ILLINOIS UNIVERSITY OFILUNOIS AT URBANA-CHAMPAIGN PRODUCTION NOTE University of DHnois at Urbana-Champaign Iibrary Brittle Books Project, 2014.COPYRIGHT NOTIFICATION In Public Domain. Published priorto 1923. This digital copy was made from the printed version held by the University of lllinois at Urbana-Champaign. It was made in compliance with copyright law. Prepared for the Brittle Books Project, Main Library, University of lllinois at Urbana-Champaign by Northern Micrographics Brookhaven Bindery La Crosse, Wisconsin 2014DEUERLI CHsihi' BUCHHANDLUNG in ^ijttingcn. /c ! No, Department of .......811:............. UBBAR? of~\[~0 11 I j Illinois Industrial University, ! CHAMPAIGN, ILLINOIS. are not to toe Taken from the Library Rbom.^fSi*M. TULLII CICERONIS SCRIPTA QUAE MANSERUNT OMNIA. RECOGNOVIT REINHOLDUS KLOTZ. PARTIS I. VOL. I. CONTINENS IBROS IV AD C. HERENNIUM ET LIBROS II DE INYENTIONE. EDITIO ALTERA EMENDATIOR. LIPSIAE IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI. MDCCCLXVIILfx LIPSIAE TYPIS B. G. TEUBNEEIePROOEMIUM EDITOHIS. in M. Tnllii Ciceronis libris rlietoricis recog$ioscendis editione illa egre™ gia? quam Io. Casp. OreiliiiB et Io. Georg. Baiteras professores Turi- censes collatis viribus anno MDCCCXLV. paraverunt, ut par erat, pro fundamento usus sum. Sed> in singulis tamen loeis et saepius quidem, quam ab initio putaram, etiam ab iliorum iudicio atque auctoritate mihi recedendum fuit, quod aliquotiens mihi viderentur homines doctissimi suis copiis, quas surnmo studio atque maxima diligentia comparaverant, nimium confisi quae ab aliis parata essent considerasse minus atque a vero descivisse. Eorum locorum quos paucis verbis satis a me expli- cari posse arbitratus sum brevi notatione, quam subieci, pertractavi, iilos autem, qui longiorem disputationem requirerent, praetermittere hoc loco malui, quam ita tangere, ut tamen non satis intelligerentur. Lib. adC. Her. 1. c. 1. §. 1. dubitavi omnium paene librorum auctori- tatem: de re dicere incipiemus, sed si etc. negligere, quod ea oratio maio- rem familiaris sermonis speciem habet ad hunc locum maxime idoneam, v. Cic, ep. ad Att. IV, 8. a. §. 2. Valde scribas ad me velim de gladia- toribus, sed ita, bene si rem.gerunt etc. cl. infra ad C. Herenn. II, 1, 1. de inv. I, 9, 12. c. 3. §. 4. scripsi: in sex partes orationis consumitur: exordium, narrationem- etc. non sine libris, et sic constanter in his libris dicitur, v. I, 10, 17. 1, 11, 19. II, 2, 3, II, 4, 6. II, 5, 8. II, 13, 19. II, 18, 28. III, 1,1. III, 2, 3. III, 11, 20. III, 13, 23. IV, 34, 46. c. 4. §. 8. edidi: a nostra, ab adversariorum nostrorum, db auditorum per- sona, non soltim de optimorum et plurimorum librorum auctoritate, qui nostrorum addunt, verum etiani propterea, quod hic rei intelligentia eo verbo adiuvatur. Paullo post c. 5. non erat spernenda omnium libro- rum auctoritas in verbis his: si nostrum officium sine adrogantia lau- dabimus, atque in rem publicam quales fuerimus aut in parentes aut in amicos aut in eos ipsos, qui audiunt, aliquid referemus, dum haec etcB nam quod volgo omittunt aliquid ante referemus, propterea falsum est, quia saepe soliti sunt Latini, quo .magis iustiim quendam modum in aliqua re servare viderentur, per istum Accusativum, qui adverbii vi~ cem adsumit, ipsi restringere quodammodo quod dixerunt. V. Cic. orat. Sestian. c, 4. §. 10. Recita, quaeso, P. Sesii, quid decrerint Capuae de- a *IV PROOEMIUM EDITORIS. curiones, ut iam puerilis tua vox possit aliquid signiftcare inimicis no- stris, quidnam, quum se corroborarit, effeetura esse videatur. Cf. Lexic. lat. ling. nostrum vol. 1. p. 298 sq. Eudem §. extrema scripsi: si no- stram causam laudando tollemus plurimorum et optimorum librorum auctoritate, quod etsi recte inter se extollere et deprimere opponerentur, tamen non minus vv. laudando tollere et per contempiionem deprimere eandem oppositionis rationem conficiunt. c. 6. §. 10. omisi verbum ex- ordiemur post verba: ab aliqua re, quae risum movere possit, vulgo positum, quia idverbum omni librorum auctoritate destituitur, et facile aliquid verbi a communi intelligi potest. c. 7. §. 11. Lambini coniectu- ram secutus scripsi in dicendo pervenire pro volgato in dicendi opere pervenire, quod libri non hoc, sed in dicendi opere venire habent. Ibid. duas interpolationes induxi et primum verba leviter commutato volgo post verba: Item illud, quo posita delevi, deinde verba: quod se- paratum vocatur; in quo etiam translatum includitur, sustuli. Omnia haec, quae carent librorum testimonio, ex lib. de invent, I, 18, 26. huc ilJata sunt. Inter haeQ verba autem scripsi aut nimium longum est ex optimis et plurimis libris pro volgata scriptura: aut nimis longum est. V. lib. 1. c. 1. §. 1. ne nimium longa sumatur oratio. et Cic. ep. ad Att. XII, 18 , 1. quod mihi tamen nimium longum videtur. c. 8. §. 12. non credo verba vel laudationis in paucis libris omissa in suspicionem interpolationis vocanda esse propterea, quod aut propter similitudinem terminationum aut etiam ideo omitti poterant, quod vel particula, in hoc membro per se aptissima librariis post aut — aut — aut suspecta videbatur. c. 10. §, 16. artificium ex optimis et plurimis libris scripsi, quia hic non tam de officio, quam de ratione disciplinae sermo est. V. infra III, 1, 1. cl. II, 1, 1. §. 17. retinui quidem volgatam scriptu- ram perorata narratione, quamquam ex librorum vestigiis, v. I. G. Bai- teri Var. lect. ad rhet. ad Her. libros IV. p. 5. et Oudendorp ad h. 1. p. 32. ed. Lindem., apparet non hoc, s.ed compendium quoddam in an- tiquo libro fuisse. Id non videtur post narraiionem, ut in quibusdam libris explicatum est, fuisse, sed i. e. secundum narrationem. V. lib. II. c. 9. §. 18., ubi plures libri eodem modo turbant et in libro Trossiano secundum per post exponitur. II, 30, 47., ubi eodem modo pro verbis secundurn narrationem in Cod. Claudii Puteani cum ratione a pr. manu, in Erf. cum narratione non satis intellecto a librariis usi- tato compendio scriptum est. item lib. IV. c. 40. §. 52., ubi in libris permultis pro secundum narrationem legitur dum narrationem propter idem compendium. c. 11. §. 18. ubi volgo edebatur: e corpore telum cruentum educit, libri omnes e praepositionem omittunt, quod recepi. V. Virg, Aen. X, 744. Hoc dicens eduxit corpore telum, Plin, hist, nat. VII, 20 (19), 83. C. Milonem athletam, quitm constitisset, nemo vestigio educebat. Paullo post retinui omnium paene librorum scriptu- ram: Quum fratrem occisum, inimicum fratris cum gladio cruento videt9 capifis arcessit. Etenim illud ipsum, quod in libris aliis vel vidit vel videret vel videat scriptum est, ostendit particulam quum ante fratremPROOEMIUM EDITOKIS. v ex antiquo fonte manasse. c. 12. §. 21. revocavi librorum tantum non omnium scripturam: qui per id temporis quaestor urbanus erat. Nam per, quod ex nno alterove libro excid.it, facile per compendium scri- ptum p obiitterari potuit. Eodem iure autem per id temporis dici pote- rat, quo Cic. pro Cael. 8, 18. dixit ad id loci et multa eiusmodi. c. 13« §. 23. scripsi: Lex: S1 FUIllOSUS ESCIT ETC. pro eo, quod volgo edebatur: Lecc est: SI ETC. Nam est et hoc loco in libris de est et altero, qui est de invent. II, 50, 148. Paullo post scripsi: Ei damnato — soleae ligneae in pedibus inductae sunt et in carcerem ductus est, pro eo, quod voigo contra libros substituerunt soleae ligneae pedi- bus indutae sunt. Eodem modo de invent. lib. II. c. 50. §. 149. eden- dum est ex librorum testimonio: Ei statim — ligneae soleae in pedes inductae sunt. Neque .enim solum indui sic dicebatur, verum etiam in- duci. Eodem modo ipse- locutus Augustus videtur in commentariis suis, si conferas Plinii verba hist. nat. II, 7 (5), 24. Divus Augustus laevwn prodidit sibi calceum praepostere inductum, quo die seditione militari prope adflictus est. cum Suetonii verbis vit. August. c. 92. Auspicia et omina quaedam pro certissimis dbservabat, si mane sibi calceus perpe- ram ac sinister pro dextero induceretur, ut dirum etc. Uterque eniin scriptor ex eodem fonte hausisse videtur. Tum Virg. Aen. VIII, 457«, tunicaque inducitur artus, et Stat. silv. VIII, 2, 67. Albentique • humeros induxit amictic. c. 15. '§. 25. edendum putavi: ut, si impedimenta re- linqueret, exercitum educeret, ex libris optimae notae, Cod. Gryph. uno, Leidensi altero, Mediceo longe praestantissimo, quorum librorum consen- tiens vox maximopere nos movere debebit. Nam quod alterum efficacius dixerunt Oreliius et Baiterus, non agnosco. V. Gronovium acute de hoc loco disputantem. c. 17. §. 27. scripsi: sed eae omnes simili ralione reperientur, quod in libris tantum non omnibus sed et omnes scriptum est. Facile enim ee', i. e. eae, et e, i. e. et confundi poterat. Lib. II. c. 1. §. 1. scripsi: in quibus partibus artis elaborare con- veniret. H. 1. partes artis dicuntur eodem modo, quo infra III, 1, 1. partes artificii. Officiis autem ab eis interpolatum videtur, qui verba ut ea officia etc. ante oculos habebant. Tum scriberemus erat scriben- dum pro conscriberemus propter ipsam librorum auctoritatem. §. 2. sed parvam partem etc., quod est in libris plerisque reiiqui, ut familiarius dictum, v. quae dixi ad III, 1, 1. Paullo post coniuncte pro coniunctim ex optimorum librorum indicio scribendum erat. Eadem ratio infra ob- tinenda est III, 2, 3. proximus autem pro postremus Gronovius recte adsumpsisse videtur. c. 3. §. 5. verba in quo cum multis libris omisi. Loci intelligentia ita adiuvatur, si pleniore interpunctione post devocar i facta scribis: Deinde vita hominis ex ante factis spectatur: primum considerabit accusator etc. c. 4. §. 7. retinui vv. transigendam et paullo post ad id perficiendum, ab aliis in suspicionem adducta. Addi talia potuerunt, sed etiam omitti, praesertixn si erant, ut hoc loco factum est in vett. edd. per compendia scripta: adearetrasigeda et ad idgficiedu. Postea: Spes perficiendi ecqua fuerit, Spengelium secutus ex optimorumVI PROOEMIUM EDITORIS, librorum indiciis edidi, in quibus haec qua, haec quae et similia scripta sunt. c. 5. §. 8. reliqui librorum omnium scripturam: per qaod res coarguitur etc., quae intelligi recte potest, pro eo, quod Ernestius reus substituit. Deinde scripsi ex optimorum et plurimorum librorum aucto- ritate: si quid eiusmodi relictum sit aut vestigium rei repertum, pro eo, quod volgo legebatur: relictum aut — repertum fuerit. fuerit enim per se minus aptum substitutum est, ubi sit post relictum oblitteratum erat. Caeterum in extrema §. peccati se c. scribendum nunc ex libris credo. c. 6. §. 9. scripsi cum libris: Proprii sunt, quibus nisi accu- saior, et ii, quibus nisi defensor nemo potest uti. Sed fortasse olim scriptum fuit: Proprii ii sunt, quibus nisi accusator, et ii, quibus eto,. Eo enim loco ii facile praetermitti in describendo potuit. Eadem §. ex- Irema ex bonorum librorum (Cod. Claud. Puteani, Medicei optimi, Bam- bergensis antiquioris, Frisingensis, Erfurtensis aliorumque) auctoritate edidi: Haec et ad improbationem et ad interrogationem testium perti- nebunt, pro eo, quod volgo legebatur: et ad improbationem et ad ap- probatiojiem, in quibus verbis ipsis non consentiunt caeteri libri. Est autem improbatio testium universa de testibus oratio elevans eorum auctori- tatem, interrogatio autem singularis iila actio, qua testes in iudicio interrogantur. c. 9. §. 1,3. scierintne est de Orellii coniectura pro voi- gato scirentne, tum quod scripserit pro quod perscripsit ex optimis libris positum est, cum ratione autem propterea pro certa cum ratione scriptum est, quod adiectivum certa in plurimis libris nullam certam sedem habet, in quibusdam etiam prorsus omissum est. c. 11. §. 16. ex libris bonis et multis scripsi quum odiosi tum obscuri interpretes sunt pro volgato tum odiosi etc., de quo iam rectissime iudicavit Lin- demannus ad h. 1. Postea reliqui interdicere in libris scriptum, quam- quam non nego mihi Ciceronem interiicere scripsisse videri. c. 12. §. 17. non erat omnium librorum scriptura in dubium vocanda, sed potius rectius interpungenda hoc modo: Maiestatem minuit is, qui ea tollit, ex quibus rebus civitatis amplitudo constat; quae sunt ea, quae capiunt suffragia populi et magistratus consilium. Nempe igitur tu et populum suffragio et magistratum consilio privasti, quum pontes disturbasti, in quibus verbis si scriptor pro quae sunt ea, quae etc. dixisset: haec autem sunt ea, quae etc., fortasse nemo de loco dubitasset. Sed non debet offendere repetitum pronomen, v. II, 20, 30. Yerba autem: quae capiunt suffragia popidi etc. faciliora essent ad intelligendum, si scri- psisset auctor: qiiae continent suffragia etc. quamquam verbum ca- piendi recte usurpatum est, v. III, 19, 35. §. 18. scripsi ex libris paene omnibus: Haec legibus et moribus, aequo et bono reperientur, pro eo, quod legebatur: legibus, moribus, aequo et bono etc. Nam quemadmo- dum aequum et bonum coniuncte dicitur, ita etiam verba legibus et moribus aptius inter se copulata sunt. Y. infra III, 3, 4. c. 14. §. 22. scriptum est ex libris paene omnibus: quum statuendi non habuerit po- testatem. c. 15. autem de Gronovii coniectura: deinde spectandum est, aequene magnum sit illud peccatum. Nam quum libri optimi et plurimiPROOEMIUM EDITORIS. VII mi, quod volgo, ante aeque legebatur, non. agnoscant, alii autem si eius loco habeant, verisimillimum est, quae in reliquis membris scripta est, ne particulam post aeque oblitteratam esse. V. etiam Madviyii Opusc. Acad. alt. p. 164. c. 16. §. 24. bona pars librorum, in quibus omnes Leidenses, scriptum exhibent: qaare non imprudentia se defen- det, sed culpa contaminabit personam, quae scriptura per se difflcilior, quam volgata lectio contammabit vel contaminabitur, propterea mihi vi- detur reiicienda non esse, quod si personam, usitato more per compen- diunj scriptum erat, facile excidere potuit. c. 18. §. 27. rescripsi: quid quoque loco dixerimus, quod olim legebatur et in bonis libris habetur. Narn quoquo quod nuper ediderunt neque a sententia neque ab librorum auctoritate satis defenditur. c. 19. §. 29. scripsi: Virum fortissbnum — iniuria lacessitum, ira exsuscitatum si homo timidus, nocens, conscius sui peccatif insidiosus inimicum incolumem esse nohdt, cui tUndem Tioc mirum videbitur? Nam quamquam in particula si ante komo adiecta tanturnmodo Cod. opt. Mediceus ap. Gronovium, tum Vossianus II. ap. Oudendorp. cum ed. Mediol. conspirant, tamen eiusmodi ista scriptura est, ut non ab interpolatione adiecta esse videatur, praesertim isto loco. IUud autem apparet ea int&rposita loci intelligentiam admodum iuvari. c. 21. §. 33. edidi de Gronovii sententia, qui ad iib. II. c. 9. §. 13. recte de Ioco disputavit, si quos praeterquam ille dixerit potuisse etc. Nam praeterea quam verum non esse inde apparet, quod in permultis libris legitur: praeter eos quos vel praeter eos quarn. c. 22. §. 34. scribendum erat omissa cum libris et particula: Immensae porro cupi- ditates infinitae, immoderatae sunt. Sic enim per asyndeton explicave- runt talia non solum grammatici, verum ipse Cicero, quem vide de se~ nect. 11, 36. Nam quos ait Caecilius comicos stidtos senes, hos significat credulos, obliviosos, dissolutos. Tum in versibus Ennii, quos laudavit de eius Medea Cicero, ita secutus sum optimos et plurimos libros, ut priore loco scriberem: Nam nunquam hera errans mea domo ecferret pedem.....omisso versu, quem volgo addunt: Medea, animo aegra, amore saevo saucia, posteriore autem loco adderem cum libris illa verba: Utinam ne hera errans mea domo ecferret pedem, Medea animo aegra, amore saevo saucia. Simiiiter eo loco usus est Cic. pro Cael. 8, 18. c. 23. §. 36. scripsi de Orellii coniectura: qui contra Fortuna negent miseriam esse ullam, pro volgato Fortunam, quod facile incuria descri- bentis nasci potuit. c. 24. §. 38. cum libris paene omnibus scripsi: Si probus est, collocavi, pro volgato te locavi. Absolute enim propterea collocavi poni poterat, quod statim dicitur: sin est improbus, divortio te liberabo incommodis, quae verba loquentis orationem adiuvant. c. 26. §. 42. revocavi omnium paene librorum scripturam: quae ego profiteor esse mea; me aequum est frui etc., de qua iam Gronovius recte existi- maverat. Postea ex librorum optimorum auctoritate edidi: contra.atque ante dixerit. Vide Gronov. ad lib. II. c. 9. §. 13. de hac re disputan- tem. c. 27. >§. 43. librorum paene omnium testimonium me movit, ut reponerem: quorum controversia quum de musica inducta est, disputatioVIII PROOEMIUM EDIT0RISo — consummatur. Conmnctivus rem ad dicendi cogitationem vocaret, m- dicativus scaenam tantum modo illam, quae dicitur fuisse apud Pacu- vium, nobis repraesentat. Tum extrema eadem §. dubitavi verba: et w \uiusmodi deprehensione ostendemus inducere ob eam rem, quod opti- morum librorum indicia inter se pugnant et facile si librarii oculus ab extrema syilaba verbi deprehendemus ad vocabulum ostendemus aber- ravit, omitti poterant. §. 44. edidi optimorum et plurimorum librorum auctoritate et indicio: Mortuum deformatum, tumore praeditum, corpore decoloratum constat fuisse, constat ergo veneno necatum. Et vocem cor- pore ante decoloratum qui omiserunt, parum memores lib. II. c. 5. §. 8., ii videntur non meminisse h. 1. corpus non ad omne corpus liumanum pertinere, sed ad carnem, qua ossa vestita sunt, v. Cic. de nat. deoi\ H, 15, 139. deinde quum in aliis libris constat fuisse scriptum si-t, in aliis fuisse constat, tum in multis libris necatum pro necatus estf facile coniectura ad id, quod reposui, ducimur. c. 28. §. 45. optimi et plu- rimi libri habent: an non accipere, pro eo, quod volgo editur, an non, quod propter ipsam librorum auctoritatem spernendum non fuit. c. 29. §. 46. scripsi: quae perUnent ad exaugendam et collocupletandam ar- gumentationem ex optimis libris, quorum scriptura etiam eo iuvatur, quod etiam alias istud verbum sine idonea causa in dubitationem ad- ductum est, ut lib. IY. c. 13. §. 19. lib. IV. c. 24. §. 34. Postea omnium paene librorum- scripturam: aut sibi ipsi obest, qui adfertr recte iam Lindemannus defenderat. Mox contra tantum in libris omis- sum delendum fuit, quo facile caremus, si verbum augeri voce effera- ,mus. c. 30. §, 47. non omittenda censeo verba: In quattuor locis — conclusione, in paucis libris praetermissa. Nam videtur Iiog quoque loco iibrarius a v. commiseratione propter similem exitum ad v. conclusione aberravisse. Tum ordine, ut quidquid erit dictum, ex libris antiquis re- cepi. Videtur enim hic locus ad antiquiorem istum sermonem pertinere, de quo disputavit Madvig. ad Cic. de fin. p. 655 sq. Deinde retinenda erat iibrorum plurimorum et optimorum scriptura: ficta enim et dedita opera comparata oratio eic. Sic etiam infra lib. III. c. 22. §. 37. fictas in paucis libris in factas corruptum est. §. 48. scripsi de Baiteri sen- tentia: aut perperam factum iudicium corrigere possit, ex ipsis librorum restigiis satis certis. Deinde retinui v. adiumento sine ulla dubitatione in verbis his: huius rei aut leniendae aut corrigendae nullam rem ad- iumento futuram. Constructio enim haec est: nullam rem futuram adiu- mento huius rei autleniendae aut corrigendae. c. 31. §. 50. libri quidem constanter servant: quibusque incommodis simus, sed credo tamen aucto- rem scripsisse: quibusque in incommodis simus. Lib. III. c. 2. §. 2. scribendum putavi bello Poenico pro vulgata scriptura bello Italico propter rei gestae rationem. §. 3. e libris bonis recepi velimus pro volemus, quod etiam aptius ad ipsam sententiam est. c. 3. §. 4. scripsi: aut si, qua in re cohortabimur aliquid, cuius rei — poterimus habere, quomodo aut qua quidque ratione fieri oporteat, osten- demus etc. Sic enim interpunctis verbis locus recte intelligi potest. PaulloPROOEMIUM EDITORIS. IX post permirum est omnes eclitores usqiie ad hoc tempus edidisse: si nec prece nec precio nec grcitia nec periculo nec simuliate a via recta ostendemus decluci oportere. Nam neque in libris verba simt nec prece nec apta ad ipsam sententiam propterea, quia quod prece fit, gratia fieri apparet. Atque scriptor sibi repugnaret ipse, si hoc loco aliter loqueretur atque locutus est lib. If. c. 7. §. 11. testes corrumpi posse vel precio vel gratia vel metu vel simultate. §. 6. eo magis dubitavimus verba et inertiam, quae quasi suppositicia Orellius et Baiterus notave- runt, reiicere, quod saepius nomina eiusmodi repetita leguntur apud veteres et in aptiore duorum nominum coniunctione, qualem hic habe- mus, non tam singula nomina spectantur, quam universa sententia, quam plures coiificiunt. c. 4. §. 8. scripsi ex libris optimis et plutfmis, Confirmatione et confutatione utemur nostris locis, quos ante ostendimus, confirmandis, contrariis confutandis, in qua extremi ablativi rationem demonstrant, qua fiat confirmatio et confutatio. c. 5. §. 9. quod scripsi: eitm tute vivere, qui honeste vivat, non, qui in praesentia incolumis, id factum est consensu optimorum librorum. Facile autem ex anteceden- tibus vis verbi adsumitur. c. 6. §. 11 sq. plura mutavimus, sed non sine libris. Primum scripsimus: Ab nostra, si laudabimus, aut officio facere etc. omisso verbo dicemus, tum eodem verbo reiecto vereri nos, ut illius facta verbis consequipossimus. Facile enim a communi sen- tentia vis verbi suppletur, vide quae diximus ad lib. I. c. 6. §. 10. Eadem de causa infra: pauca de nequitia eius nos esse dicturos 9 scri- psimus et postea: qui vituperatur, eos illius etc. omissis verbis nos sperare. c. 7. §. 13. multum turbant in extrernis verbis libri, neque satis certum est, quid profectum ab ipso auctore sit. Quare ego ea po- tissimum recipienda putavi, quae in libris antiquis essent, nec tamen ut integra putarem. Extrema sic fere intelligenda erunt: Educatio , si bene educatus erit, in laude, quod honeste etc. ut in lacuna fuisse vi- deatur: male (nempe si fuerit educatus), in laude etc. Sed singula quis praestare potest ? §. 14. scripsi afuisse pro fugisse ex Gruteri sen- tentia, quoniam in libris antiquis fuisse, non fugisse legitur. c. 8. §. 15. scripsi: Si vituperabimus et deinde factum esse dicemus ex libris bonis et multis. Saepe enim liberins auctor conformavit orationem. c. 11. §.. 19. falsum non est, quod volgo edunt: dixerimus: egregie etc. sed quum in libris permultis legatur nec egregie etc., verisimile est aliquam particulam oblitteratam esse, veluti tamen, si erat tn scriptum et pro eo legebatur n. §. 20. in constituenda scriptura secutus sum rationem Schutzii, quae summam probabilitatis speciem habet. c. 14. §. 24. scripsi ex libris bonis et multis: crebris intervallis et divisionibus uti oportebit, ut in ipsa pronunciatione etc. nam non debet nos movere, quod plurimis interpositis verbis in animis auditorum alio quodam modo adiicitur. §. 25. primuin leviter, deinde leniter contrario atque volgo ordine edidi. In eodem loco nimiae cachinnationis scripsi, ut est in libris pro mimae cachinnationis, quod ne Latine quidem dici possa existimo pro mmicae. Tum mihi ratio nulla fuisse videtur, quamob-PROOEMIUM EDITOIIIS* rem recederetur ab omnium paene librorum scriptura: in clistributione vocem ab imis faucibus exclamatione quam clarissima adhibere oportei. Nam quo iure dici poterat exclamationem adhibere, eodem etiam vocem exclamatione adhibere, vide Lexic. Lat. ling. nostr. vol. I. p. 129. c. 15. §. 27. non potui a rne impetrare, ut pro omnium librorum scri- ptura celeri porrectione brachii scriberem c. proiectione br. Nam ut porrigere brachium recte dicitur, sic potuit etiam porrectio bracfiii dici. Similiter legitur apud Cic. de nat. deor. iib. II. c. 60. §. 150. Digi- torum enim contractio facilis facilisque porrectio etc. Paullo post paene necessario scribendum erat ex libris tantum non omnibus: qui motus corporis exprimere verbis et imitari scriptura conatus sim etc. pro vol- -gato: expr. verbis, imitari scriptura etc. Nam asyndeton minime con- venit aequabili orationi docentis h. 1. c. 16. §. 28. In quibusdam exem- plaribus editionis meae falso quiddam artificiosi pro quiddam artificii, ■quod retinendum est, legitur. Tum sed quomodo pro sed quia est scriptum- de Madvigii coniectura ad Cic. de fin. p. 428. §. 29. et sen- tentia loci et optimorum et plurimorum librorum testimonium flagitavit, ut a me scriberetur: Quare et illis, qui natura memores sunt, utilis haee erit institutio, quod lute paullo post poteris intelligere, et si illi, freti ingenio suo nostri non indigerent etc. pro eo quod volgo pleniore in- terpunctione post intelligere facta legitur: Quod siilli etc. c. 21. §.34. retinendam putavi omnium librorum scripturam: lam domi ultionem re- ges Atridae parant pro vulgata: Iam domuitionem ztc. Nam etiam ea scaena, quae deinceps repraesentatur, potius idtionem quam domum re- ditionem demonstrare videtur. Sed locus totus, ut iam alii existima- verunt, satis incertus est. PauIIo post ex librorum vestigiis eliciendum putavi: Nam quum est utraque ab altera separata, minus erit firma etc. sed nemo tamen in eiusrnodi locis quid verum sit potest pro certo ad- firmare. c. 22. §. 35. scripsi: Nam si quas res in vita videmus par- vas, usiiatas, cotidianas, meminisse non solemus, omisso cum libris pro- nomine eas ante meminisse. Sic enim saepius scriptor non adiuncto accusativo in eiusmodi locis locutus est, v. I, 12, 22. in iudiciis tamen non nihil utimur. Sic librl. Ernestius ea utimur. III, 18, 31. Nam ima- gines sicut litterae delentur, ubi nihit utimur. Sic libri. illis utimur. Er- nestius. §. 37. scripsi ex libris primum inducamus, deinde attribuamus, quamquam supra indicativus futuri dicitur. Saepe enim sic immutavit constructionem scriptor. V. quae dixi ad III, 8, 15. Lib. IV. c. 1. §. 1« in paucis exemplaribus huius editionis pro quibus in rebus falso scribitur quibus in locis, quod ex errore nescio quo or- tum corrigendum est. §. 2. scripsi ex libris optimis et plurimis: Etenim quum possumus ab Ennio sumere aut a Graccho ponere exemplum. Nam qui sumptum scripsit pro sumere, videtur ante oculos habuisse formnlam §. 1. usurpatam. Sed sicut sumere exemplum ab aliquo recte dicitur, ita etiam ponere exemplum ab aliquo, v. infra c. 3. §. 5. proferre exemplum ab aliquo, ut c. 3. §. 6. adferre exempla ab aliquo, ut c. 5. 7. et multa id genus alia. §. 3. scripsi: nisi quam summe tenetPROOEMIUM EDITORIS. XI artem. Ad indicativum, quem habent boni libri, tutandum etiam illa soriptura facit, quae est in multis libris teneret, ut in paucis admodum iibris vulgata teneat liaberi videatur. §, 4. auctore Baitero ex libris bonis, qui liabent noua auctoritate pro nos auctoritate sua scripsi nos sua auctoritate. De vi ac signiticatione pronominis possessivi in hac verbo- rum coniunctione v. quae dixi in Emendat. Tullian. (Lips. 1882.) p. 20 sq., mox ex libris bonis et multis recepi fuerint e* si?it, quo coniunctivo concin- nior oratio efficitur. c. 3. §. 6. ex librorum vestigiis de Baiteri coniectura ordinem verborum alii quid excogitarint inverti pro volgato quid alii ex- cogitarint. c. 5. §. 7. scripsi: quod contra hoc nulla staret illorum ratio. inorumQmmyxo eorum optimi et plurimi libri obtulerunt. Eadem auctori- tate c. 5. §. 8. pro eorum repositum est horum. c. 6.§. 9. dubitavi pauciores libros sequi, qui habent tibi quod ostendam, non quod putarem non facile que et confundi potuisse, quaeverba sexcentiens in his ipsis libris in- ter se confusa sunt, sed quod pronomen tibi tantopere voce efferendum non videbatur. Postea mercem pro merces ex optimis et plurimis libris reposui. Extrema §. reposui ex librorum optimorum satis certis vestigiis: ut Lysippus caput ostencleret Myronium, brachia Praxitelia, pectus Po- lycletium, ventrem et crura * * *, ut adiectiva a Cicerone etiam aliis in locis usurpata reponerem pro genitivis Myronis, Praxitelae, Polycleti. c. 9. §. 13. ex libris paene omnibus scribendum erat norunt pro norint. Nam si referre vis ad sequentia per coniunctivum, potius nossent ex- spectaveris. Deinde pertineret ex ratione grammatica paene necessa- rium reposui pro pertineat. Nam pertineat non esse profectum ab ipso auctore etiam libri demonstrantqui satis constanter pertinet scriptum habent, quod ortum est ex pertinet, i. e. pertineret. c. 10. §. 14. du- bium potest esse, utrum scriptor post visum est adiunxerit ipse ire9 quod in aliquot libris sane habetur, an id verbum, quod in bonis et antiquis libris multis omissum est, ex interpolatione natum sit. visum est, ut etc. eodem iure dici potuit, quo placuit, ut et alia id genus multa. c. 10. §. 15. e libris tantum non omnibus scribendum erat: nam ita ut corporis bonam habitudinem tumor imitatur saepe, ita gravis oratio saepe imperitis videtur ea, quae etc. Nam eodem prorsus modo quo sicuti — ut et alia id genus inter se responderunt, sic etiam an- tiquiore quidem tempore ita ut — ita, ut ita illud prius artius adhae- sisse videatur ut particulae, v. Cato de re rust. 144, 2. scalae ita uti datae erunt, ita reddito, nisi quae vetustate fractae erunt. nec aliter ipse Cicero infra IV, 48, 61. Ita ut hirundines aestivo tempore, praesto sunt, frigore pulsae recedunt —, item falsi amici sereno vitae tempore praesto sunt etc. Mox scripsi quo omnes fere libri nos ducunt: In hoc genus plerique quum declinassent, et ab eo, quo profecti sunt, aberraverunt et specie gravitatis falluntur ncc perspicere possimt orationis tumorem, ut apodosis ab verbis: et ab eo, quo etc. incipiat. c. 11. §. 16. ab initio, ubi ingens librorum discrepantia est, id reposui, quod mihi libro- vum auctoritas flagitare videbatur, ita tamen, ut singula vix queamus praestare. Tum recte scripserunt editores novissimi: Nam istic in bal-XII PROOEMIUM EDITORIS. neis accessit, sed debebant simul interpunctionem. mutare et scribere; Nam istic in balneis accessit ad kunc: postea dicit , nec coniungere ad hunc postea dicit. Extrema §. reddunt habent libri omnes nec debet praesens tempus offendere. c. 12. §. 18. ex plurimis libris scripsi: ut haec est pro ut hoc est. Intelligitur enim oratio. c. 14. §, 20. edidi: Eum hominem appellas etc. ornnium paene librorum auctoritate pro vol- gato: Eum tu hominem etc. Neque enim ulla vis est in pronomine tu h. I. v. infra c. 20. §. 28. Hominem laudas egentem etc. c. 15. §. 21. nescio unde in verborum ordinem venerit verbis aut, quae verba in omnibus libris omissa sunt, quare notavi ut suppositicia. §. 22. extrema scripsi: Utrum aliquem exornari oportidt, qui ista prohiberet etc. ex libris mul- tis, et exornare quidern eodem modo usurpatum est in Plaut. Pseud. IV, 7, 65. Hominem exornavit^ mulierem qui arcesseret. c. 16. '§. 23. scripserunt uovissimi editores: quoniam, quam impudicam iudicarant, ea veneficii quoque damnata eccistimabatur, ex libris paucis, quod est et ad sententiam minus idoneum neque satis firmatum ab libris. Narn haec omnia eodem prorsus modo ad iudicium maiorum referenda sunt, quo superiora, et facile apparet, quum scriptum esset, ut fere est in libris: ell veneficii quoque damnata existimabat.? quemadmodum in paucis libris nasci potuerit altera scriptura. Paulio post omnium librorum paene con- spirantem auctoritatem ita servandam existimavi, ut interpungerem: Quid? veneficii damnatam quid putabant? Impudicam quoque necessario. Deinde sine idonea causa Ernestius voluit omitti quum, quem secuti sunt Orellius et Baiterus in verbis his : quum cuius mulieris animus esset cor- ruptus,eius corpus castum esse non putaverunt. Quum—putaverunt est, ut saepe, idem quod eo, quod — putaverunt. c. 18. §. 25. scripsi de Oudendorpii sententia, quam egregie adiuvant quae sunt in optimis libris scripta, sic: Qui in sermonibus — verum non dixerit, numquid eum sibi in contionibus credis ci mendacio temperaturum? Nam si corn- pendium vocis nunquid cum vocis nunqicam esset confusum id, quod perfacile fieri potuit, necesse erat omitti negationem ante dixerit, unde nata est volgata scriptura. §. 26. reliqui quod falsum per se non est, Hoc orationis genus, quemadmodum omnes libri scriptum exhibent. Plerique exornationis scripserunt. c. 19. id, quod est in libris tantum non omnibus scriptum: Ex duobus membris suis haec exornatio potest constare, sine idonea causa mutatum est. suis qua ratione explicandum esset, iam Gronovius vidit, sic interpretatus: ,,duobus membris, quae sunt ei propria et naturalia, quae habere minimum semper solet (de- bet?).a c. 20. §. 28. prorsus inducendum erat pronomen eius, quod est in nullo libro ante v. a sapientia, his in verbis: Cuius omnis in pecu- nia spes est, a sapientia est animus remotus. Pronomine omisso oppo- sitio exstat magis. PauIIo post non potui a me impetrare, ut volgatam scripturam: quorum alterum in exitus, alterum in casus similitudine ver- satur, immutarem eo modo quo Orellius et Baiterus fecerunt: qu. alt. in exitu, alterum in casu similiter versatur. Facili enim errore pro in exitus scribi potuit in exitu et hinc illa scriptura nasci. Mox qui hisPR00EMII3M EDITORIS. XIII bene utuntur scribendum ex libris erat. c. 22. §. 31. confirmavit pro conformavit retinui propter librorum auctoritatem, v. Lex. Lat. nostr. s. v. confirmo. Mox Macedonum, quod est in iibris explieari non potest, itaque alii aliud verbi substituerunt, quae tamen incerta omnia sunt. Fortasse scripsit Cicero: Alexandro si vita daia longior esset, Oceanum Macedo num transvolasset? v. Cic. de inv. I, 8, 11. c. 24. §. 33. scripsi: Non. Nam Jiic quidem ante oculos vestros quomodo vixerit, scitis omnes, pro volgato : At hic quidem etc. Nam quum in omnibus libris non at, sed nam legatur, verisimillimum est, ante lioc verbum non ex libris excidisse, quod offert cod. Voss. I. et confirmat Leid. II. non equidem exhibens; facile enim cum scriptum esset no na alterum omissum est. Eodem modo infra dicitur: Non: nam indemnatum necasti. c. 25. §. 35. concessi libris maxime Oudendorpii dolorum pro laborum offerentibus. Saepe ista verba commutata sunt. c. 27. §. 37. necessario ex optimis et plurimis libris scribendum fuit: Disiunctum est, quum etc. pro I)is- iunctio eic. non minus, quam infra c. 30. §. 41. Dissolutum est, quod etc. Sic supra c. 20. §. 27. dicebatur: Compar appellatur, quod habet etc. c. 28. §. 38. plurimi libri, in quibus etiam antiquiores, commise- rationis tuentur, quod reposui. §. 39. scripsi ex libris notis: si stultus es, et postea: si taces, sententia non mutata. c. 29. §. 39. erat reti- nendum, quod in libris optimis et plurimis scriptum est: Quoniam — solum superest animus et corpus. Antiquior adverbii solum usus satis notus est. Mox impunile ex libris repositum est pro impune. §. 40. re- iiqui verbum quaero, mutata interpunctione. Est enim in libris omnibus nec unde venerit apparet. c. 30. §. 41. scripsi: Hic atrocior tacita suspi- cio, quamo diserta explanatio facti est, sine ulla dubitatione, in quam coniecturam quum incidissem haec legens, vidi postea Orellium iam olim idem suspicatum esse. Deinde post conficit omisi id cum libris multis et bonis. c. 31. §. 42. libris hoc concedendum erat, ut exornat scriberetur pro exornabit. Deinde Plagioxypus scripsi ex libris bonis, qui habent Plagioxyppus, cf. Priscian. X. p. 876. Putsch. c. 33. §. 45. in superiore pro in superioribus est e libris multis et bonis. c. 34. quod scripsi: Ea [igitur] sumitur etc. id bonorum librorum testimonio nititur, quum volgata scriptura; Ea utimur etc. in nullo libro inveniri videatur. Vide infra c. 45. §. 59 sqq. Deinde vix videtur verum esse, quod le- gitur in libris et editionibus omnibus: quia paullulum in rebus difficiU limis aspiravit. Neque tamen credo verum vidisse Ursinum, qui in rebus facillimis ex codice suo protulisse dicitur, sed puto a scriptore profectum in rebus non difficillimis. Saepe enim sic negatio oblitterata est. c. 35. §. 47. Distributio est quum in plures res etc., quod est in libris pluri- mis, non erat mutandum. per plures enim ab iis scriptum est, qui omissam videbant in quibusdam libris particulam, quod facile fieri po- tuit post quum, si erat scriptum cuminplures. Deinde falso scripserunt editores novissimi: ne ista sua turpitudine etc. ex uno libro non optimo. Volgata: ne iste sua etc. rectissime se habet. Nam repetitio pronominis non solum non offendit, sed etiam exornat orationem. sua autem maioreXIV PROOEMIUM EDITORIS. vi dicitur7 si isie, quam si isia scribitur. De pronomine possessivo suus vide quae dixi in Emendatt. Tullian. p. 20 sq. Est nostrum personlich. c. 36. §. 48. scripturam omnium paene librorum consentientem sic in- terpunxi: et eum — vos remoramini diutius et alitis ad rei publicae per- niciem, retinetis, quoad potestis, in civitate? Sic enim rectissime istud asyndeton maiore pondere orationis adiungitur. c. 37. §. 49. non satis caute novissimi editores particulam iamen ante amicitia deleverunt. Recte enim iam Gronovius rationem reddidit, quomodo explicanda ora- tio esset: sed ista tamen amicitia — tametsi vereor quomodo accepturi sitis, tamen dicam — vos me privastis. Repetitio autem particulae tamen in eiusmodi membris qui accurate legerit Latina scripta, offendet ne- minem. c. 39. §. 51. videtur mihi vix posse dubitari de veritate scri- pturae i?udtos pro multos, quod est in libris, in verbis his: acuens den- tes imdtos in cuiusque fortunam. inultos dentes liabebit ille, si erit sententiis iudicum liberatus. inidtos et midtos autem in libris manu scriptis vix discernuntur. c. 41. §. 53. scripsi ego: ui omnia inter se a primo ad postremum conveniant maleficio, felicem coniecturam in libro Duisburgensi propagatam maleficio pro maleficia adoptans, ut haec sen- tentia nascatur: ut omniainter se a primo ad postremum ita conveniantj ut eo maleficium factum appareat. c. 43. §. 55. necesse esse non existimo adiici sic contra libros omnes in verbis liis: saepe ipse secum loquetur, quum intelligentia loci facilis sit per sese. c. 44. §. 56. prae- ceptione rhetoricae est ex multis et bonis iibris a me receptum, qui aut rhetoricae aut, quod idem est, rhetorice scriptum habent, pro volgato pr. rhetorica. §. 57. per dedecus et per ignaviam vivere pro per dede- cus et ignaviam v. recepi ex libris permultis, vide Gronov. hac de re praecipientem ad lib. III. v. 13. §. 23. Paullo post ex optimis et plu- rimis libris recepi: in qua et haec et illud sanctissimum nomen patriae continetur. Nam continentur, quod in paucis libris est, deprimit, non ef- fert sanctissimum nomen patriae. Deinde ex multorum librorum indicio satis certo scripsi: et se devovisse dicitur pro legionibus et se in hostes immisisse medios, auod mihi etiam ad sententiam aptius videtur pro volgato: et se devovisse dicitur et pro legionibus in h. i. m. Mox scripsi audaciUSj sed vere, ut puto : lie enim vili carissimam et parva maximam redemit. Ho<; enim flagitatur ab sententia loci nec adeo repugnant optimi libri, in quibus non est, ut volgo editur: Re enim vilissima caram et parva m. r., sed re enim vilissima et parva m. ut appareat pro vilicarissimd errore vilissima scriptum, dein caram in paucis, in pluri- bus libris certam repositum esse, quod etiam gradu comparationis in- solens est. c. 47. §. 60. Simile scripsi ex libris bonis: Sumeiur et aper- tius dicendi causa simile: dicitur autem per brevitatem etc. De simili pro similitudine v. quae dixi ad c. 27. §. 37. In extremis huius §„ verbis constituendis quam proxime studui accedere ad librorum scri- pturam, sed singula pro certo adfirmare difficile est. c. 48. §. 61. eo magis dubitavi coniunctionem abiicere in verbis liis: terrestres et cae- lestes et maritimas9 quod et in libris plerisque certa eius deprohendun-PROOEMiUM EDITORJS. XV tur vesiigia et in reliqna oratione eodem prorsus modo quae similem sententiam habent adiectiva inter se coniuneta leguntur. c. 52. §. 65» scripsi ex libris paene omnibus: qitin rnihi praesto fuit? Vnlgatam scri- pturam praesto fit vitiosam esse recte vidit Madvigius ad Cic. de fin. p. 449. sed non vere emendavit praesto st (jpraesto est) scribens. c. 53. §. 66. reliqui quidem volgatam scripturam: fit eloquens et for- mata et ei oratio attribuitur etc., sed ex librorum vestigiis satis certis credo restituendum esse auctore Gronovio aliisque: fit eloquens et forma ei et oratio attribuitur etc. c. 55. §. 68. omisi cum libris omnibus et particulam ante sudans, qua facile caremus. Exposui haec paullo copio- sias et explicatius, quam pro ratione hnius editionis, de rhetoricis ad C, Herennium. De libris de inventione brevior ero. Lib. de inv. I. c. 1. §. 2. scripsi bestiarum more e libris plurimis et Alcuino de arte rhet. p. 359. Nam quod Yictorini auctoritatem adferunt, ea propterea magna non est, quod in aliis editionibus modof in aliis more legitur. c. 3. §. 4. scripsi tempore, quo eic. pro eo temporeyquo etc,9 quia non soliirn in der Zeit, sed etiam in. einer Zeit, in welcher etc. dici poterat. c. 5. §. 7. omisi audaciter verba et considtatione, 11011 tam propterea, quod in libris multis omissa sunt — poterant enim facile amitti propter dfiOLOtsXsvrov—, quam quia in aliis libris et consultatione, Iii aliis vel considtatione scribitur, ut glossema appareat. c. 6. §. 9. scripsi: neque eo, quod eic, pro neque eo dico, quod etc. Nam in omni- bus paene libris verbum omissum est, in quibusdam etiam glossema adscriptum: scil. hoc dico, ut de vera ratione vix queat dubitari. Paullo post malui cum libris omnibus huius artis scribere, quam auctore Victo- fino huiusce artis. c. 9. §. 12. paene necessario ex libris multis et bonis rescribendum erat: quum deliberatio et demonstratio, neque ipsae similes inter se sint — et suum quaeque fineni habeant, quo referri debeant^ pro eo, quod Orellius et Baiterus ediderunt habeat — debeat. v. c. 3. §. 4. ut — opitulari suis quisque necessariis cogerentur. c, 13. §. 18. delenda erat copula in verbis his: considerato genere causae et cognita constitutione, Nam et neque in libris est et tarbat potius quam adiuvat con- structionem. c. 21. §. 30. scripsi accidit pro acciderit non solum propter optimorum librorum auctoritatem, verum etiam propter ipsam senten- tiam. Nihil aliud enim nisi condicio ponitur. c. 22. §. 32. in optimis libris scriptum est: Quae autem partitio rerum distributarum continet expositionem, pro eo, quod volgo legitur distributam, quod ego recepi. Nam ex eo quod ante dicitur §. 31. expositio ponitur distributa non sequitur hoc quoque loco ita dicendum fuisse. c. 23. reliqui volgatam scripturam hanc: Haec ideo diligentius inducitur praescriptioy ut, aperte intellecta generali partitione, paucitas generum in partitione servari pos- sit. Iilud enim, quod nuper restituerunt: descriptio—generali prae- scriptione, videtur ab eis mutatum esse, qui duplicem iilam partitionem, alteram generalem, singularem alteram non satis dignoscerent. §. 33. in Terentii loco verba: Liberius vivendi fuit potestas, quae non sunt in libris nisi perpaucis, eo magis omittenda erant, quod satis erat in si-XVI PROOEMIUM EDITORIS. gnificancla partitione prima enunciati verba ponere, id quod etiam in reliquis duabus factum est. c. 26. §. 39. libris optimis et plurimis et Prisciani testimonio p. 595 lioc concedendum putavi, ut mensurni pro menstrui reponerem. Nam etiamsi ista forma non legitur nunc nisi apud novissimos scriptoros, tamen potuit iam antiquo tempore in vita co.ti- diana usurpari, si quis magis analogiam sequeretur. Paullo post revo- cavi in fabularum numerum reponantur pro in f. numero rep., ut est in libris permultis scriptum et infra legitur I, 51? 97. ac de nat. deor, III, 19, 47. c. 30. §. 47. ex libris permultis et Victorino scripsi ut locus in mari etc. nam verba in mari ab aliis omissa vix videntur abesse posse etiam propter ipsam sententiam. §. 50. ex libris tantum non omnibus scripsi: Quare et de ea praescriptione nobis et in hoc loco dicendum visum est. Nam utrumque et res et locus effertur. c. 36. §. 62. edidi: et quod stare inter omnes necesse est, ex libris notis omnibus. Non enim solum constare sic dicitur pro firmum esse, sed etiam stare. constare autem huc vocatum est e §. 65, Omitto alia. c. 40. §. 73. eo- dem pacto pro eodem facto scripsi ex libris omnibus et Cic. et Victor., ut facto ex errore quodam ortum esse rideatur librariorum recentio- rum. Tum scripsi §. 74. aut ex conductionibus ex optimorum librorum indiciis. c. autem 41. §. 75. ex libris tantum non omnibus putet pro putent. c. 42. §. 79. aut si comprehensio etc. pro aut si complexio etc. est ab libris optimis. comprehensio enim fere eodem modo dicitur, quo complexio. c. 43. §. 81. omnes omnino libri habent: scisse eum, de quo quaeritur, eius rei legem et consuetudinem, quod mutandum non erat, ideo quod saepe numero sic cum neutro componitur ea res. v. Cic. ad Her. II, 12,a17. qui ea tollit, ex quibus rebus civitatis amplitudo constat. Mox c. 44. §. 82. ex omnibus paene libris receptum est demonstrabimus pro demonstrabitur, tum c. 45. §. 83. neges pro neget. c. 46. §. 86. si hoc, quod sequitur pro si id, q. s. c. 47. §. 87. conficietur pro confi- citur. c. 51. §. 97. Nobis autem non placuit hanc partem in numerum reponi etc. pro Nobis autem non placet, h. p. in numero reponi. v. quae dixi ad c. 26. §. 39. c. 53. §. 101. scripsi: ostenditur, aut ad omnes aut ad maiorem partem, quod atrocissimum est, an ad superiores etc. ut aut pro an ante verba ad omnes reponerem ex libris optimis. Sic inter se respondent primum aut ad omnes aut ad m. p. v. F. A. Wolf. ad Cic. lnv. I, 1, 1., tum autem: aut ad omnes aut ad maiorem partem cum liis an ad superiores, ut prius interrogationis membrum careat-particula interrogativa. c. 54. §. 104. scripsi cum libris: quae constant esse pec- cata. Sic enim Cicero aliquotiens est locutus, v. Cic. pro A. Cluent. c. 37. §. 104. quae praeiudicia de eo facta esse constarent, et de domo sua c. 54. §. 139. quae si omnia acta esse constarent, de quibus lo- cis non satis recte existimavit Madvig. ad Cic. de fin. p. 386. Lib, II. c. 1. §. 3. reposui ex optimis libris uno se corpore pro in corpore uno se et c. 2. §. 5. in suo genere pro suo in genere et alia multa eiusmodi, de quibus nihil dico. c. 4. §. 15. interpunxi: consequi- tur in itinere. Hominem comprehendit etc. pro volgato: consequitur.PROOEMIUM EDITORIS. XVII hi iiinere hominem c. etc., quod erat paene necessarium. V. infra II, 51, 153. Mox e. 5. §. 16. nam ui pro ut enim et §. 18. nam in korum genus pro nam horum in genus est ex optimis libris. c. 7. §. 24. scripsir si ratio, adiutores, adiumenta ceteraque, qaae etc. ex omnibus fere li bris pro vulgato et caetera, quae aut caetera, quae* Tantum enim ab est, ut hoc falsum sit, ut Cicero saepissime sic dixerit, y. Accusat. lib. 1. c. 36. §. 91. Catil. or. III. c. 8. §. 18. ep. ad. fam. lib. IV. ep. 13. §. 6. ep. ad Q. fratr. lib. III. ep. 8. §. 1. de fat. c. 15. §. 33. et saepe alias. c. 11. §. 36. malui librorum scripturam relinquere ita in terpunctam: per quam miserum facinus esse et indignum demonstrabitur; ut, quum etc. quam audacius cum Grutero reponere: perquam miserum facinus esse et indignum, quum etc. Neque c. 12. §. 41. copiam ora- tionis recidendam putavi in verbis his: Quo in genere eventus quoque videndus erit, hoc est, quod ex una quaque re soleat evenire, magno opere considerandum est, ut metus etc., ubi novissimi editores verba magno opere considerandum est delenda putaverunt. c. 14. §. 45. opti- morum et plurimorum librorum auctoritate scripsi: cwr hoc in ipso negotioy cur hoc post negotium, aut factum de industria aut rem ipsam consecutum sit pro vulgato aut quid factum de industria aut quid rem ete. Sic enim bene procedit sententia. c. 20. §. 61. utrum malitia quid aliud agatur, ubi volgo quid abiiciunt, scripsi ex libris fere omnibus, tum quocum pro quicum, hae pro eae. c. autem 21. §. 62. veniret pro venisset, v. infra II, 42, 122. c. 22. §. 68. scripsi ex optimis libris: quod inter quos convenit, pro vulgato: quod inter aliquos convenit. Hoc enim facilius ex glossemate emanavit, quam illud. c. 24. §. 73. scripsi ex optimorum librorum indiciis: ex quibus iudicatio est, pro vulgato-: ex quibus sunt iudicatioyies. c. 25. §. 75. retinui bis illud, quod pro id, quod cum libris plurimis. c. autem 26. §. 77. scripsi: Loci tommunes hi erunt. Accusatoris etc. pro vulgato : Loci communes inerunt, accusatoris etc., in quibus verbis permulti libri erunt habent pro in~ erunt, quod sane ex hierunt natum videtur. c. 27. §. 80. scripsimus: Deinde negare audiri etc. omisso debebit, quod vulgo post negare le- gitur, ex libris optimis. Liberiorem loquendi rationem et in his ipsis libris et in rhetoricis ad C. Herennium saepe agnovimus. §. 81. qui nunc accusat cum libris paene omnibus retinuimus. c. 36. §. 91. ser- vavi librorum auctoritatem: quum in alio culpa sit aut in ipso non sit, aut in ipso dicitur, ut saepe alius, pro aut certe in ipso non sit. §. 92. revocavi dedendusne sit hosiibus necne ex libris bonis, pro dedendus. v. infra §. 94. fueritne — necne. §. 93. ex libris optimis scripsi: ab suo officio et a potestate etc. pro et a sua p. §. autem 94. et ex omnU bus utilitatis partibus, ubi vulgo omnibus omittunt, v. Gronov. ad Cic. ad C. Her. III, 13, 23., tum aut conquestionis pro ac conquestionis. c. 31. §. 95. immolare pro immolari est ex optimis libris. §. 97. re- tinui: Quum in ea re contra legem aliquid fecerit. Non satis caute novissimi editores omiserunt aliquid. Minus est aliquid contra legem facere^ quam simplex wnira legem facere et illud ad h. 1. aptius* CICER. L bXVIII PROOEMIUM EDITORIS. c. 33. §. 101. scripsi cum libris tantum non omnibus: Loci autem cojnmumes accusatoris, in confessionem, et quanta etc., ut unus post accusatoris, alter post et vulgo adiunctum prorsus omitterem, salya sententia. c. 39. §. 115. transposui, ita uti libri iubent, yerba: et se pretium non pro facio etc. pro vulgato : et se non pretium pro facto etc. c. 41. §. 