kant
Birth	22 Aprel 1724 Königsberg, Prussia
Death	12 February 1804 (aged 79) Königsberg, Prussia
School/tradition	Kantianism, enlightenment philosophy
Main interests	Epistemology, Metaphysics, Ethics, Logic
Notable ideas	Categorical imperative, Transcendental Idealism, Synthetic a priori, Noumenon, Sapere aude, Nebular hypothesis
Influenced by	Wolff, Baumgarten, Tetens, Hutcheson, Empiricus, Montaigne, Hume, Descartes, Malebranche, Spinoza, Leibniz, Locke, Berkeley, Rousseau, Newton, Emanuel Swedenborg
Influenced	Fichte, Schelling, Hegel, Schopenhauer, Nietzsche, Peirce, Husserl, Heidegger, Wittgenstein, Sartre, Cassirer, Habermas, Rawls, Chomsky, Nozick, Karl Popper, Kierkegaard, Jung, Searle, Michel Foucault, Hannah Arendt, Giovanni Gentile, Karl Jaspers, Hayek, Bergson, Ørsted, A.J. Ayer, Emerson, Weininger, P.F. Strawson, Leo Strauss, John McDowell
Signature

Immanuel Kant (22-Aprel 1724 jılı  – 12-Fevral 1804 jılı) 18shi a'sirdegi nemis filosofı, Prussiyanın' Königsberg (ha'zir Kaliningrad, Rossiya) qalasında tuwılg'an. Ol Evropanın' ha'm Ag'artıw da'wirinin' en' abıroylı ha'm ta'sirshen' oyshıllarının' biri bolıp esaplanadı.

O'miri

Immanuel Kanttin' a'kesi Johann Georg Kant degen adam bolg'an. 1732-jili, Immanuel Frederick kolledjine oqiwg'a jiberiledi. 1740-jili ol Konisberg qalasindag'i Albertus Universitetine oqiwg'a kiredi ha'm ol Gottfried Leibniz ha'm onin' sha'kirti Christian Wolff filosofiyasin u'yrenedi. 1746-jili a'kesi o'lgennen keyin Kant universitetti taslap jeke sabaq berip basladi. Azmaz waqittan keyin ol Gertsog Kayzerling ha'm onin' shan'arag'ina jeke sabaqlar berdi. 1755-jili Kant lektor bolip islep basladi ha'm usi jumisti 1770-jilg'a shekem dawam ettirdi. 1766-jili ol Patsha Kitapxanasinin' ekinshi kitapxanashisi bolip bekitildi. Keyinirek Kant Konisberg Universitetinin' Logika ha'm Metafizika fakul'tetine dekan bolip saylandi. Kant o'miri dawaminda Konisberge qalasinan ju'z kilmoetr ko'birek qashiqliqqa shig'ip ko'rmegen. Kant o'lerinde tek bir so'z aytqan: "Jeterli".

Filosofiyasi

Kant oz'inin' nemis idealistleri qatarina kirgiziliwine qarsi boldi. Kanttin' en' ataqli miyneti 1781-jili basilip shiqqan Taza oylawdin' kritikasi (Kritik der reinen Vernunft) kitabi esaplanadi. Kant o'z oylaw jolin filosofiya emes, "kritika" dep atadi. Onin' oyinsha kritika bul haqiyqiy filosofiyanin' tiykarin saliwg'a tayarliq basqishi esaplanadi. Al haqiyqiy filosofiyanin' tiykarin saliw ushin, adamlar adam oyi qanday mu'mkinshiliklerge iye ha'm ol qanday da'rejede sheklengenligin biliwi za'ru'r. Joqarida keltirilgen kitabinda ol adamnin' oyinin' seziw ha'm bir zatti oylawdag'i bir neshe sheklerin ko'rsetip berdi. Seziwde adam oyinin' eki shegi bar: waqit ha'm prostranstvo?. Yag'niy fizikaliq ob'ektler joq, tek g'ana sananin' sezimler arqali zatlardi seziw shekleri g'ana bar. Kanttin' oyinsha oylawda on eki taza ratsional tu'sinikler yamasa kategoriyalar bar ha'm olar to'rt tarawg'a bo'linedi: sapa, san, salistirmaliliq ha'm kategoriyaliliq. Kant adam oyi bul pikirlerdi ha'mme na'rselerge isletedi dep esapladi.

Ideologiyasi

Bizlerdin' oylarimiz bul tek g'ana bizlerdin' fantaziyamiz ba? Kant bul sorawg'a yaq dep juwap berdi. Onin' oyinsha sananin' sol sezim ha'm ratsional sheklerisiz, bizler hesh na'rseni oylay almaymiz. Sonday-aq, Kant usi sheklengenligimiz sebepli bizler bile almaytug'in zatlar boliwi mu'mkin, ha'm sonday-aq bizler bile alatug'in zatlarda boliwi mu'mkin dep isendi. Bular jeke fantaziyalar boliwi da mu'mkin emes, sebebi bul shekleniwler ha'mme adam sanalari ushin belgili bir waqiya ushin birdey. Kant bizler tikkeley bile almaytug'in zatlardi Ding an sich -- "zattin' o'zi" dep atadi. Bizler "zattin' o'zi" haqqinda oylawimiz mu'mkin, biraq oni bile almaymiz yamasa ol tuwrali hesh qanday ta'jiriybege iye bola almaymiz. Quday, jannin' sheksiz jasawi, o'limnen son'g'i o'mirge uqsag'an zatlar "zattin' o'zi"ne kiredi, sonin' ushin Kanttin' oyinsha olar filosofiya ushin tuwri ob'ektler emes.