137. si de iis locis etc, scripsi pro de iis locis ex optimis libris. c. autem 49. §. 147. uti sanctius etc. pro quo sanctius ex iibris tantum non omnibus. c. 50.%§. 348. cur inductae, non in- dutae, scripserim, dictum est ad lib. ad 0. Hei\ I, 13, 23. c. 51. §. 154. putabam in verbis, quae sunt in libris: in gladium in navi (nave) ibidem incumberet, hoc latere: in gladium ignave ibidem incum- beret. Sed fortasse auctor de industria scripsit: in navi ibidem i. e. in navi eodem illo loco, ut xndidem Athenis et similia dicuntur. Alia quae mutavi benevolus lector ipse videbit. Scripsi Lipsiae feriis autumnalibus a. MDCCCL. Heinholdus Klotz. PROOEMIUl EDITIOMS SECLNDAE. In M. Tullii Ciceronis libris rlietoricis, qui sunt ad C. Herennium et de inventione inscripti, denuo recognoscendis fateor memaxime iis copiis, quae C. Halmii et C. L. Kayseri diligentia nuper paratae erant, adiu- tum esse.-Et de libris quidem, qui sunt ad C. Herennium, C. L. Kay- serus duabus editionibus, quas nuper confecit, egregie meritus est, quem ego ita secutus sum, ut tamen in arte critica factitanda iudicio meo uterer neque longius abripi me paterei, quam fides scripturae, quae nobis anti- quitus tradita erat, concedere videretur; in illis autem locis, qui difficilio- rem tractationem habere viderentur, potius rem differendam quam uno iu- dicio decernendam esse existimarem: id quod etiam ad eos locos pertinet, quos C. Halmius in libello, qui inscriptus est: Zur Texteskritik der Rhelorik ad Herenniumt nuper tractavit, quo in libello multa egregie a viro clarissimo de singulis locis disputata esse nemo negabit, universa autem eius ratio, qua non paucos locos in interpolationis suspicionem vo- cavit, mihi neutiquam probari potuit. Id tamen non ita a me dictum ex«PROOEMIUM EDITIONIS SECUNDAE. XIX istimari veiim, quasi ego in his libris emendandis et corrigendis nihil, nisi quod certa librorum auctoritate confirmatum sit, recipiendum putem. Nam ego quoque codicem iilum archetypum, quo illi libri ad nos pervenerunt, multis modis corruptum fuisse censeo, quamquam aliquanto cautius res mihi agenda videtur, quam placuit aliis. Sed de ea causa penes alios esto iudicium, si qui integri nec praeiudicatis opinionibus ducti, quid ego iam in his libris recognoscendis praestiterim, inquirere volent, hoc loco illud unum commemorare volui, me ipsum quoque coniecturis tum non absti- nuisse, ubi satis tuto eis uti posse videremur. Eius rei testandae causa iam hic quosdam eius modi locos ponam, in quibus audacior scripturae mutatio mihi quoque necessaria esse visa est. Ac primum quidem lib. I. c. 11. §. 17 de coniectura mea iam superiore tempore proposita, vide prooemium editionis prioris p.IV., scripsi secundum narrationem pro vul- gato perorata narratione et lib. I[. c. 6. §. 9. de C. L. Kayseri suspicione eiusdem compendii confusione idem verbum oblitteratum esse statui at- que edidi: Contra testes secundum vitae consuetudinem, testimoniorum inconsiantiam etc. lib. I. c. 12. §. 20 seripsi: Post mortem eius vasa pre- iiosa et caelata magnifice petit mater. Filius set quae ipse velit, in XXX pondo ei debere dicit, pro eo, quod olim edideram petit mulier. Tullius etc. coll. lib. de inventione II. c.40. §.116. Lib. autem III. c. 25. §.35 de Halmii coniectura scripsi: ut imagines partim firmae et acres et ad mo- nendum idoneae sint etc., quod ea scriptura egregie confirmatur loco Quinctiliani lib. XI. c. 2. §. 22. Libro vero IV. c. 18. §. 25 in verbis: bacae aereae amoenissimae impendebant, quae vera esse non possunt, de Halmii coniectura aeriae et de mea amoenissime reposui. Tum c. 18. §. 25 de coniectura mea edidi: Nam quem in amicitia perfidiosum cogno- veris, eum qua re putes inimicitias cum fide deposuisse ? quibus in verbis quod scripsi deposuisse, eo et librorum auctoritati et ipsi loci sententiae satis fieri arbitror, paullo vero post c. 19. §. 26 pro suis, quod in libris est, scripsi si vis} quod quam facile hic oblitterari potuerit apparet. Au- dacior etiam fui c. 31. §. 42. in corrigendis verbis: Postquam iste in rem publicam fecit impetum, fragor civitatis inprimis est auditus, quibus in verbis pro inprimis, quod aperte falsum est, reposui ruentis, quod eo loco maxime a sententia requiri mihi videbatur. C. 34. §. 45. iam de con- iectura mea, quamC. L.Kayserus probavit, recepi in rebus non difficillimis pro vulgato in rebus difficillimis. Eodem fere modo etiam in emendandis libris iis, qui sunt de inven- tione inscripti, quamquam in eis ipsis tam saepe mutata scriptura non est, rem mihi agendam esse putavi, itaque, quom in plerisque locis, quoad eius fieri poterat, ad optimorum librorum auctoritatem me applicarem, ta- men ibi, ubi id ipsa res ac ratio requirere videbatur, quaedam etiam auda- cius mutanda esse existimavi. Ac primum quidem lib. I. c. 21. §. 30. in verbis: contraria, quaepraeteriri poterunt, praetereundo, quaeillius erunt, leviter attingendo etc. verba quae illius erunt, quae sunt in plurimis libris, vera esse non possunt. Scripsit igitur nuper Kayserus quae dicenda sunt ex paucis quibusdam libris; ego reposui quae illustria erunt, nempe ut praeteriri plane non possint, leviier attingendo. C. 44. §. 82. legitur in b*XX PROOEMIUM EDITIONIS SECUNDAE. libris optimis et plurimis: demonstrando difficilius et maius fuisse id, quod ad iudicandum adferaturt id quod nuper recepit Kayserus. Sed id tamen, si rem et sententiam spectamus, verum esse non potest, quare rescripsi, id q-uod facile oblitterari hoc loco potuit: id, quod ante iudicatum adferatur. lib.II. c. 14. §.46. rescripsi: tum illi inmedium coacervati loci procedent, de Nipperdeii coniectura, in quam ipse quoque, ante quam Nipperdeii au- ctoritatem cognovi, incideram. Nam conservati, quod in libris est, verum esse non potest. C,34. §.104. ex optimorum librorum indiciis, in quibus non est dixeris, possis, verum dicere possis, totum locum nunc ita con- stitui: Vi si pro aliquo claro aut forti viro — dices, re possis, quum vi- dearis non uti deprecatione, uti tamen etc. C. 43. §. 125. quasi in testis loco de coniectura Kayseri verissima reposui. C. 49. §. 145. libri quidem plurimi et optimi habent: quia discrepent inter sef sed ea etc., quae ta- men vera non potest esse scriptura: scripsi igitur: quia discrepent inter sese, ea maxime etc. c. 51. §. 154. scripsi nunc: ille autem, cuius merces erant in navi, in gladium ibidem incumbereU c. 53. §. 161 hoc reposui de coniectura mea: pietas, per quam sanguine coniunclis patriaeque in- colis officium et diligens tribuiiur cultus. Nam neque intelligo quid pa- triae benevoli hic velint neque quid benevolum officium. Facile autem pa- triaeque incolis in patriaeq. ueneuolis mutari potuit. Dubitari autem potest, si librorum auctoritatem. consideramus, utrum Cieero patriae in~ colis et sanguine coniunctis scripserit an quod nos edidimus: sanguine con- iunctis patriaeque incolis, de emendatione tamen mea mihi videtur dubi- tari non posse. C. 54. §. 164. scripsi de coniectura mea: per quam animi temere in odium alicuius infestioris concitati comitate retinentur„ Nam invectionis aut iniectionis, quod in libris est, nihili est, nimium autem re- cedit a librorum scriptura nec aptissimum est per sese, quod nuper Kay- serus reposuit, innocentis. C. 56. §. 169 de coniectura mea rescripsi: potentia est ad sua conservanda et alterius attenuanda idonearum rerum facultas. Nam obtinenda, quod vulgo editur, satis consentaneum huius loci sententiae non est, nec vero illud probandum, quod nuper ex uno libro reposuit Kayserus: adquirenda. Quum igitur in libris plurimis sit adtenenda, vix potest dubitari quin attenuanda reponendum sit. Quae praeterea mutavi, ea qua auctoritate a me reposita iam sint quum facile intellegi possit, amplius hoc loco exponenda non puto. Scripsi Lipsiae diebus pentecostaiibus anni MDCCCLXIIL R. Klotz.xx r MMORABMA VI T AE GICERONI-S PER ANNOS DIGESTA. Anni U.C. Varr. Anni ante Chr. nat. 648 649 650 651 652 653 1061 105 104 103 102 101 Coss. C. Atilius Serranus, Q. Servilius Caepio.'1 M. Tullius Cicero natus Arpini3 a. d. III. Nonas Ia- nuarias4, patre M. Tullio Cicerone, matre Helvia.s Marius in Numidia bellum gerit contra Iugurtham. — Cn. Pompeius Magnus natus prid. Kal. Oct. Coss. P. Rutilius Rufus, Cn. Mallius. Iugurtha L. Cornelio Sullae, Marii quaestori, vin- ctus traditur, ab eoque ad Marium deducitur. Coss. C. Marius 11., C. Flavius Fimbria. C. Marius Kal. Ian. de lugurtha triumphat. Belium adversus Cimbros et Teutonos decernitur. Coss. C. Marius III., L. Aurelius Orestes. Hunc annum Marius in apparando bello Cimbrico consumit. Eodem aut superiore natus esse videtur Q. Cicero Marci frater. Coss. C. Marius IV., Q. Lutatius Catulus. C. Marius Teutonos et Ambronas ad aquas Sextias prope Massiliam vincit. — Antonius orator maritimos praedones persequitur. Archias poeta Romam venit.6 Coss. C. Marius V., M\ Aquilius. M'. Aquilius cos. adverstis fugitivos in Siciliam mis- 1) In annis ante Christum natum, quo vitaretur confusio, secuti sumus volgarem rationem, id est Almeloveenii et St. Allaisii (Art cle verifier les dates avant Vere chretienne. Paris. 1819.), ex qua Christus natus est a. u. c. 754. Var- ron. Alii numerant ex anno Varroniano 751., ita ut a nostris numeris in Memorabilibus vitae Ciceronis apud Schuetzium et Matthiaeum ln Epistolis Cic. terni anni deducendi sint. Noster igitur annus a. Chr. n. 106. illis est 103., noster 43., quo Cicero occisus est, 40. Vera autem ratio a Sanclemen- tio et Idelero demonstrata haec est, ut Christus natus sit a. u. c. 747. Varr. 2) Brut. 43. 3) Legg. II. 1. 4) ad Att. VII. 5. XIII. 42. 5) Ad Fam. XVI. 26. 6) pro Archia 3.XXII memorabilia vitae ciceronis Anni u.c. Ante C. N. 654 100 655 99 656 98 657 97 658 96 639 95 660 661 662 663 94 93 92 91 sus, bello servili, Athenione duce interfecto, finem imponit. Propter huius belli memoriam idem, cum a L. Fufio de repetundis accusatus esset, defendente Antonio, absolutus est. — C. Marius cos. cum Q. Lutatio Catulo procos. Cimbros ad Athesin fluvium proelio vincit. Coss. C. Marius VI., L. Valerius Flaccus. L. Appuleii Saturnini trib. pl. et C. Servilii Glau- ciae seditio; uterque interficitur. Is Q. Metello Nu- midico, quod in eius legem agrariam iurare nollet, diem dixit, qui urbe maluit quam sententia decedere. Coss. M. Antonius (orator), A. Postiimius Albinus. Q. Metellus Numidicus rogatione Q. Calidii trib. pl. in civitatem restituitur. Coss. Q. Caelius Metellus Nepos, T. Didius. Lex Caecilia Didia, qua iubentur leges per trinun- dinum promulgari et cavetur de duabus aut pluribus rebus non una lege coniungendis (ne quis per satu- ram ferret). Coss. Cn. Cornelius Lentulus, P. Licinius Crassus. Censores L. Valerius Flaccus et M. Antonius ora- tor lustrum faciunt. Coss. Cn. Domitius Ahenobarbus, C. Cassius Longinus. Ptolemaeus Apion, rex Cyrenarum, testamento po- pulum Romanum heredem facit. Coss. L. Licinius Crassus, Q. Mucius Scaevola. Lex Licinia Mucia, lata de civitate, ne quis sit pro cive, qui non sit civis, praecipua beili Marsici causa. Coss. C. Caelius Caldus, L. Domitius Ahenobarbus. Coss. C. Valerius Flaccus, M. Herennius. Coss. C. Claudius Pulcher, M. Perperna. Coss. L. Marcius Philippus, Sex. Iulius Caesar. Ciceroni puero toga virilis datur.1 Poema Pontium Glaucum condit et carmen heroicum Marii nomine in- scriptum.2 M. Livius Drusus trib. iudicia ab equitibus ad se- natum transferre cupit. Idem socios et Italicos po- pulos ad spem civitatis Romanae sollicitat; mox au- tem a Q. Vario e foro rediens in atrio domus suae cultello vulneratus moritur. Eodem anno moritur L. Crassus orator.3 1) Lael. 1. 2) Plut. Cic. 1. De Leg. I. I. De Cicerone puero cfr. etiam de Or. Ii. 1. 3) Cfr. de Or. III. i. 2.PER ANNOS DIGESTA. XXIII Anni U. C. Ante C. N. 664 90 665 89 666 88 667 87 i Coss. L. Iulius Caesar, P. Paitilius Liqrns. Belium oritur sociale seu Marsicum. Deficientibus ob negatam civitatem sociis Italis Q. Varius legem tulit, ut quaereretur de iis, quorum opera consiliove socii contra populum Rom. arma sumpsissent5 sed senatus decrevit, ne, dum tumultus Italicus esset, iudicia exercerentur. Cicero Arati phaenomena Latinis versibus reddit.1 Coss. Cn. Pompeius Sirabo, L. Porcius Cato. Cicero in bello Marsico tiro est in Cn. Pompeii cos. exercitu.2 Hoc anno lege Plotia, lata a M. Plautio Silvano trib. pl., iudicia cum senatoribus et equitibus com- municata sunt. Idem trib. pl. legem tulit de vi ar- matis hominibus, ut de eius capite quaereretur, qui vim fecisset. Coss. L. Cornelius Sulla, Q. Pompehis Rufus. P. Sulpicius trib. pl. auctore Mario perniciosas le- ges promulgat; Q. Pompeii consulis filium, Sullae generum, occidit. Sulla cum exercitu venit ad Urbem. P. Sulpieius occiditur. Marius primum Minturnas, de- inde in Africam fugit.3 Sulla, rebus in urbe compo- sitis, ad bellum Mithridaticum proficiscitur. Q. Pom- peius cos. in castra adversus Marsos profectus Cn. Pompeii procos. hortatu, cui succedere in imperio de- bebat, a militibus occiditur. Cicero Romae operam dat Phaedro Epicureo,4 de- inde Philoni, Academiae principi.5 Ius civile cognoscit auctore et duce Scaevola au- gure,.quo mortuo se confert ad Q. Mucium Scaevo- lam Pontificem.6 Coss. Cn. Octavius, L. Cornelius Cinna. Cinna cos. perniciosis legibus per vim latis a col- lega Cn. Octavio Urbe expellitur, eique senatus ma- gistratum abrogat, L. Cornelium Merulam sufficit. Ille autem Italicas civitates sollicitat, App. Claudii exercitum in potestatem suam accipit, Marium cum reliquis exsulibus revocat. Quo facto hic ad Urbem cum exercitu accedit atque captam caedibus et rapi- Anni Cic. 1) Eius poem. fragm. vide de Div. I. 47. De caeteris Tul lii nostri studiis cfr. de Or. I. 34. 2) Phil. Xli. 11. 3) pro Planc. 10. Vell. Pat. II. 19. 4) ad Fam. XIII. 1. 5) Brut. 89. 6) Lael. 1. Brut. 90. cf. de Q. Mucio de Or, I. 43.XXIV MEMORABILIA VITAE CICERONIS Ante C. N. 86 85 et 84 83 82 nis vastat. Multi senatores, in iisque clarissimi viri, Q. Catulus, M. Antonius, C. et L. Caesares fratres trucidantur.1 Cornelius Merula se consulatu abdicat sibique venas incidit. Cicero Romae Apollonio Moloni Rhodio, clarissi- mo rhetori, operam dat.2 Coss. L, Cornelius Cinna II,, C. Marius VII, Marius cos. Idibus Ian. moritur.3 Ei suffectus L. Yaierius Flaccus, a Cinna missus, ut Sullae ad bel- lum Mithridaticum succederet, in Asiam traiicit. Hoc tempore Cicero scripsit libros Rhetoricorum, quorum duo supersunt de Inventione.4 Coss. L, Cornelius Cinna III., Cn, Papirius Carbo. Coss. Cn, Papirius Carbo II,, L, Cornelius Cin~ na IV, Sulla bellum cum Mithridate feliciter gerit. Cicero Romae apud Stoicum Diodotum quum iii aliis rebus, tum studiosissime in dialecticis exercetur, prae- terea pergit Latine et Graece declamitare.5 Eodem tempore Xenophontis Oeconomicum et aliquot Platonis dialogos e Graeco in Latinum sermonem convertit. Coss. L, Cornelius Scipio Asiaticusf C, lunius Nor- banus Bulbus. Sulla pace cum Mithridate facta in Italiam redit, C. Norbanum cos. proelio vincit. Scipio alter cos. ad Teanum cum exercitu profectus cum Sulla de pa- cis et rei publicae ordinandae condicionibus agit,6 de quibus cum inter eos haud convenisset, exercitus Scipionis signa ad Sullam transfert; ipse cnm filio solus in castris relictus a Sulla dimittitur et Massi- liam abit exsulatum.7 Capitolium de caelo tactum conflagrat. Coss. C, Marius C, F., Cn, Papirius Carbo III, L. Damasippus praetor auctore Mario cos. omnem nobilitatem trucidat. Suila fuso ad Sacriportum exer- citu in Urbem venit, inimicos fuga elapsos proscribit, eorumque bona publicat. Deinde praesidio Urbi im- posito Cn. Carbonem,8 alterum consulem, aliquot proe- liis vincit, quem mox, in Siciliam elapsum, Cn. Pom- 1) Tusc. V. 19. de Or. III. 3. 2) Brut. 89. 3) de Nat. Deor. III. 32. 4) de Or. I. 2. 5) JBrut. 90. 6) Phil. XII. 11. 7) pro Sestio 3. 8) ad Fam. IX. 21 extr.PER ANNOS DIGESTA. XXV Artni Ante U. G. G. N. 673 81 674 80 675 79 676 78 677 77 peius captum interfecit. Postremo reliquos Marianae factionis duces, Carinatem, Damasippum, C. Mar- cium Censorinum cum sociis ingenti pugna superat. Quo facto in Urbem redit et magna civium multitu- dine crudelissime trucidata dietator ab interrege L. Yalerio Flacco lege ad populum lata creatur;1 quam dictaturam per aliquot annos tenet, consules tamen creari passus. Coss. M. Tnllius Decula^ Cn. Cornelius Bolabella. Sulla rem publicam novis legibus constituit. Cn. Pompeius, bello in Africa cum Domitio et Hiarba rege Numidiae confecto, XXVI. annos natus eques triumphat. Cicero orationem habet pro P. Quinctio. Coss. L. Cornelius Sulla II. f Q. Caecilius Metellus Pius. Cicero defendit Sex. Roscium Amerinum parricidii reum.2 Coss. P, Servilius Vatia Isauricus, App. Claudius Pulcher. Sulla se dictatura abdicat. Cicero Arretinae mulieris libertatem contra Cottam defendit.3 Deinde proficiscitur in Graeciam. Athenis Antiocho Ascalonitae operam dat; Phaedrum et Ze- nonem Epicureos audit.4 Coss. M. Aemilius Lepidus, Q. Lutatius Catidus. L. Cornelius Sulla moritur.5 M. Lepidus cos. in Galliam provinciam sibi decretam profectus acta Sul- lae rescindere et proscriptos revocare conatur, exer- citu ad Urbem admoto; unde a Catulo cos. et Cn. Pompeio repuisus exsul in Sardinia moritur. Cicero Athenis apud Demetrium Syrum dicendi ma- gitrum exercetur. Deinde Asiam peragrat operam- que dat Menippo Stratonicensi, Xenocli Adramytteno, Aeschylo Gnidio, Dionysio Magneti rhetoribus. Rhodi apud Apollonium Molonem Graece declamitat et Po- sidonium philosophum Stoicum audit.6 Coss. L>. lunius Brutus, Mam. Aemilius Lepidus Livianus. Cn. Pompeius mittitur contra Sertorium. 1) de lege agr. III. 2. 2) Brut. 90. cfr. de Off. II. 14. 3) pro Caec. 33. 4) Brut. 91. de Fin. I. 5. De mysteriis Eleus. cfr. de legg, II. 14. 5) de Sulla cfr. de Fin. III. 22« Off. II. 28. de legg, II. 22. 6) Brut. 91.XXVI MEMOBABILIA. VITAE CICEHONIS Ante C. N. 76 75 74 73 72 71 70 Cicero ex itinere in Graeciam et Asiam revertitur et Terentiam uxorem ducit. Coss. Cn. Oclavius,1 C. Scribonius Curio. In Hispania adversus Sertorium acerrime pugnatur. Cicero causas complures in foro agit, in primis orationem habet pro Roscio Comoedo.2 Deinde quae- sturam petens, in comitiis tributis cunctis suffragiis quaest.or fit.3 Coss. L. Octavius, C. Aurelius Cotta. Cicero quaestor in Sicilia Lilybaetanus praetore Sex. Peducaeo:4 Coss. L. Licinius Lucullus, M. Aurelius Cotta. M. Antonius Creticus, M. triumviri pater curatio- nem orae maritimae nactus Siciliam aliasque provin- cias depopulatur, deinde Cretensibus bello illato, re male gesta moritur. Cicero ex quaestura Siciliensi ad Urbem redit.5 Coss. M. Terentius Varro Lucullus, C. Cassius Varus. In Italia bellum a gladiatoribus excitatur duce Spartaco. L. Luculliis bellum contra Mithridatem gerit, Cyzicum urbem obsidione liberat. Coss. L. Gellius Poplicola, Cn. Cornelius Lentulus Clodianus. Lucullus Mithridatem in Pontum persequitur. Spar- tacus utrumque consulem proelio vincit. Coss. Cn. Aufidius Orestes, P. Cornelius Lentulus Sura. Mithridates ad generum suum Tigranem in Arme- niam fugit. Spartacus a M. Licinio Crasso6 prae- tore proelio victus perit. Extremo anno Pompeius Magnus bello Sertoriano confecto ex Hispania redux, deletis reliquiis gladiatorum, triumphat.7 Coss. Cn. Pompeius Magnus, M. Licinius Crassus.' Cicero aedilis designatus, Siculorum patrocinio sus- cepto, C. Verrem, qui Siciliam provinciam per trien- nium rapinis et crudelitate vexaverat, repetundarum postulatum in iudicium vocat.8 Ad istam causam 1) de Fin. II. 28. extr. 2) de Roscio cfr. de Or. I. 28. Val. Max. VIII. 7. 3) Brut. 92. in Pis. 1. 4) inVerrem II. V. 14. Tusc. V. 23. 5) pro Planc. 26. 6) Cfr. in Pis. 24. 7) Cfr. pro lege Man. II. pro Sest. 31. 8) Brutus 92. cfr. Verr, I. 3.PER ANNOS DIGESTA. XXVII Ante C.N. 69 68 67 66 65 64 pertinet divinatio in Q. Caecilium et Actio Cic. prima in Verrem. Actionis secundae libri quinque postea, Verre iam exsulante, conscripti sunt. Hoc anno L. Aureiius Cotta praetor tulit legem iudiciariam ad populum, qua iudicia, quae lege Cor- nelia penes senatores fuerant, communicata sunt cum equitibus et tribunis aerariis. Tribunicia potestas in integrum restituta est. Coss. Q. Hortensius, Q. Caecilius Metellus Creticus. Cicero a&dilis trinos ludos facit modico sumptu.1 M. Fonteium ex Gallia provincia, quam pro praetore per triennium rexerat, repetundarum reum, oratione defendit. Ad eundem annum referenda videtur ora- tio pro A. Caecina, Coss. L. Caecilius Metellus, Q. Marcius Rex. Hoc anno incipiunt Ciceronis epistolae ad Atticum. L. Cicero M. frater patruelis moritur.2 Coss. C. Calpurnius Piso, M\ Acilius Glabrio. Cicero praeturam petit et inter octo praetores pri- mus designatur.3 Anno exeunte filiam Tulliam C. Pisoiii L. F. Frugi despondet, nondum scil. nubilem, nuptiis in annum abhinc tertium dilatis. Cn. Pompeio Magno bellum adversus piratas 4 de- fertur lege Gabinia. L. Roscius Otho trib. pl. legem tulit, ut equites in XIV. ordinibus spectarent.5 Coss. M\ Aemilius Lepidus, L. Volcatius Tullus. Cicero praeturam gerit; eius frater Q. aedilitatem petit. Ipse orationem pro lege Manilia a trib. pl. C. Manilio promulgata habuit, ut bellum cum Mithridate a Lucullo gestum Cn. Pompelo Magno committeretur. Eodem hoc anno dixit pro A. Cluentio et pro M. Fundanio. Coss. L. Aurelius Cotta, L. Manlius Torquatus. Cicero C. Cornelium Gallum de maiestate accusa- tum apud Q. Gallium praetorem defendit.6 Coss. L. Iulius Caesar, C. Marcius Figulus. Cicero consulatum petit. Habet orationem in toga candida contra Catilinae et Antonii coitionem. Con- sul designatur cum C. Antonio.7 Eius filius nasci- 1) in Pis. 1. Verr, II. V. 14. pro Mur. 19. de Off. II. 17. Plut. Cic. 9. extr. 2) ad Att. I. 5. 3) pro lege Man. 1. Brut. 93. 4) pro Iege Man. 11. 12. 5) pro Mur. 19. 6) Cfr. Or. 67. 70. Quintil, VIII. 3, 7) de lege agr. II. 2.XXVIII MEMORABILIA VITAE CICERONIS Ante C. N. 63 62 61 tur.1 Tuliiam filiam XIII annos natam C. Pisoni L. F. Frugi in matrimonium dat.2 Pater Tullio nostro decedit a. d. XVIII. Kal. Dec.3 C. Iulius Caesar praetor quaesturam inter sicarios exercet. Coss. M. Tullius Cicero, C. Antonius. P. Servilius Rullus trib. pl. legem promulgaverat agrariam. Contra eam Cicero tres orationes habuit, primam in senatu, secundam et tertiam in contione ad populum.4 Hanc secutae sunt orationes pro L, Roscio Oihone 5 (vid. ad a. 687); pro Rabirio Postu- mo; de proscriptorum filiis, quos Sulla paternis opi- bus et petendorum honorum iure excluserat; quam legem etiamsi duram Cicero tamen rei publicae causa servandam esse defendit.6 Sequitur oratio habita, cum provinciam in contione deponeret. Deinde cum Catilinae furores 7 in coniurationem adversus rem publ. erupissent, Cicero habuit orationes Catilinarias; tum L. Murenam, cos. designatum, de ambitu accusatum defendit.8 Coss. B. Iunius Silanus, L, Licinius Murena. Catilina, adversns quem Antonius procos. cum exer- citu missus erat, victus ab eius legato M. Petreio perit. Antonius in Macedoniam, quae provincia ei obtigerat, proflciscitur. Pompeius confecto Mithridatico bello redit. Metellus Nepos trib. pl. in contione in Ciceronem et senatum invehitur, negans cives coniurationis Ca- tilinae socios indicta causa necandos fuisse. Ei op- ponit Cicero orationem Metellianam. Tdem h. a. emit domum in Palatio.9 Extremo anno Clodius Pompeiae Caesaris uxoris amore captus, cum in eius domo Bonae Deae pro populo fieret, clam veste muliebri ingressus et agnitus foras eiicitur. 10 — Hoc anno Cicero habuit orationem pro P. Cornelio Sulla, a L. Torquato coniurationis accusato. Eodem Q. Cicero M. frater praeturam gessit. Coss. M. Pupius Piso Calpurnianus, M. Valerius Messala Niger. Clodius incesti crimine accusatus id amoliri studet, 1) ad Att. I. 2. 2) Ibid. 3. 3) Ibid. 6. 4) Cfr. in Pis. 2. 5) Plut. Cie. 14. 6) de Off. III. 25. in Pis. 2. 7) Cfr. pro Caelio 5. 6. pro Mur. 24—26. 8) Cfr. pro Flacco 39. et de omni Cic. consulatu in Pis. 3. pro Sulla 1. 9) ad Fam. V. 6. 10) ad Att. I. 13. Parad. IV. 2 extr.PER ANNOS DIGESTA. XXIX Ante G.N. 60 59 58 cum diceret, se illa nocte lion Romae, sed Interam- nae fuisse. Cicero testis productus dicit illum eodem die ad se domum venisse; Clodius tamen absolvitur. Q. Ciceroni M. fratri ex praetura Asia provincia ob- tingit. Cicero Clodium in senatu quum oratione per- petua, tum altercatione frangit. 1 Hoc anno idem ora- tionem pro Archiapoeta habuit [immo anno superiore]. Pompeius III. et prid. Kal. Oct. de Mithridate, Ti- grane aliisque regibus victis triumphum agit. Caesar ex praetura Hispaniam obtinet. Coss. L. Afranius, Q. Caecilius Metellus Celer. Initio anni Cicero effecit, ne Q. fratri in Asia suc- cederetur. P. Clodius Ciceronis ulciscendi causa tri- bunatus cupidus transitionem ad plebem molitur. Ci- cero commentarium consulatus sui scribit; de eodem librum Graece scriptum edit; denique poema de con- sulatu tribus libris conscribit.2 Hoc anno ad finem vergente Pompeius cum C. Iu- lio Caesare et M. Licinio Crasso coitionem facit. Coss. C. Iulius Caesar, M> Calpurnius Bibulus. Cicero legationem sibi a Caesare oblatam asper- natur, idemque locum in XX viris agro Campano dividundo recusat. Quod Caesar aegre ferens Clo- dium, qui se P. Fonteio piebeio homini in adoptio- nem dederat, ad plebem traducit.3 lloc anno C. An- tonius, post reditum e provincia accusatus, a Cicerone defenditur. Condemnatus tamen exsul abit in Cepha- leniam. Postea Cicero Thermum bis defendit effecit que, ut absolveretur. Deinde orationem habuit pro L. Valerio FlaGco a D. Laelio repetundarum accu- sato, eumque de manifestissimis criminibus ioci op- portunitate exemit. Caesari consuli, rogationeP.Vatinii trib.pl., invito senatu, Gallia citerior cum Illyrico et tribus legioni- bus in quinquennium decemitur, quo facto senatus ei Galliam ulteriorem cum alia legione addit. P. Clo dius comitiis tribuniciis trib. pl. designatur eumque tribunatum adit mense Decembri. Coss. L. Calpurnhcs Piso Caesoninus, A. Gabinius. Clodius trib. pl. leges tulit 1. ut frumentum po- pulo gratis daretur, 2. ne quis per eos dies, quibus Anni Cic. 1) ad Att. I. 16. 2) ad. Att. I. 19. 3) de prov. cons. 17. ad Att. I. 18. cfr. ibidem II. 19. IX. 2.XXX MEMORABILIA YITAE CICERONIS Ante C. N. 57 cum populo agi liceret, de caelo servaret, 3. de col- legiis restituendis novisque instituendis, 4. ne quem censores in senatu legendo praeterirent neve qua igno- minia afficerent, nisi qui apud eos accusatus et utrius- que censoris sententia damnatus esset. Praeterea le- gem tulit, ut, qui civem Romanum indemnatum in- teremisset, ei aqna et igni interdiceretur. Quo facto Cicero vestem mutat, et sordidatus populo supplicat.1 Muiti senatores et XX milia hominum aliorum, in primis equites fere omnes, vestitum mutant.2 Cicero mense Martio extremo Urbe cedit.5 Post eius disces- sum Glodius de eius exsilio ad populum refert edi- ctumque proponit, ut illi aqua et igni interdiceretur et ne intra qnadringenta milia passuum ei liceret esse. Deinde Ciceronis domum in Palatio, item villam Tu- sculanam et Formianam incendit, bona diripit.4 Cicero Yibonem, Thurium, Tarentum, Brundisium petit, et X. Kal. Iun. Thessalonicam venit.5 Inde cum ei spes reditus facta esset, Dyrrhachium redit circa VI. Kal. Dec. Q. frater ante Kal. Maias Asia provincia deces- sit, quam per triennium obtinuerat. Cicerone expulso, Clodius legem tulit de Ptolemaeo rege Cypri, ut bona eius publicarentur et regnum in provinciae formam redigeretur; quod negotium M. Catoni mandatum est. Coss. P. Cornelius Lentutus Spinther, Q. Caecilius Metellus Nepos. Kalendis Ianuariis Lentulus Spinther cos. de revo- cando Cicerone in senatu agere coepit, adiuvantibus fere omnibus tribunis plebis, in primis P. Sestio et T. Annio Milone. His studiis effectum est, ut pri- mum SCtum fieret de eius salute, deinde lex de eo revocando ad populum lata prid. Nonas Sextil. omnium centuriarum consensu perlata est.6 Eodem die Cicero Dyrrhachio profectus Nonis Sextil. Tulliae natali Brun- disium venit. Inde per Italiam omnium municipiorum, praefecturarum, coloniarum summa gratulatione et; plausu exceptus Romam venit prid. Non. Sept. Postri- die senatui, deinde populo, contione a consulibus Anni Cic. 1) Cfr. ad Att. III. 15. 2) pro Sestio 14. 3) Omnem ra- tionem facti et consilii sui exposuit Cicero pro Sest. 16—22. pro Planc. 35—37. in Pisonem 9. 4) pro Sest. 24., pro C. Rabirio 17. 5) pro Planc. 40. 41. 6) pro Sest. 31 — 41. 54—58. 60—62. in Pisonem 15.PER ANNOS DIGESTA. XXXI Ante C.N. 56 55 data gratias egit.1 Prid. Kal. Oct. Cicero apud pon- tifices pro domo dicit. Domus in Palatio, Tusculana et Formiana villa pecunia publica aedificanda locatur. 2 Hoc anno statim post Ciceronis reditum in eiusque sententiam fit SCtum, ex eoque lex promulgatur, ut Pompeio per quinquennium potestas rei frumentariae toto orbe terrarum daretur. 3 In quindecim legatis, quos huius rei causa Pompeius sibi legavit, fuit Q. Cicero, isque in eo negotio in Sardiniam profectus est, Coss. Cn. Corneliiis Lentulus Marcellinus, L. Mar- cius Philippus. Initio anni Cicero in scnatu agit, ut P. Lentulo Ciliciae procos. negotium daretur Ptolemaei regis in regnum reducendi. P. Sestius a M. Tuliio Albino- vano lege Lutatia de vi postulatus defenditur a Ci- cerone oratione quae exstat, et absolvitur. In eum Vatinius testimonium dixerat. Itaque Cicero perpetua interrogatione eius vitam et tribunatum reprehendit. III. Id. Febr. Bestiam defendit de ambitu accusatum. Prid. Non. Apr. Tulliam filiam Furio Crassipedi de- spondet. Cum anna superiore prodigia in agro La- tiniensi facta essent et haruspices cum alias causas, tum hanc attulissent, quod loca sacra pro profanis haberentur; Clodius aedilis in contione dixit, domum Ciceronis etiam inter ea loca esse, quae consecrata profana haberentur; quo tempore oratio a Cicerone de haruspicum responso habita est. Deinde defendit L. Cornelium Balbum Gaditanum, quem accusator nega- verat iure civitate donatum. Paullo post in senata habuit orationem de provinciis co.isularibus. Eodem anno defendit M. Caelium de auro, quod a Clodia sumpsisse, et de veneno, quod ei parasse dicebatur, jaccusatum. C. Iulius Caesar, exercitu in hibernis collocato, dis- cedens in Italiam Lucae liiemat. Eo Pompeium et Crassum vocat, cum iisque paciscitur, ut ambo con- sulatum alterum petant, et hac ratione L. Domitium consulatu detrudant, qui minatus erat se, si consul factus esset, Caesari exercitus adempturum. Coss. Cn. Pompeius Magnus II., M. Licinius Cras- sus II. 1) ad Att. IV. 1, pTo Sest, 63. in Pisonem 22. 2) a/d Att. IV, 2. 3. 3) ad Att. IV. 1.XXXII MEMORABILIA VITAE CICERONIS Anle C.N. 04 53 52 Consules ex interregno magistratum inennt. Pro- vinciae iis in quinquennium decernuntur, Pompeio Hispaniae cuni Africa, Crasso Syria, Galliae Caesari in alterum quinquennium prorogantur. Pompeius pro- vincias suas per legatos Afranium et Petreium admi- nistrari iubet, ipse in Italia manet. M. Crassus ad bellum Parthis inferendum antequam paludatus in pro- vinciam exiret, apud Ciceronem in Crassipedis generi hortis cenat. Hoc anno Cicero orationem habuit in Pisonem, scripsitque libros tres de Oratore;1 ut nonnemo falso volt, etiam libros tres de temporibus suis. Coss. L. Bomitius Ahenobarbus, App. Claudius Pulcher. Cicero Crassi causam in senatu defendit; orationes liabuit pro Vatinio, pro Messio et Druso, pro M. Aemilio Scauro a C. Triario repetundarum postulato, pro Cn. Plancio, pro A. Gabinio repetundarum accu- sato, (quem rogatu Pompeii defendit;) pro C. Rabirio Postumo maiestatis reo. Otium impendit libris de re publica scribendis. 2 Q. Cicero legatus Caesari in Galliam proficiscitur.3 Iulia Caesaris filia Cn. Pompeii Magni uxor moritur. Coss. Cn. Domitius Calvinus, M. Valerius Messala. Hi consules non Kal. Ianuariis magistratum inie- runt, sed post plura interregna mense Aprili demum creati sunt. Cicero, postquam M. Crassus exercitu a Parthis deleto perierat, in eius locum augur fac-tus est.4 Coss. Cn. Pompeius Magnus 111. sine collega. Hoc anno Milo, P. Plautius Hypsaeus, Q. Me- tellus Scipio consulatum, Clodius praeturam petebat. Ambitus non more maiorum, sed largitione aperta agebatur: denique res ad vim et caedem spectabat. XIII. Kal. Febr., cum Miio Lanuvium ad flaminem ibi prodendum proficisceretur, obviam ei fit Clodius Aricia rediens et pugna coorta interflcitur. Pompeius ab interrege Ser. Sulpicio V. Kal. Martias cos. crea- tus paullatim coepit se a Caesare avertere. Uxorem ducit Corneliam, Q. Metelli Scipionis filiam, socerum- que sibi in quinque extremos huius anni menses col- legam in consulatu subrogavit. 1) ad Fain. 1. 9. 2) de Legg. II. 10. S) Cir, ad Att. IV. 18. 4) Philipp. II. 4. Brut. I.PlMi ANNOS DIGESTA XXXIII Ante C.N. 51 50 49 I Cicero Milonem de vi accusatum defendit, sed ita ut fori adspectu, iussu Pompeii militibus circumdati et acclamationibus Clodianorum perturbatus parum constanter diceret. Eam quae exstat pro Milone ora- tionem postea scripsit, cum Milo condemnatus Massi- iiam exsulatum abisset. Deinde defendit M. Saufeium, qui absolutus est. Mense Decembri T. Munatius Plan- cus Bursa, tribunatu plebis deposito, accusatus a Ci- cerone et condemnatus est. Hoc anno vel sequentis initio, certe post Milonianum iudicium, scripsit Cieero libros de legibus.1 Coss. Ser. Sulpicius Rufus, M. Claudius Marcellus. Cum superiore anno SCto cautum esset, ne quis praetorius aut consularis intra quinquennium in pro- vinciain iret, coacti sunt ii provincias administrare, qui in eas e consulatu et praetura nondum iverant. Itaque Ciceroni obtigit Cilicia pro consule regenda, cum exercitu peditum XII. M., equitum MMDC. Suc- cessit in provincia App. Claudio. Laodiceam in pro- vinciam venit prid. Kal. Sext.2 Coss. L% Aemilius Paullus, C. Claudius C. F. Mar~ cellus. Ciceroni Romae pro re bene gesta supplicationes decernuntur. 3 Ipse III. Kal. Sext. de provincia de- cedens C. Caelium quaestorem ei praefecit. Epheso profectus Kal. Oct. Athenas venit prid. Id. Patris Ti- ronem aegrum reliquit. Brundisium venit VII. Kal. Dec. Coss. C. Claudius M. F. Marcellus, L. Cornelius Lentulus Crus. Cicero prid. Non. Ian. ad Urbem accedens in ipsam incidit flammam civilis discordiae inter Caesarem et Pompeium.4 Kal. Ian. factum est SCtum , ut ante Kal. Mart. Caesar exercitum dimitteret; si non fa- ceret, eum adversus rem publ. facturum videri. Ei SCto intercedunt trib. pl. M. Antonius et Q. Cassius. Senatus consulibus, praetoribus, tribunis pl. iisque, qui pro consulibus ad Urbem erant, negotium dedit, ut curarent, ne quid res publica detrimenti caperet. Cicero, cum frustra omnia esset expertus, quae ad concordiam pertinerent, postquam Caesar, Rubicone CICER. I. 1) ad Fam. IX. 2 extr. 2) Cfr. ad Att. V. 2. 7. 10. 15. 3) ad Fam. XV. 4. 4) Ibid. XVI. 11.XXXIV MEMORABILIA VITAE CIGERONIS Ante G. 1N. 47 46 traiecto, complura oppida occupaverat, una cum con- sulibus, qui Pompeium sequebantur, ab Urbe clisces- sit et Capuam oramque maritimam a Formiis tuendam suscepit. Pompeius VIII. Kal. Mart. Brundisium venit, VII. Id. Mart. Caesar ad murum castra ponit. XVI. Kal. Apr. Pompeius Brundisio, cum omnibus copiis, na- vibus in Graeciam traiicit. Caesar postero die oppi- dum ingressus et contionatus Romam proficiscitur, quo in itinere Cicero eum convenit. VII. Id. Iun., postquam Arpini filio togam puram dederat, Pom- peium in Graeciam secuturus navem conscendit. Cae- sar Hispania potitur, superatis Pompeii legatis, et a M. Lepido praetore dictator dictus Romae comitia habet, quibus ipse cum P. Servilio cos. creatur. Coss. C. Ialius Caesar //., P. Servilius Vatia Isau- ricus. Caesar prid. Non. Ian. Brundisio in Epirum traiicit, Pompeium Dyrrhachii obsidet, qui inde elapsus bel- ium in Thessaliam transfert, ubi proelio ad Pharsalum prid. Kal. Oct. a Caesare victus in Aegyptum fugit ad Ptolemaeum puerum ibique interficitur. Caesar bellnm Alexandrinum gerit. Cicero ab armis discedens Brundisium venit. C. Iulius Caesar II. Dictator, M. Antonius Magister Equitum. Caesar, bello Alexandrino confecto, mense Septem- bri in Itaiiam rediit eique Cicero obviam. processit. Caesar ut eum sibi occurrere vidit, descendit eum- que salutavit, cum eoqne colloquens multa stadia processit. Paullo post Cicero, qui usque ad id tem- pus Brundisii commoratus erat, in Urbem venit. Tribus extremis h. a. mensibus cos. fuerunt Q. Fufius Calenus et P. Vatinius. Caesar VI. Kal. Ian. Lilybaeo in Africam traiecit, bellum adversus Pom- peianos, Scipionem et Catonem et Iubam Mauritaniae regem gesturus. Coss. C. Iulius Caesar III., M. Aemifius Lepidus. C. lulius Caesar simul III., Dictator, M. Aemilius Lepidus Mag. Equitum. Caesar initio mensis Aprilis Scipionem et Iubam vincit. Paucis diebus post M. Cato Uticae sibi mortem consciscit. Caesar, Africano bello confecto, Id. Iuniis classem conscendit et die tertio in Sardiniam venit. Inde III. Kal. Quint» profectus Romam venit a. d. VII.PER ANNOS DIGESTA. XXXV Ante C. N. 45 Kal. Sext. Ibi quattaor triumphis actis rem publ., summam potestatem nactus, constituit. Extremo anno ad belium Hispariiense adversus Pompeii liberos pro- fectus est et post XXVII dies in Hispaniam venit. Eodem anno Caesar fastos correxit et ut in posterum ex Kal. Ian. temporum ratio magis congrueret, inter Novembr. et Decembr. menses duos alios interiecit, ita ut liic annus servato vetere mense intercalario, XV. mensium esset. Cicero h. a. ■pavtitiones oratorias, deinde laudem Catonis scripsit, cui Caesar Anticatonem opposuit, Deinde scripsit Oratorem ad M. Brutum, qui tum Galliae Cisalpinae praeerat. Prid. Kal. intercalar. priores apud Caesarem habuit orationem pro Q. Li- gario, quem Q. Aelius Tubero accusaverat. Extremo anno cum Terentia uxore divortium fecit. Coss. C. lulius Caesar IV. Dictator, M. Aemilius Lepidus Mag. Equitum. Caesar simul IV. consul sine collega fuit. Caesar, victis in Hispania Pompeii filiis, Sexto et Gnaeo, mense Octobri Romam reversus consulatu se abdicat et Q. Fabium Maximum et C. Trebonium sibi sufficit. Ultimo autem Decembris die cum Fabius decessisset, Trebonius vero abesset, C. Caninius Re- bilus consul renuntiatur, qui, ut Cicero iocabatur, adeo vigilans consui fuit, ut toto consulatu somnumi non viderit. Cicero initio h. a. vel superiore exeunte missa Te- rentia Publiiiam uxorem duxit, cuius bona heres a patre fideicommissarius relictus custodiebat. Tullia eius filia, post divortium cum Dolabella factum, Ro- mae filiolum peperit et paullo post diem obiit supre- mum. Cicero vehementer eius morte afflictus, Publi- lia dimissa, Asturae se abdit doloremque suum par- tim fani Tulliae erigendi consilio, partim libris scri- bendis ienire studet.1 Scripsit igitur h. a. Consola- tionem s. iibrum de luctu minuendo, libros de finibus bonorum et malornm, Academicorum libros. Ani- mum etiam adiecit libro ad Caesarem de re publ. ordinanda scribendo. Mense Aprili fiiium suum stu- diorum causa Athenas mittit; et paullo post Astura discedit reiiquosque menses partim in Tusculano, Anm Cic. I) Tusc. IV. 29. ad Att. XII. 15. et 36. C*XXXVI MEMORABILIA VITAE CICERONIS Ante C. N. 44 partim in Arpinati aliisque villis transigit; mense Octobri Eomam se confert; mense autem Decembri in Puteolanum, ubi XII. Kal. Ian. Caesarem eiusque comites hospitio accepit. Coss. C. Iulius Caesar V.9 M. Antonius. Primis anni mensibus Cicero absolvit Tusculanas disputationes. Caesar Idibus Martiis in curia a coniuratis M. Bruto, C. Cassio aliisque interflcitur. Coniurati se recipiunt ,in Capitolium. Dolabella in Caesaris locum cos. suf- ficitur. Cicero XVI. Kal. Apr. in aede Telluris pacem sua- det et discordiarum memoriam oblivione delendam censet. Antonio idem se velle simulante, Caesaris interfectores Capitolio descendunt; M. Bruto Creta, Cassio Africa, Trebonio Asia, Cimbro Bithynia, D. Bruto Gallia citerior decernitur. Caesar autem cum funere elatus et ab Antonio laudatus esset, Brutus et Cassius a plebis ira sibi metuentes Urbem relinquunt et Antii et Lanuvii commorantur. Antonius Italiam percursat. Cicero villas suas lustrat; scribitque libros de natura deorurn, de divinationey de fato, de amici- tia, de senectute, de gloria. Dolabella columnam in foro a plebe Caesari statutam evertit hominesque seditiosos ultimis suppliciis aflicit. C. Octavius, heres Caesaris, Apollonia Neapolim venit XIV. Kal. Maias. Kalendis Iuniis senatores cum in senatu, ut Antonius edixerat, adesse vellent, armorum eius metu perter- riti diffugiunt. Cicero villas obit et libros de officiis scribere aggreditur. Et cum haberet ius legationis Iiberae, consilium cepit in Graeciam proficiscendi. Itaque XII. Kal. Sextil. Velia proficiscens, (ubi in ipsa navigatione Topica ad Trebatium scripsit) Re- gium et Kal. Sext. Syracusas venit. Inde postero die nave conscensa ventis reiectus ad Leucopetram pro- montorium agri Rhegini, cum Rhegini quidam Roma venientes ea narrassent, quae spem facerent fore, ut Antonius cederet et Caesaris interfectores Romam re- dirent, Ciceronem vero desiderari et, quod Urbe ab- esset, accusari dixissent, profectionis consilio abiecto Romam properat et prid. Kal. Sept. in Urbem venit. Antonius Kal. Sept. senatum habuit de supplicationi- bus Caesari decernendis. Cicero in senatum non venit, fortasse metuens ab Antonio insidias, misit tamen adPER ANNOS DIGESTA* XXXVII Ante G. N. 43 Antonium, qui ei diceret se ex via languere. Anto- nius in senatu dixit, nisi veniret, fabros se missurum et domum eius disturbaturum. Postridie Antonio ab- sente Cicero in senatum venit, liabuitque orationem, quae dicitur Pkilippica prima. Ob quam Antonius ira incensus inimicitias ei denuntiat eumque a. d. XIII. Kal. Oct. in senatu adesse iubet. Ipse interea per XYII dies in Tiburtino Scipionis declamitans medita- tus est orationem, quam XIII. Kal. Oct. in aede Con- cordiae contra Ciceronem habuit. Cicero in senatu non affuit, metu insidiarum ab amicis proliibitus. An- tonii vero orationi opposuit Philippieam secundam, non habitam quidem, sed ita conscriptam, quasi eam XIII. Kal. Oct. in praesentem Antonium habuisset. Extremis Octobris diebus et mense Novembri Cicero Puteolanum suum ceterasque villas obit librosque de Officiis perficit. Interim Antonius VII. Id. Oct. ob- viam ivit legionibus quattuor e Macedonia redeunti- bus easque sibi conciliare studuit. Brundisium venit YII. Id. Oct. Octavius autem, sive, ut Caesaris liere- ditate adita nominabatur, Caesar Octavianus, vetera- nos Caesaris excivit, multisque aliis accedentibus iu- stum exercitum. contraxit. Paullo post legiones Martia et Quarta Antonium reliquerunt et ad Octavianum transierunt. Quo nuntio allato Antonius cum sena- tum in Capitolium a. d. IV. Kal. Dec. vocasset, vaide perculsus confestim senatum dimisit et paludatus in Galliam citeriorem decessit. Dec. Brutus autem edi- ctum proposuit, quo se provinciam Galliam in S. P. Q. R. potestate retenturum poliicebatur. Cicero Y. Id. Dec. ad Urbem rediit, cum novi tribuni XIII. Kal. Ian. senatum convocassent, ipse sententiam rogatus ea dixit, quae complexus est Philippica tertia. Cen- suit autem res eas, quas Caesar adolescens egisset, publica auctoritate confirmandas, legiones, quae An- tonium deseruissent, laudandas, Dec. Brutum, qui se Autonio in Gallia obiecisset, ornandum. SCto in hanc sententiam facto Cicero in contionem productus po- pulo, quae acta et decreta essent, exposuit Philippica quarta. Coss. C» Vibius Pansa, A. Hirtius. Kal. Ianuariis consules rettulerunt de Antonio, qui Brutum Mutinae circumsedebat. Cumque Piso aliique legatos ad Antonium mittendos censuissent, habuitXXXVIII MEMORABILIA. VITAE CICERONIS Ante C. N. ~43~ Cicero Philippicam quintam, in qua legationem istam ut senatus et popuii Romani maie?tate indignam dis- suasit et, ut hostis iudicaretur Antonius, incubuit. Pridie tamen Non. Ian. factum est SCtum, ut Ser. Sulpicius, L. Piso, L. Philippus cum mandatis ad Antonium proficiscerentur eique denuntiarent, ne D. Brutum oppugnaret, ne dilectus haberet; et ut esset in S. P. Q. R. potestate. De eo SCto Cicero, in con- tionem productus ab Appuieio trib. pl. ad populum rettulit PMlippica sexta. Paullo post cum Pansa con- sul senatum de Appia via et de Moneta, unus autem trib. pl. de Lupercis consuluisset, Cicero in sententia dicenda egressus est relationem et (Philippica septima) pacem cum Antonio dissuasit, quia turpis esset, quia periculosa, quia esse non posset. Legati ab Antonio (praeter Ser. Sulpicium, qui in Iegatione obierat) initio Febr. Romam reversi intolerabilia Antonii po- stulata rettulerunt. Senatus tumultum decernendum censuit, cum belli nomen nonnullis haud placuisset, quod Cicero Idib. Mart. Philippica octava reprehen- dit Fufiumque Calenum de pace agentem aliosque Antonio faventes obiurgavit. Postridie cum de or- nando Ser. Sulpicio in senatu ageretur, Cicero statuam pedestrem aeneam in Rostris ei ponendam censuit Philippica nona. Postea cum Pansa cos. M. Bruti (s. Q. Caepionis Bruti) litteras publice missas de rebus in Macedonia feliciter gestis recitasset eumque Q. Fufius Calenus oppugnasset, Cicero Philippica de- cima Calenum refutavit et Q. Hortensio Macedoniae procos., qui Brutum in comparando exercitu ad- iuverat, huius provinciae administrationem confir- mandam esse censuit. Et cum ante Kal. April. Ro- mam allatum esset de morte C. Trebonii, quem P. Dolabella Smyrnae crudelissime verberibus ac tormen- tis cruciatum interfecerat, isque liostis iudicatus esset, Cicero postridie, cum de imperatore adversus Dola- bellam ageretur, Philippicam habuit undecimam, qua C. Cassium deiigendum esse, qui Dolabellam terra marique persequeretur, demonstravit. Eandem rem? productus a M. Servilio trib. pl. in contionem, magna contentione summoque clamore et consensu populi egit, Deinde cum Pansa cos. de legatis iterum ad Antonium de pace mittendis rettulisset, iique, qui primi sententiam dixerant, hanc legationem P. Servi-PER ANNOS DIGESTA. XXXIX Anni U.G. Ante C. N. 711 43 lio et Ciceroni mandandam esse censuissent, Cieero Philippica duodecima negavit pacem cum Antonio fieri posse, illamque legationem deprecatns est. Pauiio post Pansa consule ad bellum profecto, cum de.lit- teris M. Aemilii Lepidi ad senatum missis ageretur, quibus eum ad pacem cum Antonio faciendam hor- tabatur, Cicero Philippica tertia decima iterum istam pacem dissuasit litterasque ab Antonio ad Hirtium et Octavianum missas recitavit, ita ut singulas eius sen- tentias confutaret. XVII. Kal. Maias Antonius proelio ad Mutinam superatus est, in quo alter cos. Hirtius cecidit, alter Pansa vulneratus est et paucis post die- bus Bononiae mortuus. Laeto autem nuntio de victo- ria Mutinfensi Romam allato, Cicero ab ingenti mui- titudine maximo plausu in Capitolium ductus, in Rostris collocatus, inde domum reductus est. Prid. Vinalia X. Kal. Maias Cicero liabuit Philippicam quar- tam decimam, qua trium ducum Hirtii, Pansae, Cae- saris Octaviani nomine quinqnaginta diernm sup- plicationem decernendam, militibusque, qui pro re publ. interierint, monumentum faciendum censuit. IV. Kal. lun. M. Lepidus se cum Antonio post proelium Mutinense Alpes transgresso coniunxit et prid. Kal. Quint. hostis iudicatus est. Paullo post Caesar Octa- vianus causam optimatium deseruit Antoninmque et Lepidum in Italiam arcessivit, et cum Q. Pedio con- sul creatus X. Kal. Oct. consulatum adiit. Deinde pace facta inter Caesarem Octavianum et Antonium et Lepidum, apud confluentes inter Perusiam et Bono- niam congressos, convenit, ut ipsi triumviri rei publ. constituendae per quinquennium essent, et ut suos quisque inimicos proscriberet. Itaque Antonius in Ciceronem, qui Urbe relicta Asturam confugerat, per- cussores immisit Herennium centurionem et M. Po- pilium Laenatem, a quibus VII. Id. Decembres inter- fectus est. „Nihil tam indignum illo tempore fuit, quam quod aut Caesar aliquem proscribere coactus est aut ab ullo Cicero proscriptus est abscisaque scelere An- tonii vox publica est, cum eius salutem nemo de- fendisset, qui per tot annos et publicam civitatis et privatam civium defenderat. Nihil tamen egisti, M.xxxx MEMORAB. VITc CIC. PER ANN. DIG. Ante C. N. Antoni: (cogit eiiim excedere propositi formam ope- ris erumpens animo ac pectore indignatio;) nihil, inquam, egisti, mercedem caelestissimi oris et claris- simi capitis abscisi numerando auctoramentoque fu- nebri ad conservatoris quondam rei publicae tantique cos. invitando necem. Rapuisti tu M. Ciceroni lucem sollicitam et aetatem senilem et vitam miseriorem te principe, quam sub te triumviro mortem: famam vero gloriamque factorum atque dictorum adeo non abs- tulisti, ut auxeris. Vivit vivetque per omnem saecu- lorum memoriam; dumque hoc vel forte vel provi- dentia vel utcunque constitutum rerum naturae cor- pus, quod ille paene solus Romanorum animo vidit, ingenio complexus est, eloquentia illuminavit, ma- nebit incolume, comitem aevi sui laudem Ciceronis trahet; omnisque posteritas illius in te scripta mira- bitur, tuum. in eum 1'actum exsecrabitur; citiusque mundo genus hominum quam (huius nomen) cedet." Vell. PaL Ih 66.I. TULLII CIGERONIS RHETORICORUM AD C. HERENNIUM LIBRI QUATTUOR. LIBER PRIMUS. I. 1. Etsi negotiis familiaribus impediti vix satis otium studio suppeditare possumus et id ipsum, quod datur otii, libentius in philosophia consumere consuevimus, tamen tua nos, C. Herenni, voluntas commovit, ut de ratione dicendi conscriberemus, neaut tua causanoluisse autfugisse nos iabo- remputares. Eteostudiosiushocnegotium suscepimus, quod te non sinecausa vellecognoscererhetoricam intellig-ebamiis. Non enim in se parum fructus habet copia dicendi et commo- ditas orationis, si recta intelligentia et definita animi mode- ratione gubernetur. Quas ob res illa, quae Graeci scriptores inanis adrogantiae causa sibiadsumpserunt, reliquimus. Nam illi, ne parummultascisseviderentur, eaconquisiverunt, quae nihil attinebant,utarsdifficiliorco§;nituputaretur: nos[autem] ea, quae videbantur ad rationem dicendi pertinere, sumpsi- mus; non enim spe quaestus aut g-loria commoti venimus ad scribendum, quemadmodum caeteri, sed ut industria nostra tuae morem geramus voluntati. Nunc, ne nimium ionga suma- tur oratio,. de re dicere incipiemus; si te unum illud mo- nuerimus, artem sine adsiduitate dicendi non multum iuvare, ut intelligas hanc rationem praeceptionis ad exercitationem accommodari oportere. II. 2. Oratoris officium est de iis rebus posse dicere, quae res ad usum civilem moribus ac legibus constitutae Sun^ cickr. i. 12 AD C. HERENNIUM cum adsensione auditorum, quoad eius fieri poterit. Triasunl genera causarum, quae recipere debet orator: demonstra- tivum, deliberativum, iudiciaie. Demonstrativum est, quod tribuitur in alicuius certae personae laudem aut vitupera- tionem; deliberativum est in consultatione, quod habet in se suasionem et dissuasionem; iudiciale est, quod positum in controversia habet accusationem aut petitionem cum defen- sione. Nunc, quas res oratorem habere oporteat, docebimus; deinde, quo modo has causas tractari conveniat, ostendemus. 3. Oportetigituresseinoratoreinventionem, dispositionem, elocutionem, memoriam, pronuntiationem. Inventio est ex- cogitatio rerum verarum aut veri similium, quae causam pro- babilem reddant. Dispositio est ordo et distributio rerum, quae demonstrat,quo quidque loco sit collocandum. Elocutio est idoneorum verborum et sententiarum ad inventionem accommodatio. Memoria estfirmaanimi rerumetverborumet dispositionis perceptio. Pronuntiatio estvocis, vultus, gestus moderatio cum venustate. Haec omnia tribus rebus adsequi poterimus, arte, imitatione, exercitatione. Ars est praeceptio, quae dat certam viam rationemque dicendi. Imitatio est, qua impellimur cum diligenti ratione, ut aliquorum similes in dicendo velimus esse. Exercitatio est adsiduus usus con- suetudoque dicendi. Quoniam igitur demonstratum est, quas causas oratorem recipere quasquereshabereconveniret, nunc, quemadmodum ad orationempossint officia oratoris accommodari, dicendum videtur. III. 4. Inventio in sex partes [orationis] consumitur: exordium, narrationem, divisionem, confirnmtionem, con- futalionem, conciusionem. Exordiumestprincipiumorationis, per quod animus auditoris constituitur ad audiendum. Nar- ratio est rerum gestarum aut proinde ut gestarum expositio. Divisio est, per quam aperimus, quid conveniat, quid in con- troversia sit, et per quam exponimus, quibus de rebus simus acturi. Confirrhatio est nostrorum arg-umentorum expositio cum adseveratione. Confutatio est contrariorum locorum dis- solutio. Conclusio est artificiosus terminus orationis. Nunc, quoniam una cum oratoris officiis, quo res cognitu facilior esset, producti sumus, ut de orationis partibus loqueremur etLIBERI. CAP. 2—4. §.2—7. 3 eas ad inventionis rationem accommodaremus, de exordio primum dicendum videtur. 5. Causa posita, quo commodius exordiri possimus, ge- nus causae est considerandum. Genera causarum sunt quat- tuor: honestum, turpe, dubium, humile. Honestum causae genus putatur, cum aut id defendimus, quod ab omnibus defendendum videtur, aut id oppugnamus, quod ab omnibus videtur oppugnari debere, ut pro viro forti eontra paricidam. Turpe genus intelligitur, quum aut honesta res oppugnatur aut defenditur turpis. Dubium genus est, quum habet inse causa et honestatis et turpitudinis partem. Humile genus est, quum coritempta res adfertur. IV. 6. Quum haec ita sint, con- veniet exordiorum rationem ad causae g-enus accommodari. Exordiorum duo sunt genera, principium, quod Graece 7tQ00L{ii0v appeliatur, et insinuatio, quae £(podog nominatur. Principium est, quum statim auditoris animum nobis idoneum reddimus ad audiendum. Id ita sumitur, ut attentos, ut dociles, ut benevolos auditores habere possimus. Si g-enus causae dubium habebimus, a benevolentia principium con- stituemus, ne quid illa turpitudinis pars nobis obesse possit. Sin humile genus erit causae, faciemus attentos. Sin turpe causae genus erit, insinuatione utendum est, de qua posterius dicemus, nisi quid nacti erimus, quare adversarios criminan- do benevoleritiam captare possimus. Si honestum causae genus erit, licebit recte vei uti vel non uti principio. Si uti volemus, aut id oportebit ostendere, quare causa sit honesta, aut breviter, quibus de rebus simus dicturi, exponere. Sin principio uti nolemus, ab lege, ab scriptura, ab aliquo [fir- missimo] nostrae causae adiumento principium capere opor- tebit. 7. Quoniam igitur docilem, attentum, benevolum audi- torem habere volumus, quo modo quidque confici possit, aperiemus. Dociles auditores habere poterimus, si summam causae breviter exponemus et si attentos eos faciemus; nam docilisest,qui attente vult audire. Attentos habebimus,sipoI- licebimur nos de rebus magnis, novis, inusitatis verba factu- ros aut de iis rebus, quae ad rem publicam pertineant ailt ad eos ipsos, quiaudient, aut addeorumimmortaliurftreligioriem, et si rogabimus, ut attente audiant, et sinumero exponemus 1*4 AD C. HERENNIUM res , quibus de rebus dicturi sumus. 8. Benevolos auditores facere quattuor modis possumus: abnostra, ab adversariorum nostrorum, ab auditorum persona, ab rebus ipsis. Y. A no- stra persona benevolentiam contrahemus, si nostramofficium sine adrogunda laudabimus, atque in rem publicam quales fuerimus aut in parentes aut in amicos aut in eos ipsos, qui audiunt, aliquid referemus, dum haec omnia ad eam ipsam rem, qua de agitur, sint accommodata. Item si nostra incom- moda proferemus, inopiam, solitudinem, calamitatem, etsi orabimus, ut nobis sint auxilio, et simul ostendemus nos in aliis spem noluisse habere. Ab adversariorum persona bene- volentia captabitur, si eos in odium, in invidiam, in contem- ptionem adducemus. In odium rapiemus, si quod eorum spurce, superbe, perfidiose, crudeliter, confidenter, malitiose, flagitiose factum proferemus. In invidiam trahemus, si vim, si potentiam, factionem, divitias, incontinentiam, nobilitatem, clientelas, hospitium, sodalitatem, adfinitates adversariorum proferemus, et his adiumentis magis quamveritate eos con- fidere aperiemus. In contemptionem adducemus, si inertiam, ignaviam, desidiam, luxuriam adversariorumproferemus. Ab auditorum persona benevolentia colligetur, si res eorum for- titer, sapienter, mansuete, magnifice iudicatas proferemus, et si, quae de iis existimatio, quae iudicii exspectatio sit, aperiemus. Ab rebus ipsis benevolum efficiemus auditorem, si nostram causam laudando tollemus, adversariorum per contemptionem deprimemus. VI. 9. Deinceps de insinuatione aperiendum est. Triasunt tempora, quibus principio uti non possumus, quae diligenter sunt consideranda: aut quum turpem causam habemus, hoc est, quum ipsa res animum auditoris a nobis alienat; aut quum animus auditoris persuasus esse videtur ab iis, quiante contra dixerunt; aut quum defessus est eos audiendo, qui ante dixerunt. Si causa turpitudinem habebit, exordiripoteri- mus his rationibus: rem, non hominem, authominem, non rem spectari oportere; non placere nobis ipsis, quae facta dicantur ab adversariis, et esse indigm aut nefaria; deinde quum diu rem auxerimus, nihil simile a nobis factum osten- demus, aut aliquorum iudicium de simili causa aut de eademLIBERI. CAP. 5—7. §.8-11. 5 aut de rninore aut de maiore proferemus. Deinde ad nostram causam pedetemptim accedemus et similitudinem conferemus. Item si negabimus nos de adversariis aut de aliqua re dictu- ros, et tamen occulte dicemus interieclione verborum. 10. Si persuasus auditor fuerit? idest, si oratio adversariorum fe- cerit fidem auditoribus: neque enim non facile scire poteri- mus, quoniam non sumus nescii, quibus rebus fides fieri so- leat —: ergo si fidem factam putabimus, his rebus nosin- sinuabimus ad causam: de eo, quod adversarii firmissimum sibi adiumentum putarint, primum nos dicturos pollicebimur, aiit ab adversarii dicto exordiemur, et ab eo maxime, quod ■ille nuperrime dixerit, aut dubitatione utemur, quidpotissi- rnum dicamus aut cui loco primum respondeamus, cumad- miratione. Si defessi erunt audiendo, ab aliquare, quaerisum movere possit, ab apologo, fabula veri simili, imitatione, de- pravatione, inversione, ambiguo, suspicione, irrisione,stulti- tia, exsuperatione, collatione, litterarum mutatione; prae- terea exspectatione, similitudine, novitate, historia, versu, aut ab alicuius interpellatione aut adrisione, [et] si promise- rimus aliter ac parati fuerimus, nos esse dicturos; nosnon eodem modo, ut caeteri soleant, verba facturos; quid alii soleant, quid nos facturi simus, breviter exponemus. YII. 11. Inter insinuationem et principium hoc interest. Principium huiusmodi debet esse, ut statim apertis rationibus, quibus praescripsimus, aut benevolum aut attentum autdocilem fa- ciamus auditorem: at insinuatio eiusmodi debet esse, utoc- culte per dissimulationem eadem illa omnia conficiamus, ut ad eandem commoditatem in dicendo pervenire possimus. Verum hae tres utiutates tametsi in tota oratione sunt.com- parandae, hoc est, ut auditores sese perpetuo nobis attentos, dociles, benevolos praebeant, tamen id per exordium causae maxime comparandum est. Nunc, ne quando vitioso exordio utamur, quae vitia vitanda sint, docebo. In exordienda causa servandum est, ut lenis sit sermo, utusitata verborumcon- suetudo, ut non apparata oratio videatur esse. Vitiosum ex- ordium est, quod in plures causas potest accommodari, quod vulgare dicitur. Item vitiosurn est, quo nihilo minus adver- sarius potest uti, quod commune appellatur. Item illud, quo6 AD C. HERENNIUM adversarius ex contrario poterit uti. Item vitiosum est, quod nimium apparate est compositumautnimium longum est, et quod non ex ipsa causa natum videatur, ut proprie cohaereat cuin narratione; et quod neque benevolum neque docilem neque attentum facit auditorem. VIII. De exordio satis erit dietum: deinceps ad narrationem transeamus. §. 1% Narra- tionum tria genera sunt. Unum est, quum exponimus rem gestam et unum quidque trahimus ad utilitatem nostram vin- cendi causa, quod pertinet ad eas causas, de quibus iudicium futurum est. Alterum genus est narrationis, quod intercurrit nonnumquam fidei aut criminationis aut transitionis autali- cuius apparationis [vel laudationis] causa. Tertium genus est id, quod a causa civili remolum est; in quo tamen exerceri convenit, quo commodius illas superiores narrationes in cau- sis tractare possimus. 13. Eius narrationis duo genera sunt, unum quod in negotiis, alterum quod in personispositumest. Id, quod in ne§-otiorum expositione positum est, treshabet partes: fabuiam, historiam, argumentum. Fabula est, quae neque veras neque veri similes continet res, ut eae sunt, quae tragoediis traditae sunt. Historia est gesta res, sed abaetatis nostrae memoria remota. Argumentum est ficta res, quae tamen fieri potuit, velut argumenta comoediarum. Illudgenus narrationis, quod in personis positum est, debet habere ser- monis festivitatem, animorum dissimilitudinem, g-ravitatem, levitatem, spem, metum, suspicionem, desiderium, dissimula- tionem, misericordiam, rerum varietates, fortunae commuta- tionern, insperatum incommodum, subitam laetitiam, iucun- dum exitum rerum. Verum haec in exereendo transigentur: illud; quod ad veritatem pertinet, quomodo tractari conveniat, aperiemus. IX. 14. Tres res convenit habere narrationem, ut brevis, ut dilucida , ut veri similis sit; quae quoniam fieri oportere scimus, quemadmodum faciamus, cognoscendum est. Rem breviter narrare poterimus, si inde incipiemus narrare, unde necesse erit, et si non ab ultimo initio repetere volemus, et si summatim , non particulatim narrabimus, et sinonad ex- tremum, sed usque eo, quo opus erit, persequemur, et si transitionibus nullis^ utemur, et si non deerrabimus ab eo,LIBER I. CAP. 8—10. §.12—16. 7 quod coeperimus exponere, et si exitus rerum ita ponemus, ut ante quoque quae facta sint, sciripossint, tametsinos reticuerimus: quod genus, si dicam me ex provincia redisse, profectum quoque in provinciam intelligatur. Et omnino non modoid, quodobest, sed etiam id, quod nequo obest neque adiuvat, satius est praeterire. Et ne bis aut saepius idem di- camus, cavendum est; etiam ne id, quod semel diximus, de- inceps dicamus, hoc modo: Alhenis Megaram vesperi advenil Simo: Ubi advenit Megaram, insidias fecit virgini; Insidias postquam fecit, vim in loco attulit. 15. Rem dilucide narrabimus, si ut quidquid primum gestum erit, ita primum exponemus et rerumactemporumordinem conservabimus, ut gestae res erunt aut ut potuisse geri vide- buntur: hic erit considerandum, ne quid perturbate,[ne quid contorte, ne quid ambiguejne quid nove dicamus, ne quam in aliam rem transeamus, ne ab ultimo repetamus, ne longe per- sequamur, ne quid, quod ad rem pertineat, praetereamus, et si sequamurea, quae de brevitate praecepta sunt; nam quo brevior, eo dilucidior et cognitu facilior narratiofiet. 16. Veri similis narratio erit, sir ut mos, ut opinio, ut natura postulat, dicemus; si spatia temporum, personarum dignitates, consi- liorum rationes, locorum opportunitates constabunt; nere- felli possit aut temporis parum fuisse aut causam nullam aut locum idoneum non fuisse aut hominesipsos facere autpati non potuisse. Si vera res erit, nihilo minus haec omnia nar- rando conservanda sunt; nam saepe veritas, nisi haecservata sint, fidem non potest facere: sineritficta, eo magls erunt conservanda. De iis rebus caute confligendum est, quibus in rebus tabulae aut alicuius firma auctoritas videbitur inter- fuisse. Adhuc quae dicta sunt arbitror mihi constare cum caeteris artis scriptoribus, nisi quae de insinuationibus nova excogitavimus, quod eas soli nos praeter caeteros in tria tem- pora divisimus, ut plane certam viam et perspicuam rationem exordiorum haberemus. X. Nunc, quod reliquum est, quo- niam de rerum inventione disputandum est, in qua sin- gulare consumitur oratoris artificium, dabimus operam, ut nihilo minus industrie, quam rei utilitas postulabit,8 AD C. HERENNIUM quaesisse videamur, si prius pauca de divisione causarum dixerimus. 17. Causarum divisio in duas partes distributa est. Pri- mum secundum narrationem debemus aperire, quid nobis conveniat cum adversariis, quid in controversia si.t: si ea? quae utilia nobis erunt, convenient, hoc modo: Interfectam esse ab Oreste matrem convenit mihi cum adversariis: iurene fecerit et licueritne facere, id est in controversia. Item e contrario: Agamemnonem esse a Clytaemnestra occisum confitentur; quum id ita sit, me ulcisci parentem negant oportuisse. Deinde,quum hoc fecerimus, distributione uti de- bemus. Ea dividitur in duas partes, enumerationem et expo- sitionem. Enumeratione utemur, quum dicemus numero, quot de rebus dicturi sumus. Eam plus quam trium partium numero esse non oportet. Nam et periculosum est, ne quando plus minusve dicamus, et suspicionem adfert auditori medi- tationis et artificii, quae res fidem abrogatorationi. Expositio est, quumres, quibus de rebus dicturi sumus, exponimus breviter et absolute. 18. Nunc ad confirmationem et confutationem transe- amus. Tota spes vincendi ratioque persuadendi posita est in confirmationeetinconfutatione. Nam quum adiamenta nostra exposuerimus contrariaque dissolverimus, absolute nimirum munus oratorium confecerimus. XI. Utrumque igitur facere poterimus, si constitutionem causae cog-noverimus. Cau- sarum constitutiones alii quattuor fecerunt: noster doctor Hermes] tres putavit esse, non ut de illorum quidquam de- traheret inventione, sed ut ostenderet, id, quod oportuisset simpliciter ac singnlari modo docere, illos distribuisse dupli- citer et bipertito. Constitutio est prima deprecatio defensoris cum accusatoris insimulatione coniuncta. Constitutiones ita- que, ut ante diximus, tres sunt: coniecturalis, legitima, iuri- dicialis. Coniecturalis est, quum de facto controversia est? hoc modo : Aiax in silva, postquam resciit, quaefecisset per insaniam, g-ladio incubuit. Ulixes intervenit, occisum conspicatur, corpore telum cruentum educit. Teucer inter- venit: cum fratrem occisum, inimicum fratris cum gladio cruento videt, capitis arcessit. Hic, quoniamconiecturaverumLIBER I. CAP. 11—12. §. 17—21. 9 quaeritur, de facto erit controversia, etex eo constitutio cau- sae coniecturalis nominatur. 19. Legitima est constitutio, quum ex scripto aliquid controversiae nascitur. Ea dividitur in partes sex, scriptum et sententiam, contrarias leg-es, ambi- guum, definitionem, translationem, ratiocinationem. Ex scri- pto etsententiacontroversia nascitur, quum videturscriptoris voluntas cum scripto ipso dissentire, hoc modo: Si lex sit, quae iubeat eos, qui propter tempestatem navem reliquerint, omniaperdere, eorumnavemcaeteraque esse, sinavis conser- vata sit, qui remanserint in navi. Magnitudine tempestatis omnes perterritinavem reliquerunt,in scapham conscenderunt praeter unum aegrotum; is propter morbum exire et fugere non potuit. Casu et fortuitu navis in portum incolumis delata est; illam aegrotus possedit: navem petit ille, cuiusfuerat. Haec constitutio legitima est ex scripto et sententia. 20. Ex contrariis legibus controversia constat, quum alia lex iubet aut permittit, alia vetat quidpiam fieri, hoc modo: Lex vet&t eum, qui de pecuniis repetundis damnatus sit, in contione ora- tionem habere: altera lex iubet augurem, in demortui locum qui petat, in contione nominare. Augur quidam damnatus de pecuniis repetundis in demortui locum nominavit; petitur ab eo mulcta. Constitutio legitima ex contrariis legibus. XII. Ex ambiguo controversia nascitur, quum res unam sententiam, scriptumduas aut pluressententias significat, hocmodo: Pa- terfamilias quum filium heredem faceret, testamento vasaar- g-entea uxori legavit: Tullius heres meusTerentiae uxori meae xxxpondo vasorum argenteorum dato, quae volet. postmor- tem eius vasa pretiosa et caelatamagnificepetitmater. Filius se, quaeipsevelit,in xxxpondo ei debere dicit. Constitutio est legitima ex ambiguo. 21. Ex definitione causaconstat, quum in controversia est, quo nomine factum appelletur. Ea est hu- iusmodi: Quum L. Saturninus legem frumentariam de semis- sibus ettrientibus laturus esset, Q. Caepio, qui per id temporis quaestor urbanus erat, docuit senatum aerarium pati non posse largitionem tantam. Senatus decrevit,si eam legem ad populum ferat, adversus rem publicam videri eum facere. Saturninus ferre coepit. Coilegae intercedere. Illenihilo mi- nus sitellam detulit. Caepio, ut illum contra S. C., interce-10 AD C. HERENNIUM dentibus collegis, adversus rem publieam vidit ferre, cum viris bonis impetum facit, pontes disturbat, cistas deiicit, im- pedimento est. quo secius feratur: arcessitur Gaepio maie- statis. Constitutio legitima ex definitione. Vocabuium enim definitur ipsum, quum quaeritur, quid sit minuere maiesta- tem. 22. Ex translatione eontroversia nascitur, quum aut tempus differendum. aut accusatorem mutandum aut iudices mutandos reus dicit. Hac parte constitutionis Graeci in iudi- ciis , nos in iure civili plerumque utimur. In hac parte nos iuris civilis scientia iuvabit; in iudiciis tamen nonnihil uti- mur, ut hoc modo: Si quis peculatus accusetur, quod vasa argentea publica de loco privato dicatur sustulisse, possit dicere, quum definitione sit usus, quid sit furtum, quid pe- culatus: secum farti ag-i, non peculatus oportere. Haec par- titio legitimae constitutionis his de causis raro venit in iu- dicium, quod in privata actione praetoriae exceptiones sunt et causa cadit qui egit, nisi habuit actionem, et in publicis quaestionibus cavetur legibus , ut ante, si reo commodum sit, iudicium de accusatore fiat, utrum illi iiceat accusare necne. XIII. 23. Ex ratiocinatione controversia constat, quum res sine propria leg-e venit in iudicium, quae tamen ab aliis legibus similitudine quadam occupatur. Ea est hu- iusmodi. Lex: si furiosus escit, agnatum gentiliumque in eo pecuniaque eius potestas esto. Et lex: qui parentem necasse 1udicatus erit, ut is obvolutus et obligatus corio devehatur in profluentem. Et lex: paterfamilias uti super familia pe- cuniave sua legaverit, ita ius esto. Et lex: si paterfami- lias 1ntestatus moritur, familia pecuniaque eius agnatum gen- tiliumque esto. Malleolus iudicatus est matrem necasse. Ei damnato statim folliculus [lupinus] in os et soleae ligneae in pedibus inductae sunt, in carcerem ductus est. Qui de- fendebant eum, tabulas in carcerem adferunt; testamentum ipso praesente conscribunt; testes recte adfuerunt; de illo supplicium sumitur. Ii, qui heredes erant testamento, he- reditatem adeunt. Frafcer minor Malleoli, qui eum oppu- g-naverat in eius periculo, suam vocat hereditatem leg-e agnationis. Hic certa Jex in rem nulla adfertur, et tamen multae adferuntur, ex quibus ratiocinatio nascitur, quarepo-LIBER I. CAP. 13—15. §. 22—25. 11 tuerit aut non potuerit iure testamentum facere. Constitutio legitima ex ratiocinatione. Cuiusmodi partes essent legiti- mae constitutionis ostendimus: nunc de iuridiciali constitu- tione dicamus. XIV. 24.1uridicialis constitutio est, quum factum convenit, sed iure an iniuria factum sit, quaeritur. Eius constitutionis par- tes duae sunt, quarum una absoluta, altera adsumptiva nomi- natur. Absoluta-est, quumid ipsum, quod factum est,ut aiiud nihil foris adsumatur, recte factum esse dicemus. Ea est hu- iusmodi: Mimus quidam nominatim Accium poetam compel- lavit rn scaena. Cum eo Accius iniuriarum agit. Hic nihil aliud defendit nisilicere nominari eum, cuius nomine scripta dentur ag-enda. Adsumptiva pars est, quum per se defensio infirma est, adsumpta extraria re comprobatur. Adsumpti- vae partes sunt quattuor: concessio,remotio criminis, tr'ans- latio criminis, comparatio. Concessio est, quum reus postu- lat sibi ignosci. Ea dividitur in purgationem et depreca- tionem. Purgatio est, quum consulto neg-at se reus fecisse. Ea dividitur in fortunam, imprudentiam, necessitatem: fortu- nam, ut Caepio ad tribunos plebis de exercitus amissione; anprudentiam, ut ille, qui de eo servo, quidominum occiderat, supplicium sumpsit, quum frater esset, antequam tabulas te- stamenti aperuit, quum is servus testamento manu missus es- set; necessitudinem, ut ille, qui ad diem commeatus non ve- nit, quod aquae interclusissent. Deprecatio est, quum et peccasse se et consulto fecisse confitetur, et tamen postulat, ut-sui misereantur. Hoc in iudicio fere non potest usu venire, nisi, quando pro eo dicimus, cuius multa recte facta exstant* hoc modo in loco communi per amplificationem iniiciemus: Quodsi hoc fecisset, tamen ei pro pristinis beneficiis ignosci conveniret; verum nihil postulat ignosci. Erg-o in iudicium non venit, at in senatum, ante imperatorem, in consilium ta- lis causa potest venire. XV. 25. Ex translatione criminis causa constat, quum fecisse nos non negamus, sed aliorum peccatis coactos fecisse dicimus: ut Orestes, quum se defendit in matrem conferens crimen. Ex remotione criminis causa constat, quum a nobis non crimen, sed culpam ipsam amo- vemus et vel in hominem transferimus vel in rem quampiam12 AD C. HERENNIUM conferimus. In hominem transfertur, ut si accusetur is, qui P. Sulpicium se fateatur occidisse, el id iussu consuium de- fendat et eos dicat non modo imperasse, sed rationem quo- que ostendisse, quare id facere liceret. In rem confertur, ut si quis ex testamento quod facere iussus sit, ex piebiscito vetetur. Ex comparatione causa constat, quum dicimus ne- cesse fuisse alterutrum facere, et id, quod fecerimus, satius fuisse facere. Ea causa huiusmodi est*. C. Popilius, quum a Gallis obsideretur neque effug-ere ullo modo posset, venit cum hostium ducibus in collocutionem; ita discessit, ut, si impedimenta relinqueret, exercitum educeret. Satius esse duxit amittere impedimenta quam exercitum; exercitum eduxit, impedimenta reliquit: arcessiturmaiestatis. XYI. Quae constitutiones et quae constitutionum partes sint videor ostendisse. Nunc quo modo eas et qua via tractari conveniat demonstrandum est, si prius aperuerimus quid oporteat ab ambobus in causa destinari, quo ratio omnis totius orationis conferatur. 26. Constitutione igitur reperta statim quaerenda ra- tio est. Ratio est, quae causam facit et continet defensio- nem, hoc modo, ut docendi causa in hac potissimum causa consistamus: Orestes confitetur se occidisse matrem: nisi attulerit facti rationem, perverterit defensionem. Erg-o adfert eam, quaenisi intercederet, ne causa quidem esset. Illaenim, inquit, patrem meum occiderat. Ergo, ut ostendi, ratio ea est, quae continet defensionem, sine qua ne parva quidem dubi- tatio potest remorari damnationem. Inventa ratione firma- mentum quaerendum est, id est, quod continet accusationem, quod adfertur contra rationem defensionis, de quaantedi- ctum est. Id constituetur hoc modo: Quumususfuerit Orestes ratione, hoc pacto: Iure occidi, ilia enim patrem meum occi- derat: utetur accusator firmamento, hoc pacto: At non abs te occidi neque indemnatam poenas pendere oportuit. Ex ratione defensionis et ex firmamento accusationis iudicii quaestio nascatur oportet, quam nos iudicationem, Graeci %qivo^bvov appellant. Ea constituetur ex coniunctione fir- mamenti et rationis [defensione],hoc modo: Quum dicat Ore- stes se patris ulciscendi causa matrem occidisse, rectumneLIBERI. CAP. 16—17. §. 26—27. 13 fuerit sine iudicio a filio CJytaemnestram occidi. Ergo hac ratione iudicationem reperire convenit. Reperta iudicatione omnem rationem totius orationis eo conferreoportebit. XYIT. 27. In omnibus constitutionibus et partibus constitutionum hac via iudicationes reperientur, praeterquam in coniecturali constitutione: in ea nec ratio qua re fecerit quaeritur: fe- cisse enim negatur: nec firmarnentum exquiritur, quoniam non subest ratio. Quare ex intentione et infitiatione iudicatio constituitur, hoc modo. Intentio: Occidisti Aiacem. Infitia- tio: Non occidi. Iudicatio: Occideritne. Ratio omnis utrius- que orationis, ut ante dictum est, ad hanc iudicationem con- ferenda est. Si plures erunt constitutiones aut partes consti- tutionum, iudicationes quoque plures erunt in una causa, sed eae omnes simili ratione reperientur. Sedulo dedimus operam, ut breviter et dilucide, quibus de rebus adhuc dicendum fuit, diceremus. Nunc quoniam satis huius voluminis mag-nitudo crevit, commodius est in altero libro de caeteris rebus deinceps exponere, ne qua pro- pter multitudinem litterarum possit animum tuum defetigatio retardare. Si quo tardius haec, quam studes, absolventur, quum rerum mag-nitudini tum nostris quoque occupationibus adsignare debebis. Verumtamen maturabimus et, quodne- gotio diminutum fuerit, exaequabimus industria, ut pro tuo in nos officio et nostro in te studio munus hoc accumulatissime tuae largiamur voluntati.14 AD C. HERENNIUM 1. TULIII CICERONIS RHETORICORUM AD '€• UERENNIDM LIBER SECUNDUS. I. 1. In primo libro, Herenni, breviter exposuimus, quas causas recipere oratorem oporteret et in quibus partibus ar- tis elaborare conveniret et ea officia qua ratione facillime consequiposset. Verum,quod nequede omnibus rebussimul dici poterat et de maximis rebus primum scribendum fuit quo caetera tibi faciliora cognitu viderentur, ita nobis placitum est, ut ea, quae difficilJima essent, potissimum scriberemus Causaruin tria genera sunt: demonstrativum, deliberati- vum, iudiciale. Multo difficiilimum iudiciale est; ergo id pri- mum absolvemus hoc [etpriore] libro. De quinque oratoris officiis inventio etprima et difficillima est. Ea quoque nobis erit hoc libro propemodum absoluta: parvam partem eius in tertium volumen transferemus. 2. De sex partibus oratio- nis primum scribere incepimus: in primo libro locuti sumus de exordio, narratione, divisione, nec pluribus verbis, quam necesse fuit, nec minus dilucide, quam te velle existimaba- mus. Deinde coniuncte de confirmatione et confutatione di- cendum fuit. Quare g-enera constitutionum etearum partes aperuimus; ex quo simul ostendebatur, quomodo constitu- tionem et partem constitutionis causa posita reperiri opor- teret. Deinde docuimus, iudicationem quemadmodum quaeri conveniret; qua inventa curandum, ut omnis ratio totius orationis ad eam conferatur. Postea admonuimus esse cau- sas complures, in quas plures constitutiones aut partes con- stitutionum accommodarentur. II. Reliquum videbatur esse, ut ostenderemus, quae ratio posset inventiones ad unam quamque constitutionem aut partem constitutionis aecom- modare. Et item quales argumentationes, quas Graeci im- %UQ7j{iciTcc appellant, sequi, quales vitare oporteret; quorum utrumque pertinet ad confirmationem et ad confutationem.LIBER II. CAP. 1—3. §. 1—5. 15 Deinde ad extremum docebimus, cuiusmodi conclusionibus orationum uti oporteat: qui locus erat proximus de sex par- tibus orationis. Primum ergo"quaeremus, quemadmodum quamque cau- sam tractare conveniat et nimirum eam, quae difficillima est, potissimum consideremus. 3. In causa coniecturali narratio accusatoris suspiciones interiectas et dispersas habere debet, ut nihil actum, nihil di- ctum, nusquam ventum aut abitum, nihii denique factum sine causa putetur. Defensoris narratio simplicem et dilucidamex- positionem debet habere cum attenuatione suspicionis. IIu- ius constitutionis ratio in sexpartes estdistributa: probabile, collationem, signum, argumentum, consecutionem, appro- bationem. Horum unum quidque quid valeat, aperiemus. Probabile est, per quod probatur expedisse peccare et ab simili turpitudine hominem numquam afuisse. Id divi- ditur in causam et m vitam. Causa est ea, quae induxit ad maleficium commodorum spe aut incommodorum vitatione, quum quaeritur, num quod commodum maleficio appetierit, num honorem, num pecuniam, num dominationem; num aliquam cupiditatem amoris aut huiusmodi libidinis vo- lueritexplere aut num quod incommodum vitarit, inimicitias, infamiam, dolorem, suppiicium. III. 4. Hic accusator in spe eommodi cupiditatem ostendet adversarii, in vitatione incom- modi formidinemaug-ebit: defensor autem negabit fuisse cau- sam, si poterit, aut eam vehementer extenuabit; deinde iniquum esse dicet omnes, ad quos aliquid emolumenti ex aliqua re pervenerit, in suspicionem maleficii devocari; deinde vita hominis ex ante factis spectabitur. 5. Primum considerabit accusator, num quando simiie quidfecerit. Si id non reperiet, quaeret, num quando venerit in similem su- spicionem; et in eo debebit esseoccupatus, ut ad eam causam peccati, quam paullo ante exposuerit, vita hominis possit accommodari, hoc modo; Si dicet pecuniae causa fecisse, ostendet eumsemper avarum fuisse; si honoris, ambitiosum; ita poterit animi vitium cum causa peccati cong-lutinare. Si non poterit par animi vitium cum causa reperire, reperiat dispar. Si non poteritavarumdemonstrare, demonstret cor-1H AD C. HERENNIUM ruptorem,perfidum, vel si quo modo poterit denique aliquo aut quam plurimis vitiis contaminare personam; deinde qui illud fecerit tam nequiter, eundem hoc tam perperam fecis.se non esse mirandum. Si vehementer castus et integer existimabitur adversarius, dicet facta, non famam spectare oportere; ilium ante occultasse sua flagitia; se planum factu- rum ab eo maleficium non abesse. Defensor primum demon- strabit vitam integram, si poterit: id si non poterit, confugiet ad imprudentiam, stultitiam, adoiescentiam, vim, persuasio- nem; quibus de rebus vituperatio eorum, quae extraidcri- men erunt, non debeat adsignari. Sin vehementer hominis turpitudine impedietur et infamia, prius dabit operam, ut falsos rumores dissipatos esse dicat de innocente; et utetur loco communi, runioribus credi non oportere. Sin nihil eorum fieri poterit, utatur extrema defensione; dicat non se de mo- ribus eius apud censores, sed de criminibus adversariorum apud iudices dicere. IV. 6. Collatio est, quum accusator id, quod adversarium fecisse criminatur, alii nemini nisi reo bono fuisse demonstrat, aut alium neminem potuisse perfi- cere nisi adversarium, aut eum ipsum aliis rationibus aut non potuisse aut non aeque commode potuisse aut eum fu- gisse illas rationes commodiores propter cupiditatem. Hoc loeo defensor demonstret oportet aut aliis quoque bono fuisse autalios quoqueid, quod ipse insimuietur, facere potuisse. Signumest, per quod ostenditur idonea perficiendi facultas esse quaesita. Id dividitur in partes sex: locum, tempus, spa- tium, occasionem, spem perficiendi, spem celandi. 7. Locus quaeritur, celebris an desertus, semper desertus an tum, quum id factum sit?[fuerit in eo loco solitudo], sacer an pro- fanus, publicus an privatus fuerit; cuiusmodi loci attingant; num, qui est passus, perspectus, exauditus esse possit. Horum quid reo, quid accusatori conveniat, perscribere non gravaremur, nisi facile quivis causa posita posset iudi- care. Initia enim inventionis ab arte debent proficisci, cae- tera facile comparabit exercitatio. Tempus ita quaeritur . quid anni [qua hora], noctu an interdiu, qua.diei, qua nocds hora factum esse dicatur et cur eiusmodi temporibus. Spa- tium ita considerabitur: satisne longum fuerit ad eam remLIBER II. CAP. 4. 5. §. 6-8. 17 transigendametscieritne satis ad id perficiendum spatii futu- rum. Nam parvi refert satis spatii fuisse ad id perficiendum, si id antesciriet ratione providerinon potuit. Occasio quaeritur, idoneane fuerit ad rem adoriendam an alia melior, quae aut praeterita sit aut non exspectata. Spes perficiendi ecqua fuerit, spectabitur hoc modo: si, quae supra dicta sunt sig-na, concurrerint; si praeterea ex altera parte vires, pecunia, con- silium, scientia, apparatio videbitur fuisse; ex altera parte imbecillitas, inopia, stultitia, imprudentia, inapparatio de~ monstrabitur fuisse; qua re scire potuerit, utrum diffidendum an confidendum fuerit. Spes celandi quae fuerit, quaeritur ex consciis, arbitris, adiutoribus, liberis aut servis aut utris- que. Y. 8. Argumentum est, per quod res coarg-uitur certio- ribus argumentis et mag-is firma suspicione. Id dividitur in temporatria: praeteritum, instans, consequens. Inpraeterito tempore oportet considerare, ubi fuerit, ubi visus sit, quocum visus sit, num quid appararit, num quem convenerit, num quid dixerit, num quem habuerit de consciis, de adiutoribus. de adiumentis; num quid in loco praeter consuetudinem fe- cerit aut alieno tempore. In instanti tempore quaeretur, num visus sit, quum faciebat, num qui strepitus, clamor, crepitus exauditus sit, aut denique num quid aliquo sensu perceptum sit, aspectu, auditu, tactu, odore, g-ustatu; nam quivis ho- rum sensus potest conflare suspicionem. In consequenti tem- pore spectabitur, num quid re transacta relictumsit, quod indicet aut factum esse maleficium aut a quo factum sit. Factum esse, hoc modo: situmore et livore decoloratum cor- pus estmortui,significat eumveneno necatum. Aquo factum sit, hoc modo: si telum, si vestimentum, si quid eiusmodi re- lictum sit aut si vestigium [rei] repertum, si cruor in vestimen- tis, si in eo loco comprehensus aut visus transacto neg-otio, quo in ioco res gesta dicitur. Consecutio est, quum quaeri- tur, quae signa nocentis et innocentis consequi soleant. Ac- cusator dicet, si poterit, adversarium, quum ad eum ventum sit, erubuisse, expalluisse, titubasse, inconstanter locutum esse, concidisse, pollicitum esse aliquid; quae sig-na con- scientiae sint. Si reus horum nihii fecerit, accusator dicet eum usque adeo praemeditatum fuisse, quid sibi essetusu cicer. i. 218 AD C. HERENNIUM venturum, ut confidentissime resisteret, responderet; quae signa confidentiae, non innocentiae sint. Defensor, si perti- muerit, mag-nitudine periculi, non conscientia peccati se commotum esse dicet. Sinon pertimuerit, fretum innocentia negabit esse commotum. VI. 9. Approbatio est, qua utimur ad extremum confirmata suspicione. Eahabet locos proprios atquecommunes. Proprii sunt ii, quibus nisi accusator nemo potest uti, etii,quibusnisidefensornemo potestuti.Communes sunt, qui aliain causaabreo,alia ab accusatore tractantur. In causa coniecturali proprius iocus accusatoris est, quum dicit malorum misereri non oportere et quum augetpeccatiatroci- tatem. Defensoris proprius locus est, quum misericordiam captat et quum accusatorem calumniari criminatur. Commu- nes loci sunt quum accusatoris tum defensoris, ab testibus contra tesles, ab quaestionibus contra quaestiones, ab argu- mentis contra arg-umenta, ab rumoribus contra rumores. A testibus dicemus secundum auctoritatem et vitam testium et constantiamtestimoniorum: contratestes secundum vitae tur- pitudinem, testimoniorum inconstantiam; si aut fieri non po- tuissedicemusaut non factumesse quoddicant aut scire illos non potuisse aut cupide dicere etargumentari. Haec et ad im- probationem et ad interrog-ationem testium pertinebunt. VII. 10.A quaestionibus dicemus, quumdemonstrabimus maiores veri inveniendi causa tormentis et cruciatu voluisse quaeri et summo dolore homines cogi, ut quidquid sciant dicant. Et praeterea confirmatior haec erit disputatio, si, quae dicta erunt, argumentando iisdem viis, quibus omnis coniectura tractatur, trahemus adverisimilem suspicionem; idemquehoc in testimoniis facere oportebit. Contra quaestiones hoc modo dicemus: primum maiores voluisse certis in rebus interponi quaestiones, quum, quae vere dicerentur, sciri, quae falso in quaestione pronuntiarentur, refelli possent, hoc rnodo: Quo in loco quid positum sit, et si quid est simile, quod videri aut aliquo simili signo percipi possit; deinde dolori credi non oportere, quod alius alio recentior sit in dolore, quod ingeniosior ad comminiscendum, quod denique saepe scire aut suspicari possit, quid quaesitor velit audire; quod quum dixerit, intelligat sibi finem doloris futurum. Haec disputatioLIBER II. CAP. 6 -8. §. 9—12. 19 comprobabitur, si refellemus, quae in quaestionibus erunt di- cta probabili argumentatione; idque. partibus coniecturae, quas ante exposuimus, facere oportebit. 11. Ab argumentis et signis etcaeteris locis, quibus augetur suspicio, dicere hoc modo convenit: Quum multa concurrant argumenta et signa, quaeinter se consentiant, rem perspicuam,non suspiciosam vi- deri oportere. Item plus oportere sigrtis et argumentis credi quam testibus; haec enim eo modo exponi, quo modo re vera sint gesta: testes corrumpi posse vel pretio velgratia vel metu vel simultate. Contra argumenta et signa et caeteras suspiciones dicemus hoc modo: si demonstrabimus nullam rem esse, quam non suspicionibus quivis possit criminari; deinde unam quamque suspicionem extenuabimus et dabi- mus operam, ut ostendamus nihilo magis in nos eam quam in alium quempiam convenire; indignum facinus esse sine testi bus coniecturam et suspicionem firmamenti satis habere. VIII. 12. Abrumoribus dicemus, si negabimus temere famam nasci solere, quin subsit aliquid; et si dicemus causam non fuisse, quare quispiam confingeret et comminisceretur; et praeterea, si caeteri falsi soleant esse, argnmentabimur hunc esse verum. Contra rumores dicemus primum, si docebimus multos es.se falsos rumores, et exempiis utemur, de quibus falsa fama fuerit; et aut inimicos nostros aut homines natura malevolos etmaledicos confmxisse dicemus; et aliquam aut fictam fabulam in adversarios adferemus, quam dicamus om- nibus in ore esse, aut verum rumorem proferemus, qui illis aliquid turpitudinis adferat, neque tamen ei rumori nos fidem habere dicemus, ideo quod quivis unus homo possit quamvis turpem de quolibet rumorem proferre et confictam fabulam dissipare. Verumtamen si rumor vehementer probabilis esse videbitur, argaimentando famae fidem poterimus abrog-are. Quod et difficillima tractatu est constitutio coniecturalis et in veris causis saepissime tractanda est, eo diiigentius omnes eius partes perscrutati sumus, ut ne parvula quidem tituba- tioneautoffensatione impediremur, si ad hanc rationemprae- ceptionis adsiduitatem exercitationis accommodassemus. IX. 13. Nunc ad legitimae constitutionis partes transeamus. Quum voluntas scriptoris cum scripto dissidere videbitur, si 2*20 AD C. HERENNIUM ascripto dicemus, his locis utemur secundum narrationem: primum scriptoris collaudatione, deinde scripti recitatione, deinde percontatione, scierintne adversarii id scriptum fuisse in leg-e aut testamento aut stipulatione aut quolibet scripto, quod ad eam rem pertinebit,deinde collatione, quid scriptum sit, quid adversarii se fecisse dicant, quid iudicem sequi con- veniat, utrum id, quod diligenter perscriptum sit, an id, quod acute sit excogitatum, deinde ea sententia, quae ab ad- versariis sit excogitata et scripto attributa, contemnetur et infirmabitur. Deinde quaeretur, quid ei obfuerit, si id voluis- set adscribere, aut num non potuerit perscribi. Deinde a no- bis sententia reperietur et causa proferetur, quare idscriptor senserit, quod scripserit; et demonstrabitur scriptum iilud esse dilucide, breviter, commode,perfecte, cum ratione certa. Deinde exempla proferentur, quae res, quum ab adversariis sententia et voluntas adferretur, ab scripto potius iudicatae si\it. Deinde ostendetur, quam periculosum sit ab scripto rccedere. Locus communis est contra eum, qui, quum fatea- tur se contra quod legibus sanctum aut testamento perscri- ptum sit, fecisse, tamen facti quaerat defensionem. X. 14. Ab sententia sic dicemus: Primum laudabimus scriptoris com- moditatem atque brevitatem, quod tantum scripserit, quod necesse fuerit; iilud, quod sine scripto intelligi potuerit, non necessario scribendum putarit. Deinde dicemus calumniato- ris esse officium verba et litteras sequi, negligerevoluntatem. Deinde id, quod scriptum sit, aut non posse fieri autnon Ieg-e; non more, non natura, non aequo et bono posse fieri, quae omnia scriptorem noluisse quam rectissime fieri nemo dicet; at ea, quae a nobis facta sint, iustissime facta. Deinde con- trariam sententiam aut nuilam esse aut stultam aut iniustam aut non posse fieri aut nonconstare cum superioribus etinfe- rioribus sententiis aut cumiure communi aut cum aliis legibus communibus aut cum rebus iudicatis dissentire. Deinde ex- emplorum avoluntate et contra scriptum iudicatorum enume- ratione [utemur]; deinde legum et stipulationum breviter ex- scriptarum, in quibus intellig-antur scriptorum voluntates, expositione. Locus communis contra eum, qui scriptum reci- tet et scriptoris voluntatem non interpretetur. 15. Quum duaeLIBERII. CAP. 9—12. §.13-17. 21 leges inter se diserepant, videndum est primum, num quae oforogatio aut derogatio sit; deinde utrum leges ita dissen- tiant, ut altera iubeat, altera vetet; an ita, ut alteracogat, altera permittat. Infirma enim erit eius defensio, qui negabit se feeisse, quod cogeretur, quum altera lex permitteret; plus enim valet sanctio permissione. Item illa defensio tenuis est, quum ostenditur id factum esse, quod ea lex sanciat, cui legi obrogatum vel derogatum sit; id, quod posteriore lege sanc- tum sit, esse neglectum. Quum haec erunt considerata, statim nostrae legis expositione, recitatione, collaudatione utemur. Deinde contrariae legis enodabimus voluntatem et eam tra- hemus ad nostrae causae commodum. Deinde de iuridicial: absoluta sumemus rationem iuris et quaeremus partes iuris, cum utra faciant; de qua posterius disseremus. XI. 16, Si ambiguum esse seriptum putabitur, quod in duas aut plures sententias trahi possit, hoc modo tractandum est: primum, sitne ambiguum, quaerendum est; deinde, quomodo scripturr esset, si id, quod adversarii interpretantur, scriptor fieri vo luisset, ostendendum est; deinde id, quod nos interpretemur, et fieri posse et honeste, recte, lege, more, natura, bono et aequo fieri posse; quod adversarii interpretentur ex contra- rio; nec esse ambigue scriptum, quum intelligatur, utra sententia vera sit. Sunt, qui arbitrentur ad hanc causam tractandam vehementer pertinere cognitionem amphiboliarum eam, quae ab dialecticis proferatur. Nos vero arbitramur non modo nullo adiumento esse, sedpotiusmaximo impedimento. Omnes enim illi amphibolias aucupantur, eas etiam, quae ex altera parte sententiam nullam possunt interpretari. Itaque et alieni sermonis molesti interpellatores et scripti quum odiosi tum obscuri interpretes sunt; et dum caute et expedite loqui volunt, infantissimi reperiuntur. Ita dum metuunt in dicendo, ne quid ambiguum dicant, nomen suumpronuntiare non pos- sunt. Yerum horum pueriles opiniones rectissimis rationibus, quum voles, refellemus. In praesentiarum hoc intercedere non alienum fuit, ut huius infantiae garrulam disciplinam contemneremus. XII. 17. Quum definitione utemur, primum adferemus brevem vocabuli definitionem, hocmodo*. Maie- statem is minuit, qui ea tollit, ex quibus rebus civitatis ampli-22 AD C. HERENNIUM tudo constat, quae sunt ea, Q. Caepio? suffragia, magistra- tus. Nempe igitur tu et populum suffragio et magistratum consilio privasti, quum pontes disturbasti. Item ex eon- trario: Maiestatem is minuit, qui amplitudinem civitatis detrimento adficit. Ego non adfeci, sed prohibui detri- mento: aerarium enim conservavi, libidini maiorum restiti, maiestatem omnem interire non passus sum. Primum igitur vocabuli sententia breviter et ad utilitatem causae accommo- date describetur: deinde factum nostrum cum verbi descri- ptione coniungetur; deinde contrariae descriptionis ratio re- felletur, si aut falsa erit aut inutilis aut turpis aut iniuriosa. Id quod ex iuris partibus sumetur de iuridiciali absoluta, de qua iam loquemur. 18. Quaeritur in translationibus primum, num aliquis eius rei actionem, petitionem aut persecutionem habeat, num alio tempore, num alia lege, num alio quaerente. Haec legibus etmoribus, aequo et bono reperientur; de quibus dicetur in iuridiciali absoluta. In causa rationali primum quaeretur, ecquid in rebus maioribus aut minoribus aut simi- libus similiter scriptum aut iudicatum sit; deinde, utrum ea res similis sit ei rei, qua de agitur, an dissimilis; deinde, utrum consulto de ea re scriptum non sit, quod noluerit ca- vere, an quod satis cautum putarit propter caeterorum scri- ptorum similitudinem. De partibus legitimae constitutionis satis dictum est: nunc ad iuridicialem revertemur. XIII. 19. Absoluta iuridiciali constitutione utemur, quum ipsam rem, quam nos fecisse confitemur, iure factam dice- mus, sine ulla adsumptione extrariae defensionfs. In ea con- venit quaeri, iurene sit factum. De eo causa posita di- cere poterimus, si, ex quibus partibus ius constet, cognove- rimus. Constat igitur ex his partibus: natura, leg-e, consue- tudine, iudicato, aequo et bono, pacto. Natura ius est, quod cognationis autpietalis causa observatur; quo iureparentes a liberis et a parentibus liberi coluntur. Lege ius est id, quod populi iussu sanctum est; quod genus: ut in ius eas, quijm voceris. Consuetudine ius est id, quod sine lege aeque, ac si legitimum sit, usitatum est; quod genus: id quod argentario tuleris expensum, ab socio eius recte petere possis. Iudi-LIBER II. CAP. 13—14. §. 18—22. 23 catum est id, de quo sententia lata est aut decretum interpo- situm. Ea saepe diversa sunt, ut aliud alioiudici aut praetori aut consuli aut tribuno plebis placitum sit; et fit, ut de eadem re saepe alius aliud decreverit aut iudicarit; quod g-enus: M. Drusus praetor urbanus, quod cum herede mandati ageretur, iudicium reddidit; Sex. Iulius non reddidit. Item: C. Caelius iudex absolvit iniuriarum eum, qui Luciliumpoetam in scaena nominatim laeserat; P. Mucius eum, quiL. Accium poetam nominaverat, condemnavit. 20. Erg-o, quia possunt res simili de causa dissimiliter iudicatae proferri, quum id usu venerit, iudicem cum iudice, tempus cum tempore, numerum cum nu- mero iudiciorum conferemus. Ex aequo et bono ius constat, quodad veritatem [et utilitatem] communem videtur pertinere; quod genus: ut maior annis lx., et ctji morbus causa est, co- gnitorem det. Ex eo vel novum ius constitui convenit ex tem- pore et ex hominis dig-nitate. Ex pacto ius est*. si qui quid inter se pepigerunt, si quid inter quos convenit. Pacta sunt, quae iegibus observanda sunt, hocmodo: rem ubi pagunt, orato ; ni pagunt, in c0miti0 aut in foro ante meridiem cau- sam coicito. Sunt item pacta, quae sine legibus observantur ex convento, quae iure praestare dicuntur. His igitur parti- bus iniuriam demonstrari, ius confirmari convenit, id quodin absoluta iuridiciali faciendum videtur. XIV. 21. Quum ex comparatione quaeretur, ntrum satius fuerit:agere id, quod reus dicat se fecisse, aut id, quod accusator dicat oportuisse fieri, primum quaeri conveniet, utrum fuerit utilius exconten- tione, hoc est, utrum venustius, faeilius, conducibilius. De- inde oportebit quaeri, ipsumne oportuerit iudicare, utrum fuerit utilius, an aliorum fuerit statuendi potestas. De- inde interponetur ab accusatore suspicio ex constitutione coniecturali, qua reputetuf non ratione factum esse, quo me- liusdeteriorianteponeretur, sed in eo dolomalo negotiumge- stum aliqua probabili causa, de qua ante dictum est. Deinde quaeretur, potueritne vitari, ne in eum locum veniretur. Ab defensore contra refeiletur argumentatio coniecturalis. 22. His ita tractatis accusator utetur loco communi in eum, qui inutile utili praeposuerit, quum statuendi non habuerit pote- statem. Defensor contra eos, quiaequum censeantrem per-24 AD C. HERENNIUM niciosam utili praeponi, utetur loco communi, per conque- stionem, simul quaeret ab accusatoribus, ab iudicibus ipsis? quid facturi essent, si in eo loco fuissent; et tempus, locum, rem, deliberationem suam ponet ante oculos. XV. Trans- latio criminis est, quum ab reo facti causa in aliorum pec- catum transfertur. Primum quaerendum est, verene in alium crimen transferatur: deinde spectandum est, aequene ma- gnum sit illud peccatum, quod in alium transferatur, atque illud, quod reus suscepisse dicatur; deinde, oportueritne in ea re peccare, in qua alius ante peccarit; deinde, oportue- ritne iudicium ante fieri; deinde, quum factum iudicium non sit de illo crimine, quod in alium transferatur, oporteatne de ea re iudicium fieri, quae res in iudicium non venerit. Locus communis accusatoris contra eum, qui plus censeat vim quam iudicia valere oportere, et ab adversariis percon- tabitur accusator, quid futurum sit, si idem caeteri faciant^ ut de indemnatis supplicia sumant, quod eos idem fecisse dicant. Quid, si ipse accusator idem facere voluisset? De- fensor eorum peccati atrocitatem proferet, in quos crimen transferetur; rem, locum, tempus ante oculos ponet, ut ii, qui audient, existiment, aut non potuisse aut inutile fuisse rem in iudicium venire. XVI. 23. Concessio est, per quam nobis ignosci postulamus. Ea dividitur in purgationem et de- precationem. Purg-atio est, quum consulto a nobis factum negamus. Ea dividitur in necessitudinem, fortunam, impru- dentiam. De his partibus primum ostendendum est; deinde ad deprecationem revertendum videtur. Primum consideran- dum est, num per culpam ventum sit in necessitudinem [num culpa veniendi necessitudinem fecerit]. Deinde quaerendum est, ecquo modo vis illa vitari potuerit ac levari. Deinde is, qui in necessitudinem causam conferet, expertusne sit, quid contra facere aut excogitare possefc. Deinde, num quae su- spiciones ex coniecturali constitutione trahi possint, quae si- gnificent id consulto factum esse, quod necessario accidisse dicitur. Deinde, si maxime necessitudo quaepiam fuerit, con- veniatne eam satis idoneam causam putari. 24. Sinautem im- prudentia reus se peccasse dicet, primum quaeretur,utrum po- tuerit nescire an non potuerit; deinde utrum data sit opera^LIBER II. CAP. 15—17. §. 28—26. 25 ut sciretur, an non; deinde, utrum casu nescierit an cuipa. Nam qui se propter vinum autamoremaut iracundiam fugisse rationem dicet, is animi vitio videbitur nescisse, non impra- dentia; quare non imprudentia se defendet, sed culpa conta- minabit personam. Deinde coniecturali constitutione quaere- tur, utrum scierit an ignoraverit, et considerabitur satisnein imprudentiapraesidiidebeat esse, quum factum esse constet. Quum infortunam causa conferetur et ea re defensor ignosci [reo] dicet oportere, eadem omnia videntur consideranda, quae denecessitudinepraescripta sunt. Etenim omneshaetrespar- tes purg-ationis inter se fmitimae sunt, utin omnes eademfere possint accommodari. Loci communes in his causis: aceu- satoris contra eum, qui quum se peccasse confiteatur, tamen oratione iudicium demoretur: defensoris, de humanitate, mi- sericordia; voluntatem in omnibus rebus spectari convenire; quae consulto facta non sint, ea fraudi esse non oportere. XVII.25.Deprecationeutemur, quum fatebimur nos peccasse neque id imprudentes aut fortuito aut necessario fecisse di- cemus et tamen ignosci nobis postulabimus. Hic ignoscendi ratio quaeritur ex his locis, si plura aut maiora oflicia quam maleficia videbuntur constare; si qua virtus aut nobilitas erit in eo, qui supplicabit; si qua spes erit usui futurum, si sine supplicio discesserit; si ipse ille supplex mansuetus et misericors in potestatibus ostendetur fuisse; si ea, quae pec- cavit, non odio neque crudelitate, sed officio et recto studio commotus fecit; si tali de causa aiiis quoque ignotum est; si nihil ab eo periculi nobis futurum videbitur, si eum mis- sum fecerimus; si nulla a nostris civibus aut ab aliqua civi- tate vituperatio ex ea re suscipietur. 26. Loci communes : de humanitate, fortuna, misericordia, rerum commutatione. His iocis omnibus ex contrario utetur is, qui contra dicet, cum amplificatione et enumeratione peccatorum. Haec causa iu- dieialis fieri non potest, ut in libro primo ostendimus, sed, quod potest vel ad senatum vel ad consilium venire,non visa est supersedenda. Ouum a nobis crimen removere volemus, aut in rem aut in hominem nostri peccati causam conferemus. Si causa in hominem conferetur, quaerendum erit primurn, potueritne tantum, quantum reus demonstrabit, is, in quem26 AD C. HERENNITJM causa conferetur, et quonam modo aut honeste aut sine peri- culo potuerit obsisti; si maxima ita sit, num ea re conced: reo conveniat, quod alieno inductu fecerit. Deinde in con- iecturalem trahetur controversiam et edisseretur, num con- sulto factum sit. Si causa in rem quamdam conferetur, et, haec eadem fere et omnia, quae de necessitudine praecepi- ■ mus, consideranda erunt. XVIII. 27. Quoniam satis ostendisse videmur, quibus argumentationibus in uno quoque g-enere causae iudicialis uti conveniret, consequi videtur, utdoceamus, quemadmodum ipsas argumentationes ornate et absolute tractare possimus. Nam fere non difficile est invenire, quid sit causae adiu- mento, difficillimum vero est inventum expedire et expedite pronuntiare. Haec enim res facit, ut neque diutius, quam satis sit, in eisdem locis, commoremur, neque eodem iden- tidem revolvamur, neque inchoatam argumentationem reiin- quamus, neque incommode ad aliam deinceps transeamus. Itaque hac ratione et ipsi meminisse poterimus, quid quoque ioco dixerimus, et auditor quum totius causae tum unius Cu- iusque argumentationis distributionem percipere et memi- nisse poterit. 28. Ergo absolutissima et perfectissima est argumentado ea, quae in quinque partes est distributa: pro- positionem, rationem, rationis confirmationem, exornationem, complexionem. Propositio est, per quam ostendimus summa- tim,quidsitquodprobare volumus. Ratio est quae causamde- monstrat: verum esse id, quod intendimus,brevi subiectione. Rationis confirmatio est ea, quae pluribus arg-umentis corro- borat breviter expositam rationem. Exornatio est, qua utimur rei honestandae et collocupletandae causa, confirmata argu- mentatione. Complexio est, quae concludit breviter, colligens partes arg-umentationis. Hisce ig-itur quinque partibus ut absolutissime utamur, hoc modo tractabimus argumenta- tionem. XIX. Causam ostendemus Ulixi fuisse, quare inter- fecerit Aiacem; inimicum enim acerrimum de medio tollere volebat, a quo sibi non iniuria summum periculum metuebat. Videbat illo incolumi se incolumem non futurum; sperabal illius morte se salutem sibi comparare; consueverat, si iure nonpotuerat,iniuriaquavis inimico exitium machinari, cuireiLIBER H. CAP. 18—20. §. 27—31. 27 mors indigna Paiamedis teslimonium dat. Ergo et metus pe- rieuli hortabatur eum interimere, a quo supplicium verebatur, et consuetudo peccandi maleficii suscipiendi removebat du- bitationem. 29. Omnes enim quum minima peccata cum causa suscipiunt, tum vero illa, quae multo maxima sunt ma- leficia, aliquo certo emolumento inducti suscipere conantur. Si multos induxit in peccatum pecuniae spes, sicomplures se scelere contaminarunt imperii cupiditate, si multi leve compendium fraude maxima commutarunt, cui mirum vide- bitur, istum a maleficio propter acerrimam formidinem non temperasse? Virum fortissimum, integerrimum, inimicitiarum persequentissimum, iniuria lacessitum, ira exsuscitatum ho- mo timidus, nocens, conscius sui peccati, insidiosus, inimi- cum incolumem esse noluit: cui tandem hoc mirum videbitur? Nam quum feras bestias videanius alacres et erectas vadere, utalterae bestiaenoceant,non est incredibile putandum istius quoque animum ferum, crudelem fttque inhumanum cupide ad inimici perniciem profectum, praesertim quum in bestiis nullam neque bonam neque malam rationem videamus, in isto plurimas et pessimas rationessemperfuisse intel%amus. BO. Si erg-o pollicitus sum me daturum causam, qua inductus Ulixes accesserit ad maleficium, et si inimicitiarum acerri- mam rationem et periculi metum intercessisse demonstravi, non est dubium quin confiteatur causam maleficii fuisse. Ergo absolutissima est argumentatio ea, quae ex quinque partibus constat, sed ea non semper necesse est uti. Est quum complexione supersedendum est, si res brevis est, ut facile memoria comprehendatur; est quum exornatio prae- termittenda est, si parum locuples ad amplifieandum et ex- ornandum res videtur esse. Sin et brevis erit argumentatio et res tenuis aut humilis, tum et exornatione et complexione supersedendum est. In omni argumentatione de duabus par- tibus postremis haec, quam exposui, ratio est habenda. Ergo amplissima est argumentatio quinquepertita; brevissima est tripertita; mediocris sublataautexornalione autcomplexione quadripertita. XX. 31. Duo sunt genera vitiosarum argumentationum: unum, quodab adversarioreprehendipotest, id quod pertinei26 AD C. HERENNIUM ad eausam: alterum, quod tametsi nug-atorium est, tamen non indiget reprehensione. Quae sint, quae reprehensione con- futari conveniat, quae tacite contemni atque vitari sine repre- hensione, nisi exempla subiecero, intelligere dilucide non poteris. Haec cog-nitio vitiosarum argumentationum duplicem utilitatem adferet. Nam et vitare in argumentatione vitium admonebit et ab aliis non vitatum commode reprehendere docebit. Quoniam igitur ostendimus perfectam et plenam ar- gumentationem ex quinque partibus constare, in una quaque parte argumentationis quae vitia vitanda sint, consideremus, ut et ipsi ab his vitiis recedere et adversariorum argumenta- tiones hac praeceptione in omnibus partibus temptare et ab aliqua parte labefactare possimus. 32. Expositio vitiosa est, quum ab aliqua aut a maiore parte ad omnes confertur id, quod non necessario est omnibus attributum; ut si quis ho.c modo exponat: Omnes, qui in paupertate sunt, malunt male- ficiopararedivitias, quamofficiopaupertatem tueri. Si quihoc modo exposuerit argumentationem, ut non curemus quae- rere, qualis ratio aut rationis confirmatio sit, ipsam facile re- prehendemus expositionem, quum ostendemus, id, quod in aliquo paupere improbo sit, in omnes pauperes falsoetin- iuria conferri. 33. Item vitiosa expostitio est, quumid, quod raro fit, fieri omnino negatur, hocmodo: Nemo potest uno aspectu neque praeteriens in amorem incidere. Nam quum nonnemo devenerit in amorem uno aspectu, et quum ille ne- minem dixerit omnino, nihil adferturraro id fieri, dummodo aliquandofieriautposse modofieri intelligatur. XXI. Item vi- tiosa expositio est, quum omnes res ostendimus nos collegisse etaliquamrem idoneampraeterimus,hocmodo: Quoniam igi- tur hominem occisum esse constat, necesse est aut a praedo- nibus aut ab inimicis oecisum esse aut abs te, quem ille here- dem testamento ex parte faciebat. Praedones in illo loco visi numquam sunt, inimicum nullum habebat: relinquitur, si ne- que a praedonibus neque ab inimicis occisus est, quod alteri non erant, alteros non habebat, ut abs te sit interemptus. Nam in huiusmodi expositione reprehensione utemur, si quos praeterea quam ille colleg-erit, potuisse suscipere maleficium ostenderimus; velut in hoc exemplo, quum dixerit necesseLIBER II. CAP. 21—22. §. 32—34. 29 esse aut a praedonibus aut ab inimicis autanobis occisum esse, dicemus potuisse vel a familia vel a coheredibus no- stris. Quum hoc modo ilJorum collectionem disturbaverimus, n'obis latiorem locum defendendi relinquemus. Ergo hoc quoque vitandum est in expositione, ne quando, quum omnia collegisse videamur, aliquam idoneam partem reliquerimus. 34. Item vitiosa expositio est, quae constat ex falsa enume- ratione; si aut, quum plurasunt, pauciora dicamus, hoc modo: Duae res sunt, iudices, quae homines ad maleficium impel- lant, luxuries et avaritia. Quid amor? inquit quispiam: quid ambitio? quid religio? quid metus mortis? quid imperii cupiditas? quid denique alia permulta? Item falsa enumera- tio est, quum pauciora sunt et plura dicimus, hoc modo: Tresressunt, quae homines soiiicitant, metus, cupiditas, aegritudo. Satis enim fuerat dixisse metum, cupiditatem, quoniam aegTitudinem cum utraque re coniunctam esse ne- cesse est. XXII. Item vitiosa expositio est, 'quae nimium longe repetitur, hoc modo: Omnium maJorum stultitia est mater, atqueprae caeteris parit immensas cupiditates. Im- mensae porro cupiditates infinitae, immoderatae sunt. Haec pariunt avaritiam. Avaritia porro hominem ad quodvis ma- leficium impellit. Ergo avaritia inducti adversarii nostri hoc in se facinus admiserunt. Hic id, quod extremum dictum est, satis fuit exponere, ne Ennium et caeteros poetas imitemur, quibus hoc modo loqui concessum est: Utinam ne in nemore Pelio securibus Caesa accidisset abiegna ad terram trabes, Neve inde navis inchoandae exordium Coepisset, quae nunc nominatur nomine Argo} quia Argivi in ea delecti viri Vecti petebant pellem inauratam arietis Colchis, imperio regis Peliae, per dolum; Nam numquam hera errans mea domo ecferret pedem Medea animo aegra^ amore saevo saucia ... Nam hic satis erat dicere, si id modo, quod esset satis, cu- rarent poetae: Utinam ne hera errans mea domo ecferret pedem Medea animo aegra, amore saevo saucia. Ergo hac quoque ab ultimo repetitione in expositionibus30 AD C. HERENMUM magnopere supersedendum est. Non enim reprehensione? sed, sicut aliae complures, sua sponte vitiosa est. XXIII. 35. Yitiosa ratio est, quae ad expositionem non est accommo- data vel propter infirmitatem vei propter vanitatem. Infirma ratio est, quae non necessario ostendit ita esse, quemadmo- dum expositum est, velut apud Plautum: Amicum casiigare ob meriiam noxiam Immune esi facinus, verum in aetaie utile Et conducibile. Haec expositio est. Videamus, quae ratio adferatur: nam ego amicum hodie meum Concastigabo pro commerita noxia. Ex eo, quod ipse facturus est, non ex eo, quod fieri conve hit. utile quid sit, ratiocinatur. Vana ratio est, quae ex falsa causa constat, hoc modo: Amor fugiendus non est: nam ex eo verissima nascitur amicitia. Aut hoc modo: Philosophia vitanda est: adfert enim socordiam atque desidiam. Nam hae rationes nisi falsae essent, expositiones quoque earum veras esse confiteremur. 36. Itemque infirma ratio est, quae non necessariam causam adfert expositionis, velut Pacuvius: Fortunam insanam esse et caecam et brutam perhibent philo- sophi, Saxoque instare in globoso praedicant volubilem, Jd quo saxum impulerit fors, eo cadere Fortunam autumant. Caecam ob eam rem esse iterani, quia nit cernai, quo sese applicet; Insanam auiem aiunl, quia airox; incerta instabilisque sii, Brutam, quia dignum atque indignum nequeat internoscere. Sunt auiem alii philosophi, qui conira foriunam negant Esse ullam, sed temeritate res omnes regi autumant. Id magis veri simile esse usus reapse experiundo edocet. Velut Orestes modo fuit rex, factus mendicus modo Naufragio. Nempe ergo id fiuctu, hand forte foriunaobiigit Nam hicPacuvius infirma ratione utituu, quum ait verius esse temeritate quam fortuna res regi. Nam utraque opinione phi- losophorum fieri potuit,ut is, qui rex fuisset, mendicus factus esset. XXIV. 37. Item infirma ratio est, quae videtur pro ratione adferri, sed idem dicit, quod in expositione dictumLIBER II. CAP. 23—25 §. 35—39. 31 est, hoc modo: Magno malo est hominibus avaritia, idcirco, qnod homines magnis et multis incommodis conflictantur propter immensam pecuniae cupiditatem. Nam hic aliis ver- bis idem per rationem dicitur, quod dictum est per exposi- tionem. Item infirma ratio est, quae minus idoneam, quam res postulat, causam subiicit expositionis, hoc modo: "Utilis est sapientia, propterea quod qui sapientes sunt, pietatem colere consuerunt. Item: (Jtile est amicos veros habere; habeas enim quibuscum iocari possis. Nam in huiusmodi rationibus non universa neque absoluta, sed extenuata ra- tione expositio confirmatur. Item infirma ratio est, quae vei alii expositioni potest aecommodari, ut facit Pacuvius, qui eamdem adfert rationem, quare caeca, eamdem, quare bruta fortuna dicatur. 38. In confirmatione rationis multa et vi- tanda in nostra et observanda in adversariorum ratione sunt vitia, proptereaque diligentius consideranda, quod accurata confirmatio rationis totam vehementissime comprobat argu- mentationem. Utuntur igitur studiose in confirmanda ratione duplici conclusione, hoc modo: Iniuria abs te adficior indigna, pater; Nam si improbum Cresphontem existimaveras, Cur me huic locabas nuptiis? sin est probus, Cur talem invitam invitum cogis Unquere ? Quae hoc modo eoncludentur, aut ex contrario convertentur aut ex simplici parte reprehendentur. Excontrario hocmodo: Nulla te indigna, nata, adficio iniuria. Siprobusest, collocavi; sin est improbus, Divortio te liberabo incommodis. Ex simplici parte reprehendentur, si ex duplici conclusione aiterutra pars diluetur, hoc modo: Nam si improbum Cresphontem existimaveras, Cur me huic locabas nuptiis ? — JDuxi probum; Erravi; post cognovi et fugio cognitum. XXV. 39. Ergo reprehensio huiusmodi conclusionis duplex est; acutior illa superior, facilior haec posterior ad excogi- tandum. Item vitiosa confirmatio estrationis, quum ea re, quaepluresressignificat, abutimurpro certo unius rei sig-no, hoc modo: Necesse est, quoniam pallet, aegrotasse: aut?32 AD C. HERENNIUM Necesse est peperisse, quoniam sustinet puerum infantem. Nam haec sua sponte certa signa non habent, si non caetera quoque similia concurrunt. Quod si concurrerint, nonnihil illiusmodi signa adaugent suspicionem. Item vitiosum est, quum vel in alium vel in eum ipsum, qui dicit, id, quod in adversarium dicitur, potest convenire, hoc modo: Miseri sunt, qui uxores ducunt. — At tu duxisti alteram. Item vitiosum est id, quod vulgarem habet defensionem, hoc modo: Iracundia inductus peccavit aut adolescentia aut amore. Huiusmodi enim deprecationes si probabuntur, im- pune maxima peceata dilabentur. Item vitiosum est, quum id pro certo sumitur, quod inter omnes constet, quod etiam nunc in controversia est, hoc modo: Eho tu, di, quibus est potestas motus superum atque inferum^ Pacem inter sese conciliant, conferunt concordiam. Nam ita pro suo iure hoc exemplo utentem Thesprotum En- nius induxit, quasi iam satis certis rationibus id ita esse de- monstrasset. 40. Item vitiosum est, quod iam quasi sero at- que acto neg-otio dici videtur, hoc modo: In mentem mihi si venisset, 0uirites, non commisissem, ut in hunc locum res veniret; nam hoc aut hoc fecissem; sed me tum haec ratio fefellit. Item vitiosum est, quum id, quod in aperto delicto positum est, tamen aliqua tegitur defensione, hoc modo: Quum te expetebant omnes^ florentissimo Regno reliqui; nunc desertum ab omnibus Summo periclo sola ut restituam paro. XXVI. Item vitiosum est, quod in aliam partem ac dictum est potest accipi. Id est huiusmodi, ut, si quis potens ac factiosus in contione dixerit: Satius est uti regibus, quam uti malis legibus. Nam hoc, tametsi rei augendae causa potest sine malitia dici, tamen propter potentiam eius, qui id dicit, non dicitur sine atroci suspicione. 41. Item vitiosum est fal- sis aut vulgaribus definitionibus uti. Falsae sunt huiusmodi, ut si quis dicat iniuriam esse nullam, nisi quae ex pulsatione aut convicio constet. Vulgares sunt, quae nihilo minus in aliam rem transferri possunt, si quis dicat: Quadruplator, ut breviter describam, capitalis est; est enim improbus et pestifer civis. Nam nihilo magis quadruplatoris quam furis,LIBER II. CAP. 26—27. §. 40—43. 33 quam sicarii aut proditoris attulerit definitionem. Item vitio- sum est pro argumento sumere, quod in disquisitione posi- tum est, ut si quis quem furti arguat et ita dicat, eum esse hominem improbum, avarum, fraudulentum; ei rei testimo- nium esse, quod sibi furtum fecerit. Item vitiosum est con- troversiam controversia dissolvere, hoc modo: Non conve- nit, censores, istum vobis satis facere, quod ait se non po- tuisse adesse ita, ut iuratus fuerit. Quid, si ad exercitum non venisset, idemne tribuno militum diceret? — Hoc ideo vitio- sum est, quia non expedita aut iudicata res, sed impedita et in simiJi controversia posita exempli loco profertur. 42.1tem vitiosum est, quum id, de quo summa controversia est, pa- rum expeditur et, quasi transactum sit, relinquitur, hoc modo: Aperte fatur dictio, si intelligas: Tali dari arma, qualis qui gessit fuit^ Iubet, poiiri si siudeamus Pergamo. Quem ego me profiteor esse: me est aequum frui Fraternis armis mihique adiudicarier, Vel quod propinquus vel quod virtuie aemulus. Item vitiosum est ipsum sibi in sua oratione dissentire et contra atque ante dixerit dicere, hoc modo: Qua causa accusem hunc? tum id exputando evolvere: Nam si veretur, quid eum accuses, qui est probus? Sin inverecundum animi ingenium possidet, Quid autem accuses, qui id parvi audiium aesiimet? XXVII. Nonincommoda rationevidetur sibi ostendisse,quare non accusaret. Quid? postea quid ait? Nunc ego te ab summo iam detexam exordio. 43. Item vitiosum est, quod dicitur contra iudicis voluntatem aut eorum, qui audient, si aut partes, quibus illi student, aut homines, quos illi caros habent, laeduntur aut aliquo eius- modi vitio laeditur auditoris voluntas. Item vitiosum est non omnes res confirmare, quas pollicitus sis iri expositione. Item verendum est, ne de alia re dicatur, quum alia de re controversia sit; inque eiusmodi vitio considerandum est, ne aut ad rem addatur quid aut quidpiam de re detrahatur, aut tota causa mutata in aliam causam derivetur; uti apud Pacuvium Zethus cum Amphione, quorum controversia de CICER. I. 334 AD C. HERENNIUM musica inducta est, disputatione in sapientiae rationem et virtutis utilitatem consumitur. Item considerandum est, ne aliud accusatoris criminatio contineat, aliud defensoris pur- gatio purget, quod saepe consulto multi ab reo faciunt, angu- stiis causae coacti; ut, si quis, quum accusetur ambitu magi- stratum petisse, ab imperatoribus saepe numero apud exer- citum donatum esse se dicat. Hoc si diligenter in oratione adversariorum observaverimus, saepe deprehendemus [et in eiusmodi deprehensione ostendemus] eos de ea re quod dicant non habere. 44. Item vitiosum est artem aut scien- tiam aut studium quodpiam vituperare propter eorum vitia, qui in eo studio sunt: veluti qui rhetoricam vituperant pro- pter alicuius oratoris vituperandam vitam. Item vitiosum est ex eo, quia perperam factum constet esse,putare ostendi a certo homine factum esse, hoc modo: Mortuum deforma- tum, tumore praeditum, corpore decoJoratum constat fuisse: ergo veneno necatus est. Deinde, si sit usque in eo occu- patus, ut multi faciunt, venenum datum, vitio non mediocri conflictetur. Non enim factumne sit, quaeritur, sed a quo factum sit. XXVIII. 45. Item vitiosum est in comparandis rebus alteram rem efferre, de re altera mentionem non fa- cere aut negligentius disputare; ut si, cum comparetur, u- trumsatius sit populumfrumentum accipere an nonaccipere, quae commoda sint in altera re, curet enumerare; f quae in altera incommoda sint, velut depressa praetereat aut ea, quae minima sint, dicat. Item vitiosum est in rebus compa- isandis necesse putare alteram rem vituperare,quum alteram laudes: quod genus, si .quaeratur, utris maior honor haben- dus sit, Albensibus an Vestinis Pinnensibus, quod rei publi- cae populi Romani profuerint, et is, qui dicat [ab alteris], al- teros laedat. Non enim necesse est, si alterospraeponas, alte- ros vituperare; fieri enimpotest, ut, quumalteros magis lauda- ris,aliquamalteris partemlaudis attribuas,ne cupidepugnas- se contra veritatem puteris. Item vitiosum est de nomine et vocabulo [eius rei] controversiam struere, quam rem consue- tudo optime potest iudicare; velut Sulpicius, qui intercesse- rat, ne exsules, quibus causam dieere non licuisset, reduce- rentur, idem posterius immutata voluntate, quum eandemLIBER II. CAP. 28-80. §. 44—47. 35 legem ferret, aliam se ferre dieebat propter nominum com- mutationem: nam non exsules, sed vi eiectos se reducere aiebat; proinde quasi id fuisset in controversia, quo illi no- mine appellarentur[a populoRomano] aut proinde quasi non omnes, quibus aqua et igni interdictum est, exsules appel- lentur. Verum illi fortasse ignoscimus, si cum causa fecit; nos tamen intelligamus vitiosum esse intendere controver- siam propter nominum mutationem. XXIX. 46. Quoniam exornatio constat ex similibus et exemplis et amplificationibus et rebus iudicatis et caeteris rebus, quae pertinent ad exaugendam et collocupletandam argumentationem, quae sint his rebus vitia, consideremus. Simile vitiosum est, quod ex aliqua parte dissimile est nec habet parem rationem comparationis aut sibi ipsi obest qui adfert. Exemplum vitiosum est, si aut falsum est, ut repre- hendatur, aut si improbum, ut non sit imitandum, aut maius aut minus, quam res postulat. Res iudicatavitiose proferetur, si aut dissimili cle re proferetur aut de ea re, qua de contro- versia non est; aut improba aut eiusmodi, ut aut plures aut magis idoneae res iudicatae ab adversariis proferri pos- sint. Item vitiosum est id, quod adversarii factum esse con- fiteantur, de eo argumentari et planum facere factum esse; nam id augeri oportet. Item vitiosum est id augere, quod convenit docere, hoc modo; ut si quis quem arguat hominem occidisse et, antequam satis idoneas argumentationes attule- rit, aug-eat peccatum et dicat nihii indignius esse, quam ho- minem occidere. Non enim, utrum indignum sit an non, sed factumne sit, quaeritur. Complexio vitiosa esl, quae non, ut quidque primum dictum est,[primum] complectitur et quae non breviter con- cluditur et quae non ex enumeratione certum etconstans ali- quid relinquit, ut intelligatur, quid propositum in argumen- tatione sit, quid deinde ratione, quid confirmatione, quid tota argumentatione demonstratum. XXX. 47. Conclusiones, quae apud Graecos iitfkoyoi nominantur, tripertitae sunt. Nam constant ex enumeratione, amplificatione, commiseratione. Quattuor locis uti possu- mus conclusionibus: in principio, secundum narrationem, 3*36 AD C. HERENNIUM seeundum firmissimam argumentationem, in coneiusione. Enumeratio est, per quam coiligimus et commonemus, qui- bus de rebus verba fecerimus, breviter, ut renovetur, non redintegretur oratio; et ordine, ut quidquid erit dictum, re- ferimus, ut auditor, si memoriae mandaverit, adid, quod ipse meminerit, reducatur. Item curandum est, ne aut ab ex- ordio aut a narratione repetatur orationis enumeratio. Facla enim et dedita opera comparata oratio videbitur esse artificii significandi, ingenii venditandi, memoriae ostendendaecausa. Quapropter initium enumerationis sumendum est a divisione. Deinde ordine breviter exponendae res sunt, quae tractatae erunt in confirmatione et confutatione. Amplificatio est, quae per locum communem instigationis auditorum causa sumitur. Loci communes ex decem praeceptis commodissime sumen- tur adaugendi criminis causa. 48. Primus locus sumitur ab auctoritate, quum commemoramus, quantae curae ea res fuerit dis immortalibus aut maioribus nostris, regibus, civi- tatibus, nationibus, hominibus sapientissimis, senatui, item maxime, quo modo de his rebus legibus sanctum sit. Se- cundus locus est, quum consideramus, iliae res, de quibus criminamur, ad quos pertineant: utrumad omnes, quod atro- cissimum est, an ad superiores, quod genus ii sunt, a quibus auctoritatis locus communis sumitur, an ad pares, hoc est, in eisdem partibus animi, corporis, fortunarum positos, an ad inferiores, qui his omnibus rebus antecelluntur. Tertius locus est, quo percontamur, quid sit eventurum, si omnibus idem concedatur, et, ea re negiecta, ostendimus, quid peri- culorum atque incommodorum consequatur. Quartus locus est, quo demonstratur, si huic sit remissum, muitos alacrio- res ad maleficia futuros, quos adhuc exspectatio iudicii re- moretur. Quintus locusest, per quem ostendimus, si se- mel aliter iudicatum sit, nullam rem fore, quae incommodo mederi aut perperam factum iudicium corrigere possit. Quo in loco non incommodum erit uti caeterarum rerum compa- ratione, ut ostendamus aiias res posse aut vetustate sedari aut consilio corrigi, huius rei aut leniendae aut corrigendae nullam rem adiumento futuram. 49. Sextus locus est, quum ostendimus ex consuito factum et dicimus voluntario faci-LIBER II. CAP. 30. 31. §. 48—50. 37 nori nullam excusationem, imprudentiae esse iustam depre- cationem paratam. Septimus locus est, quum ostendimustae- trumfacinus,crudele,nefarium,tyrannicum esse: quodgenus iniuria mulierum aut earum rerum aliquid, quarum rerum cau- sabelia suscipiuntur efc cum hostibus de vita dimicatur. Octa- vus locus est, quum ostendimus non vulg-are, sed singulare esse maleficium, spurcum, nefarium, inusitatum, quo matu- rius et atrocius vindicandum sit. Nonus locus constat ex peccatorum comparatione, quasi quum dicemus maius esse maleficium stuprare ingenuum quam sacrum leg-ere, quod al- terum propter egestatem,alterum propter intemperantemsu- perbiam fiat. Decimus locus est,per quem omnia, quae in ne- gotio gerundo acta sunt quaeque rem consequi solent, expo- nemus acriter et criminose et dilig-enter, ut agi res et geri ne- gotium videatur rerum consequentium enumeratione. XXXI. 50. Misericordia commovebitur auditoribus, si variam for- tunarum commutationem dicemus, si oslendemus, in quibus commodis fuerimus quibusque in incommodis simus, com- paratione: si, quae nobis futura sint, nisi causam obtinueri- mus, enumerabimus et ostendemus: si supplicabimus et nos sub eorum, quorum misericordiam captabimus, potestatem subiiciemus: si, quid nostris parentibus, liberis, caeteris ne- cessariis casurum sit propter nostras calamitates, aperiemus et simul ostendemus illorum nos solitudine et miseria, non nostris incommodis dolere: si de clementia, humanitate, mi- sericordia nostra, qua in alios usi simus, aperiemus:. si nos semper aut diu in malis fuisse ostendemus: si nostrum fa- tum aut fortunam conqueremur: si animum nostrum fortem, patientem incommodorum ostendemus futurum. Commisera- tionembrevemesseoportet. Nihil enimlacrima citius arescit. Fere locos obscurissimos totius artificii tractavimus in hoc libro; quapropter liuic volumini modus hic sit. Reliquas praeceptiones, quoad videbitur, in tertium librum transfere- mus. Haec si, ut conquisite conscripsimus, ita tu di%enter fueris consecutus, et nos industriae fructus ex tua scientia capiemus et tute nostram dilig^entiam laudabis tuaque per- ceptione laetabere; tu scientior eris praeceptorum artificio, nos alacriores ad reliquum persolvendum. Verum haec fu-38 AD C. HERENNIUM tura satis scio; te enim non ignoro. Nos deinceps ad caetera praecepta transeamus, ut, id quod libentissime faciemus, tuae rectissimae voluntati morem g-eramus. M. TULLII CICERONIS EHETORICORUM AD C. HERENNIUM LIBER TERTIUS, I. 1. Ad omnem iudicialem causam quemadmodum con- veniret inventionem rerum accommodari, salis abundanter arbitror superioribus libris demonstratum. Nunc earum ra- tionem rerum inveniendarum, quae pertinebant ad causas deliberativas et demonstrativas, in hunc librum transtulimus, ut omnis inveniundipraescriptio tibiquam primum persolve- retur. Reliquae quattuor partes erant artificii. De tribus partibus in hoc libro dictum est, dispositione, pronunliatione, memoria. De elocutione, quia plura dicenda videbantur, in quarto libro conscribere maluimus; quem, ut arbitror, tibi librum celeriter absolutum mittemus, ne quid tibi rhetoricae artis deesse possit. Interea prima quaeque et nobiscum, quum voles, et interdum sine nobis leg-endo consequere; ne quid impediare, quin ad hanc utiiitatem pariter nobiscum progredi possis. Nunc tu fac attentum te praebeas: nos pro- ficisci ad instituta pergemus. II. 2. Deiiberationes partim sunt eiusmodi, ut quaeratur, utrum potius faciendum sit, partim eiusmodi, ut, quid potis- simum faciendum sit, consideretur. Utrum potius, hoc modo: Karthag-o toilendaan relinquenda videatur. Quid potissimum, hoc pacto: ut si Hannibal consulat, quum ex ItaliaKarthagi- nem arcessitur, an in Italia remaneat, an domum redeat, an in Aegyptum profectus occupet Alexandriam. Item delibera- tiones partim ipsae propter se consultandae sunt, ut si de-LIBER III. CAP. 1-3. §. 1-4. 39 iiberet senatus, captivos ab hostibus redimat, an non; partim propteraliquam extraneam causam veniunt in deliberationem et consultationem, ut si deliberet senatus belio Poenico, sol- vatne legibus Scipionem, ut eum liceat ante tempus consulem fteri; partim et propter se sunt deliberandae et magis propter extraneam causam veniunt in consultationem, ut si deiiberet senatus bello Italico, sociis civitatem det an non. In quibus causis rei natura faciet deliberationem, omnis oratio ad ipsam rem accommodabitur. In quibus extranea causa conficiet deli- berationem in his ex ea ipsa causa erunt adaugendae aut depri- mendae omnesrationes eorum, qui sententiam dicent. 3. Qui sententiam dicet, finem sibi conveniet utilitatis proponere, ut omnis eodemtotius orationisratioconferatur. Utilitas in duas partes in civiliconsultationedividitur,tutam,honestam. Tuta est,quaeconficitinstantisautconsequentispericulivitationem qualibet ratione. Haec tribuitur invimetdolum, quorum alte- rum separatim aut utrumque sumemus coniuncte. Vis decerni- turper exercitus,classes,arma,tormenta,evocationes hominun? et alias huiusmodires. Dolus consumitur in pecunia, poilicitati- one, dissimulatione, maturatione, mentione et caeteris rebus, de quibus magis idoneo tempore loquemur, si quando de re militari aut de administratione rei publicae scribere volemus. Honesta res dividitur in rectum et laudabile. Rectum est, quod cum virtute et officio fit. Id dividitur in prudentiam, iustitiam, fortitudinem, modestiam. Prudentia est calliditas. quae ratione quadam potest dilectum habere bonorum et malorum. Dicitur item prudentia scientia cuiusdam artificii. Et appellatur prudentia rerum multarum memoria et usus complurium negotiorum. Tustitia est aequitas ius uni cuique tribuens pro dignitate cuiusque. Fortitudo est rerummagna- rum appetitio et rerum humilium contemptio et laboris cum utilitatis ratione perpessio. Modestia est in animo continens moderatio cupiditatum. III. 4. Prudentiae partibus utemur in dicendo, si commoda cum incommodis conferemus, quum alterum sequi, vitare alterum cohortemur, aut si, qua in re cohortabimur aliquid, cuius rei aliquam disciplinam aut scien- tiam poterimus habere, quo modo aut qua quidque ratione fieri oporteat, ostendemus, aut si suadebimus quidpiam. cuius40 AB C. HERENNIUM rei gestae aut praesentem aut auditam memoriam poterimus habere. qua in re facile id, quod velimus, exemplo adlato persuadere possimus. Iustitiae partibus utemur. si aut inno- centium aut suppliciummisereri dicemus oportere; si osten- demus bene merentibus gratiam referri convenire; si demon- strabimus ulcisci male meritos oportere; si fidem magnopere censebimus conservandam; si leges et mores civitatis e.gre- gie dicemus oportere servari; si societates atque amicitias studiose dicemus coii convenire; si, quod ius in parentes, deos, patriam natura comparavit, id relig-iose colendum de- monstrabimus; si hospitia, clientelas, cognationes, adfini- tates caste eolenda esse dicemus; si nec pretio nec gratia nec periculo nec simultate a via recta ostendemus deduci oportere; si dicemus in omnibus aequabile ius statui con- venire. His atque huiusmodi partibus iustitiae si quam ren? in contione aut in consilio faciendam censebimus, iustan? esse ostendemus, contrariis iniustam. Ita fiet, ut eisdem lo- cis et ad suadendum et ad dissuadendum simus comparati. 5. Sin fortitudlnis retinendae causa faciundum quid esse di- cemus, ostendemus res magnas et celsas sequi et appeti oportere; et item res humiles etindig*nas[virisfortibus]viros fortes propterea contemnere oportere nec idoneas dignitate sua iudicare. Item ab nulla re honesta periculi aut laboris magnitudine deduci oportere; antiquiorem mortem turpitu- dine haberi; nullo dolore cogi, ut ab offieio recedatur; nul- lius pro rei veritate metuere inimicitias,- quodlibet pro patria, parentibus, hospitibus, amicis, iis rebus, quas iustitia colere cogit, adire periculum et quemlibet suscipere laborem. Mo- destiae partibus utemur, si nimias libidines honoris, pecu- niae, similium rerum vituperabimus; si unam quamque rem certo naturae termino definiemus; si, quoad cuique satis sit, ostendemus,nimium progredidissuadebimus, modum uni cui- que rei statuemus. 6. Huiusmodi partes sunt omnibus verbis [amplificandae, si suadebimus], attenuandae, si ab his dehorta- bimur, ut haec attenuentur, quae supra demonstravi. Nam ne- mo erit, qui censeat a virtute recedendum; verum aut res non eiusmodi dicatur esse, ut virlutem possimus egregiam expe- riri, aut in contrariis potius rebus, quam in his, virtus con-LIBER III. CAP. 3. 4. §. 5-8. 41 stare, quae ostendantur. Item, si quo pacto poterimus, quam is, qui contra dicet, iustitiam vocarit, nos demonstrabimus ignaviam esse [et inertiam] ac pravam liberalitatem ; quam prudentiam appellarit, ineptam et garrulam et odiosam scien- tiam esse dicemus; quam ille modestiam dicet esse, eam nos inertiam etdissolutam negligentiam esse dicemus; quamille fortitudinem nominarit, eam nos gladiatoriam et inconsidera- tam appellabimus temeritatem. IV. 7. Laudabile est, quod conficit honestam et praesentem et consequentem comme- morationem. Hoc non eo nos a recto separavimus, quod par- tes, quae subiiciuntur sub vocabulum recti, hanc honestatis commemorationemdarenon soleant; sed quamquam exrecto laudabile nascitur, tamen in dicendo seorsum tractandum est hoc ab illo. Neque enim solum laudis causa rectum sequi convenit; sed si laus consequitur, duplicatur recti appetendi voluntas. Quum igitur erit demonstratum rectum esse, lau- dabile esse demonstrabimus aut ab idoneis hominibus, ut si qua res honestiori ordini placeat, quae a deteriore ordine improbetur, aut aliquibus sociis aut omnibus civibus, exte- ris nationibus posterisque nostris. Quum huiusmodi divisio sit locorum in consultatione, breviter aperienda est totius tractatio causae. Exordiri iice- bit vei a principio vel ab insinuatione, [vel] iisdem rationibus, quibus in iudiciali causa. Si cuius rei narratio incidet, eadem ratione narrari oportebit. 8. Quoniam in huiusmodi causis finis est utilitas et ea dividitur in rationem tutam atque hone- stam, si utrumque poterimus ostendere, utrumque pollicebi- murnos in dicendo demonstraturos esse; si alterum [erimus demonstraturi, simpliciter], quod dicturi sumus, ostendemus. Ac si nostram rationem tutam esse dicemus,divisione utemur invim et consilium. Nam quod indocendo reidilucidemagnifi- candaecausa dolum appellavimus,id in dicendo honestius con- siliumappellabimus. Sirationemnostraesententiaerectam es- se dicemus et omnes partes recti incident, quadripertita divi- sione utemur; si non incident, quot erunt, tot exponemus. In dicendo confirmatione et confutatione utemur, nostris locis,. quos ante ostendimus, confirmandis, contrariis confutandis. Argumentationis artificiose tractandae ratio de secundo libro42 AD C. HERENNIUM petetur. V. Sed si acciderit, ut in consultatione alteri ab tuta ratione, alteri ab honesta sententia sit, ut in deliberatione eorum, quiaPoeno circumsessi deliberant, quid ag-ant, tutam rationem si quis suadebit, his Jocis utetur: Nullam rem uti- iiorem esse incolumitate; virtutibus uti neminem posse, qui suas rationes in tuto non collocarit; ne deos quidem esse auxilio iis, qui se inconsulto in periculum mittant; honestum nihil oportere existimari, quod non salutem pariat. 9. Qui tutae rei praeponet rationem honestam, his locis utetur: Yir- tutem nuilo tempore relinquendam; vel dolorem, si is timea- tur, vel mortem, si ea formidetur, dedecore etinfamia ievio- rem esse; considerare, quae sit turpitudo consecutura, at non immortalitatem neque aeternam incolumitatem consequi, nec esse exploratum illo vitato periculo nullum in aliud pericu- lum venturos; virtuti vel ultro ad mortem proficisci esse praeclarum; fortitudini fortunam quoque esse adiumento so- lere; eum tute vivere, qui honeste vivat, non, qui in praesen- tia incolumis sit, eum, qui turpiter vivat, incolumem in per- petuunii esse non posse. Conclusionibus fere similibus in his et in iudicialibus causis uti solemus; nisi quod in his maxime conducit quam plurima rerum ante gestarum exempia proj ferre. YI. Nunc ad demonstrativum genus causae transeamus. 10. Quoniam haec causa dividitur in laudem et vitupe- rationem, quibus ex rebus laudem constituerimus, ex con- trariis rebus erit vituperatio comparata. Laus igitur potest esse rerum externarum, corporis, animi. Rerum externarum sunt ea, quae casu aut fortuna secunda aut adversa aecidere possunt; genus, educatio, divitiae, potestates, gloriae, ci- vitas, amicitiae, et quae huiusmodi sunt et ea, quae his con- traria. Corporis sunt ea, quae natura corpori attribuit com- moda aut incommoda: velocitas, vires, dignitas, valetudo, et quae contraria sunt. Animi sunt ea, quae consilio et cogita- tione nostra constant: prudentia, iustitia, fortitudo, modestia, et quae contraria sunt. 11. Erit igitur haec confirmatio et confutatio nobis in huiusmodi causa. Principium sumetur aut ab nostra aut ab eius, de quo loquemur, aut ab eorum, quiaudient, persona aut ab re. Ab nostra, si laudabimus, aut officio facere, quod causa necessitudinis intercedat, autLIBER III. CAP. 5-7. §. 9—13. 43 studio, quod eiusmodi virtule sit, ut onmes commemorare debeant velie, aut quod rectum sit ex aliorum laude osten- dere, quaiis ipsius animus sit. Si vituperabimus, aut merito fa^ere, quod ita tractati simus, aut studio, quod utile putemus esse ab omnibus unicam malitiam atque nequitiam cog-nosci, aut quod placeat ostendi, quid nobis displiceat, ex aliorum vituperatione. Ab eius persona, de quo loquemur, si lauda- bimus, vereri nos, ut illius facta verbis consequi possimus; omnes homines illius virtutes praedicare oportere; ipsa facta omnium laudatorum eloquentiam anteire. Si vituperabimus, ea, quae videmus contrarie paucis verbis commutatis dici posse, dicemus, ut paullo supra exempli causa demonstra- tum est. 12. Ab auditorum persona, si laudabimus, quoniam non apud ig-notos laudemus, nos monendi causa pauca dicturos, aut si erunt ignoti, ut talem virum velint cog-no- scere, petemus; quoniam in eodem virtutis studio sint, apud quos laudemus, atque ille, qui laudatur, fuerit aut sit, spe- rare nos facile iis, quibus velimus, huius facta probaturos- Contraria vituperatio: quoniam norint, pauca de nequitia eius nos esse dicturos; quod si ig-norent, petemus, ut co- gnoscant, uti malitiam vitare possint; quoniam dissimiles sint, qui audiunt, atque ille, qui vituperatur, eos illius vitam vehementer improbaturos. Ab rebus ipsis: incertos esse, quidpotissimumlaudemus; vereri, ne, quum multa dixerimus, piura praetereamus, et quae simiJes sententias habebunt; quibus sententiis contrariasumunturavituperatione. VII. 13. Principio tracto ab aliqua harum, quas ante commemoravi- mus, rationum, narratio non erit ulla, quae necessario con- sequatur; sed siquidinciderit, quum aliquod factum eius, de quo loquemur, nobis narrandum sit cum laude aut vitupera- tione, praeceptio narrandi de primo libro repetetur. Divi- sione hac utemur: exponemus, quas res laudaturi simus aut vituperaturi; deinde, ut quaeque quove tempore res erit gesta, ordine dicemus, ut, quid quamque tute cauteque egerit, intelJig-atur. Sed exponere oportebit animi virtutes aut vitia; deinde commoda aut incommoda corporis aut rerum exter- narum, quomodo ab animo tractata sint, demonstrare. Ordi- nem hunc adhibere in demonstranda vita debemus. Ab ex~44 AD C. HERENNIUM ternis rebus: genus, in laude, quibus maioribus natus sit; si bono g-enere, parem aut excelsiorem fuisse; si humili genere, ipsum in suis, non in maiorum virtutibus habuisse praesi- dium; in vituperatione, si bono genere, dedeeori maioribus fuisse; si malo, tamen his ipsis detrimento fuisse. Educatio: bene, in laude, quod honeste in bonis disciplinis totius pu- eritiae fuerit: invituperatione, inde seretraxisseaperte***** 14. Inde transire oportet ad corporis commoda. A natura: [in laude,]si sit dignitas atque forma, laudi fuisse eam, non quemadmodum caeteris detrimento atque dedecori; si vires atque velocitas egregia, honestis haec exerciiationibus et in- dustriis dicemus comparata; si valetudo, perpetua diligentia et temperantia cupiditatum; in vituperatione, si erunt haec corporis commoda, male his usum dicemus, quae casu et natura tamquam quilibet gladiator habuerit; si non erunt, praeter formam omnia ipsius culpa et intemperantia afuisse dicemus. Deinde revertemur ad extraneas res, et in his animi virtutes aut vitia quae fuerint, considerabimus; divitiae an paupertas fuerit, et quae potestates, quae gloriae, quae ami- citiae, quae inimicitiae, et quid forliter in inimicitiis gerundis fecerit; cuius causa susceperit inimicitias; quafide, bene- volentia, officio g*esserit amicitias; in divitiis qualis aut in paupertate cuiusmodi fuerit; quemadmodum habuerit in po- testatibus gerundis animum. Si interierit, cuiusmodi mors eius fuerit, cuiusmodi res mortem eius sit consecuta. VIII. 15. Ad omnes autem res, in quibus animus hominis maxime consideratur, illae quattuor animi virtutes erunt accommo- dandae; ut, si laudemus, aliud iuste, aliud fortiter, aliud mo- deste, aliud prudenter faetum esse dicamus. Si vituperabi- mus, aliud iniuste, aiiud ig-nave, aliud immodeste, aliud stulte factum praedicemus. Perspicuum est iam nimirum ex hac dispositione, quemadmodum sit tractanda tripertita divisio laudis et vituperationis-, si illud etiam adsumpserimus, non necesse esse nos omnes has partes in laudem aut vitupera- tionem transferre, propterea quod saepe ne incidunt quidem, saepe ita tenuiter incidunt, ut non sint necessariae dictu. Quapropter eas partes, quae firmissimae videbuntur, legere oportebit. Conclusionibus brevibus utemur, enumeratione adLIBER III. CAP. 8—9. §. 14—17. 45 exitum causae; in ipsa causa crebras et breves amplificatio- nes interponemus per locos communes. Nec hoc g-enus cau- sae, eo quod raro accidit in vita, negligentius commendan- dum est. Neque enim id quod potest accidere, ut faciendum sit aliquando, non oportet velle quam accommodatissime posse facere. Et, si separatim haec causa minus saepe tra- ctatur, at in iudicialibus et in deliberativis causis saepe ma- giiae partes versantur laudis aut vituperationis. Quare in hoc quoque causae genere nonnihil industriae consumendum putemus. Nunc, absoluta a nobis difficillima parte rhetoricae, hoc est inventione perpolita atque ad omne causae genus accommodata, tempus est ad caeteras partes proficisci. De- inceps igitur de dispositione dicemus. IX. 16. Quoniam dispositio est, per quam illa, quae in- venimus, in ordinem redigimus, ut certo quidque loco pro- nuntietur, videndum est, cuiusmodi rationem in disponendo habere conveniat. Genera dispositionum sunt duo: unum ab institutione artis profectum, alterum ad casum temporis ac- commodatum. Ex institutione artis disponemus, quum se- quemur eam praeceptionem, quam in primo libro exposui- mus, hoc est, ut utamur principio, narratione, divisione, confirmatione, confutatione, conciusione, et hunc ordinem, quemadmodum praeceptum est ante, in dicendo sequamur. [Item ex institutione artis non modo totas causas per oratio- nem, sed singulas quoque argumentationes disponemus, quemadmodum in libro secundo docuimus, id est expositio- nem, rationem, confirmationem rationis, exornationem, com- plexionem. 17. Plaec igitur duplex dispositio est; una per orationes, altera per arg-umentationes, ab institutione artis profecta.] Est autem aiia dispositio, quae, quum ab ordine artificioso secedendum est, oratoris iudicio ad tempus ac- commodatur,- utsi abnarratione dicere incipiamus aut ab ali- qua firmissima argumentatione aut a litterarum aliquarum recitatione; aut si secundum principium confirmatione uta- mur, deinde narratione; aut, si quam eiusmodi permutatio- nem ordinis faciamus; quorum nihil, nisi causa postulet, fieri oportebit. Nam si vehementer aures auditorum obtunsae vi- debuntur atque animi defatigati ab adversariis multitudine46 AD C. HERENNIUM verborum, commode poterimus principio supersedere, exor- diri causam aut narratione aut aliqua firma argumentatione. Deinde, si commodum erit, quod non semper necesse est, ad principii sententiam reverti licebit. X. Si causa nostra magiiam difficultatem videbitur habere, ut nemo aequo animo principium possit audire, ab narratione quum inceperimus, ad principii sentenliam revertemur. Si narratio parum pro- babilis est, exordiemur ab aliqua firma argumentatione. His commutationibus et translationibusfpartium] saepeutinecesse est, quum ipsares artificiosam dispositionem artificiose com- mutare cog-it. 18. In confirmatione et confutatione arg-umen- tationum dispositiones huiusmodi convenit habere: firmis- simas arg-unientationes in primis et in postremis causae par- tibus collocare; mediocres et neque inutiles ad dicendum neque necessarias ad probandum, quae, si separatim ac sin- gulae dicantur, infirmae sint, cum caeteris coniunctae firmae et probabiies fiant, [interponi] in medio coliocari oportet. Nam statim re narrata exspectat animus auditoris, ex qua re causa confirmari possit. Quapropter continuo firmam aliquam oportet inferre argumentationem. Et quoniam nuperrime di- ctum facillime memoriae mandatur, utile est, quum dicere de- sinamus, recentem aliquam relinquere in animis auditorum bene firmam argumentationem. Haec dispositio locorum, tamquam instructio militum, facillime in dicendo, sicut illa in pugnando, parare poterit victoriam. XI. 19. Pronuntiationem multi maxime utiiem oratori dixerunt esse et ad persuadendum plurimum valere. Nos quidem unam de quinque rebus plurimum posse non facile dixerimus: egregie magnam esse utiiitatem in pronuntiatione audacter confirmaverimus. Nam commodae inventiones et eoncinnae verborum elocutiones et partium causae artificio- sae dispositiones et horum omnium dilig-ens memoria sine pronuntiatione nonplus, quam sine his rebus pronuntiatio sola valere poterit. Quare, quia nemo de ea re diligenter seripsit: nam omnes vix posse putarunt de voce et vultu et gestu dilucide scribi, quum eae res ad sensus nostros per- tinerent: et quia magnopere [ea pars] a nobis ad dicendum comparanda est, non negligenter videtur tota res consideranda.LIBER III. CAP. 10—12. §. 18—22. 47 Dividitur igitur pronuntiatio in vocis figur-am et in cor- poris motum. Fig-ura vocis est ea, quae suum quemdam pos- sidet habitum ratione et industria comparatum. 20. Ea di~ viditur in tres partes, magnitudinem, firmitudinem, mollitu- dinem. Mag-nitudinem vocis maxime comparat natura, non- nihil aug;et, sed maxime conservat cura; firmitudinem vo- cis maxime comparat cura, nonnihil adaug-et , sed maxime conservat ratio declamationis; mollitudinem vocis, hoc est, ut eam torquere in dicendo pro nostro commodo possimus, maxime faciet exercitatio declamationis. Quapropter de ma- gnitudine vocis et firmitudinis parte, quoniam altera natura, aitera cura comparatur, nihil nos attinet commonere, nisi ut ab iis, qui non inscii sunt eius artificii, ratio curandae vocis petatur. XII. De ea parte firmitudinis, quae conservatur ra- tione declamationis, et de mollitudine vocis, quae maxime necessaria est oratori, quoniam ea quoque moderatione de- clamationis comparatur, dicendum videtur. 21. Firmam ergo maxime poterimus in dicendo vocem conservare, si quam maxime sedata et depressa voce principia dicemus. Nam laeduntur arteriae, si, antequam voce leni permulsae sunt, acri clamore complentur. Et intervailis longioribus uti con- veniet; recreatur enim spiritu vox, et arteriae reticendo ad- quiescunt; et continuum clamorem remittere et adsermonem transire oportet; commutationes enimfaciunt,ut nullogenere vocis effusoinomni voce integri simus. Etacutas vocis excla- mationes vitare [debemus]; ictus enim fit et vulnus arteriae acuta atque attenuata nimis acclamatione, et si quis splendor est vocis, consumitur uno clamore universus; et uno spiritu continenter multa dicere in extrema convenit oratione: fau- ces enim calefiunt et arteriae complentur et vox, quae tra- ctata varie est, reducitur in quemdam sonum aequabilem atque constantem. Saepe rerum naturae gratia quaedam iure debetur, velut accidit in hac re. Nam quae diximus ad vo- cem conservandam prodesse, eademattinentadsuavitudinem pronuntiationis, ut, quod nostrae voci prosit, idem voluptati auditoris probetur. 22. Utile est ad firmitudinem sedata vox inprincipio. Quid insuavius quam clamor in exordio causae ? Intervalla vocem confirmant; eadem sententias concinniores48 AD C. HERENNIUM divisione reddunt et auditori spatium cogitandi reliiiquunt Oonservat vocem continui clamoris remissio: et auditorern quidern varietas maxime delectat, quum sermone animum eius retinet aut exsuscitat clamore. Acuta exclamatio vocem [et fauces] vulnerat; eadem laedit auditorem; habet enim quiddam illiberale et ad muliebrem potius vociferationem, quam ad virilem dignitatem in dicendo accommodatum. In extrema oratione continens vox remedio est voci. Quid? haec eadem nonne animum vehementissime calefacit audi- toris in totius conclusionecausae? Quoniamresigitur eaedem vocis firmitudini et pronuntiationis suavitudini prosunt, de utraque re simul erit in praesentia dictum , de firmitudine, quaedivisasunt,desuavitudine, quae coniuncta fuerunt: cae- tera suo loco paullo post dicemus. XIII. 23. Mollitudo ig-itur vocis, quoniam omnis ad rhetoris praeceptionem pertineL dilig-entius nobis consideranda est. Eam dividimus in ser- monem, contentionem, amplificationem. Sermo est oratio re- missa et fmitima quotidianae loeutioni; contentio est oratio acris et ad conlirmandum et ad confutandum accommodata; ampiificatio est oratio, quae aut in iracundiam inducit aut ad misericordiam trahit auditoris animum. Sermo dividitur in partes quattuor, dig-nitatem, demonstrationem, narrationem, iocationem. Dignitas est oratio cum aliqua gravitate [et vocis remissione]; demonstratio est oratio, quae docet [remissa vo- ce],quomodo quid fieri potuerit aut nonpotuerit; narratio est rerum gestarum aut proinde ut gestarum expositio; iocatio est oratio, quae ex aliqua re risum pudentem et liberalem potest comparare. Contentio dividitur in continuationem et in distributionem. Continuatio est orationis enuntiandae ac- ceieratio clamosa; distributio est in contentione oratio fre- quens cum raris et brevibus intervallis, acri vociferatione. 24. Amplificatio dividitur in cohortationem etconquestionem. Cohortatio est oratio, quae aliquod peccatum amplificans audi- torem ad iracundiam adducit; conquestio est oratio, quae in- commodorum ampiificatione animum auditoris ad misericor- diam perducit. Quoniam igitur mollitudo vocis in tres partes divisa est et hae partes ipsae sunt in octo partes alias distri- butae, harum octo partium, quae cuiusque idonea pronuntia-LIBER III. CAP. 13—15. §. 23—26. 49 tio sit, demonstrandum videtur. XIV. Sermo quum est in dig-nitate, plenis faucibus quam sedatissima et depressissima voee uti conveniet; ita tamen, ut ne ab oratoria consuetudine ad tragicam transeamus. Quum autem est in demonstratione, voce paullulum attenuata crebris intervallis et divisionibus oportet uti, ut in ipsa pronuntiatione eas res, quas demon- strabimus, inserere atque insecare videamur in animis audi- torum. Quum autem est sermo in narratione, vocum varie- tates opus sunt, ut, quo quidque pacto gestum sit, ita nar- rari videatur. Strenue quod volumus ostendere factum, ee- leriuscule dicemus; at aliud otiose, retardabimus. Deinde modo acriter, tum clementer, maeste, hilare in omnes par- tes commutabimus ut verba, ita pronuntiationem. Si qua inciderint in narrationem dicta, rogata, responsa, si quae ad- mirationes, de quibus nos narrabimus, di%enter animum advertemus, ut omnium personarum sensus atque animos voce exprimamus. 25. Sin erit sermo in iocatione, levitet tremebunda voce, cum parva sig-nificatione risus, sine ulla suspicione nimiae cachinnationis leniter oportebit ab ser- mone serio torquere ad Iiberalem iocum vocem. Quum autem contendere oportebit, quoniam id aut per continuationem aut per distributionem faciendum est, in continuatione, adaucto mediocriter sono vocis, verbis continuandis vocem quoque iungere oportebit et torquere sonum et ceieriter cum clamore verba conficere, ut vim volubilem orationis vociferatio con- sequipossit; indistributione vocemabimisfaucibus exclama- tione quam clarissima adhibere oportet; et quantum spatii per singulas exclamationes sumpserimus, tantum in singula intervalla spatii consumere iubemur. In amplificatione cum cohortatione utemur voce attenuatissima, clamore leni, so- no aequabili, commutationibus crebris, maxima celeritate; in conquestione utemur voce depressa, inclinato sono, cre- bris intervallis, longis spatiis, magnis commutationibus. XV. De figura vocis satis dictum est: nunc de corporis motu dicendum videtur. 26. Motus est eorporis gestus et vultus moderatio quaedam, quae pronuntianti convenitetprobabilioraredditea, quae pronuntiantur. Convenit igltur in vultu pudorem et CICER. I. 450 AD C. HERENNIUM acrimoniam esse; in geslu nec venustatem conspiciendam nec turpitudinem esse, ne aut histriones aut operarii vide- amur esse. Ad easdem igitur partes, in quas vox est distri- buta, motus quoque corporis ratio videtur esse accommo- danda. Nam si erit sermo cum dignitate, stantes in vestigio levi dexterae motu loqui oportebit, hilaritate, tristitia, medio- critate vultus ad sermonis sententias accommodata; sin erit in demonstratione sermo, paullulum corpus a cervicibus de- mittemus; nam est hoc a natura datum, ut quam proxime tum vultum admoveamus ad auditores, si quam rem docere eos et vehementer instig"are velimus; sin erit in narratione sermo, idem motus poterit idoneus esse, qui paullo ante demonstrabatur in dignitate; sin in iocatione, vultu quamdam debebimus hilaritalem significare sine commutatione gestus. 27. Si contendemus per continuationem, brachio celeri, mo- bili vultu, acri aspectu utemur; sin contentio liet per distri- butionem, porrectione celeri brachii, inambulatione, pedis dextri rara supplausione, acri et defixo aspectu uti oportebit» Si utemur amplificatione per cohortationem, paullo tardiore et consideratiore gestu conveniet uti, similibus caeteris re- bus atque in contentione per continuationem; sin utemur amplificatione per conquestionem, feminis plangore et capi- tis ictu, nonnumquam sedato et constanti gestu, maesto et conturbato vultu uti oportebit. Non sum nescius, quantum susceperim negotii, qui motus corporis exprimere verbis et imitari scriptura conatus sim voces. Verumnechoc confisus sum posse fieri, ut de his rebus satis commode scribi posset; nec, si id fieri non posset, hoc, quod feci, fore inutile puta- bam, propterea quod hic admonere voluimus, quid oporte- ret ; reiiqua trademus exercitationi.Hoc [tamenjscire oportet, pronuntiationem bonam id perficere, ut res ex animo agi videatur. XVI. 28. Nunc ad thesaurum inventorum atque ad om- nium partium rhetoricae custodem, memoriam, transeamus» Memoria utrum habeat quiddam artificiosi, an omnis a na- tura proficiscatur, aliud dicendi tempus idoneum dabitur^ Nunc proinde atque constet in hac re multum valere ar tem et praeceptionem s ita de ea re loquemur. Placet enirnLIBUR III. CAP. 16-17. $. 27—30. 51 nobis esse artificium memoriae; quare placeat, alias osten- demus; in praesentia, cuiusmodi sit ea, aperiemus. Sunt igitur duae memoriae: una naturalis, altera artificiosa. Natu- ralis est ea, quae nostris animis insita est et simul cum co- gitatione nata; artificiosa est ea, quam confirmat inductio quaedam et ratio praeceptionis. Sed quomodo in caeteris rebus ing-enii bonitas imitatur saepe doctrinam, ars porro na- turae commoda confirmat et auget, item fit in hacre, ut non- numquam naturalis memoria, si cui data est egregia, similis sit huic artificiosae, 29. porro haec artificiosa naturae com- modaretineat et amplificet ratione doctrinae. Quapropter et naturalis memoria praeceptione confirmanda est, ut sit egre- gia, et haec, quae doctrina datur, indiget ingenii. Nec lioc magis aut minus in hac re, quam in caeteris artibus fit, ut ingenio doctrina, praeceptione natura nitescat. Quare et iilis, qui natura memores sunt, utilis haec erit institutio, quod tute paullo post poteris intel%ere, et si illi, freti ingenio, no- stri non indig-erent, tamen iusta causa daretur, quare eis, qui minus ing-enii habent, adiumento velimus esse. Nunc de artificiosa memoria loquemur. Constat ig-itur artificiosa me- moria ex locis et imaginibus. Locos appellamus eos, qui bre- viter, perfecte, insig-nite aut natura aut manu sunt absoluti, ut eos facile naturali memoria comprehendere et amplecti queamus, ut aedes, intercolumnium, ang-ulum, fornicem et alia, quae his similia sunt. Imagines sunt formae quae- dam et notae et simulacra eius rei, quam meminisse vo- iumus; quodgenus, equi, leonis, aquilae memoriam si vo- lemus habere, imagines eorum locis certis coliocare nos oportebit. 30. Nunc, cuiusmodi locos invenire et quo pacto repe- rire et in locis imagines constituere oporteat, ostendemus. XVII. Quemadmodum igitur qui litteras seiunt, possunt id, quod dictatum est, scribere et recitarequod scripserunt, item qui mnemonica didicerunt, possunt, quod audierunt, in lo- cis collocare et ex his memoriter pronuntiare. Loci cerae aut chartae simillimi sunt, imagines litteris, dispositio et col- locatio imag-inum scripturae, pronuntiatio lectioni. Oportet igitur, si volumus multa meminisse, multos locos nobis com- 4*52 AD C. HERENNIUM parare, ut in multis locis multas imagines coliocare possimus. Item putamus oportere ex ordine hos locos habere, ne quan- do perturbatione ordinis impediamur, quo secius, quotoquo- que loco libebit, vel ab superiore vel ab inferiore[velamedia] parte imagines sequi et ea? quae mandata locis erunt, edere [et proferre]possimus. XVIII. Nam ut, si in ordine stantes notos complures viderimus, nihil nostra intersit, utrum ab summo an ab imo an a medio nomina eorum dicere incipi- amus, item in iocis ex ordine coilocatis eveniet, ut in quam- libet partem, quotoquoque loco libebit, imaginibus commo- niti dicere possimus id, quod locis mandaverimus. 31. Quare placet et ex ordine locos comparare, et locos, quos sumpse- rimus, egregie commeditari oportebit, ut perpetuo nobis hae- rere possint. Nam imagines, sicuti litterae, delentur, ubi ni- hilutimur: loci, tamquam cera, remanere debent. Et, ne forte in numero locorum falli possimus, quintum quemque placet notari; quod genus, si in quinto loco manum auream collocemus, in decimo aliquem notum, cui praenomen sit Becimo; deinde faciie erit deinceps simiies notas quinto quo- que loco collocare. XIX. Item commodius est in derelicta, quam in celebri regione locos comparare, propterea quod frequentiaet obambulatio hominum conturbat et infirmat ima- ginum notas, solitudo conservat integra vi simulacrorum figuras. Praeterea dissimiles forma atque natura loci com- parandi sunt, ut distincti interiucere possint. Nam si qui multa intercolumnia sumpserit, conturbabitur similitudine, ut ignoret, quid in quoque ioco coliocarit. Et mag-nitudine mo- dica et mediocres locos habere oportet. Nam et praeter mo- dum ampli vagas imagines reddunt et nimis angusti saepe non videntur posse capere imaginum collocationem. 32. Tum nec nimis illustres nec vehementer obscuros locos habere oportet, ne aut obcaecentur tenebris imagines aut spiendore praefulg^eant. Intervalla locorum mediocria placet esse, fere paullo plus aut minus pedum tricenum. Nam ut aspectus, item cogitatio minus valet, sive nimis procul removeris sive vehementer prope admoveris id, quod oportet videri. Sed quamquam facile est ei, qui paullo plura exploraverit, et quamvis multos et idoneos iocos comparare, tamen si quisLIBER 111. CAP. 18—21. S. 31—34. 53 satis idoneos inve/iire se non putabit, ipse sibi constituat quam volet multos licebit. Cogitatio enim quamvis regionem potest amplecti et in ea situm loci cuiusdam ad suum arbi- trium fabricari et architect-ari. Quare licebit, si hac prompta copia contenti non erimus, nosmet ipsos nobis cogitatione nostra regionem constituere et idoneorum locorum commo- dissimam distinctionem comparare. De locis satis dictum est: nunc ad imaginum rationem transeamus. XX. 33. Quoniam ergo rerum similes imagines esse oportet, ex omnibus verbis notas nobis similitudines eligere debemus: duplices ig-itur similitudines esse debent, unae re- rum, alterae verborum. Rerum similitudines exprimuntur, quumsummatim ipsorum negotiorum imagines comparamus: verborum similitudines constituuntur, quum unius cuiusque nominis et vocabuli memoria imagine notatur. Rei totius me- moriam saepe una nota et imagine simplici comprehendimus, hoc modo, ut si accusator dixerit ab reo hominem veneno necatum et hereditatis causa factum arguerit et eius rei mul- tos dixerit testes et conscios esse: si hoc primum, ut ad de- fendendum nobis expeditum sit, meminisse volemus, in primo loco rei totius imaginem conformabimus: aegrotum in lecto cubantem faciemus ipsum iilum, de quo agetur, si formam eius detinebimus; si eum noncognoverimus, aliquem aegro- tum non de minimo ioco sumemus, ut cito in mentem venire possit, et reum ad lectum eius adstituemus, dextera poculum, sinistra tabuias, medico testiculos arietinos tenentem. Hoc modo et testium et hereditatis et veneno necati memoriam habere poterimus. 34. Item deinceps caetera crimina ex or- dine in locis ponemus; et, quotienscumque rern meminisse volemus, si formarum dispositione et imaginum diligenti no- tatione utemur, facile ea, quae volemus, memoria conseque- mur. XXI. Quum verborum similitudines imaginibus expri- mere volemus, plus negotii suscipiemus et magis ingenium nostrum exercebimus. Id nos hoc modo facere oportebit: Iam domuitionem reges Atridae parant. In primo loco consti- tuere oportet manus ad caelum tollentem Domitium, quum a RegibusMarciis loris caedatur. Hoc erit \ Iamdomuitionemre- ges. lnalteroloco AesopumetCimbrurn fsubornariutadlphi-54 AD C. HERENNIUM geniam in Agamemnonem et Menelaum. Hoc erit: Airidae parant. Hoc modo omnia verba erunt expressa. Sed haec imag;inum conformatio tum valet, si naturalem memoriam exsuscitaverimus hac notatione, ut, versu posito,ipsi nobis- cumprimum transeamus bis aut ter eum versum, deinde cum imag-inibus verbaexprimamus.Hoc modo naturae suppeditabi- tur doctrina. Nam utraque ab altera separata minus erit fir- ma, ita tamen, ut multo plus in doctrina atque arte praesi- dii sit. Quod docere non gravaremur, ni metueremus, ne, quum ab instituto nostro recessissemus,minus commode ser- varetur haec dilucida brevitas praeceptionis. 35. Nunc, quoniam solet accidere, ut imagines partim fir- mae et acres ad monendum idoneae sint, partim imbeeillae et infirmae, quae vix memoriam possint excitare, qua de causa utrumque fiat, considerandum est, ut cog-nita causa, quas vitemus et quas sequamur imagines, scire possimus. XXII. Docet igitur nos ipsa natura, quid oporleat fieri. Nam si quas res in vita videmus parvas, usitatas, cotidianas, meminisse non solemus, propterea quod nulla nisi nova aut admirabiii re commovetur animus. At si quid videmus aut audimus egregie turpe authonestum, inusitatum, magnum, incredibile, ridiculum, id diu meminisse consuevimus. Itemque quas res ante ora videmus aut quod recens audivimus, obliviscimu-r plerumque; quae acciderunt in pueritia, meminimus optime saepe; nec hoc alia de causa potest accidere, nisi quod usi- tatae res facile e memoria elabuntur, insignes et novae ma- nent diutius. 36. Solis exortus, cursus, occasus nemo admi- ratur, propterea quod cotidie fmnt; at eclipses solis mirantur, quia raro accidunt, et solis eclipses mag-is mirantur quam lunae, propterea quod hae crebriores sunt. Docet erg-o se natura vulgari et usitata re non exsuscitari, novitate et in- signiquodamnegotio commoveri. Imitetur ars igitur naturam et, quod ea desiderat, inveniat: quod ostendit, sequatur. Nihil est enim, quod aut natura extremum invenerit aut do- ctrina primum; sed rerum principia ab ingenio profecta sunt, exitus disciplina comparantur. 37. Imagines igitur nos in eo -genere constituere oportebit, quod g-enus manere in memo- ria diutissime potest. Haec res accidet, si quam maximenotasLIBER III. CAP. 22—24. §. 35—39. 55 similitudines eonstituemus; si non mutas nee vagas, sed ali- quid agentes imagines ponemus; si egregiam pulcritudinem aut unieam turpitudinem eis attribuemus; si aliqua re exor- nabimus,ut si coronis aut veste purpurea, quo nobis notatior sit similitudo; aut si qua re deformabimus, ut si cruentam aut caeno oblitam aut rubrica delibutam inducamus, quo ma- gis insig-nita sit forma, aut si ridieulas res aJiquas imagini- bus attribuamus: nam ea res quoque faciet, ut facilius me- minisse possimus. Nam, quas res veras facile memineri- mus, easdem fictas et diligxmter notatas meminisse non dif- ficile est. Sed illud facere oportebit, ut identidem primos quosque locos imaginum renovandarum causa celeriter ani- tlo pervag-emur. XXIII. 38. Scio plerosque Graecos, qui de memoria seripserunt, feeisse, ut multorum verborum imagines con- scriberent, uti, qui ediscere vellent, paratas haberent, ne quid in quaerendo consumerent operae. Quorum rationem aliquot de causis improbamus: primum, quod in verborum innumerabilium multitudine ridiculum est mille verboritm imag-ines comparare. Quantulum enim poterunt haec va- lere, quum ex infinita verborum copia modo aliud, modo aliud nos verbum meminisse oportebit? Deinde cur volumus ab industria quemquam removere, ut ne quid ipse quaerat, nos illi omnia parata quaesitaque tradamus? Praeterea simi- litudine alia alius magis commovetur. Nam ut saepe, formam si quam similem. cuipiam dixerimus esse, non omnes habe- mus adsensores, quod alii videtur aliud, item fit in imagini- bus, ut, quae nobis dilig-enter notata sit, ea parum videatur insig-nis aliis. 39. Quare sibi quemque suo commodo con- venit imagines comparare. Postremo praeceptoris estdocere, quemadmodum quaeri quidque conveniat, et unum aliquod aut alterum, non omnia, quae eius g-eneris erunt,- exempli causa subiicere, quo res possit esse dilueidior. Ut quum de prooemiis quaerendis disputamus, rationem damus quaerendi, non mille prooemiorum genera eonscribimus, item arbitra- mur de imaginibus fieri convenire. XXIV. Nunc, ne forte verborum memoriam aut nimis difficilem aut parum utilern arbitrere, ipsarum rerum me-56 AD C. HERENNIUM rnoria contentus sis, quod et utilior sit et plus habeat facilitatis, admonendus es, quare verborum memoriam non improbemus. Nam putamus oportere eos, qui velint res fa- ciliores sine labore et molestia facile meminisse, in rebus difflcilioribus esse ante exercitatos. Nec nos hanc verborirm memoriam inducimus, ut versus meminisse possimus, sed ut hac exercitatione illa rerum memoria, quae pertinet ad utili- tatem, confirmetur; ut ab hac difficili consuetudine sine la- bore ad illam facilitatem transire possimus. 40. Sed quimi in omni disciplina infirma est artis praeceptio sine summa adsiduitate exercitationis, tum vero in mnemonicis minimum valet doctrina, nisi industria, studio, labore, diligentia com- probatur. Quam plurimos locos ut habeas et quam maxime ad praecepta accommodatos curare poteris in imaginibus collocandis: exerceri cotidie convenit. Non enim, sicut a cae- teris studiis abducimur nonnumquam occupatione, item ab hac re nos potest causa deducere aliqua. Numquam est enim, quin aliquid memoriae tradere velimus et tum maxime, quum aliquo maiore negofcio detinemur. Quare quum sit utile facile meminisse, non te fallit, quod tantopere utile sit, quanto la- bore sit appetendum; quod poteris existimare, utilitate co- gnita. Pluribus verbis ad eam te adhortari non est sententia, ne aut tuo studio diffisi aut minus, qnam res postulat, dixisse videamur. De quinta parte rhetoricae deinceps dicemus: tu primas quasque partes in animo frequenta et, quod maxime neces-se est, exercitatione confirma.LIBER IV, CAP. I. §. 1—2. 57 1. TUMII CICER03VIS RHETORICORUM AD €• fl E R E N N I U M LIBER QUARTUS. I. 1. Quoniam in hoc libro, Herenni, de eloculione con- scripsimus et, quibus inrebusopus fuit exemplis uti, nostris exemplis usi sumus et id fecimus praeter consuetudinein Graecorum, qui de hac re scripserunt, necessario faciendum est, ut paucis rationem nostri consilii demus. Atque hoc nos necessitudine facere, non studio, satis erit sigiii, quod in superioribus libris nihil neque ante rem neque praeter rem locuti sumus. Nunc, si pauca, quae res postulat, dixerimus, tibiid, quodreliquum est artis, ita, ut instituimus, persolve- mus. Sed faeilius nostram rationem intelliges, si prius, quid illi dicant, cognoveris. Compluribus de causis putant oportere, quum ipsi prae- ceperint, quo pacto oporteat ornare elocutionem, unius cu- iusque generis ab oratore aut poeta probato sumptum ponere exemplunic Et primum se id modestia commotos facere di- cunt, propterea quod videatur esse ostentatio quaedam non satis habere praecipere de artificio, sed etiam ipsos videri velle artificiose gignere exempla: hoc est, inquiunt, osten- tare se, non ostendere artem. 2. Quare pudor in primis est ad eam rem impedimento, ne nos solos probare, nos amare, alios contemnere et deridere videamur. Etenim quum possi- mus ab Ennio sumere aut a Graccho exempkim, videtur esse adrogantia illa relinquere, ad sua devenire. Praeterea exem- pla testimoniorum locum obtinent. Id enim, quod admonuerit et leviter fecerit praeceptio, exemplo sicut tetimonio com- probatur. Ut igitur ridiculus sit, si quis in lite aut in iudicio domestico testimonio pugnet, sic,qui suum dederitexemplum, suo ipsius testimonio abutatur. Ut enim testimonium, sic exem- pium rei confirmandae causa sumitur. Non ergo oportet hoc58 AD C. HERENNIUM nisi a probatissimo sumi, ne, quod aliud confirmare deheat, egeat ipsumconfirmatione. Etenimnecesseestaut seomnibus anteponant etsuamaxime probent aut, sialia probant,negent •optima esse exempla, quaeab oratoribus autpoetis probatissi- mis sumpta sint. Si se omnibus anteponunt, intolerabili adro- g-antia sunt; si quos sibi praeponunt et.eorum exempla suis exemplisnonputant praestare,non possunt dicere, quare sibi illos anteponant. II.Quid,ipsaauctoritasantiquorumnon quum res probabiliores tum hominumstudia ad imitandum alacriora reddit? Immo erigit omnium cupiditates et acuit industriam, qiium spes iniecta est posse imitando Gracchi aut Crassi con- sequi facultatem. 3. Postremo hoc ipsum summum est arti- ficium res varias et dispares in tot poematis et orationibus sparsas et vag-e disiectas ita diligenter eligere, utunumquod- que genus exemplorum sub singulos artis locos subiicere possis. Hoc si industria solum fieri posset, tamen essemus laudandi, quum talem laborem non fugissemus; nunc sine summo artificio non potest fieri. Quis est enim, qui, nisi cum summe tenet artem, possit ea quae iubeat ars, de tanta €t tam diffusa scriptura notare et separare? Caeteri, quum legunt orationes bonas aut poemata, probant oratores et poetas, neque intelligunt, qua re commoti probent; quod scire non possunt, ubi sit nec quid sit nec quo modo factum sit id, quod eos maxime delectet. At is, qui et haec omnia intelligit et idonea maxime eligit et omnia in arte maxime scribenda redigit in sing-ulas rationes praeceptionis, necesse est eius rei summus artifex sit. Hoc igitur ipsum maximum artificium est in arte sua posse et alienis exemplis uti. 4. Haec illi quum dicunt, magis nos sua auctoritate com- movent quam veritate disputationis. Illud enim veremur, ne cui satis sit ad contrariam rationem probandam, quod ab ea steterint ii, qui et inventores huius artificii fuerint et vetu- state iam satis omnibus probati sint. Quodsi, illorum aucto- ritate remota, res omnes volent cum re comparare, intelli- gent non omnia concedenda esse antiquitati. III. Primum igitur, quod ab eis de modestia dicitur, videamus, ne nimium. pueriliter proferatur. Nam si tacere aut nihil scribere mode- stia est, cur quidquam scribunt aut loquuntur? Sin aliquidLIBER IV. CAP. 2—4. §. 3—6. 59 suum scribunt, eur, quo secius omnia scribant, impediun- tur modestia? Quasi si quis Olympiam quum venerit cur- sum et steterit, ut mittatur, impudentes dicat esse iiios , qui currere coeperint, ipse intra carcerem stet et narret aliis, c[uomodo Ladas aut Boeotus Sicyonius cursitarint, sic isti, quum in artis curriculum descenderunt, illos, qui in eo, quod est artificii, elaborent, aiunt facere immodeste; ipsi aliquem antiquum oratorem aut poetam laudant scriptura sua: in stadium rhetoricae artis prodire non audent. 5. Non ausim dicere, sed tamen vereor, ne, qua in re laudem modestiae venentur, in ea ipsa re sint impudentes. Quid enim tibi vis? aliquis inquiat. Artem tuam scribis; gignis novas nobis praeceptiones; eas ipseconfirmare non potes; ab aliis exem- pla sumis. Yide ne facias impudenter, qui tuo nomini velis ex aliorum laboribus libare laudem. Nam si eorum volumina prehenderint antiqui oratores et poetae et suum quisque de libris sustulerit, nihilistis, quod suumvelint, relinquatur. At exempla, quoniam testimoniorum similia sunt, item con- venit ut testimonia ab hominibus probatissimis sumi. Pri- mum omnium exempla ponuntur hic non confirmandi neque testificandi causa, sed demonstrandi. Non enim, quum di- cimus esse exornationem, quae verbi causa constet ex si- militer desinentibus verbis. et ponimus hoc exemplum a Crasso, quibus possumus et debemus, testimonium eollocamus, sed exemplum. Hoc interest igitur inter testimonium et exem- lum: exemplo demonstratur id, quod dicimus, cuiusmodi sit; testimonio esse illud ita, ut nos dicimus, confirmatur. 6. Praeterea oportettestimonium cum re convenire; aliter enim rem non potest confirmare. At id, quod illi faciunt, cum re non convenit. Quid ita? quia pollicentur se artem scribere et exempla proferunt ab iis plerumque, qui artem nescierunt. Tum quis est, qui possit id, quod de arte scripserit, compro- bare, nisi aliquid scribat ex arte? Contraque faciunt, quam polliceri videntur. Nam quum scribere artem instituunt, vi- dentur dicere se excogitassequod alios docerent; quum vero scribunt, ostendunt nobis, alii quid exeogitarint. IV. At hoc ipsum difficile est, inquiunt, eligere de multis. Quid dicitis difficile? utrum iaboriosum an artificiosum? Si laboriosum,60 AD C. HERENNIUM non statim praeclarum. Sunt enim multa laboriosa, quae si faciatis, non continuo gloriemini; nisi etiam, si vestra manu fabulas aut orationes totas transcripsissetis, gloriosum pu- taretis. Sin istud artificiosum egregium dicitis, videte ne insueti rerum maiorum videamini, si vos parva res sicuti magna delectat. Nam isto modo eligere rudis quidem nemo^ potest, sed sine summo artificio multi. 7. Quisquis enim audivit de arte paullo plus, in elocutione praesertim, omnia videre poterit, quae ex arte dicentur; facere nemo poterit nisi eruditus; ita, ut, si de tragoediis Ennii velis sententias eligere aut de Pacuvii anapaestos et quia plane rudis id fa- cere nemo poterit, quum feceris, te litleratissimum putes, ineptus sis, propterea quod id facile faciat quivis medio- criter Jitteratus. Item si, quum ex orationibus aut poematis elegeris exempla, quae certis signis artificii notata sint, quia rudis id nemo facere possit, artificiosissime te fecisse putes, erres, propterea quod isto signo videmus te nonnihil scire,. aliis signis multa scire intelligemus. Quod si artificiosum est intellegere, quae sint ex arte scripta, multo est artifi- ciosius ipsum scribere ex arte. Qui enim scribit artificiose, ab aliis commode scripta facile intelligere poterit: qui eli- git facile, non continuo ipse commode scribet. Et, si est maxime artificiosum, alio tempore utantur ea facultate, non tum, quum parere ipsi et gignere et proferre debent. Po- stremo in eo vim artificii consumant,utipsi abaliis potius eli- g-endi, quam aliorum boni electores existimentur. Contra ea, quae ab iis dicuntur, qui dicunt alienis exemplis uti opor- tere, satis est dictum. Nunc, quae separatim dici possunt, consideremus. V. Dicimus igitur eos quum ideo, quod alienis utantwv peccare, tum magis etiam delinquere, quod a multis exempla sumant. Sed de eo, quod postea diximus, antea videamus. Si concederem aliena oportere adsumere exempla, vincerem unius oportere: primum, quod contra hoc nulla staret illo- rum ratio. Liceret enim eligerent et probarent quemlibet, qui sibi in omnes res suppeditaret exempla, vel poetam vel oratorem, cuius auctoritate niterentur. Deinde interest magni eius, qui discere vult, utrum unum omnia an omnia neminem.LIBER I. CAP. 5—6. §. 7—9. 61 aliud alium putet consequi posse. Si enim putabit posse omnia penes unum consistere, ipse quoque ad omniurn ni- tetur facultatem. Si id desperarit, in paucis se exercebit; ipsis enim contentus erit; nec mirum, quum ipse praeceptor artis omnia penes unum reperire non potuerit. Adlatis igitur exemplis .a Catone, a Gracchis, aLaeJio, a Scipione, Galba, Porcina, Crasso, Antonio caeterisque, item sumptis aliis a poetis et historiarum scriptoribus, necesse erit eum, qui di- scet, putare ab omnibus omnia; ab uno pauca vix potuisse sumi. 8. Quare unius alicuius esse se similem satis habebit: omnia, quae omnes habuerint, solum habere se posse diffidet. Erg-o inutile est ei, qui discere vult, putare neminem omnia posse. Igitur nemo in hanc incideret opinionem, si ab uno exempla sumpsissent. Nunc hoc signi est ipsos artis scri- ptores non putasse unum potuisse in omnibus elocutionis partibus enitere, quoniam neque sua protulerunt neque unius aJicuius aut denique duorum, sed ab omnibus oratoribus et poetis exempla sumpserunt. Deinde, si quis velit artem de- monstrare nihil prodesse ad discendum, non male utatur hoc adiumento, quod unus omnes artis partes nemo consequi potuerit. Quod igitur iuvat horum rationem, qui omnino im- probent artem, id non ridicuium est ipsum scriptorem artis suo iudicio comprobare? Ergo ab uno sumenda fuisse do- cuimus exempla, si semper aliunde sumerentur. VI. 9. Nunc omnino aliunde sumenda non fuisse sic intelligemus. Pri- mum omnium, quod ab artis scriptore adfertur exemplum, de eiusdem artificio debet esse. Ut, si quis purpuram aut aliud quidpiam vendens dicat: Sume a me; sed huius exemplum aliunde rog^abo tibique ostendam; si mercis ipsi, qui vendi- tant, aliunde exemplum quaeritent, aut in areis acervos se dicant tritici habere et eorum exemplum pugno non habeant, quod ostendant; si Triptolemus, quum hominibus semenlar- giretur, ipse ab aliis id hominibus mutuaretur, aut si Prome- theus, quum mortalibus ignem dividere vellet, ipse a vici- nis cum testo ambulans carbunculos corrog^aret, ridicuius videretur: isti magistri, omnium dicendi praeceptores, non videntur sibi ridicule facere, quum id, quod aliis pollicen- tur, ab aliis quaerunt. Si qui se fontes maximos , penitus62 AD C, HERENNIUM abscondilos aperuisse dicat et haec sitiens quum maxime loquatur nequehabeat, qui sitim sedet, non rideatur ? Isti quum non modo dominos se fontium, sed ^e ipsos fontes esse dicant et omnium rigare debeant ingenia, non putant fore ridiculum, si, quum id polliceantur, arescant ipsi sic- citate. Chares abLysippo statuas facere non isto modo didi- cit, ut Lysippus caput ostenderet Myronium, brachia Praxi- telia, pectus Polycletium, [ventrem et crura***]; sed omnia coram magistrum facientem videbat, caeterorum opera vel sua sponte poterat considerare. Isti credunt eos, qui haec velint discere, aliaratione doceri posse commodius. VII. 10. Praeterea ne possunt quidem ea, quae sumuntur ab aliis, exempla tam esse aceommodata ad artem, propterea quod in dicendo Jeviter unus quisque locus plerumque tangitur, ne ars appareat, in praecipiendo expresse conscripta po- nere oportet exempla, uti in artis formam convenire pos- sint, et post in dicendo, ne possit ars eminere et ab omnibus videri, facultate oratoris oecultatur. Erg-o etiam ut magis ars cognoscatur, suis exemplis melius est uti. Postremo haec quoque res nos duxit ad hanc rationem, quod, quae nomina rerum Graeca convertimus, ea remota sunt a con- suetudine. Quae enim res apud nostros non erant, earum re- rum nomina non poterant esse usitata. Ergo haec asperiora primo videantur necesse est, id quod fiet rei, non nostra, dif- ficultate. Reliquum scripturae consumetur in exemplis: haec aliena si posuissemus, factum esset, ut, quod commodius esset in hoc libro , id nostrum non esset; quod asperius et inusitatum, id proprie nobis attribueretur. Ergo hanc quoque incommoditatem fugimus. His de causis, quum artis inven- tionem Graecorum probassemus, exemplorum rationem se- cuti non sumus. Nunc tempus postulat, ut ad elocutionis praecepta trans- eamus. Bipertita igitur erit nobis elocutionis praeceptio. Primum dicemus, quibus in generibus semper omnis oratoria elocutio debeat esse; deinde ostendemus, quas res semper habere debeat. VIII. 11. Sunt igitur tria genera, quae g-enera nos figuras appellamus, in quibus omnis oratio non vitiosa consumitur; unam gravem, alteram mediocrem, tertiam atte-LIBER IV. CAP. 7—8. §. 10—12. 63 nuatam vocamus. Gravis est, quae constat ex verborum gra- vium laevi et ornata constructione. Mediocris est, quae con- stat ex humiliore neque tamen ex infima et pervulgatissima verborum dignitate. Attenuata est, quae demissa est usque ad usitatissimam puri consueiudinem sermonis. In gravi consumetur oraiio figura, si, quae cuiusque rei poterunt ornatissima verba reperiri, sive propria sive extra- nea, adunam quamquerem accommodabuntur; et, si graves sententiae, quae in amplificatione ei commiseratione tra- ctantur, eligentur; et, si exornationes sententiarum aut ver- borum, quae gravitatem habebunt, de quibus post dicemus, adhibebuntur. 12. In hoc g-enere figurae erit-hoc exemplum: Nam quis est vestrum, iudices, qui saiis idoneam possit in eum poenam excogitare, qui prodere hostibus patriam co- gitarit? quod maleficium cum hoc scelere comparari, quod huic maleficio dignum supplicium potest inveniri? Iniis, qui violassent ingenuam, matremfamilias constuprassent, pulsas- sent aliquem aut postremo necassent, maximasuppliciamaio- res consumpserunt; huic truculentissimo ac nefario facinori sing-ularem poenam reliquerunt. Atque in aliis maleficiis ad singulos aut ad paucos ex alieno peccato iniuria pervenit; huius sceleris qui sunt adfmes, uno consilio universis civi- bus atrocissimas calamitates machinantur. 0 feros animos! o crudeles cogitationes! o derelictos homines ab humanitaie! qui id agere ausi sunt aut cogitare potuerunt, quo pacto ho- stes, revulsis maiorum sepulcris, deiectis moenibus, ovantes irruerent in civitatem; quo modo deum templis spoiiatis, optimatibus trucidatis, aliis abreptis in servitutem, matribus- familias et ingenuis sub hostilem libidinem subiectis, urbs acerbissimo concidat incendio conflagrata; qui se non pu- tant id, quod voluerint, ad exitum perduxisse, nisi sanctissi- mae patriae miserandum scelerati viderint cinerem. Nequeo verbis consequi, iudices, indignitatem rei; sed negligentius id fero, quia vos mei non egetis. Yester enim vos animus amantissimus rei publicae facile edocet, ut eum, qui fortunas omnium voluerit prodere, praecipitem proturbetis ex ea civitate, quam iste hostium spurcissimorum dominatu nefario voluit obruere.64 AD C. HERENNIIJM IX. 13. In mediocri figura versabitur oratio, si haec, ui ante dixi, aliquantuJum demiserimus neque tamen ad infimum descenderimus, sic: Quibuscum bellum §-erimus, iudices, videtis; cum sociis, qui pro nobis pugnare et imperium no- strum nobiscum simul virtute et industria conservare soliti sunt. Hi quum se et opes suas et copiam necessario norunt? tum vero nihilo minus propter propinquitatem et omnium rerum societatem, quid in omnibus rebus populus Romanus posset, scire et existimare poterant. Hi quum deliberassent nobiscum bellum gerere, quaeso, quae res erat, qua freti bellum suscipere conarentur, quum mullo maximam partem sociorum in officio manere intelligerent? quum sibi non mui- titudinem militum, non idoneos imperatores, non pecuniam publicam praesto esse viderent? non denique ullam rem, quae res pertineret ad bellum administrandum? Si cum fmi- timis de finibus bellum gererent, si totum certamen in uno proelio positum putarent, tamen omnibus rebus instructiores .et apparatiores venirent; nedum illi imperium. orbis terrae, cui imperio omnes gentes, reges, nationes partim vi, partim voluntate concesserunt, quum aut armis aut liberalitate a populo Romano superati essent, ad se transferre tantulis vi- ribus conarentur. Quaeret aliquis: Quid ? Fregellani non sua sponte conati sunt? Eo quidem isti minus facile conarentur, quod illi quemadmoduni discessissent, videbant. Nam rerum imperiti, qui unius cuiusque rei de rebus ante gestis exem- pla petere non possunt, ii per imprudenliam faciilime dedu- cuntur in fraudem; at ii, qui sciunt, quid aliis acciderit, fa- cile ex aliorum eventis suis rationibus possunt providere. Nulla igitur re inducti, nulla spe freti arma sustulerunt? Quis hoc credet, tantam amentiam quemquam tenuisse, ut impe- rium populi Romani temptare auderet nullis copiis fretus? Ergoaliquid fuisse necesse est. Quidaliud, nisiid, quod dico, potest esse? X. 14. In attenuato figurae genere, quod ad infimum et cotidianum sermonem demissum est, hoc erit exemplum: Nam ut forte hic in balneas venit, coepit, postquam perfusus est, defricari. Deinde, ubi visum est, ut in aiveum descen. deret, ecce ibi iste de transverso: Heus, inquit, adoIescenS4LIBER II. GAP. 9—11. §. 13—16. 65 pueri tui modo me pulsarunt; satis facias oportet. Hic, qui id aetatis ab ignoto praeter consuetudinem appellatus esset, erubuit. Iste clarius eadem et alia dicere coepit. Hic vix: Tamen, inquit, sine me considerare. Tum vero iste clamare voce ista, quae vel rabulae cuivis rubores elicere posset: Ita petulans es atque acer, ut ne ad solarium quidem, ut mihi videtur, sed pone scaenam et in eiusmodi iocis exercitatus sis. Conturbatus est adolescens: nec mirum, cui etiam nunc paedag-og-i lites ad oriculas versarentur imperito huiusmodi conviciorum. Ubi enim iste vidisset scurram exhausto ru- bore, qui se putaret nihil habere, quodde existimatione per- deret, ut omnia sine famae detrimento facere posset? 15. Igi- tur genera figurarum ex ipsis exemplis intelligi poterunt. Erit enim et attenuata verborum constructio quaedam et item alia in gravitate, alia posita in mediocritate. Est autem cavendum, ne, dum haec g-enera consectemur, in finitima et propinqua vitia veniamus. Nam gravis fignra, quae laudanda est, propinqua est ei, quae fug-ienda est; quae recte videbitur appellari, si sufflata nominabitur. Nam ita ut corporis bonam habitudinemtumor imitatur saepe, item gravis oratio saepe imperitis videtur ea, quae turg-et et inflata est, quum autnovis aut priscis verbis aut duriter aliunde trans- latis aut gravioribus, quam res postulat, aliquid dicitur, hoc modo: Nam qui perduellionibus venditat patriam, non satis supplicii dederit, si praeceps in Neptunias depulsus erit la- cunas. Poenitet igitur istum, qui montes belli fabricatus est, campos sustulit pacis. In hoc g-enus plerique quum declina- vissent, ab eo, quo profecti sunt, aberrarunt et specie gravi- tatis falluntur nec perspicere possunt orationis tumorem. XI. 16. Quiinmediocre g-enus orationis profecti sunt, si pervenire eo non potuerunt, errantes perveniunt ad confinium eius ge- neris, quod appellamus fluctuans et dissolutum, eo quod est sine nervis et articulis, [ut hoc modo appellem fluctuans, eo quodfluctuat hucet illuc] nec potestconfirmatenequeviriliter seseexpedire. Idesthuiusmodi: Sociinostriquumbellig-erare nobiscum vellent, profecto ratiocinati essent etiam atque et- iam, quid possent facere, si quidem sua sponte facerent et non haberent hinc adiutores multos, malos homines et auda- CICER. I. 566 AD C. HERENNIUM ces. Solent enim diu eogitare omnes, qui magna negotia vo- iunt ag-ere. Non potest huiusmodi sermo tenere attentum auditorem: diffluit enim totus neque quidquam eomprehen- dens perfectis verbis amplectitur. Qui non possunt in illa facetissima verborum attenuatione commode versari, veniunt ad aridum et exsangue genus orationis, quod non alienum est exile nominari, cuiusmodi est hoc: Nam istic in balineis accessit ad hunc: postea dicit: Hic tuus servus me pulsavit. Postea dicit hic illi: Considerabo. Post ille convicium fecit et magis magisque praesente multis clamavit. Frivolus hic quidem iam et illiberalis est sermo. Non enim est adeptus id, quod habet attenuata figura, puris et electis verbis compo- sitam orationem. Omne g-enus orationis et grave et mediocre et attenuatum dignitate adficiuntexornationes,dequibus post loquemur; quae si rarae disponentur, distinctam, sicuti colo- ribus; si crebrae collocabuntur, oblitam reddunt orationem. Sed figuram in dicendo commutare oportet, ut gravem me- diocris, mediocrem excipiat attenuata, deinde identidem commutentur, ut facile satietas varietate vitetur. XII. 17. Quoniam, quibus in g-eneribus elocutio versari debeat, dictum est, videamus nunc, quas res debeat habere elocutio commoda et perfecta. Quae maxime ad modum ora- toris accommodata est, tres res in se debet habere, eleg-an- tiam, compositionem, dig-nitatem. Elegantia est, quae facit, ut unum quidque pure et aperte dici videatur. Haec distri- buitur in Latinitatem et explanationem. Latinitas est, quae sermonem purum conservat, ab omni vitio remotum. Yitia in sermone, quo minus is Latinus sit, duo possunt esse: so- loecismus et barbarismus. Soloecismus est, quum in verbis pluribus consequens verbum superiori non accommodatur. Barbarismus est, quum verbum aliquod vitiose effertur. Haec qua ratione vitare possimus, in arte grammatica dilucide di- cemus. Explanatio est, quae reddit apertam et dilucidam orationem. Ea comparatur duabus rebus, usitatis verbis et propriis. Usitata sunt ea, quae versantur in sermone et con- suetudine cotidiana, propria, quae eius rei verba sunt aut esse possunt, qua de loquemur. 18. Compositio est verborum constructio, quae facitLIBER IV. CAP. 12—13. §. 17—19. 67 omnes partes orationis aequabiliter perpolitas. Ea conserva- bitur, si fugiemus crebras vocalium concursiones, quae va- stam atque hiantem orationem reddunt, uthaecest: Bacae aeriae amoenissiiiiae impendebant. Et, si vitabimus eius- dem litterae nimiam adsiduitatem; cui vitio versus hic erit exemplo: nam hic nihil prohibet in vitiis alienis exem- plis uti: 0 Tite, tute, Tati, UU tanta, tyranne, tuZisti, et hic eiusdem poetae: Quidquam quisquam quoiquam, quod conveniat, neget? Et,si eiusdem verbi adsiduitatem nimiam fugiemus, huiusmo- di: Nam cuius rationis ratio non exstet, ei rationirationonest fidem habere. Et, si non utemur continenter similiter caden- tibus verbis, hoc modo: Flentes, plorantes, lacrimantes, obtestantes: et, si verborum transiectionem vitabimus, nisi quae erit con- cinna, qua de re posterius loquemur; quo in vitio est Luci- lius adsiduus, ut haec est in priore libro: Has res ad te scriptas, Luci, misimus, Aeli. Item fugere oportet longam verborum continuationem, quae et auditoris aures et oratoris spiritum laedit. His vitiis in compositione vitatis reliquum operis consumendum est in dignitate. XIII. Dignitas est, quae reddit ornatam orationem, va- rietate distinguens. Haec in verborum et in sententiarum ex- ornationem dividitur. Verborum exornatio est, quae ipsius sermonis insignita continetur perpolitione. Sententiarum ex- ornatio est, quae non in verbis, sed in ipsis rebus quamdam habet dignitatem. 19. Repetitio est, quum continenter ab uno atque eodem verbo in rebus similibus et diversis prineipia sumuntur, hoc modo*. Vobis istud attribuendum est, vobis gratia est ha- benda, vobis ista res erit honori. Item: Seipio Numantiam sustulit, Scipio Karthaginem delevit, Scipio pacem peperit, Scipio civitatem servavit. Item: Tu in forum prodire, tu lu- cem conspicere, tu in horum conspectum venire conaris? audes verbum facere? audes quidquam ab istis petere? audes supplicium deprecari? Quid est quod possis defendere? 5 *68 AD C. HERENNIUM quid est quod audeas postulare? quid est quod tibi coneedi putes oportere? Non ius iurandum reliquisti? non amicos prodidisti? non parenti manusadtulisti? non denique in omni dedecore volutatus es ? Haec exornatio quum multum venu- statis habet tum gravitatis et acrimoniae pluhmum. Quare videtur esse adhibenda et ad ornandam et ad exaugendam orationem. Conversio est, per quam non, ut ante, primum repetimus verbum, sed ad postremumcontinenterrevertimur, hocmodo: Poenos populus Romanus iustitia vicit, armis vicit, Iiberali- tate vicit. Item: Ex quo tempore concordia de civitate sublata est, libertas sublata est, fides sublata est, amicitia sublata est, res publica sublata est. Item: C. Laelius homo navus erat, ing-eniosus erat, doctus erat, bonis viris et studiosis amicus erat : ergo in civitate primus erat. Item: Nam quum istos, ut absolvant te, rogas, ut peierent, rog-as; ut existima- tionem negligant, rogas; ut leges populi Romani tuae libi- dini largiantur, rogas. XIV. 20. Complexio est, quae utramque complectitur exornationem, et hanc et quam ante exposuimus, ut et repe- tatur [primum] idem verbum saepius et crebro ad idem po~ stremum revertamur, hoc modo: Qui sunt, qui foedera saepe ruperunt? Karthag-inienses. Qui sunt, quicrudelissimebellum gesserunt? Karthaginienses. Qui sunt, qui Italiam deformave- runt? Karthaginienses. Qui sunt, qui sibi postulant ig-nosci? Karthaginienses. Yidete ergo, quam conveniateos impetrare. Item: Quem senatus damnarit, quem populus Romanus dam- narit, quem omnium existimatio damnarit, eum vos sententiis vestris absolvatis? Traductio est, quae facit, uti, quum idem verbum cre- brius ponatur, non modo non offendat animum, sed etiam concinniorem orationem reddat, hocpacto: Qui nihil habet in vita iucundius vita, is cum virtute vitam non potest colere. Item: Eum hominem appellas, qui si fuisset homo, num- quam tam crudeliter hominis vitam petisset. At erat inimicus. Ergo inimicum sic ulcisci voluit, ut ipse sibi reperiretur ini- micus? Item: Divitias sine divitis esse,tuvero virtutem prae- fer divitiis. Nam si voles divitias cum virtute comparare, vixLIBER IV. CAP. 14—15. §. 20—22. 69 satis idoneae tibi videbuntur divitiae, quaevirtutispedisequae sint. 21. Ex eodem genere est exornationis, quum idem ver- bum ponitur modo in hac, modo in alterare, hocmodo: Cur eam rem tam studiose curas, quae tibi muitas dabit cu- ras ? Item: Nam amari iucundum sit, si curetur, ne quid insit amari. Item: Veniam ad vos, si mihi senatus det veniam. In his quatluor generibus exornationum, quae adhuc propositae sunt, non inopia verborum fit, ut ad idem verbum redeatur saepius; sedinest festivitas quaedam, quae facilius auribus diiudicari quam verbis demonstrari potest. XV. Contentio est, quum ex contrariis [verbis aut] rebus oratio conficitur, hoc pacto: Habet adsentatio iucunda prin- cipia, eadem exitus amarissimos adfert. Item: Inimicis te pla- cabilem, amicis inexorabilem praebes. Item: In otio tumul tuaris; in tumultu es otiosus. In re frigidissima cales; in fer- ventissima frig-es. Tacito quum opus est, clamas; quum tibi loqui convenit, obmutescis. Ades: abesse vis; abes: reverti cupis. In pace bellum quaeritas* in bello pacem desideras. In contione de virtute loqueris; in proelio prae ignavia tubae sonitum perferre non potes. Hoc genere si distinguemus orationem, et graves et ornati poterimus esse. 22. Exclamatio est, quae conficit significationem doloris aut indignationis alicuius per hominis aut urbis aut loci aut rei cuiuspiam compellationem, hoc modo: Te nunc adloquor, Africane, cuius mortui quoque nomen splendori ac decori est civitati. Tui clarissimi nepotes suo sang-uine aluerunt inimicorum crudelitatem. Item: Perfidiosae Fregellae, quam facile scelere vestro contabuistis! ut, cuius nitor urbisltaliam nuper iUustravit, eius nunc vix fundamentorum reliquiae maneant. Item: Bonorum insidiatores,latrocinio vitam inno- centissimi cuiusque petistis; tantamne ex iniquitate iudicio- rum vestris calumniis adsumitis facultatem! Hac exclama- tione si loco utemur, raro et quum rei magnitudo postulare videbitur, ad quam volemus indignationem animum auditoris adducemus. Interrogatio non omnis gravis est neque concinna, sed haec, quae, quum enumerata sunt ea, quae obsunt causae adversariorum, confirmat superiorem orationem, hoc pacto*.70 AD C. HEREINNIUM Quumigiturhaecomniafaceres, diceres, administrares, utrum animos sociorum ab re publica removebas et abalienabas, an non? etutrum aliquem exorari oportuit, qui istaecprohi- beret acfieri non sineret, an non? XVI. 23. Ratiocinatio est, per quam ipsi a nobis ratio- nem poscimus, quare quidque dicamus, et crebro nosmet a nobis petimus unius cuiusque propositionis explanationem. Ea est huiusmodi: Maiores nostri si quam unius peccatimu- lierem damnabant, simplici iudicio multorum maleficiorum convictam putabant. Quo pacto? quoniam, quam impudicam iudicarant, ea veneficii quoque damnata existimabatur. Quid ita? quia necesse est eam, quae suum corpus addixerit turpissimae cupiditati, timere multos. Quos istos? Virum, parenles , caeteros, ad quos videt sui dedecoris infamiam pertinere. Quid postea? quos tantopere timeat, eos necesse est, ut, quoquo modo possit, veneficio petat. Cur? quia nulla potest honesta ratio retinere eam, quam magnitudo peccati facit timidam, intemperantia audacem, natura muliebris in- sonsideratam. Quid? veneficii damnatam quid putabant? xinpudicam quoque necessario. Quare? quia nulla faciiius ad id maieficium causa, quam turpis amor et intemperans libido commovere potuit; quum cuius mulieris animus esset cor- ruptus, eius corpus castum esse non putaverunt. Quid in viris ? Idemne hoc observabant? Minime. Quid ita? Quia viros ad unum quodque maleficium singulae cupiditates impel- lunt: mulieres ad omnia maleficia cupiditas unaducit. Item: Bene maiores nostri hoc comparaverunt, ut neminem regem, quem armis cepissent, vita privarent. Quid ita? Quia, quam nobisfortuna facultatemdedisset, iniquum erat ineorumsup- plicio consumere, quos eadem fortuna paullo ante in amplis- simo statu collocarat. Quid, quod exercitum contra duxit? Desino meminisse. Quid ita? Quia viri fortis est, qui de victoria contendant, eos hostes putare; qui victi sint, eos homines iudicare, ut possit bellum fortiludo minuere, pacem humanitas augere. At ille, si vicisset, num idem fecisset? Non profecto tam sapiens fuisset. Cur igitur ei parcis? Quia talem stultitiam contemnere, non imitari consuevi. 24. Haec exornatio ad sermonem vehementer aceommodata est et ani-LIBER IV. CAP. 16—18. §. 23—25. 71 mum auditoris retinet attentum quum venustate sermonis tum rationum exspectatione. XVII. Sententia est oratio sumpta de vita, quae aut quid sit aut quid esse oporteat in vita, breviter ostendit, hocpaeto: Difficile est primum virtutem revereri, qui semper secunda fortuna sit usus. Item: Liber is est existimandus, qui nulli turpitudini servit. Item: Egens aeque est is, qui non satis habet, et is, cui satis nihil potest esse. Item: Optima vivendi ratio est eligenda; eamiucundam consueludo reddet. Huius- modi sententiae simplices non sunt improbandae, propterea quod habet brevis expositio, si rationis nullius indiget, ma- gnam delectationem. Sed illud quoque probandum est g-enus sententiae, quod confirmatur subiectione rationis, hoc pacto: Omnes bene vivendi rationes in virtute sunt collocandae, propterea quod sola virtus in sua potestate est, omnia prae- ter eam subiecta sunt sub fortunae dominationem. Item: Oui fortunis alicuius inducti amicitiam eius secuti sunt, hi, simul ac fortuna dilapsa est, devolant omnes. Quum enim recessit ea res, quae fuit consuetudinis causa, nihil superest, quare possint in amicitia teneri. Sunt item sententiae, quae dupliciter efferuntur. Hoe modo sine ratione: Errant, qui in prosperis rebus omnes impetus fortunae se putant fugisse. Sapienter cogitant, qui temporibus secundis casus adversos reformidant. 25. Cum ratione, hoc pacto: Qui adolescen- tium peccatis ignosci putant oportere, falluntur, propterea quod aetas illa non est impedimento bonis studiis. At hi sapienter faciunt, qui adolescentes maxime castigant, ut, quibus virtutibus omnem vitam tueri possint, eas in aetate maturissima velint comparare. Sententias interponi raro con- venit, ut rei actores, non vivendi praeceptores videamur es- se. Quum ita interponentur, multum adferent ornamenti et necesse est animo comprobet eam tacitus auditor, quum ad causam videat accommodari rem certam, ex vita et moribus sumptam. XVIII. Contrarium idem fere est, quod contentio. Con- trarium est, quod ex rebus diversis duabus alteram breviter et facile confirmat, hoc pacto: Nam, qui suis rationibus in- imicus fuerit semper, eum quomodo alienis rebus amicum72 AD C. HERENNIUM fore speres? Item: Nam, quem in amicitia perfidiosum co- gnoveris, eum quare putes inimicitias cum fide deposuisse? aut qui privatus intolerabili superbia fuerit, eum commodum et cognoscentem sui fore in potestate qui speres? et qui in sermonibus et conventu amicorum verum non dixerit, num- quid eum sibi in contionibus credis a mendacio temperatu- rum? Item: Quos ex collibus deiecimus, cum iis in campo metuimus dimicare? Qui quum plures erant, paucis nobis exaequari non poterant, ei, postquam pauciores sunt, me~ tuimus, ne sint superiores? 26. Hoc orationis genus brevi- ter et continnatis verbis perfectum debet esse, et quum com- modum est auditu propter brevem et absolutam conclusio- nem tum vero vehementer id, quod opus est oratori, com- probat contraria re et ex eo, quod dubium non est, expedit illud, quod est dubium, ut aut dilui non possit aut multo dif- ficillime possit. XIX. Membrum orationis appellatur res breviter abso- luta sine totius sententiae demonstratione, quae denuo alio membro orationis excipitur, hoc modo: Et inimico proderas. Id est unum, quod appellamus membrum; deinde hoc exci- piatur oportet altero: Et amicum laedebas. Ex duobus mem- bris si vis, haec exornatio potest constare; sed commodissi- ma et absolutissima est, quae ex tribus constat, hoc pacto: Et inimico proderas et amicum laedebas et tibi non consule- bas. Item: Nec rei publicae consuluisti nec amicis profuisii nec inimicis restitisti. Articulus dicitur, quum singula verba intervailis distin- guuntur caesa oratione, hoc modo: Acrimonia, voce, vultu adversarios perterruisti. Item: Inimicos invidia, iniuriis, po- tentia, perfidia sustulisti. Inter huius generis et illius supe- rioris vehementiam hoc interest, quod illud tardius et rarius venit, hoc crebrius et celerius pervenit. Itaque in illo genere ex remotione brachii et contortione dexterae gladius ad cor- pus adferri, in hoc autem crebro et celeri corpus vulnere consauciari videtur. 27. Continuatio est [continens] et densa frequentatio ver- borum cum absolutione sententiarum. Ea utemur commodis- sime tripertito: in sententia, in contrario, in conclusione,LIBER IV. CAP. 19—20. §. 26—28. 73 In sententia, hoc pacto: Ei non multum potest obesse fortuna, qui sibi firmius in virtute, quam in casu praesidium colloca- vit. In contrario, hoc modo; Nam si quis spei non multum collocarit in casu, quid est quod ei magnopere casus obesse possit? In conclusione, hoc pacto: Quodsi in eos plurimum fortuna potest, qui suas rationes omnes in casum contule- runt, non sunt omnia committenda fortunae, ne magnam ni- mis in nos habeat dominationem. In his tribus generibus ad continuationis vim adeo frequentatio necessaria est, ut in- firma facuitas oratoris videatur, nisi sententiam et contrarium et conclusionem frequentibus efferat verbis. Sed alias quo- que nonnumquam non alienum est, tametsi necesse non est» eloqui res aliquas per huiusmodi continuatlones. XX. Compar appellatur, quod habet in se membra ora- tionis, de quibus ante diximus, quae constant ex pari fere numero syllabarum. Hoc non dinumeratione nostra fiet: nam id quidem puerile est: sed tantum adferet usus et exercitatio facultatis, ut animi quodam sensu par membrum superiori referre possimus, hoc modo: Inproelio mortemparens oppe- tebat, domi filius nuptias comparabat; haec omnia graves casus administrabant. Item: Alii fortuna dedit felicitatem, huic industria virtutem comparavit. 28. In hoc genere saepe fieri potest, ut non plane par numerus sit syllabarum et tamen esse videatur; si una aut etiam altera syllaba est alterutrum brevius f aut si, quum in altero plures sunt, in altero longior aut longiores, plenior aut pleniores syllabae erunt, ut lon- gitudo aut plenitudo harum multitudinem alterius adsequatur et exaequet. Similiter cadens exornatio appeiiatur, quum in eadem constructione verborum duo aut plura sunt verba, quae si- militer iisdem casibus efferuntur, hoc modo: Hominem lau- dem egentem virtutis,abundantem felicitatis? Item: Huic omnis in pecunia spes est, a sapientia est animus remotus. Diligentia comparat divitias, neg-ligentia corrumpit animum: et tamen, quum ita vivit. neminem prae se ducit hominem. Similiter desinens est, quum, tametsi casus non insunt in verbis, tamen similes exitus sunt, hoc pacto: Turpiter audes facere, nequiter studes dicere. Vivis invidiose, delinquis74 AD C. HERENNIUM studiose, loqueris odiose. Item: Audaciter territas, humiliter placas. Haec duo genera, quorum alterum in exitus, alterum in casus similitudine versatur, inter se vehementer conve- niunt; et ea re, qui his bene utuntur, plerumque simul ea collocantin iisdem partibus orationis. Id hoc modo facere oportet: Perditissima ratio est amorem petere, pudorem fu- gere, di%ere formam, neg-lig-ere famam. Hic et ea verba, quae casus habent, ad casus similes et illa, quae non habent, ad similes exitus veniunt. XXI. 29. Adnominatio est, quum ad idem verbum et [ad idem] nomen acceditur commutatione vel unius litterae aut litterarum aut ad res dissimiles similia verba accommodantur. Ea multis et variis rationibus conficitur. Attenuatione aut complexione eiusdem litterae, sic: Hic, qui se mag-nifice ia- ctat atque ostentat, veniit ante, quam Romam venit. Et ex contrario, sic: Hic, quos homines alea vincit, eos ferro statim vincit. Productione eiusdem litterae, hoc modo: Hunc avium dulcedo ducit ad avium. Brevitate eiusdem litterae, hoc modo: Hic tametsi videtur esse honoris cupidus, tamen non tantum curiam diligit, quantum Curiam. Addendis litteris, hoc pacto: Hic sibi posset temperare, nisi amori mallet ob- temperare. Demendis vero litteris, sic: Si lenones vitasset tamquam leones, vitae tradidisset se. Transferendis litteris, sic: Yidete,iudices,utrum homini navo an vano credere mali- tis. Item: Nolo esse laudator, ne videar adulator. Commutan- dis,hocmodo: De%ere oportet, quemvelisdiligere. Hae sunt adnominationes, quaein litterarum brevi commutatione aut productione aut transiectione aut aliquo huiusmodi genere versantur. XXII. 30. Sunt autem aliae, quae non habent tam propinquam in verbis similitudinem et tamen dissimiles non sunt: quibus degeneribus unum est huiusmodi: Quidveniam, qui sim, quare veniam, quem insimulem, cui prosim, quem postulem, brevi cognoscetis. Nam hic est in quibusdam ver- bis quaedam similitudo non tam adfectanda, quam illae su- periores, sed tamen adhibenda nonnumquam. Alterum genus huiusmodi: Demus operam, Quirites, ne omnino patres con- scripti circumscripti putentur. Haec adnominatio magis ac- cedit ad similitudinem quam superior, sed minus quam iliaeLIBER IV. CAP. 21—23. §. 29—33. 75 superiores, propterea quod non solum additae, sed uno tem- pore demptae quoque litterae sunt. Tertiumgenus est, quod versatur in casuum commutatione aut unius aut plurium no- minum. 31. Unius nominis, hoc modo: Alexander Macedo summo labore animum ad virtutem a pueritia confirmavit. Alexandri virtutes per orbem terrae cum laude et gloria vul- gatae sunt. Alexandro si vita data longior esset, Oceanum [manus] Macedonum transvolasset. Alexandrum omnes ma- xime metuerant,iidem plurimum dilexerunt. Varie hic unum nomen in commutatione casuum volutatum est. Plura nomina casibus commutatis hoc modo facient adnominationem: Ti. Gracchum rem publicam administrantem prohibuit indigna nex diutius in ea commorari. C. Graccho similis occisio est oblata, quae virum rei publicae amantissimum subito de sinu civitatis eripuit. Saturninum, fide captum, malorum per- fidia per s.celus vita privavit. Tuus, o Druse, sanguis dome- sticos parietes et vultum parentis aspersit. Sulpicio qui paullo ante omnia concedebant, eum brevi spatio non modo vivere, sed etiam sepeliri prohibuerunt. 32. Haec tria pro- xima g-enera exornationum, quorumunum in similiter caden- tibus, aiterum in similiter desinentibus verbis, tertium in ad- nominationibus positum est, perraro sumenda sunt, quum in veritate dicimus; propterea quod non haec videntur reperiri posse sineelaboratione et consumptione operae; XXIII. eius- modi autem studia ad delectationem quam ad veritatem vi- dentur accommodatiora. Quare fides et gravitas et severltas oratoria minuitur his exornationibus frequenter collocatis et non modo tollitur auctoritas dicendi, sed offenditur quoque in eiusmodi oratione, propterea quod est in his lepos et fe- stivitas, non dig-nitas.neque pulcritudo. Quare, quae sunt am- pla atque pulcra, diu placere possunt; quae lepida sunt et concinna, cito satietate adficiunt aurium sensum fastidiosissi- mum. Quomodo igitur, si crebro his generibus utemur, pu- erili videbimur elocutione delectari, item, si raro intersere- mus has exornationes et in causa tota varie dispergemu-s, commode luminibus distinctis illustrabimus orationem. 33. Subiectio est, quum interrog-amus adversarios aut quaerimus ipsi, quid ab illis aut quid contra nos dici possit,76 AD C. HERENNIUM deinde subiicimus id, quod oportet dici aut non oportet aut nobis adiumento futurum est aut obfuturum illis e contrario9 lioc modo: Quaero igitur, unde iste tam pecuniosus factus sit. Amplum patrimonium relictum est? At patris bona ve- nierunt. Hereditas aliqua venit? Non potest dici? sed etiam a necessariis omnibus exheredatus est. Praemium aliquod ex lite aut iudicio cepit? Non modo id non fecit, sed etiam insuper ipse grandi sponsione victus est. Ergo, si his ratio- nibus locupletatus non est, sicut omnes videtis, aut isti domi nascitur aurum aut, unde non estlicitum, pecunias cepit. XXIV. Item: Saepe, iudices, animum adverti multes aliqua ex honesta re, quam ne inimici quidem criminari possint, sibi praesidium petere, quorum nihil potest adversarius fa- cere. Nam utrum ad patris sui virtutem confugiet? At eum vos iurati capite damnastis. An ad suam revertetur antiquam vitam alicubi honeste tractatam? Non. Nam hic quidem ante oculos vestros quomodo vixerit, scitis omnes. An cognatos suos enumerabit, quibus vos conveniat commoveri? At hi quidem nulli sunt. Amicos proferet? At nemo est, qui sibi non turpe putet istius amicum nominari. Item: Credo, inimi- cum, quem nocentem putabas, in iudicium adduxisti? Non: nam indemnatum necasti. Leges, quae id facere prohibent, veritus es? At ne scriptas quidem iudicasti. Quum ipse te veteris amicitiae commonefaceret, commotus es? At nihilo minus, sed etiam studiosius occidisti. Quid? quum tibi pueri ad pedes volutarentur, misericordia motus es? At eorum patrem crudelissime sepultura quoque prohibuisti. 34. Mul- tum inest acrimoniae et gravitatis in hac exornatione, pro- pterea quod, quum quaesitum est, quid oporteat, subiieitur id non esse factum. Quare facillime fit, ut exaugeatur indi- gnitas negotii. Ex eodem genere, ut ad nostram quoque per- sonam referamus subiectionem, sic: Nam quid me facere convenit, quurn a tanta Gallorum multitudine circumsedere- mur? Dimicarem? At cuni parva manu tum prodiremus : lo- cum quoque iniquissimum habebamus. Sederemin castris ? At neque subsidium, quod exspectarem, habebamus neque erat, quivitamproduceremus.Castrarelinquerem? At obsidebamur. Vitam militum neglig^erem ? At eos videbar ea accepisse con-LIBER IV. CAP. 24—26, S. 34—35. 77 dicione, ut eos, quoad possem, incoiumes patriae et parenti- bus conservarem. Hostium condicionem repudiarem? At salus antiquior est mililum quam impedimentorum. Eius- modi consequuntur identidem subiectiones, ut ex omnibus ostendi videatur nihil potius, quam quod factum sit, facien- dum fuisse. XXV. Gradatio est, in qua non ante ad consequens ver- bum descenditur, quam ad superius conscensum est, hoc modo: Nam quae reliqua spes manet libertatis, si illis et quod llbet, licet, et quod licet, possunt, et quod possunt, audent, et quod audent, faciunt, et quod faciunt, vobis moiestum non est? Item: Non sensi hoc, et non suasi; neque suasi, et non ipse statim facere coepi; neque facere coepi, et non perfeci; neque perfeci, et non probavi. Item: Africano virtutem indu- stria, virtus gloriam, g-loria aemulos comparavit. Item: Im- perium Graeciae fuit penes Athenienses, Atheniensium potiti sunt Spartiatae, Spartiatas superavere Thebani, Thebanos Macedones vicerunt, qui ad imperium Graeciae brevi tem- pore adiunxerunt Asiam belio subactam. 35. Habet in se quemdam.leporem superioris cuiusque crebra repetitio verbi, quae propria est huius exornationis. Beftnitio est, quae rei alicuius proprias amplectitur po- testates breviter et absolute, hoc modo: Maiestas rei publi- cae est, in qua continetur dignitas et amplitudo civitatis. Item: Iniuriae sunt, quae aut puisatione corpus aut convicio aures aut aliqua turpitudine vitam cuiuspiam violant. Item: Non est ista di%entia, sed avaritia, ideo quod dilig-entia est accurata conservatio suorum, avaritia iniuriosa appetitio alienorum. Item: Non est ista fortitudo, sed temeritas, pro- pterea quod fortitudo est contemptio laboris et periculi cum ratione utilitatis et compensatione commodorum, temeritas est cum inconsiderata dolorum perpessione gladiatoria peri- culorum susceptio. Haec ideo commoda putatur exornatio, quod omnem rei cuiuspiam vim et potestatem ita dilucide proponit et breviter, ut neque pluribus verbis oportuisse dici videatur neque brevius potuisse dici putetur. XXVI. Transitio vocatur, quae quum ostendit breviter, quid dictum sit, proponit item brevi, quid consequatur, hoc78 AD C. HERENNIUM pacto: In patriam cuiusmodi fuerit, habetis, nunc in paren- tes qualis exstiterit, considerate. Item: Mea in istum bene- ficia cognostis; nunc, quomodo iste mihi gratiam rettule- "it, accipite. Proficit haec aliquantum exornatio ad duas res; nam et quid dixerit commonet et ad reliquum compa- rat auditorem. 36. Correetio est, quae tollit id, quod dictum est, et pro eo id, quod magis idoneum videtur, reponit, hoc pacto: Quodsi iste suos hospites rogasset, immo adnuisset modo, facile hoc perfici posset. Item: Nam postquam isti vicerunt atque adeo victi sunt —, eam quomodo victoriam appellem, quae victoribus plus calamitatis quam boni dederit? Item: 0 virtutis comes invidia, quae bonos insequeris plerumque atque adeo insectaris! Commovetur hoc genere animus audi- toris. Res enim communi verbo elata tantummodo dicta vi- detur; ea post ipsius oratoris correctione magis idonea fit pronuntiatio. Non igitur satius esset, dicet aliquis, ab ini- tio, praesertim quum scribas,ad optimum et lectissimum ver- bum devenire? Est, quum non est satius, si commutatio ver- bi id erit demonstratura, eiusmodi rem esse, ut, quum eam communi verbo appellaris, levius dixisse videaris, quum ad lectius verbum accedas, insigniorem rem facias. Quodsi con- tinuo venisses ad id verbum, nec rei nec verbi gratia anim- adversa esset. XXVII. 37. Occultatio est, quum dicimus nos praeterire aut non scire aut nolle dicere id, quod tunc maxime dicimus, hoc modo: Nam de pueritia quidem tua, quam tu omnium in- temperanfciae addixisti, dicerem, si hoc tempus idoneumpu- tarem: nunc consulto relinquo. Et illud praetereo, quod te tribuni militares infrequentem tradiderunt; deinde quod iniu- riarum satis fecisti L. Labeoni, nihil ad hanc rem puto perti- nere. Horum nihil dico: revertor ad illud, de quo iudicium est. Item: Non dico te ab sociis pecunias cepisse: non sum in eo occupatus, quod civitates, regm, domos omnium depe- culatus es; furta, rapinas omnes tuas omitto. Haec utilis est exornatio, f si aut rem, quam non pertineat aliis ostendere, occulte admonuisse prodest aut si longum est aut Ignobile aut planum non potest fieri aut facile potest reprehendi, utLIBER IV. CAP. 27—28. §. 36—38. 79 utilius sit occulte fecisse suspicionem, quam eiusmodi in- tendisse oraiionem,quae redarguatur. Disiunctum est, quumeorum, de quibus dicimus, aut utrumque aut unum quodque certo concluditur verbo, sic: Populus Romanus Numantiam delevit, Karthaginem sustulit, Corinthum disiecit, Freg-eilas evertit. Nihil Numantinis vires corporis auxiliatae sunt; nihil Karthaginiensibus scientia rei mililaris adiumento fuit; nihil Corinthiis erudita calliditas praesidii tulit; nihil Fregellanis morum et sermonis societas opitulata est. Item: Formae dignitas aut morbo deflorescit aut vetustate exstinguitur. Hic utrumque, in superiore ex- emplo unam quamque rem certo verbo concludi videmus. 38. Coniunctio est, quum interpositione verbi et superiores partes orationis comprehenduntur et inferiores, hoc modo: Formae dignitas aut morbo deflorescit aut vetustate. Ad iunctio est, quum verbum, quo res comprehenditur, non in- terponimus, sed aut primum aut postremum collocamus. Primum, hoc pacto: Deflorescit formae dig-nitas aut morbo aut vetustate. Postremo sic: Aut morbo aut vetustate formae dignitas deflorescit. Ad festivitatem disiunctio est apposita, quare rarius utemur, ne satietatem pariat: ad brevitatem coniunctio, quare saepius adhibenda est. Hae tres exorna- tiones de simplici genere manant. XXVIII. Conduplicatio est cum ratione amplificationis aut commiserationis eiusdem unius aut pluriumverborumite- ratio, hoc modo: Tumultus, C. Gracche, tumultus domesticos et intestinos comparas. Item: Commotus non es, quum tibi pedes mater amplexaretur ... non es commotus? ltem: Nunc audes etiam venire in horum conspectum, proditor patriae, proditor, inquam, patriae, venire audes in horum conspectum ? Vehementer auditorem commovet eiusdem redintegratio ver- bi et vulnus maius efficit in contrario causae, quasi aliquod telum saepius perveniat in eamdem corporis partem. Inter- pretatio est, quae non iterans idem redintegrat verbum, sed id commutat, quod positum est, alio verbo, quod idem valeat, hoc modo: Rem publicam radicitus evertisti, civitatem fun- ditus deiecisti. Item: Patrem nefarie verberasti, parenti ma- nus scelerate adtulisti. Necesse est eius, qui audit, animum80 AD C- HERENNIUM commoveri, quum gravitas prioris dicti renovatur interpre- tatione verborum. 39. Commutatio est, quum duae sententiae inter se dis- crepantes ex transiectione ita efferuntur, ut a priore poste- rior contraria priori proficiscatur, hoc modo: Esse oportet, ut vivas, non vivere, ut edas. Item: Ea re poemata non facio, quia, cuiusmodi voio, nonpossum; cuiusmodi possum, nolo. Item: Quae de iilo dicuntur, dici non possunt; quae dici pos- sunt, non dicuntur. Item: Poema loquens pictura, pictura tacitum poema debet esse. Iteni: Si stultus es, ea re taces; non tamen, si taces, ea re stultus es. Non potest dici, quin commode fiat, quum contrariae sententiae relatione verba quoque convertuntur. Piura subiecimus exempla, ut, quo- niam difficile est hoc g-enus exornationis inventu, dilacidum esset, ut, quum bene esset intellectum, facilius in dicendo inveniretur. XXIX. Permissio est, quum ostendemus in dicendo nos aliquam rem totam tradere et concedere alicuius voluntati, sic: Quoniam omnibifs rebus ereptis soJum mihi superest animus et corpus, haec ipsa, quae mihi de multis soia relicta sunt, vobis et vestrae condono potestati. Vos me vestro, quo pacto vobis videbitur, utamini atque abutamini licebit;im- ponite in me..., quidquid libet, statuite;dicite, atque obtem- perabo. Hoc genus tametsi alias quoque nonnumquam tra- etandum est, tamen ad misericordiam commovendam vehe- mentissime est accommodatum. 40. Dubitatio est, quum quaerere videtur orator, utrum de duobus potius aut quid de pluribus potissimum dicat, hoc modo: Obfuit eo tempore plurimum rei publicae consuium sive stuititiam sive malitiam dicere oportet sive utrumque. Item: Tu istud ausus es dicere, homo omnium mortalium .... quaero: quonam te digno moribus tuis appellem no- mine? Expeditio. est, quum rationibus compluribus enume- ratis, quibus aliqua res potuerit fieri aut non potuerit, cae- terae tolluntur, una relinquitur, quam nos intendimus, hoc modo: Necesse est, quum constet istum fundum nostrum fuisse, ostendas te aut yacuum possedisse aut usu tuum fe- cisse aut emisse aut hereditate tibi venisse. Vacuum, quumLIBER IV. CAP. 29—31. §. 39—42. 81 ego adessem, possidere non potuisti; usu tuum etiamnune feeisse non potes; emptio nulla profertur; hereditate tibi me vivo mea pecunia venire non potuit. Relinquitur ergo, ut me vi de meo fundo deieceris. 41. Haec exornatio plurimum iu- vabit coniecturales argumentationes. Sed non erit tamquam in plerisque, ut, quum velimus, ea possimus uti. Nam facere id non poterimus, nisi [nobis] ipsa negotii natura dabit facultatem. XXX. Dissolutum est, quod coniunctionibus verborum e medio sublatis, separatis partibus effertur, hoc.modo: Gere morem parenti, pare cognatis, obsequere amicis, obtempera legibus. Item: Descende in integram defensionem, noli quid- quam recusare, da servos in quaestionem, stude verum in~ venire. Hoc genus et acrimoniam habet in se et vehemen- tissimum est et ad brevitatem accommodatum. Praecisio est, quum, dictis aliquibus, reliquum, quod coeptum est dici, relinquitur inchoatum [audientium iudi- cio], sic: Mihi tecum par eertatio non est, ideo quod po- pulus Romanus me.....nolo dicere, ne cui forte adrogana videar; te autem saepe igiiominia digiium putavit. Item: Tu ista nunc audes dicere, qui nuper alienae domui.....non ausim dicere, ne, quum te digna dixero, me indignum quid- piam dixisse videar. Hic atrocior tacita suspicio, quam di- serta explanatio facti est. Conclusio est, quae brevi argumentatione ex iis, quae ante dicta sunt aut facta, conficit, quid necessario conse- quatur, hoc modo: Quodsi Danais datum erat oraculum non posse capi Troiam sine Phiioctetae sagittis, haec nihil aliud autem fecerunt, nisi Alexandrum perculerunt, hunc exstin- g-uere, id nimirum capi fuit Troiam. XXXI. 42. Restant etiam decem exornationes verbo- rum, quas ideirco non vag-e dispersimus, sed a superioribus separavimus, quod omnes in uno g-enere sunt positae. Nam earurn omnium hoc proprium est, ut ab usitata verborum potestate recedatur atque in aliam rationem cum quadam venustate oratio conferatur. De quibus exornationibus nomi- natio est prima, quae nos admonet, ut, cuius rei nomen aut non sit aut satis idoneum non sit, eam nosmet idoneo verbo CICER. I. 682 AD C. HERENNIUIVL nominemus aut imilationis aut significationis causa. Imita- tionis, hoc modo, ut maiores rudere et vagire et mugire et murmurare et sibilare appeilarunt Significandae rei causa7 sic: Postquam iste in rem publicam fecit impetum, fragor civitatis ruentis est auditus. Hoc genere raro est utendum, ne novi verbi adsiduitas odium pariat, sed si commode quis eo ac raro utatur non modo non offendet novitate, sed etiam exornabitorationem. Pronominatioest,quae sicuti cognomine quodam extraneo demonstrat id, quod suo nomine non pot- est appellari; ut si quis, quum loquatur de Gracchis: At non Africani nepotes , inquiet, istiusmodi fuerunt. Item si quis, de adversario quum dicat: Yidete nunc, inquit, iudices, quemadmodum me Plagloxypus iste tractarit. Hoc pacto non inornatepoterimus, etin Jaudandoet inlaedendo,in cor- pore aut animo aut extraneis rebus dicere, sicuti cognomen, quod pro certo nomine collocemus. XXXII. 43. Denominatio est, quae ab rebus propinquis et finitimis trahit orationem, qua possit intelligi res, quae non suo vocabulo sit appellata. Id aut ab inventore conficitur, ut si quis, de Tarpeio ioquens, eum Capitolinum nominet, aut ab invento, ut si quis pro Libero vinum, pro Cerere frugem appellet, aut ab instru- mento dominum, ut si quis Macedonas appellarit, hoc modo: Non tam cito sarisae Graecia potitae sunt, aut idem Gallos significans: Nec tam facile ex ItaJia materis Transalpina de- pulsa est; aut id, quod fit, ab eo, qui facit, ut si quis, quum bello velit ostendere aliquid quempiam fecisse, dicat: Mars istud te facere necessario coegit; aut is, qui facit, ab eo, quod fit, ut quum desidiosam artem dicemus, quia desidiosos facit; et frig-us pigrum, quia pigros efficit. Ab eo, quod con- tinet, id, quod continetur, hoc modo denominabitur: Armis Italia non potest vinci nec Graecia discipJinis. Nam hic pro Graecis et Italis, quae continent, nominata sunt. Ab eo, quod continetur, id, quod continet, ut si quis aurum aut argentum aut ebur nominet, quum divitias velit nominare. Harum om- nium denominationum magis in praecipiendo divisio, quam in quaerendo difficilis inventio est, ideo quod plena consue- tudo est non modo poetarum et oratorum, sed etiam coti- diani sermonis huiusmodi denominationum.LIBER IV. CAP. 32—33. §. 43—45. 83 Circuitio esl oratio rem simplicem adsumpta circum- scribens elocutione, hoepacto: Scipionis providentia Kar- thaginis opes fregit. Nam hic, nisi ornandi ratio quaedam esset habita, Scipio potuit et Karthag-o simpliciter appel- lari. 44. Transgressio est, quae verborum perturbat ordinem perversione aut transiectione. Perversione, sic: Hoc vobis deos immortales arbitror dedisse pietate pro vestra. Trans- iectione, hoc modo: Instabilis in istum plurimum fortuna valuit. Omnes invidiose eripuit isti bene vivendi [casusj fa- cultates. Huiusmodi transiectio, quae rem non reddit obscu- ram, multum proderit ad continuationes, de quibus ante di- ctum est; in quibus oportet verba sicuti ad poeticum quem- dam exstruere numerum, ut perfecte et perpolitissime pos- sint esse absolutae. XXXIII. Superlatio est oratio superans veritatem, ali- cuius aug-endi 'minuendive causa. Haec sumitur separatim aut cum comparatione. Separatim, sic: Quodsi concordiam retinebimus in civitate, imperii magnitudinem solis ortu at- que occasu metiemur. Cum comparatione aut a similitudine aut a praestantia superlatio sumitur. A similitudme, sic: Corpore niveum candorem, aspectu igneum ardorem adse- quebatur. A praestantia, hoc modo: Cuius ore sermo melle dulcior profluebat. Eodem genere est hoc: Tantus erat in armis splendor, ut solis fulgor obscurior videretur. Intellectio est, quum res tota parva de parte cognosci- tur aut de toto pars.....De parte totumsic intelligitur: Non illae te nuptiales tibiae eius matrimonii commonebant? Nam hic omnis sanctimonia nuptiarum uno signo tibiarum intel- ligitur. De toto pars: ut si quis ei, qui vestitum aut ornatum sumptuosum ostentet, dicat: Ostentas mihi divitias et locu- pletes copias iactas. 45. Ab uno plura hoc modo intelii- g-entur: Poeno fuit Hispanus auxilio, fuit immanis ille Trans- alpinus; in Italia quoque nonnemo sensit idem togatus. A pluribus unum sic intelligetur: Atrox calamitas pectora mae- rore pulsabat; itaque anhelans ex imis pulmonibus prae cura spiritus ducebatur. Nam in superiore plures Hispani et Galli et tog-ati, et hic unum pectus et unus pulmo intelligitur; 6*84 AD C. HERENNIUM et erit illic deminutus numerus festivitatis, hie adauctus gra vitatis gratia. Abusio est, quae verbo simili et propinquo pro certo et proprio abutitur, hoc modo: Vires hominis breves sunt, aut: parva statura, aut: longum in homine consilium, aut: oratio mag-na, aut: uti pauco sermone. Nam hic facile est intellectu finitima verba rerum dissimilium ratione abusionis esse tra- ducta. XXXIV. Translatio est, quum verbum in quamdam rem transferetur exaliare, quod propter similitudinem recte vi- debitur posse transferri. Ea [igitur] sumitur rei ante ocuios ponendae causa, sic: Hic Itaiiam tumultus expergefecit ter- rore subito. Brevitatis causa, sic: Receris adventus exer- citus exstinxit subito civitatem. Obscoenitatis vitandae cau- sa, sic: Cuius mater cotidianis nuptiis delectatur. Augendi causa, sic*. Nullius maeror et calamitas istius explere inimi- citias et nefariam crudelitatem saturare potuit. Minuendi causa, sic: Magno se praedicat auxilio fuisse, quia paullulum in rebus non difficillimis aspiravit. Ornandi causa, sic: Ali- quando rei publicae rationes, quae malitia nocentium exaru- erunt, virtute optimatium revirescent. Translationem puden- tem dicunt esse oportere, ut cum ratione in consimilem rem transeat , ne sine delectu temere et cupide videatur in dissi- milem transcurrisse. 46. Permutatio est oratio aliud verbis, aliud sententia demonstrans. Ea dividitur in tres partes: similitudinem, ar- gumentum, contrarium. Per simiiitudinem sumitur, quum translationes una aut plures frequenter ponuntur a simili ratione ductae, sic: Nam quum canes fungentur officiis lu- porum, cuinam praesidio pecua credemus? Per arg-umentum tractatur, quum a persona aut loco aut re aliqua similitudo augendi aut minuendi causa ducitur: ut si quis Drusum Grac- chum nidorein obsoletum dicat. Ex contrario ducitur sic: ut si quis hominem prodigum et luxuriosum iiludens parcum et diligentem appellet. Et in hoc postremo, quod ex contra- rio sumitur et in illo primo, quod a similitudine ducitur, per translationem argumento poterimus uli. Per similitudinem, sic: Quid. ait hic rex atque Agamemnon noster, sive,ut cru-LIBER IV. CAP. 34—36. §. 46—48. 85 delitas est, potias Atreus? Ex contrario, ut si quempiam, qui patrem verberarit, Aeneam vocemus, intemperantem et adulterum Hippolytum nominemus. Haec sunt fere , quae dicenda videbantur de verborum exornationibus. Nunc res ipsa monet, ut deinceps ad sententiarum exornationes transeamus. XXXV. 47. Distributio est, quum in plures res aut per- sonas negotia quaedam certa dispertiuntur, hoc modo: Qui vestrum, iudices, nomen senatus diligit, hunc oderit necesse est; petulantissime enim semper iste oppugnavit senatum. Qui equestrem locum splendidissimum cupit esse in civitate, is optet oportet istum maximas poenas dedisse, ne iste sua turpitudine ordini honestissimo maculae atque dedecori sit. Qui parentes habetis, ostendite istius supplicio vobis homi- nes impios non placere. Quibus liberi sunt, statuite exem- plum, quantae poenae sint in civitate hominibus istiusmodi comparatae. Item: Senatus est officium consilio civitatem iuvare; magistratus est officium opera et diligentia consequi senatus voluntatem; populi est officium res optimas et ho- mines idoneos maxime suis sententiis de%ere et probare. A.ccusatoris officium est inferre crimina; defensoris diluere et propulsare; testis dicere, quae sciat aut audierit; quae- sitoris est unum quemque horum in officio suo continere. Quare, L. Cassi, si testem, praeterquam quod sciat aut au- dierit, argumentari et coniectura prosequi patieris, ius accu- satoris cum iure testimonii commiscebis, testis improbi cu- piditatem. confirmabis, reo duplicem defensionem parabis. Est haec exornatio copiosa. Comprehendit enim brevi multa et suum cuique tribuens officium separatim res dividit plures. XXXVI. 48. Licentia est, quum apud eos, quos aut ve- reri aut metuere debemus, tamen aliquid pro iure nostro dicimus, quo eos aut quos ii diligunt aliquo in errato ve- re reprehendere videamur, hoc modo: Miramini, Quirites, quod ab omnibus vestrae rationes deserantur, quod cau- sam vestram nemo suscipiat, quod se nemo vestri defen- sorem profiteatur? Id tribuite vestrae culpae, desinite mi- rari. Ouid est enim, quare non omnes istam rem fugere ac86 AD C. HERENNIUM vitare debeant? Recordamini, quos habueritis defensores; studia eorum vobis ante oculos proponite; deinde exitus omnium considerate. Tum vobis veniat in mentem, ut vere dicam, negligentia vestra sive ignavia potius illos ornnes ante ocuios veslros trucidatos esse, inimicos eorum vestris suffraglis in amplissimum locum pervenisse. Item: Nam quid fuit, iudices, quare in sententiis ferendis dubitaveritis aut istum hominem nefarium ampliaveritis ? non apertissimae res erant crimini datae? non omnes hae testibus comprobatae? non contra tenuiter et nug-atorie responsum? Hic vos veriti estis, si primo coetu condemnassetis, ne crudeles existima- remini? Dum eam vitastis vituperationem, quae long-e a vo- bis erat afutura, eam invenistis, ut timidi atque ig-navi puta- remini. Maximas privatas et publieas calamitates accepistis; quum etiam maiores impendere videantur, sedetis et osci- tamini. Luci noctem, nocte lucem exspectatis. Aliquid coti- die acerbi atque incommodi nuntiatur et tamen eum, cuius opera nobis haec accidunt, vos remoramini diutius et alitis ad rei publicae perniciem et retinetis, quoad potestis, in civi* tate? XXXVII. 49. Eiusmodi licentia si nimium videbitui acrimoniae habere, multis mitigationibus lenietur; nam con- tinuo aliquid huiusmodi licebit inferre: Hic ego virtuteni vestram quaero, sapientiam desidero, veterem consuetudi- nem requiro. Quod erit commotum licentia, id constituetur laude, ut altera res ab iracundia et molestia removeat, altera res ab errato deterreat. Haec res, sicut in amicitia, item in dicendo si loco fit, maxime facit, ut et illi, qui audient, a culpa absint et nos, qui dicimus, amici ipsorum et veritatis esse videamur. Est autem quoddam genus in dicendo li- centiae, quod astutiore ratione comparatur, quum autita ob- iurgamus eos, qui audiunt, quomodo ipsi se cupiunt obiur- g-ari, aut id, quod scimus facile omnes audituros, dicimus nos timere, quomodo accipiant, sed tamen veritate commo- veri, ut nihilo secius dicamus. Horum amborum g^enerum exempla subiiciemus. Prioris, huiusmodi: Nimium, Quirites, animis estis simplicibus et mansuetis; nimium creditis uni euique. Existimatis unum quemque eniti, ut perficiat, quae vobis pollicitus sit. Erratis et falsa spe frustra iam diu deti-LIBER IV. CAP. 37—39. §. 49—51. 87 nemini stultitia vestra, qui id, quod erat in vestra potestate, ab aliis petere, quam ipsi sumere maluistis. Posterioris li- oentiae hoc erit exemplum: Mihi eum isto, iudices, fuit ami- citia, sed ista me amicitia, tametsi vereor quomodo accepturi sitis, tamen dicam, vos privastis. Quid ita? quia, ut vobis essem probatus, eum, qui vos oppugnabat, inimicum quam amicum habere malui. 50. Ergo haec exornatio, cui licentiae nomen est, sicuti demonstravimus, duplici ratione tractabi- tur: acrimonia, quae si nimium fuerit aspera, mitigabitur laude, et adsimulatione, de qua posterius diximus, quae non indiget mitigationis, propterea quod imitatur licentiam et sua sponteest ad animum auditorisaccommodata. XXXVIII. Deminutio est, quum aliquid inesse in nobis aut in iis, quos defendimus, aut natura aut fortuna aut in- dustria dicemus egregium, quod, ne qua significetur adro- gans ostentatio, deminuitur et attenuatur oratione, hoc modo: Nam hoc pro meo iure, iudices, dico,me labore et industria curasse, ut disciplinam militarem non in postremis tenerem. Hic si quis dixisset: Ut optime tenerem, tametsi vere dixis- set, tamen adrogans visus esset. Nunc et ad invidiam vitan- dam et ad laudem comparandam satis dictum est. Item: IJtrum igitur avaritiae causa an egestatis accessit ad maleficium? Avaritiae? At largissimus fuit in amicos? quod signum libe- ralitatis est, quae contraria est avaritiae. Eg^estatis ? At huic quidem pater — nolo nimium dicere — non tenuissimum patrimonium reJiquil. Hic quoque vitatum est, ne magnum aut maximum diceretur. Hoc igitur in nostris aut eorum, quos defendemus, egregiis commodis proferendis observabimus. Nam eiusmodi res et invidiam contrahunt in vita et odium in oratione, si inconsiderate tractes. Quare, quemadmodum ratione in vivendo fugitur invidia, sic in dicendo consilio vi- tatur odium. XXXIX. 51. Descriptio nominatur, quae rerum conse- quentium continet perspicuam et dilucidam cum gravitate expositionem, hoc modo: Quodsi istum, iudices, vestris sen- tentiis liberaveritis, statim sicut e cavea lco emissus aut ali- qua taeterrima belua soluta ex catenis, volitabit et vag-abitur in foro, acuens dentes in unius cuiusque fortunas, in omnes88 AD C. HERENNIUM amicos atque inimicos, notos atque ignotos incursans, alio- rum famam depeculans, aliorum caput oppug-nans, alio- rum domum atque omnem familiam perfringens, funditus- que labefactans. Quare, iudices, eiicite eum de civitate, liberate omnes formidine; vobis denique ipsis consulite. Nam si istum impunitum dimiseritis, in vosmet ipsos, mihi credite, feram et truculentam bestiam, iudices, immiseritis. Item: Nam si de hoc, iudices, gravem sententiam tuleri- tis, uno iudicio simul multos iugulaveritis. Grandis natu parens, cuius spes senectutis omnis in huius adolescentia posita est, quare velit in vita manere, non habebit; filii par- vi, privati patris auxilio, ludibrio et despectui paternis in- imicis erunt oppositi; tota domus huius indigna concidet ca- lamitate; at inimici statim sanguinolentapalma, crudelissima victoria potiti, insultabunt in horum miserias et superbi re sirnul et verbis invehentur. ltem? Nam neminem vestrum fugit, Quirites, urbe capta quae miseriae consequi soleant: arma qui contra tulerunt, statim crudelissime trucidantur; caeteri, qui possunt per aetatem et vires laborem ferre, ra- piuntur in servitutem; qui non possunt, vita privantur; uno denique atque eodem tempore domus hostili flagrat incen- dio, et quos natura aut voluntas necessitudine et benevo- lentia coniunxit, distrahuntur; liberi partim e gremiis diri- piuntur parentum, partim in sinu iugulantur, partim ante pedes constuprantur. Nemo, iudices, est, qui possit satis rem consequi verbis nec referre oratione magnitudinem ca- lamitatis. Hoc genere exornationis vel indignatio vel miseri- cordia potest commoveri, quum res consequentes com- prehensae universae perspicua breviter exprimuntur ora- tione. XL. 52. Divisio est, quae, rem semovens ab re, utram- que absolvit, ratione subiecta, hoc modo: Cur ego nunc tibi quidquam obiiciam? Si probus es, non meruisti; si impro- bus, non commovebere. Item: Quidnunc ego demeisprome- ritis praedicem? Si meministis, obtundam; si obliti estis, quum re nihii egerim, quid est quod verbis proficere pos- sim? Item: Duae res sunt, quae possunt homines ad turpe compendium commovere, inopia atque avaritia. Te avarumLIBER IV. CAP. 40—41. §. 52—53. 89 in fraterna divisione cognovimus; inopem atque eg-entem nunc videmus. Qui potes igifur ostendere causam maleficii non fuisse? Inter hanc divisionem et illam, quae de partibus orationis tertia est, de qua in primo libro secundum narra- tionem demonstravimus, hoc interest: illa dividit per enu- merationem aut per expositionem, quibus de rebus per to- tam orationem disputatio futura sit; haec se statim explicat et brevi duabus aut pluribus partibus subiiciens rationes ex- ornat orationem. Frequentatio est, quum res in tota causa dispersae cogun- turin unum locum,quogravioraut acrior aut criminosior ora- tio sit, hoc pacto: A quo tandem abest iste vitio ? quid est, [iu- dices], cur iudicio velitis eum liberare? Suae pudicitiae pro- ditor est, insidiator aiienae; cupidus, intemperans, petulans, superbus; impius in parentes, ingratus in amicos, infestus cognatis, in superiores contumax, in aequos et pares fasti- diosus, in inferiores crudelis, denique in omnes intolerabilis. 53. Eiusdem generis est illa frequentatio, quae plurimum coniecturalibus causis opitulatur, quum suspiciones, quae separatim dictae minutae et infirmae erant, unum in locum coactae rem videntur perspicuam facere, non suspiciosam, hoc pacto; Nolite igitur, nolite, iudices, ea, quae dixi, sepa- ratim spectare; sed omnia colligite et conferte in unum. XLI. Si et commodum ad istum ex illius morte veniebat et vita hominis est turpissima, animus avarissimus, fortunae familiares attenuatissimae et res ista bono nemini praeter istum fuit, neque alius quisquam aeque commode neque iste aliis commodioribus rationibus facere potuit, neque praeter- itum est ab isto quidquam, quod opus fuerit ad maleficium, neque factum, quod opus non fuerit; et quum locus idoneus maxime quaesitus, tum occasio adgrediendi commoda, tem- pus adeundi opportunissimum, spatium conficiendi longis- simum sumptum est, 11011 sine maxima perficiendi et oc- cultandimaleficiispe; et praeterea ante, quam occisus homo is est, iste visus est in eo loco, in quo est occisio facta, so- lus; paullo post in ipso maleficio vox illius, qui occidebatur, audita; deinde post occisionem istum multa nocte domum redisse constat; postero die titubanter et inconstanter de90 AD C. HERENNIUM occisione illiuslocutum; haec p«artim testimoniis, partimquae- stionibus, partim argumentis certis omnia comprobantur et rumore populi, quem ex argumenlis natum necesse est esse verum: vestrum, iudices, est, ex his in unum locum collatis, certam sumere scientiam, non suspicionem maJeficii. Nam unum aiiquid aut alterum potest in istum casu eecidisse su- spiciose; ut omnia inter se a primo ad postremum conveni- ant maleficio, necesse est casu non potuisse fieri. Vehemens haec est exornatio et in coniecturali constitutione causae ferme semper necessaria et in caeteris generibus causarum et in omni oratione adhibenda nonnumquam. XLII. 54. Expolitio est, quum in eodem loco manemus et aliud atque aliud dicere videmur. Ea dupliciter fit, si aut eandem plane rem dicemus aut de eadem re. Eandem rem dicemus, non eodem modo —• nam id quidem obtundere au- ditorem est, non rem expolire — sed commutate. Commu- tabimus tripliciter, verbis, pronuntiando, tractando. Verbis commutabimus, quum, re semel dicta, iterum aut saepius aliisverbis, quae idem valeant, eadem res proferetur, hoc modo: Nullum tantum est periculum, quod sapiens pro salute patriae vitandum arbitretur. Quum agetur incolumitas per- petua civitatis, qui bonis erit rationibus praeditus, profecto nullum vitae discrimen sibi pro fortunis rei pubJicae fugien- dum putabit et erit in ea sententia semper, ut pro patria stu- diose quamvis in mag-nam descendat vitae dimicationem. Pronuntiando commutabimus, si quum in sermone, tum in acrimonia, tum in alio atque alio genere vocis atque g-e- stus eadem verbis commutando pronuntiationemquoque vehementius immutarimus. Hoc neque commodissime scribi potest neque parum est apertum; quare non eget exempli. 55. Tertium g-enus est commutationis, quod tractando conficitur, si sententiam traiiciemus aut ad sermocinationem aut ad exsuscitationem. XLIII. Sermocinatio est — de qua planius paullo post suo loco dicemus, nunc breviter, quod ad hanc rem satis sit, atting-emus —, in qua constituetur alicuius personae oratio aceommodata ad dignitatem, hoc modo, ut, quo faciiius res cognosci possit, ne ab eadem sententia rece- damus: Sapiens, qui omnia rei publicae causa suscipiendaLIBER IV. CAP. 42—44. §. 54—57. 91 perieulaputabit, saepeipse secumloquetur: Non mihi soli, sed etiam atque adeo multo potius natus sum patriae; vita, quae fa- to debetur, saluti patriaepotissimum solvatur. Aluithaec me; tute atque honeste produxit usque ad hanc aetatem; munivit meas rationes bonis legibus, optimis moribus, honestissimis disciplinis. Quid est, quod a me salisei persolvi possit, unde haec accepi.Siigiturhaecloquetur secum sapiens saepe,ego in perieulis rei publicae ullum ipsepericulumfug-item? Itemmu- talur res tractando, si traducitur ad exsuscitationem, quum et nos commoti dicere videamur, et auditoris animum com- movemus, sic: Quis est tarn tenui cog-itatione praeditus, cuius animus tantis angustiis invidiae continetur, qui non hunc ho- minem studiosissime laudet et sapientissimum iudicet, qui pro salute patriae, pro incolumitate civitatis, pro rei pubiicae fortunis quamvis magnum atque atrox periculum studiose suscipiat et libenter subeat? Equidem hunc hominem magis cupio satis iaudare quam possuin; idemque hoc certo scio vobis omnibus usu venire. 56. Eadem res igitur his tribus in dicendo commutabitur rebus , verbis, pronuntiando? tra- ctando; sed tractando duplieiter, sermocinatione et exsusci- tatione. Sed de eadem re quum dicemus, pluribus utemur commutationibus. Nam quum rem simplieiter pronuntia- rimus , rationem poterimus subiicere,- deinde dupliciter vel sine rationibus vel cum rationibus pronuntiare; deinde ad- ferre contrarium — de quibus omnibus diximus in verborum exornationibus —; deinde simile et exemplum— de quo suo loco plura dicemus —. XLIV. deinde conclusionem — de qua in secundo libro, quae opus fuerunt, diximus, demon- strantes argumentationem quemadmodum concludere opor- teat. — [In hoc libro docuimus, cuiusmodi esset exornatio verbi, cui conclusioni nomen est.] Ergo huiusmodi vehe- menter ornata poterit esse expolitio, quae constabit ex fre- quentibus exornationibus verborum et sententiarum. Hoc modo igitur septem partibus tractabitur. Sed ab eiusdem sententiae non recedamus exemplo, ut scire possis, quam faciie praeceptione rhetoricae res simplex multiplici ratione traetetur: 57. Sapiens nullum pro re publiea perieulum vita- bit, ideo quod saepe fit, ut, quum pro re publica perire no-92 AI) C. HERENNiUM luerit, necesse erit cum re publica pereat. Et quoniam omnia sunt commoda a patria accepta, nullum incommodum pro patria grave putandum est. Ergo qui fugiunt id periculum, quod pro re publica subeundum est, stulte faciunt. Nam ne- que effugere incommoda possunt et ingrati in civitatem re- periuntur. At, qui patriae pericula suo periculo expetunt, hi sapientes putandi sunt, quum et eum, quem debent, hono- rem rei publieae reddunt et pro multis perire malunt, quam cum multis. Etenim vehementer est iniquum vitam, quam a natura acceptam propter patriam conservaris, naturae, quum cogat, reddere, patriae, quum roget, non dare; et, quum pos- sis cum summa virtute et honore pro patria interire, malle per dedecus et per ignaviam vivere; pro amicis et paren- tibus et caeteris necessariis adire periculum, pro re publi- ca, in qua et haec et illud sanctissimum nomen patriae con- tinetur, nolle in discrimen venire. Itaque uti contemnen- dus est, qui in navigio non navem quam se mavult incolu- mem, item vituperandus, qui in rei publicae discrimine suae plus quam communi saluti consulit. Navi enim fracta multi incolumes fuerunt; ex naufragio patriae salvus nemo potest enatare. Quod mihi bene videtur Decius intellexisse, qui se devovisse dicitur pro legionibus et se in hostes im- misisse medios; unde amisit vitam, at non perdidit. Re enim vili carissimam et parva maximam redemit. Vitam dedit, accepit patriam; amisit animam, potitus est gloria, quae cum summa laude prodita vetustate cotidie magis enitescit. Quod- si pro re publica decere accedere[ad] periculum et ratione dernonstratum est et exemplo comprobatum, ii sapientes sunt existimandi, qui nullum pro salute patriae periculum vitant. 58. In his igitur generibus expolitio versatur, de qua pro- ducti sumus, ut plura diceremus, quodnonmodo, quum causam dicimus, adiuvat et exornat orationem, sed multo maxime per eam exercemur ad elocutionis facultatem. Quare conveniet extra causam in exercendo rationes adhibere ex- politionis, in dicendo uti, quum exornabimus argumenta- tionem, de qua re diximus in libro secundo. XLY. Commoratio est, quum in loeo firmissimo, quo tota causa continetur, manetur diutius et eodem saepius re-LIBER IV. CAP. 45—46. §. 58—59. 93 ditur. Hac uti maxime convenit et id est oratoris boni nm- xime propnum. Non enim datur auditori potestas animum de re firmissima demovendi. Huic exemplum satis idoneum subiici non potuit, propterea quod hic locus non est a tota causa separatus sicuti membrum aliquod, sed tamquam san- guis perfusus est per totum corpus orationis. Contentio est, per quam contraria referuntur. Ea est in verborum exornationibus, ut ante docuimus, huiusmodi: In- imicis te placabilem, amicis inexorabiiem praebes. In sen- tentiarum, huiusmodi: Vos huius incommodis lug-etis, iste rei publicae calamitate laetatur. Vos vestris fortunis diffi- ditis, iste solus suis eo magis confidit. Inter haec duo con- tentionum genera hoc interest: iliud ex verbis celeriter re- iatis constat; hic sententiae contrariae ex comparatione referantur oportet. 59. Similitudo est oratio traducens ad rem quampiam aliquid ex re dispari simile. Ea sumitur aut ornandi causa aut probandi aut apertius dicendi aut ante ocuios ponendi. Et quomodo quattuor de causis sumitur, item quattuor mo- dis dicitur: per contrarium, per negationem, per brevitatem, per collationem. Ad unam quamque sumendae causam simi- litudinis accommodabimus sing-ulos modos pronuntiandi XLVI. Ornandi causa sumitur per contrarium, sic: Non enim, quemadmodum in palaestra, qui taedas candentes accipit, ce- lerior est in cursu continuo, quam ille, qui tradit, item me- lior imperator novus, qui accipit exercitum, quam ille, qui decedit; propterea quod defatig-atus cursor integro facem, hic peritus imperator imperito exercitum tradit. Hoc sine si- milisatisplaneet perspicue etprobabiliter dici potuit,hoemo- do: Dicitur minus bonos imperatores a melioribus exercitum accipere solere; sed ornandi causa simile sumptum est, ut orationi quaedam dignitas compararetur. Dictum autem est per contrarium. Namtum simiiitudo sumitur per contrarium, quum ei rei, quam nos probamus, aliquam rem negamus esse similem, [ut paullo ante, quum de cursoribus assere- batur]. Per negationem dicetur probandi causa, hoc modo: Neque equus indomitus, quamvis bene natura compositus sit, idoneus potest esse ad eas utilitates, quae desiderantur94 AD C. HERENNIUM ab equo; neque homo indoctus, quamvis sit ing-eniosus, ad virtutem potest pervenire. Hoc probabilius factum est, quod magis est veri simile non posse virtutem sine doctrina com- parari, quoniam ne equus quidem indomitus idoneus possit esse. Ergo sumptum est probandi causa, dictum autem per negationem; id enim perspicuum est de primo similitu- dinis verbo. XLVII. 60. Sumetur et apertius dicendi causa simile: dicitur autem per brevitatem, hoc modo: In amicitia gerenda, sicut in certamine currendi, non ita convenijt exer- ceri, ut, quoad necesse sit, venire possis; sed ut produetus studio et viribus ultra facile procurras. Nam hoc simile est, ut apertius intel%atur mala ratione facere, qui reprehen- dant eos, qui verbi causa post mortem amici liberos eius custodiant, propterea quod in cursore tantum velocitatis esse oporteat, ut efferatur ultra finem, in amico tantum be- nevolentiae studium, utultra, quam amjcus sentire possit, procurrat amicitiae studio. Dictum est autem simile per brevitatem. Non enimita, ut in caeteris rebus, res ab re separata est, sed utraque res coniuncte et confuse compa- rata. Ante oculos ponendi negotii causa sumetur similitudo, quum dicetur per collationem, sic: Uti citharoedus, quum prodierit optime vestitus, palla inaurata indutus, cum chla- myde purpurea, variis coloribus intexta, et cum corona au- rea mag-na fulgentibus gemmis illuminata, citharam tenens exornatissimam auro et ebore distinctam, ipse praeterea for- raa et specie sit et statura apposita ad dignitatem; si, quum magnam populo commoverit his rebus exspectationem, re- pente, silentio facto, vocem mittat acerbissimam cum turpis- simo corporis motu, quo melius ornatus et magis fuerit ex- spectatus, eo magis derisus et contemptus eiicietur: item, si quis in excelso loco et in magnis ac locupletibus copiis col- locatus fortunae muneribus et naturae commodis omnibus abundabit; si virtutis et artium, quae virtutis magistrae sunt, egebit; quo magis caeteris rebus erit copiosus et illustris, eo vehementius derisus et contemptus ex omni conventu bonorum eiicietur. Hoc simile, exornatione utriusque rei, alterius inertia, alterius stultitiae simili ratione collata, sub aspectum omnium rem subiecit. Dictum autem est perLIBER IV. CAP. 47—49 §. 60—62. 95 collationem propterea, quod proposita simiiitudine paria sunt omnia relata. XLVIII. 61. In similibus observare oportet diligenter, ut, quum rem adferamus similem, cuius rei causa similitu- dinem attulerimus, verba quoque ad similitudinem habeamus accommodata. Id est huiusmodi: Ita ut hirundines aestivo temporepraesto sunt, frigore pulsae recedunt----Exeadem similitudine nunc per translationem verba sumimus: item falsi amici sereno vitae tempore praesto sunt; simul atque hiemem fortunae viderunt,devolant omnes. Sed inventio si- milium facilis erit, si quis sibi omnes res, animantes et in- animas, mutas et loquentes, feras et mansuetas, terrestres, caelestes, maritimas, artificio, casu, natura comparatas, usi- tatas atque inusitatas, frequenter pohere ante oculos pot- erit et ex his aliquam venari similitudinem, quae aut ornare aut docere aut apertiorem rem facere aut ponere anle oculos possit. Non enim res tota totae rei necesse est similis sit, sedad id ipsum, ad quod conferetur, similitudinem habea- oportet. XLIX. 62. Exemplum est alicuius facti aut dicti prae- teriti cum certi auctoris nomine propositio. Id sumitur iisdem de causis, quibus similitudo. Rem ornatiorem facit, quuin nullius rei nisi dignitatis causa sumitur; apertiorem, quum id,quodestobscurius, magisdilucidumreddit; probabiliorem, quum magis veri similem facit; ante oculos ponit, quum ex- primit omnia perspicue, ut res prope dicam manu temptari possit. Unius cuiusque generis singula subiecissemus exem- pla, nisi, exemplum quod genus esset, in expolitione aemon- strassemus et causas sumendi in similitudine aperuissemus. Quare noluimas neque pauca, quominus intelligeretur, ne- que, re intellecta, plura scribere. Imago est formae cum forma cum quadam similitudine collatio. Haec sumitur aut laudis aut vituperationis causa. Laudis causa, sic: Inibatin proelium corpore tauri validissimi, impetu leonis acerrimi similis. Yituperationis,ut in odium aut in invidiam aut in contemptionem adducat. Ut in odium [ad- ducat], hocmodo: Iste, qui cotidieperforummediumtamquam iubatus draco serpit dentibus aduncis, aspectu venenato,96 AD C. HERENNIUM spiritu rabido, circumspectans liuc et iiluc, si quem reperiat, cui aliquid mali faucibus adflare, quem ore attingere, denti- bus insecare, ling-ua asparg-ere possit. Ut in invidiam addu- cat, hoc modo: Iste, qui divitias suas iactans, sicut Gailus ex Phryg-iaaut ariolus quispiam depressus et oneratus auro,cla- mat et delirat. Ut in contemptionem, sic: Iste, qui tamquam cochlea abscondens et retentans sese tacitus cum domo sua totus comeditur et aufertur. 63. Efjfictio est, quum exprimitur atque efiingitur verbis corporis cuiuspiam forma, quoad satis sit ad intelligendum, thoc modo: Hunc, iudices, dico, rubrum, brevem, incurvum, canum, subcrispum, caesium, cui sane magna est in mento cicatrix; si quo modo potest vobis in memoriam redire. Ha- bet haec exornatio quum utilitatem, si quem velis demon- strare, tum veliustatem, si breviter et dilucide facta est. L. Notatio est, quum alicuius natura certis describitur signis, quae, sicuti notae quaedam, naturae sunt attributa. Ut si velis non divitem, sed ostentatorem pecuniosi describere: Iste, inquias, iudices, qui se dici divitem putat esse praecla- rum, primum nunc videte, quo vultu nos intueatur. Nonne vobis videtur dicere: Darem, si mihi molesti non essetis? Quum vero sinistra mentum sublevavit, existimat se g-emmae nitore et auri splendore aspectus omnium praestringere. Quum puerum respicit hunc unum, quem ego novi — vos non arbitror —, alio nomine appellat, deinde alio atque alio. At heus tu, inquit, veni, Sannio, ne quid isti barbari turbent; ut ig-noti, qui audiunt, unum putent seligi de multis: ei dicit in aurem, aut ut domi lectuli sternantur aut ab avunculo ro- getar Aethiops, qui ad balneas veniat, aut asturconi locus ante ostium suum detur, aut aliquod fragile falsae choragium gloriae comparetur. Deinde exclamat, ut omnes audiant: Yi- deto, ut dilig-enter numeretur, si potest, ante noctem. Puer, qui iam bene hominis naturam novit: Tu illo plures mittas oportet, inquit, si hodie vis transnumerari. Ag*e, inquit, duc tecum Libanum et Sosiam. Sa.ne. Deinde casu veniunt ho- spites homini, quos iste, dum splendide peregrinatur, invi- tarat. Ex ea re homo hercule sane conturbatur, sed tamen a vitio naturae non recedit. Bene, inquit, facitis, quum venitis,LIBER IV. CAP. 50-5.1. §. 63—65. 97 sed rectius fecissetis, si ad me domum recta abissetis. Id. fecissemus, inquiunt iili, si domum novissemus. At istud quidem facile fuit undelibet invenire. Verum ite mecum. Sequuntur illi. Sermo interea huius consumitur omnis in ostentatione. Quaerit, in agris frumenta cuiusmodi sint; ne- gat se, quia villae incensae sint, accedere posse nec aedifi- care etiamnunc audere. „Tametsi inTusculano quidem coepi insanire et in iisdem fundamentis aedificare". LI. 64. Dum haec loquitur, venit in aedes quasdam, in quibus sodalicium erat eodem die futurum; quo iste pro notitia domini aedium ingreditur cum hospitibus. Hic, inquit, habito. Perspicit ar- g-entum, quod erat exposituni; visit triclinium stratum; pro-; bat. Accedit servulus: dicit homini clare, dominum iam ven- turum, si velit exire. Itane? inquit; eamus hospites; frater venit ex Falerno: ego illi obviam pergam; vos huc decuma venitote. Hospites discedunt. Iste se raptim domum suam coniicit; iili decuma, quo iusserat, veniunt. Quaerunt hunc,- reperiunt, domus cuia sit; in diversorium derisi conferunl sese. Vident hominem postero die; narrant, expostulant, accusant. Ait iste eos similitudine ioci deceptos angiporto toto deerrasse; se contra valetudinem suam ad noctem mui- tam exspectasse. Sannioni puero negotium dederat, ut vasa, vestimenta, pueros corrogaret. Servulus non inurbanus satis strenue et concinne comparat; iste hospites domum deducit. Ait se aedes maximas cuidam amico ad nuptias commodasse. Nuntiat puer argentum repeti: pertimuerat enim, qui com- modarat. Apage, inquit: aedes commodavi, familiam dedi: argentum quoque vult? Tametsi hospites habeo, tamen utatur Jicet, nos Samiis delectabimur. Quid ego, quae deinde effi- ciat, narrem? Eiusmodi est hominis natura, ut, quae singulis diebus efficiat gloria atque ostentatione, ea vix annuo ser- mone enarrare possim. 65. Huiusmodi notationes, quae de- scribunt, quid consentaneum sit unius cuiusque naturae, vehementer habent magnam delectationem. Totam enim na- turam cuiuspiam ponunt ante oculos aut gloriosi, ut nos exempli causa coeperamus, aut invidi aut timidi aut avari, ambitiosi, amatoris, iuxuriosi, furis, quadruplatoris; deni- cicer. i. 798 AD C. HERENNIUM que cuiusvis studium protrahi potest in medium tali nota- tione. LII. Sermocinatio est, quum alicui personae sermo at- tribuitur e.t is exponitur cum .ratione dignitatis, hoc pacto: Quum militibus urbs redundaret et omnes timore oppressi domi continerentur, venit iste cum sago, gladio succinctus, tenens iaculum; tres adolescentes homines simili ornatu sub- sequuntur. Irrupit in aedes subito, deinde mag-na voce: Ubi est iste beatus, inquit, aedium dominus? quin mihi prae- sto fuit? Quid tacetis? Hic alii omnes stupidi timore obmu- tuerunt. Uxor illius infelicissimi cum maximo fletu ad istius pedes abiecit sese. Parce, inquit, et per ea, quae tibi dulcis- sima sunt in vita,misererenostri; noliexstinguere exstinctos. Fer mansuete fortunam. Nos quoque fuimus beati: nosce te esse hominem. [At ille:] Quin illum mihi datis ac vos auri- bus meis opplorare desinitis? Non abibit illi. Nuntiatur inter- ea venisse. Actum est, et clamore maximo mortem minari. Quod simul ut audivit: Heus, inquit, Gorgiae pedisequo pue- rorum, absconde pueros; defende; fac, ut incolumes ad ado- lescentiam. Vix haec dixerat, quum ecce iste praesto: Se- des, inquit, audax? Non vox mea tibi vitam ademit? exple meas inimicitias et iracundiam satura tuo sanguine. Ille cum magno spiritu: Verebar, inquit, ne plane victus essem. Nunc video; iudicio tu mecum contendere non vis, ubi superari turpissimum et superare pulcherrimum est; interficere vis. Occidar equidem, sed victus non peribo. Tu in extremo vitae tempore etiam sententiose loqueris? neque ei, quem vides dominari, vis supplicare? Tum mulier: Immo iste quidem rogat et supplicat; sed tu, quaeso, commovere; et tu per deos, inquit, hunc examplexare. Dominus est; vicit hic te, vince tu nunc animum. Quin desinis, inquit, uxor, loqui, quae me dig-na non sint? tace et, quae curanda sunt, cura. Tu cessas mihi vitam, tibi omnem bene vivendi spem mea morte eripere? Iste mulierem reppulit ab se lamentan- tem; illi nescio quid incipienti dicere, quod dignum videlicet illius virtute esset, g:Iadium in latere defixit. Puto in hoc ex~ emplo datos esse uni cuique sermones ad dignitatem accom-LIBER IV. CAP. 52—54. §. 66—67. 99 modatos; id quod oportet in hoc genere conservare. Sunt item sermocinationes consequentes hoc genus: Nam quid putamus iilos dicturos, si hoc iudicaritis? Nonne omnes hac utentur oratione? deinde subiicere sermonem. LIII. 66. Conformatio est? quum aiiqua, quae non adest, persona confingitur quasi adsit, aut quum res muta aut in- formis fit eloquens et forma ei et oratio attribuitur ad di- gnitatem accommodata aut actio quaedam, hocpacto: Quodsi nunc haec urbs invictissima vocem mittat, non hoc pacto loquatur? Ego illa plurimis tropaeis ornata, triumphis ditata certissimis, clarissimis locupletata victoriis, nunc vestris se- ditionibus, o cives, vexor; quam dolis malitiosa Karthago, viribus probata Numantia, disciplinis erudita Corinthus labe- factare non potuit, eam patimini nunc ab homunculis deter- rimis proteri atque conculcari? Item: Quodsi nunc L. ille Brutus reviviscat et hic ante pedes vestros adsit, non hac utatur oratione? Ego reges eieci, vos tyrannos introducitis; ego libertatem, quae non erat, peperi, vos partam servare non vultis; ego capitis mei periculo patriam liberavi, vos liberi sine periculo esse non curatis? Haec conformatio in plures res mutas atque inanimas transfertur, sed profi- cit plurimum in amplificationis partibus et commiserationis. 67. Significatio est res, quae plus in suspicione relin- quit, quam positum est in oration§. Ea fit per exsuperatio- nem, ambiguum, consequentiam, abscisionem, similitudinem. Per exsuperationem, quum plus est dictum, quam patitur veritas, augendae suspicionis causa, sic: Hic de tanto patri- monio tam cito testam, qui sibi petat ignem, non reliquit. Per ambiguum, quum verbum potest in duas pluresve sen- tentias accipi, sed aeeipitur in eam partem, quam vult is, qui dixit; ut de eo si dicas, qui multas hereditates adierit: Prospice tu, qui plurimum cernis. LIV. Ambigua quemad- modum vitanda sunt, quae obscuram reddunt orationem, item haec consequenda, quae conficiunt huiusmodi significa- tionem. Ea reperientur facile, si noverimus et animum ad- verterimus verborum ancipites aut multiplices potestates. ♦ 7*100 AD C. HERENNIUM Per consequentiam significatio est, quum res, quae sequantur aliquam rem, dicuntur, ex quibus tota res relinquitur in su~ spieione; ut si salsamentarii filio dicas: Quiesce tu, cuius pater cubito se emungere solebat. Per abscisionem, si, quum incipimus aliquid dicere, praecidimus, etexeo, quod iam diximus, satis relinquitur suspicionis, sic: Qui ista forma et aetate nuper alienae domui----nolo plura dicere. Per simi- litudinem, quum aliqua re simili adlata nihil amplius dicimus, sed ex ea significamus, quid sentiamus, hocmodo: Noli, Saturnine, nimium populi reverentia fretus esse: inulti iacent Gracchi. Haec exornatio plurimum festivitatis habet, inter- dum et dignitatis; sinit enim quiddam tacito oratore ipsum auditorem suspicari. 68. Brevitas est3?es ipsis tantummodo verbis necessariis expedita, hoc modo: Lemnum praeteriens cepit; inde Thasi praesidium reliquit; post urbem Lysimachiam sustulit; inde versus in Hellespontum statim potitur Abydo. Item: Modo consul, quondam tribunus, deinde primus civitatis. Tum: Proficiscitur in Asiam, deinde [exsul et] hostis est dietus, post imperator, postremo factus est consul. Habet pau- cis comprehensa brevitas multarum rerum expeditionem. Quare adhibenda saepe est, quum aut res non egent long-ae orationis aut tempus non sinit immorari. LY. Demonstratio est, quum ita verbis res exprimitur, ut geri neg-otium et res ante oculos esse videatur. Id fieri poterit, si, quae ante et post et in ipsa re facta erunt, com- prehendemus aut a rebus consequentibus aut circumstanti- bus-non recedemus, hoc modo : Quod simui atque Gracchus intellexit, fluctuare populum verentem, ne ipse auctoritate senatus commotus a sententia desisteret, iubet advocari con- tionem. Iste interea scelere et malis cog"itationibus redun- dans evoiat e templolovis, sudans, oculis ardentibus, erecto capillo, contorta toga, cum pluribus aliis ire celerius coepit. Hli praeco faciebat audientiam; hic, subsellium quoddam excors calce premens, dextera pedem defringit, et hoc alios iubet item facere. Quum Gracchus deos inciperet precari, cursim isti impetum faciunt et ex aliis alii partibus commeantLIBER IV. CAP. 55—56. §. 68—69. 101 atque e populo unus: Fuge, inquit, Tiberi. Non vides? Re- spice, inquam. Deinde vaga multitudo, sulbito timore per- territa, fugere coepit. At iste spumans ex ore scelus, anhe- lans ex infimo pectore crudelitatem, contorquet brachium et dubitanti Graccho, quid esset, neque tamen locum, in quo constiterat, relinquenti percutit tempus. Ille nulla voce de- libans insitam virtutem concidit tacitus. Iste viri fortissimi miserando sanguine aspersus, quasi facinus praeclarissi- mum fecisset, circumspectans et hilare sceleratam gratuian- tibus manum porrigens in templum Iovis contulit sese. 69. Haec exornatio plurimum prodest in amplificanda et commi- seranda re huiusmodi enarrationibus. Statuit enim rem to- tam et proponit ante oculos. LYI. Omnes rationes honestandae studiose collegimus elocutionis, in quibus, Herenni, si te diligentius exercueris, et gravitatem et dignitatem et suavitatem habere in dicendo poteris, ut oratorie plane loquaris; ne nuda atque inornata inventio vulgari sermone efferatur. Nunc identidem nosmet ipsi nobis instemus: res enim communis agetur: u.t frequen- fcer et adsidue consequamur artis rationem studio et exercita- tione; quod alii cum molestia tribus de causis maxime faci- unt: aut si quis quicum libenter exerceatur non habeat aut sibi diffisus sit aut nescius, quam viam sequi debeat; quae a nobis absunt omnes difficultates. Nam et simul libenter exercemur propter amicitiam, cuius initium cognatio fecit, caetera phiiosophiae ratio confirmavit; et nobis non diffi- dimus, propterea quod et aliquantum processimus et alia sunt meliora, quae multo intentius petimus in vita, ut, etsi non pervenerimus in dicendo quo volumus, parva pars vi- tae perfectissimae desideretur; et viam, quam sequamur, habemus, propterea quod in his libris nihil praeteritum. est rhetoricae praeceptionis. Demonstratum est enim, quomodo res in omnibus generibus causarum inveriire oporteret; dictum est, quo pacto eas disponere conyeni^et|;traditum est, qua ratione esset pronuntiandum; praeceptuna est, qua via me- •ninisse possemus; demon&tratum est, quibus modis perfe- cta elocutio compararetur. Quae si sequemur, acute et/ cito102 AD C. HERENN. LIB. IV. CAP. 56. §. 69. reperiemus, distincte et ordinate disponemus, graviter et venuste pronuntiabimus, firme et perpetuo meminerimus, ornate et suaviter eloquemur. Ergo amplius in arte rhetorica nihil est. Haec omnia adipiscemur, si rationes praeceptionis dilig-entia consequemur exercitationis.IH. TULLII CICEROMS RHETORICORUM LIBRI DUO Q U I S U N T DE INVENTIONE RHETORICA. LIBER PRIMUS. 1. 1. Saepe el multum hoc mecum eogitavi, bonine an mali pius attulerit hominibus et civitatibus copia dicendi ac summum eloquentiae studium. Nam quum et nostrae rei pubJicae detrimenta considero et maximarum civitatum ve- teres animo calamitates coiligo, non minimam video per di- sertissimos homines invectam partem incommodorum; quum autem res ab nostra memoria propter vetustatem remotas ex litterarum monumentis repetere instituo, multas urbes constitutas, plurima bella restincta, firmissimas societates, sanctissimas amicitias intellig-o quum animi ratione tum fa- cilius eloquentia comparatas. Ac me quidem diu cogitantem ratio ipsa in hanc potissimum sententiam ducit, ut existimem sapientiam sine eloquentia parum prodesse civitatibus, elo- quentiam vero sine sapientia nimium obesse plerumque, prodesse numquam. Quare si quis, omissis rectissimis atque honestissimis studiis rationis et officii, consumit omnem operam in exercitatione dicendi, is inutilis sibi , perniciosus patriae civis alitur; qui vero ita sese armat eloquentia, ut non oppugnare commoda patriae, sed pro his propugnare possit, is mihi vir et suis et publicis rationibus utilissimus atque amicissimus civis fore videtur. 2. Ac si volumus huius rei, quae vocatur eioquentia, sive artis sive studii sive exercitationis cuiusdam sive fa- cultatis ab natura profectae considerare principium, reperi- emus id ex honestissimis causis natum atque optimis ratio-104 DE INVENTIONE nibus profeclum. II. Nam fuit quoddam tempus, quum in agTis homines passim bestiarum more vagabantur el sibi victu fero vitam propagabant, nec ratione aniaai quidquam, sed pleraque viribus corporis administrabant; nondum divi- nae religionis, non humani officii ratio colebatur, nemo nu- ptias viderat legitimas; non certos quisquam aspexerat li- beros; non, ius aequabile quid utilitatis haberet, acceperat. Ita propter errorem atque inscientiam caeca ac temeraria dominatrix animi cupiditas ad se explendam viribus cor- poris abutebatur, perniciosissimis satellitibus. Quo tempore quidam, magnus videlicet vir et sapiens, cognovit, quae ma- teries et quanta ad maximas res opportunitas in animis in- esset hominum, si quis eam posset elicere et praecipiendo meliorem reddere ; qui dispersos homines in agris el in tectis silvestribus abditos ratione quadam compulit unum in locum et congreg-avit et eos in unam quamque rem inducensutilem atque honestam, primo propter insolentiam reclamantes, de- inde propter rationem atque orationem studiosius audientes ex feris et immanibus mites reddidit et mansuetos. 3. Ac mihi quidem videtur hoc nec tacita nec inops dicendi sa- pientia perficere potuisse, ut homines a consuetudine subito converteret et ad diversas rationes vitae traduceret. Age vero, urbibus constitutis, ut fidern colere et iustitiam retinere discerent et aliis parere sua voluntate consuescerent ac non modo labores excipiendos communis commodi causa, sed etiam vitam amittendam existimarent: qui tandem fieri potuit, nisi homines ea, quae ratione invenissent, eloquentia per- suadere potuissent? Profecto nemo nisi gravi et suavi com- motus oratione, quum viribus plurimum posset, ad ius vo- luisset sine vi descendere, ut inter quos posset excellere, cum iis se pateretur aequari et sua voluntate a iucundissima consuetudine recederet, quae praesertim iam naturae vim obtineret propter vetustatem, Ac primo quidem sic et nata et progressa longius eloquentia videtur et item postea ma- ximis in rebus pacis et belli cum summis hominum utilitati- bus esse versata: postquam vero commoditas quaedam, prava virtutis imitatrix, sine ratione officii, dicendi copiam consecuta est, tum ing-enio freta malitia pervertere urbes et3 LIBER I. CAP. 2—4. §. 3—5. 105 vitas hominum labefactare adsuevit. III. Atque huius quoque exordium mali, quoniam principium boni diximus, expli- cemus. 4. Veri simillimum mihi videtur quodam tempore neque in publicis rebus infantes et insipientes homines solitos esse versari nec vero ad privatas causas mag-nos ac disertos ho- mines accedere , sed quum a summis viris maximae res ad- ministrarentur, arbitror alios fuisse non incallidos homines, qui ad parvas controversias privatorum accederent. Quibus in controversiis quum saepe a mendacio contra verum stare homines consuescerent, dicendi adsiduitas aluit audaciam, ut necessario superiores illi propter iniurias civium resistere audacibus et opitulari suis quisque necessariis cogerentur. Itaque quum in dicendo saepe par, nonnumquam etiam su- perior visus esset is, qui, omisso studio sapientiae, nihi) sibi praeter eloquentiam comparasset, fiebat, ut et multitudi- nis et suo iudicio dignus, qui rem publicam g-ereret, videre- tur. Hinc nimirum non iniuria, quum ad gubernacula rei publicae temerarii atque audaces homines accesserant, ma- xima ac miserrima naufragia fiebant. Quibus rebus tantum odii atque invidiae suscepit eloquentia, ut homines ingenio- sissimi, quasi ex aliqua turbida tempestate in portum, sic ex seditiosa ac tumultuosa vita se in studium aliquod traderent quietum. Quare mihi videntur postea caetera studia recta atque honesta per otium concelebrata ab optimis enltuisse; hoc vero a plerisque eorum desertum obsolevisse tem- pore, quo multo vehementius erat retinendum et studiosius adaugendum. 5. Nam quo indignius rem honestissimam et rectissimam violabat stultorum et improborum temeritas et audacia summo cum rei publicae detrimento, eo studiosius et illis resistendum fuit et rei publicae consulendum. IV. Quod nostrum illum non fugit Catonem neque Laelium neque eo- rum, ut vere dicam, discipulum Africanum neque Gracchos Africani nepotes: quibus in hominibus erat summa virtus et summa virtute amplifteataauctoritas et, quae et hisrebus or- namento et rei publieae praesidio esset, eloquentia. Quare meo quidem animo nihilo minus eloquentiae studendum est, etsi ea quidam et privatim et publice[perverse]abutuntur;106 DE INVENTIONE 4 sed eo quidem vehementius, ne mali magno cum detrimento bonorum et communi omnium pernicie piurimum possint; quum praesertim hoc sit unum, quod ad omnes res et pri- vatas et publicas maxime pertineat, hoc tuta, hoc honesta, hoc illustris, hoc eodem vita iucunda fiat. Nam hinc ad rem publicam plurima commoda veniunt, si moderatrix omnium rerum praesto est sapientia; hinc ad ipsos, qui eam adepti sunt, laus, honos, dignitas confluit; hinc amicis quoque eorum cer-tissimum ac tutissimum praesidium comparatur. Ac mihi quidem videntur homines, quum multis rebus humi- liores et inlirmiores sint, hac re maxime bestiis praestare, quod loqui possunt. Quare praeclarum mihi quiddam videtur adeptusis, qui, qua re homines besLiis praestent, ea in re hominibus ipsis antecellat. Hoc si forte non natura modo neque exercitatione conficitur, verum etiam artificio quodam comparatur, non alienum est videre, quae dicant ii, qui quae- dam eius rei praecepta nobis reliquerunt. Sed antequam de praeceptis oratoriis dicimus, videtur dicendum de g-enere ipsius artis, de officio, de fine, demateria, departibus. Nam his rebus cognitis facilius et expeditius animus unius cuius- que ipsam rationem ac viam artis considerare poterit. V. 6. Civiiis quaedam ratio est, quae multis et magnis ex rebus constat. Eius quaedam mag-na et ampla pars est artificiosa eloquentia, quam rhetoricam vocant. Nam neque cum eis sentimus, qui civilem scientiam eloquentia non pu- tant indig-ere; et ab eis, qui eam putant omnem rhetoris vi et artificio contineri, magnopere dissentimus. Quare hanc oratoriam faeultatem in eo g-enere ponemus, ut eam civilis scientiae partem esse dicamus. Officium autem eius facul- tatis videtur esse dicere apposite ad persuasioneni; finis persuadere dictione. Inter officium et finem hoc interest, quod in officio, quid fini, in fine, quid officio conveniat, consideratur. Ut medici officium dicimus esse curare ad sanandum apposite, finem sanare curatione; item, oratoris quid officium et quid finem esse dicamus, intelligimus, quumid, quod facere debet, officium esse dicimus, iilud, cuius causa facere debet, finem appellamus. 7. Materiam artis eam dicimus, in qua omnis ars et ea5 LIBER I. CAP. 5—6. §. 6-8. 107 faeultas, quae conficitur ex arte, versatur. Ut si medicinae materiam dicimus morbos ac vulnera, quod in his omnis medicina versetur; item, quibus in rebus versatur ars et fa- cultas oratoria, eas res materiam artis rhetorlcae nominamus. Has autem res alii plures, alii pauciores existimarunt. Nam Gorgias Leontinus, antiquissimus fere rhetor, omnibus de rebus oratorem optime posse dicere existimavit. Hic infini tam et immensam huic artificio materiam subiicere videtur Aristoteles autem, qui huic arti plurima adiumenta atque ornamenta subministravit, tribus in generibus rerum versari rhetoris officium putavit, demonstrativo, deliberativo, iudi- ciali. Demonstrativum est, quod tribuitur in alicuius certae personae iaudem aut vituperationem; deliberativum, quod positum in disceptatione civili habet in se sententiae dictio- nem; iudiciale, quod positum in iudicio habet in se aecusa- tionem et defensionem aut petitionem et recusationem. Et, quemadmodum nostra quidem fert opinio, oratoris ars et faeultas in hac materia tripertita versari existimanda est. VI. 8. Nam Hermagoras quidem nec quid dicat attendere nec quid polliceatur inteliigere videtur, qui oratoris materiam in causam et in quaestionem dividat. Causam esse dicit rem, quae habeat in se controversiam in dicendo positam cum personarum certarum interpositione; quam nos quoque ora- tori dicimus esse attributam. Nam tres ei partes, quas ante diximus, supponimus, iudicialem, deliberativam, demonstra- tivam. Quaestionem autem eam appellat, quae habeat in se controversiam in dicendo positam sine certarum personarum interpositione, adhunemodum: Eequid sit bonum praeter honestatem? Verinesintsensus? Quae sit mundi forma? Quae sit solis magnitudo? Quas quaestiones procul ab oratoris of- ficio remotas facile omnes intel%ere existimamus. Nam qui- bus in rebus summa ingenia philosophorum plurimo cum labore consumpta intelligimus, eas sicut aliquas parvas res oratori attribuere magna amentia videtur. Quodsi magnam in his Hermagoras habuisset faeultatem studio et disciplina comparatam, videretur fretus sua scientia faisum quiddam constituisse de oratoris artificio et non quid ars, sed quid ipse posset, exposuisse. Nunc vero ea vis est in homine, ut ei108 DE INVENTIONE 6 multo rhetoricam citius quis ademerit, quam philosophiam concesserit: neque eo, quod eius ars, quam edidit, milii mendosissime scripta videatur; nam satis in ea videtur ex antiquis artibus ingeniose et diligenter electas res collocasse et nonnihil ipse quoque novi protuiisse; verum oratori mi- nimum est de arte loqui, quod hic fecit; multo maximum ex arte dicere, quod eum minime potuisse omnes videmus. VII. 9. Quare materia quidem nobis rhetoricae videtur artis, quam Aristoteli visam esse diximus; partes autem eae, quas plerique dixerunt, inventio, dispositio, elocutio, memoria, pronuntiatio. Inventio est excogitatio rerum verarum aut veri similium, quae causam probabilem reddant; dispositio est rerum inventarum in ordinem distributio; elocutio est idoneorum verborum et sententiarum ad inventionem accom- modatio; memoria est firma animi rerum ac verborum ad inventionem perceptio; pronuntiatio est ex rerum et verbo- rum dignitate vocis et corporis moderalio. Nunc his rebus breviter constitutis, eas rationes, quibus ostendere possimus genus et finem et officium huius artis, aliud in tempus dif- feremus. Nam et multorum verborum indigent et non tanto- pere ad artis descriptionem et praecepta tradenda pertinent. Eum autem, qui artem rhetoricam scribat, de duabus reliquis rebus, de materia artis ac partibus scribere oportere existi- mamus. Ac mihi quidem videtur coniuncte agendum de ma- teria ac partibus. Quare inventio, quae princeps est omnium partium, potissimum in omni causarum genere, qualis debeat esse, consideretur. VIII. 10. Omnis res, quae habet in se positam in di- ctione ac disceptatione aliquam controversiam, aut facti aut nominis aut generis aut actionis continet quaesfionem. Eam igitur quaestionem, ex qua causa nascitur, constitutionem appellamus. Constitutio est prima conflictio causarum ex depulsione intentionis profecta, hoc modo: Fecisti. Non feci, aut*. Iure feci. Quum facti controversia est, quoniam coniecturis causa firmatur, constitutio coniecturalis appel- latur. Quum autem nominis, quoniam vis vocabuli definienda verbis est, constitutio definitiva nominatur. Quum vero, qua- lis res sit, quaeritur, quia et de vi et de genere negotii con-7 LIBER I. CAP. 7—9. §. 9-—12. 109 troversia est, constitutio generalis vocatur. At quum causa ex eo pendet, quod non aut is agere videtur, quem oportet, aut non cum eo, quicum oportet, aut non apud quos, quo tempore, qua lege, quo crimine, qua poena oportet, trans- lativa dicitur constitutio, quia actio translationis et commu- tationis indig-ere videtur. Atque harum aliquam in omne cau- sae genus incidere necesse est. Nam in quam rem non in- ciderit, in ea nihil esse poterit controversiae; quare eam ne causam quidem convenit putari. 11. Ac facti quidem controversia in omnia tempora potest distribui. Nam quid factum sit, potest quaeri, hoc modo: Occideritne Aiacem Ulixes. Et quid fiat, hocmodo : Bonone animo sint erga populum Romanum Fregellani. Et quid futurum sit, hocmodo: Si Karthaginem reliquerimus incolumem, num quid sit incommodi ad rem publicam per- venturum. Nominis est controversia, quum de facto conve- nit et quaeritur, id quod factum est quo nomine appelletur. Quo in g-enere necesse est ideo nominis esse controversiam, quod de re ipsa non conveniat; non quod de facto non con- stet, sed quod id, quod factum sit, aliud alii videatur esse el idcirco alius alio nomine id appellet. Quare in eiusmodi ge- neribus detinienda res erit verbis et breviter describenda: ut, si quis sacrum ex privato surripuerit, utrum fur an sa- crilegus sit iudicandus. Nam id quum quaeritur, necesse erit definire utrumque, quid sit fur, quid sacrilegus, et sua de- scriptione ostendere alio nomine iilamrem, de qua agitur, appellari oportere, atque adversarii dicunt. IX. 12. Generis est controversia, quum et, quid factum sit, convenit, et, quo id factum nomine appellari oporteat, constat; et tamen, quantum et cuiusmodi et omnino quale sit, quaeritur, hoc modo; Iustum an iniustum? utile an inutile, et omnia, in quibus, quale sit id, quod factum est, quaeritur sine ulla nominis controversia. Huic g-eneri Hermagoras partes quattuor supposuit, deliberativam, demonstrativam, iuridicialem, negotialem. Quodeius, ut nos putamus, non mediocre peccatum reprehendendum videtur, verum brevi, ne aut, si taciti praeterieriinus, sine causa non secuti pute- mur; aut, si diutius in hoc constiterimus, moram atque110 DE 1NVENT10NE 8 impedimentum reliqais praeceptis intulisse videamur. Si de- liberatio et demonstratio genera sunt causarum, non possunt recte partes alieuius generis causae putari. Eadem enim res alii genus esse, alii pars potest; eidem genus esse et pars non potest. Deliberatio autem et demonstratio genera sunt causarum. Nam aut nullum causae genus est aut iudieiale solum aut et iudiciale et demonstrativum et deliberativum. Nullum dicere causae esse genus, quum causas esse multas dicat et in eas praecepta det, amentiaest; unum iudiciale autem solum esse qui potest, quum deliberatio et demon- stratio neque ipsae similes inter se sint et ab iudiciali genere plurimum dissideant et suum quaeque fmem habeat, quo re- ferri debeat? Relinquitur ergo, ut omnia tria genera sint eausarum. Deliberatio igitur et demonstratio non possunt recte partes alieuius generis causae putari. Male igitur eas generalis constitutionis partes esse dixit. X. 13. Quodsi generis causae partes non possunt recte putari, multo minus recte partis causae partes putabuntur. Pars autem causae est constitutio omnis. Non enim causa ad constitutionem, sed constitutio ad causam accommodatur. Et demonstratio et deliberatio generis causae partes non possunt recte putari, quod ipsa sunt genera? multo igitur minus recte partis eius, quam hic dicit, partes putabuntur. Deinde si constitutio et ipsa et pars eius quaelibet intentionis depulsio est, quae intentionis depulsio non est, ea nec con- stitutio nec pars constitutionis est. Atsi, quae intentionis depulsio non est, eanec constitutio nec pars constitutionis est, deliberatio et demonstratio neque constitutio nec pars constitutionis est. Si igitur constitutio et ipsa et pars eius intentionis depulsio est, deliberatio et demonstratio neque constitutio neque pars constitutionis est. Placet autem ipsi constitutionem intentionis esse depulsionem; placeat igitur oportet demonstrationem et deliberationem non esse consti- tutionem nec partem constitutionis. Atque hoc eodem urge- bitur, sive constitutionem primam causae accusatoris confir- mationem dixerit sive defensoris primam deprecationem? nam eum eadem omnia incommoda sequentur. 14. Deinde eoniecturaiis causa non potest simul ex9 LIBER I. CAP. 10—11. §. 13—15. 111 ea/iem parte eodem in genere et coniecturalis esse et de- iinitiva. [Rursus] nec definitiva causa potest simul ex eadem parte eodem in genere et definitiva esse et translativa. Et omnino nulla constitutio nec pars constitutionis potest simul et suam habere et alterius in se vim continere; ideo quod una quaeque ex se et ex sua natura simpliciter considera- tur; altera adsumpta, numerus constitutionum duplicatur, non vis constitutionis augetur. At deliberativa causa simul ex eadem parte eodem in g-enere et coniecturaiem et gene- ralem et definitivam et translativam solet habere constitu- tionem et unam aliquando et plures nonnumquam. Erg-o ipsa neque constitutio est nec pars constitutionis. Idem in de- monstratione solet usu venire. Genera igitur, ut ante dixi- mus, haec causarum putanda sunt7 non partes alicuius con- stitutionis. XI. Haec ergo constitutio, quam generalem no- minamus, partes videtur nobis duas habere, iuridicialem et negotialem. Iuridicialis est, in qua aequi et recti natura aut praemii aut poenae ratio quaeritur; negotialis, in qua, quid iuris ex civili more et aequitate sit, consideratur; cui dili- gentiae praeesse apud nos iuris consuiti existimantur. 15. Ac iuridicialis quidem ipsa in duas distribuitur partes, absolu- tam et adsumptivam. Absoluta est, quae ipsa in se continet iuris et iniuriae quaestionem; adsumptiva, quae ipsa ex se nihil dat firmi ad recusationem, foris autem aliquid defen- sionis adsumit. Eius partes sunt quattuor, concessio, remotio criminis, relatio criminis, comparatio. Concessio est, quum reus non id, quod factum est, defendit, sed ut ignoscatur, postuiat. Haec in duas partes dividitur, purg-ationem et de- precationem. Purgatio est, quum factum coneeditur, culpa removetur. Haec partes habet tres, imprudentiam ? casum, necessitatem. Deprecatio est, quum et peccasse et consulto peccasse reus se confitetur et tamen, ut ignoscatur, postulat; quod genus perraro potest aceidere. Remotio criminis est, quum id crimen, quod infertur, ab se et ab sua culpa, vi et potestate in alium reus removere conatur. Id dupliciter fieri poterit, si aut causa aut factum in alium transferetur. Causa transfertur, quum aJiena diciturvietpotestate factum; factum autem, quurn aJius aut debuisse aut potuisse facere dicitur.112 DEIN VENTIONE X\ XO \ Relatio criminis est, quum ideo iure factum dicitur, quod aliquis ante iniuria lacessierit. Comparatio est, quurn aiiud aliquod [alicuius] factum rectum aut utile contenditur, qi^od ut fieret. illud, quod arguitur, dicitur esse commissum. 16. In quarta constitutione, quam translativam nomina- mus, eius constitutionis est controversia, quum aut quem aut quicum aut quomodo aut apud quos aut quo iure aut quo tempore agere oporteat, quaeritur aut omnino aiiquid de commutatione aut infirmatione actionis agitur. Huius con- stitutionis Hermagoras inventor esse existimatur, non quo non usi sint ea veteres oratores saepe multi, sed quia non animadverterunt artis scriptores eam superiores nec rettu- lerunt in numerum constitutionum. Post autem ab hoc in- ventam multi reprehenderunt, quos non tam imprudentia falli putamus — res enim perspicua est —, quam invidia atque obtrectatione quadam impediri. XII. Et constitutiones quidem et earum partes exposuimus; exempla autem cuius- que generis tum commodius exposituri videmur, quum in unum quodque eorum argumentorum copiam dabimus. Nani argumentandi ratio dilucidior erit, quum et ad genus et ad exemplum causae statim poterit accommodari. 17. Constitutione causae reperta, statim placet consi- derare, utrum causa sit simplex an iuncta; et si iuncta erit, utrum sit ex pluribus quaestionibus iuncta an ex aliqua com- paratione. Simplex est, quae absolutam in se continet unam quaestionem, hoc modo: Corinthiis beiluin indicamus an non? Coniuncta ex pluribus quaestionibus, in qua plura quaeruntur, hoc pacto: Utrum Karthag*o diruatur an Kartha- giniensibus reddatur an eo colonia deducatur. Ex compara- tione, in qua per contentionem, utrum potius aut quid potis- simum sit, quaeritur, adhuncmodum: Utrum exercitus in Macedoniam contra Philippum mittatur, qui sociis sit auxilio, an teneatur in Italia, ut quam maximae contra Hannibalem copiae sint. Deinde considerandum est, in ratione an in soripto sit controversia. Nam scripti controversia est ea, quae ex scriptionis g*enere nascitur. XIII. Eius autem ge- nera, quae separata sunt a constitutionibus, quinque sunt. Nam tum verba ipsa videntur cum sententia scriptoris dissi-n LIBER I. CAP. 12—14. §. 16—19. 113 dere, tum inter se rluae leges aut plures discrepare, tum id, quod scriptum est, duas aut plures res signifieare; tum ex eo, quod scriptum est, aliud[quoque],quod non scriptum est, inveniri; tum vis verbi quasi in definitiva constitutione, in quo posita sit, quaeri. Quare primum g-enus de scripto et sententia; secundum ex contrariis legibus; tertium ambi- guum; quartum ratiocinativum; quintum definitivum nomi- namus. 18. Ratio est autem, quum omnis quaestio non in scriptione, sed in aliqua arg-umentatione consistit. Ac tum, considerato g-enere causae, cog-nita constitu- tione, quum simplexne an iuncta sit intellexeris et scripti an rationis habeat controversiam videris, deinceps erit vi- dendum, quae quaestio, quae ratio, quae iudicatio, quod firmamentum causae sit; quae omnia a constitutione profi- ciscantur oportet. Quaestio est ea, quae ex conflictione cau- sarum gignitur controversia, hoc modo: Non iure fecisti. lure feci. Causarum autem est conflictio, in qua constitu- tio constat. Ex ea igitur nascitur controversia, quam quae- stionem dicimus, haec: Iurene fecerit? Ratio est ea, quae continet causam, quae si sublata sit, nihil in causa con- troversiae relinquatur, hoc modo, ut docendi causa in fa- cili et pervulgato exemplo consistamus: Orestes si accu- setur matricidii, nisi hoc dicat: Iure feci; illa enim patrem meum occiderat: non habet defensionem: qua sublata omnis controversia quoque sublata sit. Ergo eius causae ratio est, quod illa Ag-amemnonem occiderit. Iudicatio est, quae ex infirmatione et confirmatione rationis nascitur controversia. Nam sit ea nobis exposita ratio, quam paullo ante exposu- imus: illa enim meum, inquit, patrem occiderat. At non, in- quiet adversarius, abs te filio matrem necari oportuit; potuit enim sine tuo scelere illius factum puniri. XIV. Ex hac di- ductione rationis ilia summa nascitur controversia, quam iudicationem appellamus. Ea est huiusmodi: Rectumne fu- erit ab Oreste matrem occidi, quum illa Orestis patrem occi- disset. 19. Firmamentum est firmissima argumentatio defen- soris et appositissima ad iudicationem: ut si velit Orestes dicere eiusmodi animum matris suae fuisse in patrem suum, in se ipsum ac sorores, in regnum, in famam g-eneris et fa CICER. 1. 8114 DE INVENTIONE 12 miliae, ut ab ea poenas liberi sui potissimum petere debu- erint. Et in caeteris quidem constitutionibus ad hunc modum iudicationes reperiuntur; in coniecturali autem constitutione? quia ratio non est — factum enim non conceditur —, non potest ex diductione rationis nasci iudicatio. Quare necesse est eandem esse quaestionem et iudicationem: Factum est. Non est factum. Factumne sit? Quot autem in causa consti- tutiones aut earum partes erunt, totidem necesse erit quae- stiones, rationes, iudicationes, firrnamenta reperiri. His omnibus in causa repertis, tum denique singnlae partes totius causae considerandae sunt. Nam non ut quid- que dicendum primum, ita primum animadvertendum vide- tur; ideo quod illa, quae prima dicuntur, si vehementer velis cong-ruere et cohaerere cum causa, ex his ducas oportet, quae post dicenda sunt. Quare quum iudicatio et ea, quae ad iudicationem oportet arg-umenta inveniri, diligenter erunt artificio reperta, cura et cogltatione pertractata, tum denique ordinandae sunt caeterae partes orationis. Eae partes sex esse omnino nobis videntur: exordium, narratio, partitio, confirmatio, reprehensio, conclusio. Nunc quoniam exordium princeps debet esse, nos quoque primum in rationem exor- diendi praecepta dabimus. XV. 20. Exordium est oratio animum auditoris idonee comparans ad reliquam dictionem; quod eveniet, si eum be- nevolum, attentum, docilem confecerit. Quare qui bene ex- ordiri causam volet, eum necesse est g-enus suae causae di- %enter ante cognoscere. Genera causarum quinque sunt: honestum, admirabile, humile, anceps, obscurum. Honestum causae genus est, cui statim sine oratione nostra favet audi- toris animus; admirabile, a quo est alienatus animus eorum, qui audituri sunt; humile, quod negligitur ab auditore etnon magnopere attendendum videtur; anceps, in quo aut iudi- catio dubia est aut causa et honestatis et turpitudinis parti- ceps, ut et benevolentiam pariat et offensionem; obscurum, in quo aut tardi auditores sunt aut difficilioribus ad cogno- scendum negotiis causa est implicata. Quare quoniam tam diversa sunt genera causarum, exordiri quoque dispari ra- tione in uno quoque genere necesse est, Igitur exordium in13 LIBER 1. CAP. 15—16. §. 20—22. 115 duas partes dividitur. in principium et in insinuationem. Principium est oratio perspicue et protinus conficiens audi- torem benevolum aut docilem aut attentum. Insinuatio est oratio quadam dissimulatione et circuitione obscure subiens auditoris animum. 21. In adrnirabili genere causae, si non omnino infesti auditores erunt, principio benevolentiam comparare licebit. Sin erunt vehementer abalienati, confug-ere necesse erit ad insinuationem. Nam ab iratis si perspicue pax et benevolen- tia petitur, non modo ea non invenitur, sed aug-etur atque inflammatur odium. In humili autem genere causae contemp- tionis tollendae causa necesse est attentum efficere audi- torem. Anceps genus causae si dubiam iudicationem habe- bit, ab ipsa iudicatione exordiendum est. Sin autem partem turpitudinis, partem honestatis habebit, benevoientiam ca- ptare oportebit, ut in genus honestum causa translata vide- atur. Quum autem erit honestum causae genus, vel praeteriri principium poterit vel, si commodum fuerit, aut a narratione incipiemus aut a leg-e aut ab aliqua firmissima ratione nostrae dictionis; sin uti principio placebit, benevoJentiae partibus utendum est, utid, quod est, augeatur. XVI. In obscuro causae genere per principium dociles auditores efficereopor- tebit. Nunc quoniam quas res exordio conficere oporteat dictum est, reliquum est, ut ostendatur, quibus quaeque ra~ tionibus res confici possit. 22. Benevolentia quattuor ex locis comparatur: ab no- stra, ab adversariorum, ab iudicumpersona, a causa. Ab nostra [persona], si de nostris factis et officiis sine adrogantia di- cemus; si crimina illata et aliquas minus honestas suspicio- nes iniectas diluemus; si, quae incommoda acciderint aut quae instent difficultates, proferemus; si prece et obsecra- tione humili ac supplici utemur. Ab adversariorum autem, si eos aut in odium aut in invidiam aut in contemptionem adducemus. In odium ducentur, si quod eorum spurce, su- perbe, crudeliter, malitiose factum proferetur; in invidiam, si vis eorum, potentia, divitiae, cognatio, pecuniae proferen- tur atque eorum usus adrogans et intolerabilis, ut his rebus magis videantur quam causae suae confidere; in contempti-116 DE INVENTIONE U onem adducentur, si eorum inertia, negligentia, ignavia, de- sidiosum studium et luxuriosum otium proferetur. Ab audi- torum persona benevolentia captabitur, si res ab iis fortiter, sapienter, mansuete gestae proferentur, ut ne qua adsenta- tio nimia significetur, si de iis quam honesta existimatio quantaque eorum iudicii et auctoritatis exspectatio sit osten- detur; ab rebus, si nostram causam laudando extollemus, adversariorum causam per contemptionem deprimemus. 23. Attentos autem faciemus, si demonstrabimus ea, quae dicturi erimus, magna, nova, incredibilia esse et aut ad omnes aut ad eos, qui audient, aut ad aliquos illustres homines aut ad deos immortales aut ad summam rem publicam perti- nere; et si pollicebimur nos brevi nostram causam demon- straturos, atque exponemus iudicationem aut iudicationes, si plures erunt. Dociles auditores faciemus, si aperte et bre- viter summam causae exponemus, hoc est, in quo consistat controversia. Et quum docilem velis facere, simul attentum facias oportet. Nam is est maxime docilis, qui attentissime est paratus audire. XVII. Nunc insinuationes quemadmodum tractari con- veniat, deinceps dicendum videtur. Insinuatione igitur uten- dum est, quum admirabile genus causae est, hoc est, ut ante diximus, quum animus auditoris infestus est. Id autem tri- bus ex causis fit maxime: si aut inest in ipsa causa quae- dam turpitudo aut ab iis, qui ante dixerunt, iam quiddam au- ditori persuasum videtur aut eo tempore locus dicendi datur, quum iam illi, quos audire oportet, defessi sunt audiendo. Nam ex hac quoque re non minus, quam ex primis duabus, in oratore nonnumquam animus auditoris offenditur. 24. Si cau- sae turpitudo contrahit offensionem, aut pro eo homine, in quo offenditur, alium hominem, qui diligitur, interponi opor- tet; aut pro re, in qua offenditur, aliam rem, quae probatur; aut pro re hominem aut pro homine rem, ut ab eo, quod odit, ad id, quod diligit, auditoris animus traducatur; et dis- simulare te id defensurum, quod existimeris; deinde, quum iam mitior factus erit auditor, ingredi pedetemptim in defen- sionem et dicere ea, quae indignentur adversarii, tibi quo- que indigna videri: deinde, quum lenieris eum, qui audiet,15 LIBER I. CAP. 17—18. S. 23—25. 117 demonstrare nihil eorum ad te pertinere et negare te quid- quam de adversariis esse dicturum, neque hoc neque illud; ut neque aperte laedas eos, qui di%untur, et tamen id ob- scure faciens, quoad possis, alienes ab eis auditorum volun- tatem; et aliquorum iudicium simili de re aut auctoritatem proferre imitatione dignam; deinde eandem aut consimilem aut maiorem aut minorem agi rem in praesenti demonstrare. 25. Sin oratio adversariorum fidem videbitur auditoribus fe- cisse — id quod ei, qui intelligit, quibus rebus fides fiat, fa- cile erit cognitu — oportet aut de eo, quod adversarii fir- missimum sibi putarint et maxime ii, qui audient, probarint, primum te dicturum polliceri, aut ab adversarii dicto exor- diri et ab eo potissimum, quod ilie nuperrime dixerit, aut dubitatione uti, quid primum dicas aut cui potissimum loco respondeas, cum admiratione. Nam auditor quum eum, quem adversarii perturbatum putavit oratione, videt animo firmis- simo contra dicere paratum, pierumque se potius temere adsensisse, quam illum sine causa confidere arbitratur. Sin auditoris studium defatig-atio abalienavit a causa, te brevius, quam paratus fueris, esse dicturum commodum estpolliceri; non imitaturum adversarium. Sin res dabit, non inutile est ab aliqua re nova aut ridicula incipere aut ex tempore quae nata sit; quodgenus strepitus,acclamatio est;autiam parata, quae vei apolog-um vel fabulam vel aliquam contineat irri- sionem; aut si rei dig-nitas adimet iocandi facultatem, aliquid triste, novum, horribile statim non incommodum est iniicere. Nam, ut cibi satietas et fastidium aut subamara aliqua re relevatur aut dulci mitigatur, sic animus defessus audiendo aut admiratione integratur aut risu novatur. XVIII. Ac separatim quidem, quae de principio et de insinuatione dicenda videbantur, haec fere sunt. Nunc quid- dam brevi communiter de utroque praecipiendum videtur. Exordium senlentiarum et gravitatis plurimum debet habere et omnino omnia, quae pertinent ad dignitatem, in se con- tinere, propterea quod id optime faciendum est, quod ora- torem auditori maxime commendat: splendoris et festivitatis et concinnitudinis minimum, propterea quod ex his suspicio quaedam apparationis atque artificiosae diligmtiae nascitur;118 DE INVENTIONE 16 quae maxime orationi fidem, oratori adimit auctoritatem. 26. Vitia vero haec sunt certissima exordiorum, quae sum- mopere vitareoportebit: vulg-are, commune, commutabile, longum, separatum, translatum, contra praecepta. Vulg-are est, quod in plures causas potest accommodari, ut conve- nire videatur. Commune est, quod nihilo minus in hanc, quarn in contrariam partem causae, potest convenire. Commutabile est, quod ab adversario potest leviter mutatum ex contraria parte dici. Longum est, quod pluribus verbis aut sententiis ui~ tra quam satis est producitur. Separatum est, quod non ex ipsa causa ductum est nec sicut aliquod membrum adnexum orationi. Translatum est, quod aliud conficit, quam causae ge- nus postulat: ut si qui dociiem faciat auditorem, quam be- nevolentiam causa desideret, aut si principio utatur, quum insinuationem res postulet. Contra praecepta est, quod nihil eorum efficit, quorum causa de exordiis praecepta tradun- tur; hoc est, quod eum, qui audit, neque benevolum neque attentum neque doeilem efficit, aut, quo nihil profecto peius est, ut contra sit, facit. Ac de exordio quidemsatisdictumest. XIX. 27. Narratio est rerum gestarum aut ut gestarum expositio. Narrationum genera tria sunt. Unum g-enus est, in quo ipsa causa et omnis ratio controversiae continetur; alterum, in quo digressio aiiqua extra causam aut crimina- tionis aut similitudinis aut delectationis non alienae ab eo negotio, quo de agitur, aut amplificationis causa interponi- tur. Tertium genus est remotum a civilibus causis, quod de- lectationis causa non inutili cum exercitatione dicitur et scribitur. Eius partes sunt duae, quarum altera in negotiis, altera in personis maxime versatur. Ea, quaein negotiorum expositione posita est, tres habet partes, fabulam, historiam, argumentum. Fabula est, in qua nec verae nec veri similes res continentur, cuiusmodi est: Angues ingentes aliies, iuncti iugo ... Historia est gesta res, ab aetatis nostrae memoria remota: quod genus: Appius indixit Karthaginiensibus ~bellum. Argumentum est ficta res, quae tamen fieri potuit. Huius- modi apud Terentium:17 LIBER I. CAP. 19—20. S. 26—28. 119 Nam is postquam excessii ex ephebis, Sosia.... Illa autem narratio, quae versatur in personis, eiusmodi est. ut in ea simul cum rebus ipsis personarum sermones et ani- mi perspiei possint, hoe rnodo: Venitad me saepe clamiians: Quid agis, Micio? Cur perdis adolesceniem noibis? cur amat? Cur poiat? cur tu his rebus sumptum suggeris? Vestiiu nimio indulges, nimium ineptus es. Nimium ipse est durus praeter aequumque ei bonum. Hoc in genere narrationis multa debet inesse festivilas, con- fecta ex rerum varietate, animorum dissimilitudine, gravitate, levitate, spe, metu, suspicione, desiderio, dissimulatione, erro- re, misericordia, fortunae commutatione, insperato incommo- do, subita laetitia, iucundo exitu rerum. Verum haec ex iis, quae postea de elocutione praecipientur, ornamenta sumentur. 28. Nunc de narratione ea, quae causae continet expo- sitionem, dicendum videtur. XX. Oportet igitur eam tres ha- bere res: ut brevis, ut aperta, ut probabilis sit. Brevis erit, si, unde necesse est, inde initium sumetur et non ab ultimo repetetur, et si, cuius rei satis erit summam dixisse, eius partes non dicentur — nam saepe satis est, quid facturn sit, dicere, non ut enarres, quemadmodum sit factum —, et si non longius, quam quod scitu opus est, in narrando proce- detur, et si nullam in rem aliam transibitur; et si ita dicetur, ut nonnumquam ex eo, quod dictum est, id, quodnonest dictum, intelligatur; et si non modo id, quod obest, verum etiam id, quod nec obest nec adiuvat*, praeteribitur; et si sernel unum quidque dicetur; et si non ab eo, in quo pro- xime desitum erit, deinceps incipietur. Ac multos imitatio brevitatis decipit, ut, quum se breves putent esse, longissimi sint; quum dent operam, ut res multas brevi dicant, non ut omnino paucas res dicant et non plures, quam necesse sit. Nam plerisque breviter videtur dicere, qui ita dicit: Accessi ad aedes. Puerum evocavi. Respondit. Quaesivi dominum. Domi negavit esse. Hic, tametsi tot res brevius non potuit dicere, tamen, quia satis fuit dixisse: Domi negavit esse, fit rerum multitudine longus. Quare hoc quoque in genere vi- tanda est brevitatis imitatio et non minus rerum non neces-120 DE INVENTIONE 18 sanarum, quam verborum multitudine supersedendum est. 29. Aperta autem narratio poterit esse, si, ut quidque pri- mum gestum erit, ita primum exponetur, et rerum ac tem- porum ordo servabitur, ut ita narrentur, ut gestae res erunt aut ut potuisse geri videbuntur. Hic erit considerandum, ne quid perturbate, ne quid contorte dicatur, ne quam in aliarn rem transeatur, ne ab ultimo repetatur, ne ad extremum prodeatur, ne quid, quod ad rem pertineat, praetereatur; et omnino, quae praecepta de brevitate sunt, hoc quoque in genere sunt conservanda. Nam saepe res parum est intei- lecta longitudine magis, quam obscuritate narrationis. Ac verbis quoque dilucidis utendum est; quo de genere dicen- dum est in praeceptis elocutionis. XXI. Probabilis erit nar- ratio, si in ea videbuntur inesse ea, quae solent apparere in veritate; si personarum dignitates servabuntur; si causae factorum exstabunt; si fuisse facultates faciundi videbuntur; si tempus idoneum, si spatii satis, si locus opportunus ad eam rem, qua de re narrabitur, fuisse ostendetur, si res et ad eorum, qui agent, naturam et ad vulgi morem et ad eorum, qui audient, opinionem accommodabitur. Ac veri quidem similis ex his rationibus esse poterit. 30. Illud autem praeterea considerare oportebit, ne, aut quum obsit narratio aut quum nihil prosit, tamen interponatur; aut non loco aul non, quemadmodum causa postulat, narretur. Obest tum, quum ipsius rei gestae expositio magnam excipit offensio- nem, quam argumentando et causam agendo leniri oportebit. Quod quum accidit, membratim oportebit partes rei gestae dispergere in causam et ad unam quamque confestim ratio- nem accommodare, ut vulneri praesto medicamentum sit et odium statim deferisio mitiget. Nihil prodest narratio tum, quum ab adversariis re exposita nostra nihil interest ite- rum aut alio modo narrare; aut ab iis, qui audiunt, ita tenetur negotium, ut nostra nihil intersit eos alio pacto docere. Quod quum accidit, omnino narratione superse- dendum est. Non loco dicitur, quum non in ea parte oratio- nis collocatur, in qua res postulat; quo de genere agemus tum, quum de dispositione dicemus; nam hoc ad dispositio- nem pertinet. Non quemadmodum causa postulat, narratur,19 LIBER I. CAP. 21—22. §. 29—32. 121 quum aut id, quod adversario prodest, dilucide et ornate exponitur aut id, quod ipsum adiuvat, obscure dicitur et ne- gligenter. Quare, ut hoc vitiurn vitetur, omnia torquenda sunt ad commodum suae causae, contraria7 quae praeteriri poterunt, praetereundo,quae iilustria erunt, leviter attingendo, sua diligenter et enodate narrando. Ac de narratione qui- dem satis dictum videtur; deinceps ad partitionem trans- eamus. XXII. 31. Recte habita in causa partitio iilustrem et perspicuam tolam efficit orationem. Partes eius sunt duae, quarum utraque magno opere ad aperiendam causam et con stituendam pertinet controversiam. Una pars est, quae quid cum adversariis conveniat et quid in controversia relinqua- tur, ostendit; ex qua certum quiddam destinatur auditori, in quo animum debeat habere occupatum. Altera est, in qua rerum earum, de quibus erimus dicturi, breviter expositio ponitur distributa; ex qua coniicitur, ut eertas animo res teneat auditor, quibus dictis inteJIig-at fore peroratum. Nunr utroque genere partitionis quemadmodum conveniat uti, bre- viter dicendum videtur. Quae partitio, quid conveniat aut quid non conveniat, ostendit, haec debet illud, quod conve- nit, inclinare ad suae causae commodum, hoc modo: Inter- feetam matrem esse a filio convenit mihi cum adversariis. Item contra: Interfectum esse a Clytaemnestra Agamemno- nem convenit. Nam hic uterque et id posuit, quod conveni- ebat, et tamen suae causae commodo consuluit. Deinde, quid controversiae sit, ponendam est in iudicationis expo- sitione; quae quemadmodum inveniretur, ante dictum est. 32. Quae partitio rerum distributam continet expositio- nem , haec habere debet brevitatem, absolutionem, pau- citatem. Brevitas est, quum nisi necessarium nullum adsu- mitur verbum. Haec in hoc genere idcirco est utilis. quod rebus ipsis et partibus causae, non verbis neque extraneis ornamentis animus auditoris tenendus est. Absolutio est, per quam omnia, quae incidunt in causam, genera, de qui- bus dicendum est, amplectimur. In qua partitione videndum est, ne aut aliquod genus utile relinquatur aut sero extra partitionem, id quod vitiosissimum ac turpissimum est, in-122 DE INVENTIONE 20 feratur. Paucitas in partitione servatur, si genera ipsa rerum ponuntur neque permixte cum partibus implieantur. Nam genus est, ^quod plures partes amplectitur, ut animal. Pars est, quae subest generi, ut equus. Sed saepe eadem res alii genus, alii pars est. Nam homo animalis pars est, Thebani aut Troiani genus. XXIII. Haec ideo diligentius inducitur praescriptio, ut, aperte intellecta generali partitione, pau- citas generum in partitione servari possit. Nam qui ita par- titur: Ostendam propter cupiditatem et audaciam et avaritiam adversariorum omnia incommoda ad rem publicam perve- nisse, is non intellexit in partitione, exposito genere, partem se g-eneris admiscuisse. Nam genus est omnium nimirum libidinum cupiditas: eius autem generis sine dubio pars est avaritia. 33. Hoc igitur vitandum est, ne, cuius genus posueris, eius sicuti aliquam diversam ac dissimilem partem ponas in eadem partitione. Quodsi quod in genus plures incident par- tes, id quum in prima causae partitione erit simpliciter ex- positum, distribuetur tempore eo commodissime, quum ad ipsum ventum erit explicandum in causae dictione post par- titionem. Atque illud quoque pertinet ad paucitatem, ne aut plura, quam satis est, demonstraturos nos dicamus, hoc mo- do: Ostendam adversarios, quod arguimus, etpotuissefacere et voluisse et fecisse; nam fecisse satis est ostendere: aut, quum' in causa partitio nulla sit et quum simplex quiddam agatur, tamen utamur distributione; id quod perraro potest accidere. Ac sunt alia quoque praecepta partitionum, quae ad huncusumoratoriumnontanto opere pertineant, quae ver- santur in pliilosophia, ex quibus haec ipsa transtulimus, quae convenire videbantur, quorum nihil in caeteris artibus in- veniebamus. Atque his de partitione praeceptis, in omni dictione meminisse oportebit, ut et prima quaeque pars, ut exposita est in partitione, sic ordine transigatur et omnibus explicatis peroratum sit; hoc modo, ut ne quid posterius praeter conclusionem inferatur. Partitur apud Terentium breviter et commode senex in Andria, quae cognoscere li- bertum velit:.21 LIBER I. CAP. 23—24. §. 33—85. 123 Eo pacto ei gnali vitam et consilium meum Cognosces et quid facere in hac re te velim. Itaque quemadmodum in partitione proposuit, ita narrat, primum vitam filii: Nam is postquam excessitex ephebis, Sosia .... Deinde suum consilium: Et nunc id operam do---- Deinde quid Sosiam velit facere, id quod postremum posuit in partitione, postremum dieit: Nunc tuum est officium____ Quemadrnodum igitur hic et ad primam quamque partem primum accessit et omnibus absoiutis finem dicendi fecit, sic nobis placet et ad singulas partes accedere et omnibus absolutis perorare. Nunc de confirmatione deinceps, ita ut ordo ipse postulat, praecipiendum videtur. XXIV. 34. Confirmatio est, per quam argnmentando nostrae causae fidem et auctoritatem et firmamentum adiun- git oratio. Huius partis certa surit praecepta, quae in singula causarum dividentur genera. Yerumtamen non incommodum videtur quandam silvam atque materiam universam ante per- mixtam et confusam exponere omnium argumentationum, post auterri tradere, quemadmodum unum quodque causae genus, hinc omnibus argumentandi rationibus tractis, confir- mari oporteat. Omnes res arg-umentando confirmantur aut ex eo, quod personis, aut ex eo, quod negotiis est attributum. Ac per- sonis has res attributas putamus, nomen, naturam, victum, fortunam, habitum, adfectionem, studia, consilia, facta, casus, orationes. Nomen est, quod uni cuique personae datur, quo suo quaeque proprio et certo vocabuio appellatur. Naturam ipsam definire difficile est; partes autem eius enumerare eas, quarum indigemus ad hanc praeceptionem, facilius est. 35. Eae autem partim divino, partim mortali in genere ver- santur. Mortalium autem pars in hominum, pars in bestiarum genere numerantur. Atque hominum genus et in sexu consi- deratur, virile an muliebre sit, et in natione, patria, cogna- tione, aetate. Natione, Graius an barbarus; patria, Athenien- sis an Lacedaemonius; cognatione, quibus maioribus, quibus124 DE. JLNVENTIONE 22 consanguineis; aetate, puer an adolescens, natu grandior an senex. Praeterea commoda et incommoda considerantur ab natura data animo aut corpori, hoc modo: valens an imbecii- lus; longus an brevis; formosus an deformis; velox an tardus sit; acutus an hebetior; memor an obliviosus; comis, officio- sus, pudens,patiens an contra. Et omnino,quae a natura dan- tur animo et corpori, considerabuntur .... in natura conside- randa sunt. Namquae industria comparantur, ad habitum per- tinent, de quo posterius est dicendum. XXV. In victu consi- derare oportet, apud quos et quo more et cuius arbitratu sit educatus, quos habuerit artium liberalium magistros, quos vivendi praeceptores, quibus amicis utatur, quo in negotio, quaestu, artificio sit occupatus, quo modo rem familiarem ad- ministret, qua consuetudine domestica sit. In fortuna quaeri- tur, servus sit an liber, pecuniosus an tenuis, privatus an cum potestate: si cum potestate, iure an iniuria; felix, clarus an contra; quales liberos habeat. Ac si de non vivo quaeretur, etiam quali morte sit adfectus, erit considerandum. 36. Ha- bitum autem hunc appellamus: animi aut corporis constan- tem et absolutam aliqua in re perfectionem, ut virtutis aut ar- tis alicuius perceptionem aut quamvis scientiam et item cor- poris aliquam commoditatem non natura datam, sed studio et industria partam. Adfectio est animi aut corporis ex tem- pore aliqua de causa commutatio, ut laetitia, cupiditajs, me- tus, molestia, morbus, debilitas et alia, quae in eodem genere reperiuntur. Studium est autem animi adsidua et vehemens ad aliquam rem applicata magna cum voluntate occupatio, ut philosophiae, poeticae, geometriae, litterarum. Consilium est aliquid faciendi non faciendive excogitata ratio. Facta autem et casus et orationes tribus ex temporibus considera- buntur: quid fecerit aut quid ipsi acciderit aut quid dixerit, et quid faciat, quid ipsi accidat, quid dicat, aut quid factu- rus sit, quid ipsi casurum sit, qua sit usurus oratione. Ac personis quidem haec videntur esse attributa. XXVI. 37. Negotiis autem quae sunt attributa, partim sunt continentia cum ipso negotio, partim in gestione nego- tii considerantur, partim adiuncta negotio sunt, partim ge- stum negotium consequiintur. Continentia cum ipso negotio23 LIBER I. CAP. 25—27. §. 36—40. 125 sunt ea, quae semper adfixa esse videntur ad reru neque ab ea possunt separari. Ex his prima est brevis complexio to- tius negotii, quae summam eontinet facti, hoc modo: Paren- tis occisio, patriae proditio; deinde causa eius summae, per quam et quam ob rem et cuius rei causa factum sit quaere- tur; deinde ante g-estam rem quae facta sint, continenter us- que ad ipsum negotium; deinde, in ipso gerendo negotio quid actum sit; deinde, quid postea factum sit. 38. In gestione autem negotii, qui locus secundus erat de iis, quae negotiis attributa sunt, quaeretur locus, tempus, modus, occasio, facultas. Locus consideratur, in quo res gesta sit, ex opportunitate, quam videatur habuisse ad ne- gotium administrandum. Ea autem opportunitas quaeritur ex mag-nitudine, intervallo, long-inquitate, propinquitale, so- litudine, celebritate, natura ipsius loci et vicinitate totius re- gionis; ex his etiam attributionibus: sacer an profanus, pu- blicus an privatus, alienus an ipsius, de quo agitur, locus sit aut fuerit. 39. Tempus autem est id, quo nunc utimur — nam ipsum quidem g*eneraliter definire difficile est — pars quaedam aeternitatis cum alicuius annui, mensurni, diurni, [vespertini] nocturnive spatii certa significatione. In hoc et quae praeterierint considerantur; et eorum ipsorum, quaeaut proptervetustatem obsoleverint aut incredibilia videantur, ut iam in fabularum numerum reponantur; et quae iam diu ge- sta et a memoria nostra remota, tamen faciant fidem vere tradita esse, quod eorum monumenta certa in litteris exstent; et quae nuper g-esta sint, quae scire plerique possint; et item quae instent in praesentia et quum maxime fiant efc quae consequantur. In quibus potest considerari, quid ocius et quid serius futurum sit. Et item communiter in tempore perspiciendo longinquitas eius est consideranda. Nam saepe oportet commetiri cum tempore negotium et videre, potu- eritne aut magnitudo neg-otii aut multitudo rerum in eo transigi tempore. Consideratur autem tempus et anni et mensis et diei et noctis et vigiliae et horae et in aliqua parte alicuius horum. XXVII. 40. Oceasio autem est pars temporis habens in se alicuius rei idoneam faciendi aut non faciendi opportunitatem. Quare cum tempore hoc differt: nam genere126 DE INYENTIONE 24 quidern utrumque idem esse intelligitur; verum in tempore spatium quodam modo declaratur, quod in annis aut in anno aut in aliqua anni parte spectatur; in occasione ad spatium temporis faciendi quaedam opportunitas intelligitur adiuncta. Quare quum genere idem sit, fitaliud, quod parte quadam et specie, ut dixirnus, differat. Haec distribuitur in tria ge- nera, publicum, commune, singulare. Publicum est, quod civitas universa aliqua de causa frequentat, ut ludi, dies fe- stus, belium. Commune est, quod accidit omnibus eodem fere tempore, ut messis, vindemia, calor, frigus. Singiilare autem est, quod aliqua de causa privatim alicui solet accidere, ut nuptiae, sacrificium, funus, convivium, somnus. 41. Modus autem est, in quo, quemadmodum et quo anirno factum sit, quaeritur. Eius partes sunt prudentia et imprudentiai Pru- dentiae autem ratio quaeritur ex iis, quae clam, palam, vi, persuasione fecerit. Imprudentia autem in purgationem con- fertur, cuius partes sunt inscientia, casus, necessitas, et in adfectionem anirni, hoc est, moiestiam, iracundiam, amorem et caetera, quae in simili genere versantur. Facultates sunt, aut quibus faciiius fit aut sine quibus aiiquid confici non potest. XXVIII. Adiunctum negotio autem id intelligitur, quod maius et quod minus et quod simile erit ei negotio, quo de agitur, et quod aeque magnum et quod contrarium et quod disparatum, et genus et pars et eventus. Maius et minus et aeque magnum ex vi et ex numero et ex figura negotii, sic- ut ex statura corporis, consideratur. 42. Simile autem ex speeie comparabili aut ex conferenda atque adsimulanda na- tura iudicatur. Contrarium est, quod positum in genere di- verso ab eodem, cui contrarium dicitur, plurimum distat, ut frigus calori, vitae mors. Disparatum autem est id, quod ab aliqua re praepositione negationis separatur, hoc modo: sapere et non sapere. Genus est, quod partes aliquas am- plectitur, ut cupiditas. Pars est, quae subest generi, ut amoi\ avaritia. Eventus est exitus alicuius negotii, in quo quaeri solet, quid ex quaque re evenerit, eveniat, eventurum sit. Quarehoc in genere, ut commodius, quid eventurum sit, ante animo colligi possit, quid quaque ex re soleat evenire, con-25 LIBER I. CAP. 28—29. §. 41—45. 127 siderandum- est, hoc modo: Ex adroganiia odium, ex inso- lentia adrogantia. 43. Quarta autem pars est ex iis, quas negotiis dice- bamus esse attributas, consecutio. In hac eae res quaeruntur, quae gestum negotium consequuntur: primum, quod factum est, quo id nomine appellari conveniat; deinde eius facti qui sint principes et inventores, qui denique auctoritatis eius et inventionis comprobatores atque aemuli: deinde ecquae de ea re aut eius rei sit lex, consuetudo, actio, iudicium, sci- entia, artificium; deinde natura eius,evenire vulg*o soleat an insolenter et raro; postea homines id sua auctoritate com- probare an offendere in iis consuerint; et caetera, quae factum aliquod similiter confestim aut ex intervallo solent consequi. Deinde postremo attendendum est, num quae res ex iis rebus, quae positae sunt in partibus honestatis aut utilitatis, consequantur; de quibus in deliberativo genere causae distinctius erit dicendum. Ac negotiis quidem fere res eae, quas commemoravimus, sunt attributae. XXIX. 44. Omnis autem arg-umentatio, quae ex iis iocis, quos commemoravimus, sumetur , aut probabilis aut necessaria debebit esse. Etenim, ut breviter describamus, argumentatio videtur esse inventum aliquo ex genere, rem aiiquam aut probabiliter ostendens aut necessarie demon- strans. Necessarie demonstrantur ea, quae aliter ac dicuntur nec fieri nec probari possunt, hocmodo: Sipeperit, cum viro concubuit. Hoc genus argumentandi, quod in necessaria demonstratione versatur, maxime tractatur in dicendo aut per complexionem aut per enumerationem aut per simplicem conclusionem. 45. Complexio est, in qua, utrum concesseris, reprehenditur, ad hunc modum: Si improbus est, cur uteris ? si probus, cur accusas ? Enumeratio est, in qua, pluribus rebus expositis et caeteris infirmatis, una reliqua necessario confirmatur, hoc pacto: "Necesse est aut inimicitiarum causa ab hoc esse occisum aut metus aut spei aut alicuius amici gratia aut, si horum nihil est, ab hoc non esse occisum; nam sine causa maleficium susceptum non potest esse: sed ne- que inimicitiae fuerunt nec metus ullus nec spes ex morte illius alicuius commodi neque ad amicum huius aliquem128 DE INVENTIONE mors illius pertinebat. Relinquitur igitur, ut ab hoc non sit occisus. Simplex autem conclusio ex necessaria consecu- tione conficitur, hoc modo: Si vos me istud eo tempore fe- cisse dicitis, ego autem eo ipso tempore trans mare fui, relinquitur, ut id, quod dicitis, non modo non fecerim, sed ne potuerim quidem facere. Atque hoc diligenter op.ortebit videre, ne quo pacto genus hoc refelli possit, ut ne confir- matio modum in se argumentationis solum habeat et quan- dam similitudinem necessariae conclusionis, verum ipsa ar- gumentatio ex necessaria ratione consistat. 46. Probabile autem est id, quod fere solet fieri aut quod in opinione positum est aut quod habet in se ad haec quandam sirnilitudinem, sive id falsum est sive verum. In eo genere, quod fere fieri solet, probabile huiusmodi est: Si mater est, diligit filium: si avarus est, negligit ius iuran- dum. In eo autem, quod in opinione positum est, huiusmodi sunt probabilia: Impiis apud inferos poenas esse paratas; Eos, qui philosophiae dent operam, non arbitrari deos esse. XXX. Similitudo autem in contrariis et paribus et in iis re- bus, quae sub eandem rationem cadunt, maxime spectatur. In contrariis, hoc modo: Nam si iis, qui imprudentes lae- serunt, ignosci convenit, iis, qui necessario profuerunt, ha- beri gratiam non oportet. 47. Ex pari, sic: Nam ut locus in mari sine portu navibus esse non potest tutus, sic animus sine fide stabilis amicis non potest esse. In iis rebus, quae sub eandem rationem cadunt, hoc modo probabile conside- ratur: Nam si Rhodiis turpe non est portorium locare, ne Hermocreonti quidem turpe est conducere. Haec tum vera sunt, hoc pacto: Quoniam cicatrix est, fuit vulnus; tum veri similia, hoc modo: Si muitus erat in calceis pulvis, ex itinere eum venire oportebat. Omne autem — ut certas quasdam in partes distribu- amus—probabile, quod sumitur ad argumentationem, aut signum est aut credibile aut iudicatum aut comparabile. 48. Signum est, quod sub sensum aliquem cadit et quiddam significat, quod ex ipso profectum videtur, quod aut ante fuerit aut in ipso neg-otio aut post sit consecutum, et tamen indiget testimonii et gravioris confirmationis, ut cruor, fuga,27 LIBER I. CAP. 30—31. §. 46—51. 129 pallor, pulvis, et quae his sunt similia. Credibile est, quod sine ulio teste auditoris opinione firmatur, hoc modo: Nemo est, qui non liberos suos ineolumes et beatos esse cupiat. ludicatum est res adsensione aut auctoritate aut iudicio ali cuius aut aliquorum comprobata. Id tribus in generibus spe- ctatur, religioso, communi, approbato. Religiosum est, quod iurati legibus iudicarunt. Commune est, quod omnes vulgo probarunt et secuti sunt, huiusmodi: ut maioribus natu ad- surg-atur, ut supplicum misereatur. Approbatum est, quod homines, quum dubium esset, quale haberi oporteret, sua constituerunt auctoritate: velut [Horatii factum a popuio ap- probatum, quod occidit sororem, quum illa devictum Curia- tium hostem defleiet; vel ut] Gracchi patris factum, quem Popuius Romanus ob id [factum], quod insciente collega in censura non nihil gessit, J^ost censuram consulem fecit. 49, Comparabile autem est, quod in rebus di versis simiiem aliquam rationem continet. Eius partes sunttres: imago, coliatio5 exemplum. Imag-o est oratio demonstrans corporum aut na- turarum simililudinem. Collatio est oratio rem cum re ex simiiitudine conferens. Exemplum est, quod rem auctoritate aut casu alicuius hominis aut negotii confirmat aut infirmat. Horum exempla et descriptiones in praeceptis elocutionis cognoscentur. Ac fons quidem confirmationis, ut facultas tulit, apertus est nec minus dilucide, quam rei natura fere- bat, demonstratus est; quemadmodum autem quaeque con- stitutio et pars constitutionis et omnis controversia, sive in ratione sive in scripto versabitur, tractari debeat et quae in quamque argumentationes conveniant, singillatim in secundo libro de uno quoque g-enere dicemus. In praesenti tantum- modo numeros et modos et partes argumentandi confuse et permixtim dispersimus; post descripte et eiecte in genus quodque causae, quid cuique conveniat, ex hac copia dige- remus. 50. Atque inveniri quidem omnis ex his locis argumen- tatio poterit: inventam exornari et certas in partes distingui et suavissimum est et summe necessarium et ab artis scri- ptoribus maxime neglectum. Quare et de ea praeceptione nobis et in hoc loco dicendum visum est, ut ad inventionen cicer. i. 9130 DE INVENTIONE 28 argumenti absolutio [quoque] argumentandi adiungeretur. Et magna cum cura et diiigentia locus hic omnis consideran- dus est, quod rei non solum magna utiJitas est, sed praeci- piendi quoque summa difficultas. XXXI. 51. Omnis igitur argumentatio aut per inductio- nem tractanda est aut per ratiocinationem. Inductio est ora- tio, quae rebus non dubiis captat adsensionem eius, quicum instituta est; quibus adsensionibus facit, ut illi dubia quae- dam res propter similitudinem earum rerum, quibus adsen- sit, probetur; velut apud Socraticum Aeschinem demon- strat Socrates cum Xenophontis uxore et cum ipso Xeno- phonte Aspasiam locutam: Dic mihi, quaeso, Xenophontis uxor, si vicina tua melius habeat aurum, quam tu habes, utrum iliiusne an tuum malis? IJlius, inquit. Quid, si vestem et caeterum ornatum muliebrem pretii maioris habet, quam tuhabes, tuumne an illius malis? Respondit: Ulius vero. Age sis, inquit, quid? si virum illa meliorem habeat, quam tu habes, utrumne tuum virum malis an illius? Hic mulier erubuit. 52. Aspasia autem sermonem cum ipso Xenophonte instituit. Quaeso,inquit,Xenophon,sivicinus tuus equum me- liorem habeat, quam tuus est, tuumne equum maiis an illius ? Illius, inquit. Quid, si fundum meJiorem habeat, quam tu ha- bes, utrum tandem fundum habere maJis? HJum, inquit, me- Jorem scilicet. Quid. si uxorem meliorem habeat, quam tu habes. utram malis? Atque hic Xenophon quoqueipse tacuit. Post Aspasia: Quoniam uterque vestrum, inquit, id mihi so- .um non respondit, quod ego soJum audire volueram, egomet dicam, quid uterque cogitet. Nam et tu, mulier, optimum vi- rum vis habere et tu, Xenophon, uxorem habere lectissimam maxime vis. Quare, nisi hoc perfeceritis, ut neque vir me- lior neque femina lectior in terris sit, profecto semper id, quod optimum putabitis esse, multo maxime requiretis, ut et tu maritus sis quam optimae et haec quam optimo viro nupta sit. Hic quum rebus non dubiis adsensum esset, factum est propter similitudinem, ut etiam illud, quod dubium videretur, si quis separatim quaereret, id pro certo propter rationem rogandi concederetur. 53. Hoc modo sermonis plurimum Socrates usus est, propterea quodnihil ipse adferre ad per-29 LIBER I. CAP. 31 — 33. §. 51—55. 131 suadenaum volebat, sedex eo, quod sibi ille dederat, qui- cum disputabat, aliquid conficere malebat, quod ille ex eo, quod iam concessisset, necessario approbare deberet. XXXII. Hoc in genere praecipiendum nobis videtur primum, ut illud, quod inducemus per similitudinem, eiusmodi sit, ut sit necesse concedi. Nam ex quo postulabimus nobis illud, quod dubium sit, concedi, dubium esse id ipsum non opor- tebit. Deinde iilud, cuius confirmandi causa fiet inductio, videndum est, ut simile iis rebus sit, quas res quasi non du- bias ante induxerimus — nam aliquid ante concessum nobis esse nihil proderit, si ei dissimile erit id, cuius causa illud concedi primum voluerimus —; deinde nemo intelligat, quo spectent illae primae inductiones et ad quem sint exitum perventurae. 54. Nam qui videt, si ei rei, quam primo roge- tur, recte adsenserit, illam quoque rem, quae sibi dispiiceat, esse necessario concedendam, plerumque aut non respon- dendo aut male respondendo longius rogationem procedere non sinit. Quare ratione rogationis imprudens ab eo, quod coneessit, ad id, quod non vult concedere, deducendus est. Extremum autem aut taceatur oportet aut concedatur aut negetur. Si negabitur, aut ostendenda similitudo est earum rerum, quae ante concessae sunt, aut alia utendum est indu- ctione. Si concedetur, concludenda est argumentatio. Si ta- cebitur, elicienda responsio est aut, quoniam taciturnitas imi- tatur confessionem, pro eo, ac si eoncessum sit, concludere oporfcebit argumentationem. Ita fit hoc genus argumentandi tripertitum: primapars ex similitudine constat una pluribus- ve; altera ex eo, quod concedi volumus, cuius causa similitu- dines adhibitae sunt; tertia ex eonclusione, quae autconfirmat concessionem aut quid ex ea conficiatur ostendit. XXXIII. 55. Sed quianon satis alicuividebiturdilucide demonstratum, nis-i quid ex civili causaruin g-enere exempli subiecerimus, videtur eiusmodi quoque utendum exemplo, non quo praece- ptio differat aut aliter hoc in sermone atque in dicendo sit utendum, sed ut eorum voluntati satis fiat, qui, quod aliquo in loco viderunt, alio in loco, nisi monstratum, nequeunt co gnoscere. Erg-o in hac causa, quae apud Graecos est pervaga- ta, quum Epaminondas, Thebanorum imperator, quod ei, qui 9*132 DE INVENTIONE 30 sibi ex lege praetor successerat, exercitum non tradidit ei. quum paucos ipse dies contra legem exercitum tenuisset, Lacedaemonios funditus vicit,... poterit accusator argumen- tatione uti per inductionem, quum scriptum legis contra sen- tentiam defendat, adhuncmodum: Si, iudices, id, quod Epaminondas ait legis scriptorem sensisse, ascribat ad iegem et addat hanc exceptionem: extra quam si quis rei publicae causa exercitum non tradiderit , patiemini? Non opinor. Quid, si vosmet ipsi, quod a vestra religione et a sapientia re- motissimum est, istius honoris causa hanc eandem exceptio- nem iniussu populi ad legem ascribi iubeatis, populus The- banus id patieturne fieri ? Profecto non patietur. Quod ergo ascribi ad legem nefas est, id sequi, quasi ascriptum sit, rectum vobis videatur? Novi vestram intel%entiam- non potest ita videri, iudices. Quodsi litteris corrigi neque ab iilo neque a vobis scriptoris voluntas potest, videte, ne multo indignius sit id re et rudicio vestro mutari, quod ne verbo quidem commutari potest. Ac de inductione quidem satis in piraesentia dictum videtur. 57. Nunc deinceps ratiocinationis vim et naturam consideremus. XXXIV. Ratiocinatio est oratio ex ipsa re probabile a^- quid eliciens, quod expositum et per se cognitum sua se vi et ratione confirmet. Hoc de g-enere qui diligentius conside- randum putaverunt, quum idem in usu dicendi sequerentur, paullulum in praecipiendi ratione dissenserunt. Nam partim quinque eius partes esse dixerunt, partim non plus quam in tres partes posse distribui putaverunt. Eorum controver- siam non incommodum videtur cum utrorumque ratione ex- ponere. Nam et brevis est et non eiusmodi, ut alteri prorsus nihil dicere putentur, et locus hic nobis in dicendo minime neglig^endus videtur. 58. Qui putant in quinque distribui partes oportere, aiunt primum convenire exponere summam argumentationis, adhunc modum: Melius accurantur, quae consilio geruntur, quam quae sine eonsilio administrantur. Hanc primam par- tem numerant; eam deinceps rationibus variis et quam co- piosissimis verbis approbari putant oportere, hoc modo: Domus ea, quae ratione regitur, omnibus est instructior rebus31 LIBER 1. CAP. 34—35. §. 57—60. 133 et apparatior, quam ea, quae temere et nullo consilio admi- nistratur. Exercitus is, cui praepositus est sapiens et callidus imperator, omnibus partibus commodius regitur, quam is, qui stultitia et temeritate alicuius administratur. Eadem na- vigii ratio est. Nam navis optime cursum conficit ea, quae scientissimo gubernatore utitur. 59. Quum propositioesthoc pacto approbata et duae partes transierunt ratiocinationis, tertia in parte aiunt, quod ostendere velis, id ex vi proposi- tionis oportere adsumere, hocpacto: Nihil autem omnium rerum melius, quam omnis mundus, administratur. Huius adsumptionis quarto in loco aliam porro inducunt approba- tionem, hoc modo: Nam et signorum ortus et obitus definitum quendam ordinem servant et annuae commutationes non modo quadam ex necessitudine semper eodem modo fiunt, verum ad utilitates quoque rerum omnium sunt accommo- datae,necdiurnae nocturnaeque vicissitudines nulla in re un- quam mutatae quidquam nocuerunt; quae si§;no sunt omnia non mediocri quodam consilio naturam mundi administrari. Quinto inducunt loco complexionem eam, quae aut id infert solum, quod ex omnibus partibus cogitur, hocmodo: Consilio igitur mundus administratur: aut unum in locum quum con- duxerit breviter propositionem et adsumptionem, adiungit, quid ex his eonficiatur, ad hunc modum: Quodsi melius ge- runtur ea, quae consilio, quam quae sine consilio admini- strantur, nihil autem omnium rerum melius administratur, quam omnis mundus, consilio igitur mundus administratur. Quinquepertitam ig-itur hoc pacto putant esse argumentati- onem. XXXV. 60. Qui autem tripertitam esse dicunt, ii non aliter tractari putant oportere argumentationem, sed parti- tionem horum reprehendunt. Neg^ant enim neque a propo- sitione neque ab adsumptione approbationes earum separari oportere, neque propositionem absolutam neque adsumpti- onem sibi perfectamvideri, quaeapprobationeconfirmatanon sit. Quare quas illi duas partes numerent, propositionem et approbationem, sibi unam partem videri, propositionem; quae si approbata non sit, propositio non sit argumentationis. Item, quae ab illis adsumptio et adsumptionis approbatio dicatur, eandem sibi adsumptionem solam videri. Ita fit, ut134 DE INVENTIONE 32 eadem ratione argumentatio tractata aliis tripertita, aliis quinquepertita videatur. Quare evenit, ut res non tam ad usum dicendi pertineat, quam ad rationem praeceptionis. 61. Nobis autem commodior illa partitio videtur esse, quae in quinque partes distributa est, quam omnes ab Aristotele et Theophrasto profecti maxime secuti sunt. Nam quemad- modum illud superius genus argumentandi, quod per indu- ctionem sumitur, maxime Socrates et Socratici tractarunt, sichoc, quod per ratiocinationem expolitur, summe est ab Aristotele atque a Peripateticis et Theophrasto frequentatum, deinde a rhetoribus iis, qui elegantissimi atque artificiosis- simi putati sunt. Quare autem nobis illa magis partitio pro- betur, dicendum videtur, ne temere secuti putemur; et bre- viter dicendum, ne in huiusmodi rebus diutius, quam ratio praecipiendi postulat, commoremur. XXXVI. 62. Si quadam in argumentatione satis est uti propositione et non oportet adiungere approbationem pro- positioni, quadam autem in argumentatione infirma est pro- positio, nisi adiuncta sit approbatio, separatum est quiddam a propositione approbatio. Quod enim et adiungi et separari ab aliquo potest, id non potest idem esse, quod est id, ad quod adiungitur et a quo separatur; est autem quaedam ar- gumentatio, in qua propositio non indiget approbationis, et quaedam, in qua nihil valet sine approbatione, ut ostende- mus. Separata igitur est a propositione approbatio. Osten- detur autem id, quod polliciti sumus, hoc modo*. Quae pro- positio in se quiddam continet perspicuum et quod stare inter omnes necesse est, hanc velle approbare et firmare nihil attinet. 63. Ea est huiusmodi: Si, quo die Romae ista oaedes facta est, eg-o Athenis eo die fui, in caede interesse non potui. Hoc quia perspicue verum est, nihil attinet ap- probari. Quare adsumi statim oportet, hoc modo: Fui autern Athenis eo die. Hoc si non constat, indiget approbationis; qua inducta, complexio consequetur. Est igitur quaedam propositio, quae non indiget approbatione. Nam esse quidem quandam, quae indig-eat, quid attinet ostendere, quod cuivis faciie perspicuum est? Quodsi ita est, ex lioc et ex eo, quod proposueramus, hoc conficitur, separatum esse quiddam a33 LIBER 1. CAP. 36—37. §. 61—66. 135 propositione approbationem. Sin autein ita est, falsum est non esse plus quam tripertitam argumentationem. 64. Simili inodo liquet alteram quoque approbationem separatam esse ab adsumptione. Si quadam in argumentatione satis est uti adsumptione et non oportet adiungere approbationem ad- sumptioni, quadam autem in argumentatione infirma est ad- sumptio, nisi adiuncta sit approbatio, separatum quiddam extra adsumptionem est approbatio. Est autem argumentatio quaedam, in qua adsumptio non indiget approbafionis; quae- dam autem, in qua nihii valet sine approbatione, ut osten- demus. Separata igitur est ab adsumptione approbatio. Ostendemus autem, quod pollicitisumus, hocmodo: 65. Quae perspicuam omnibus veritatem continet adsumptio, nihil in- diget approbationis. Ea est liuiusmodi: Si oportet velle sa- pere, dare operam philosophiae convenit. Haec propositio indig-et approbationis; non enim perspicua est neque constat inter omnes, propterea quod multi nihil prodesse philoso- phiam, plerique etiam obesse arbitrantur. Adsumptio per- spicua est; est enim haec: Oportet autem velle sapere. Hoc quia ipsum ex se perspicitur et verum esse intelligitur, nihil attinet approbari. Quare statim concludenda est argumen- tatio. Est ergo adsumptio quaedam, quae approbationis non indiget; nam quandam indigere perspicuum est. Separata est igitur ab adsumptione approbatio. Falsum ergo est non esse plus quam tripertitam argumentationem. XXXVII. 66 Atque ex his illud iam perspicuum est, esse quandam argu- mentationem, in qua neque propositio neque adsumptio in- digeat approbationis, huiusmodi, ut certum quiddam etbreve exempli causa ponamus : Si summo opere sapientia petenda est, summo opere stultitia vitanda est: summo autem opere sapientia petenda est: summo igitur opere stultitia vitanda est. Hic et adsumptio et propositio perspicua est; quare neutra quoque indiget approbatione. Ex hisce omnibus illud perspicuum est approbationem tum adiungi, tum non ad- iungi. Ex quo cognoscitur neque in propositione neque in adsumptione contineri approbationem, sed utramque suo loco positam vim suam tamquam certam et propriam obti-136 i)E INVENTIONE 34 nere. Quodsi ita est, commode partiti sunt illi, qui in quin- que partes distribuerunt argumentationem. 67. Quinque sunt igitur partes eius argumentadonis, quae per ratiocinationem tractajtir: Propositio, per quam locus is breviter exponitur, ex quo vis omnis oportet emanet ratiocinationis:[propositionis]approbatio, per quam id, quod breviter expositum est, rationibus adfirmatum, probabilius et apertius fit; adsumptio, per quam id, quod ex propositione ad ostendendum pertinet, adsumitur; adsumptionis appro- batio, per quam id, quod adsumptum est, rationibus firma- tur; compiexio, per quam id, quod conficitur ex omni argu- mentatione, breviter exponitur. Quae plurimas habet argu- mentatio partes, ea constat ex his quinque partibus; secunda est quadripertita; tertia triperlita; dein bipertita; quod in controversia est. De una quoque parte potest alicui videri posse consistere. XXXVIII. 68. Eorum igitur, quae constant, exempla ponemus, horum, quae dubia sunt, rationes adfere- mus. Quinquepertita argumentatio est huiusmodi: Omnes ieg-es, iudices, ad commodum rei publicae referre oportet et eas ex utilitate communi, non ex scriptione, quae in litteris est, interpretari. Ea enim virtute et sapientia maiores nostri fuerunt, ut in leglbus scribendis nihil sibi aliud nisi salutem atque utilitatem rei publicae proponerent. Neque enim ipsi, quod obesset, scribere volebant, et, si scripsissent, quum esset intellectum, repudiatum iri legem intelligebant. Nemo enim leges legum causa salvas esse vult, sed rei publicae, quod ex legibus omnes rem publicam optime putant admi- nistrari. Quam ob rem igitur leges servari oportet, ad eam causam scripta ornnia interpretari convenit; hoc est, quoniam rei pubiicae servimus, ex rei publicae commodo atque utili- tate interpretemur. Nam ut ex medicina nihil oportet putare proficisci, nisi quod ad corporis utilitatem spectet, quoniam eius causa est instituta. sic a legibus nihil convenit arbi- trari, nisi quod rei publicae conducat, proficisci, quoniam eius causa sunt comparatae. 69. Ergo in hoc quoque iudi- cio desinite litteras legis perscrutari et legem, ut aequum est, exutilitate rei publicae considerate. Quid magis utile fuit Thebanis quam Lacedaemonios opprimi? Quid magis35 LIBER I. CAP. 38—39 §. 67—71. 137 Epaminondam Thebanorum imperatorem, quam victoriae Thebanorum consulere decuit? Quid hunc tanta Thebanorum gloria, tam claro atque exornato tropaeo carius atque anti- quius habere convenit ? Scripto videiicet legis omisso scri- ptoris sententiam considerare debebat. At hoc quidem satis consideratum est, nullam esse legem nisi rei publicae causa scriptam. Summam igitur amentiam esse existimabat, quod scriptum esset rei publicae salutis causa, id non ex rei pu- blicae saluie interpretari. Quodsi leges omnes ad utilitatem rei publicae referri convenit, hic autem saluti rei publicae profuit, profecto non potest eodempacto et communibus for- tunis consuluisse et legibus non obtemperasse. XXXIX. 70. Quattuor autem partibus constat argumentatio, quum aut proponimus aut adsumimus sine approbatione. Id facere oportet, quum aut propositio ex se intelligitur aut adsumptio perspicua est et nuliius approbationis indiget. Propositionis approbatione praeterita, quattuor ex partibus argumentatio tractatur, ad hunc modum: Iudices, qui ex lege iurati iudi- catis, obtemperare legibus debetis. Obtemperare autem legi- bus non potestis, nisi id, quod scriptum est in leg^e, sequi- mini. Quod enim certius legis scriptor testimonium volun- tatis suae relinquere potuit, quam quod ipse mag-na cum cura atque diligentia scripsit? Quodsi litterae non exstarent, magno opere eas requireremus, ut ex iis scriptoris voluntas cognosceretur; nec tamen Epaminondae permitteremus, ne si extra iudicium quidem esset, ut is nobis sententiam legis interpretaretur, nedum nunc istum patiamur, quum praesto lex sit, non ex eo, quod apertissime scriptum est, sed ex eoT quod suae causae convenit, scriptoris voluntatem interpre- tari. Quodsi vos, iudices, legibus obtemperare debetis et id facere non potestis, nisi id, quod scriptum est in lege, se- quimini, quid causae est quin istum contra legem fecisse iudicetis? 71. Adsumptionis autem approbatione praeterita, quadripertita sic fiet argumentatio: Qui saepenumero nos per fidem fefellerunt, eorum orationi fidem habere non de- bemus. Si quid enim perfidia illorum detrimenti acceperi- mus, nemo erit praeter nosmet ipsos, quem iure accusare possimus. Ac primo quidem decipi incommodum est; iterum,138 DE INVENTIONE 36 stultum; tertio, turpe. Karthaginienses autem persaepe iam nos fefellerunt. Summa igitur amentia est in eorum fide spem habere, quorum perfidia totiens deeeptus sis. 72 Utraque approbatione praeterita, tripertita fit, hoc pacto: Aut metu- amus Karthaginienses oportet, si incolumes eos reliqueri- mus, aut eorum urbem diruamus. At metuere quidem non oportet. Restat igitur, ut urbem diruamus. XL. Sunt autem, qui putant nonnumquam posse com- plexione supersederi, quum id perspicuum sit, quod con- ficiatur ex ratiocinatione; quod si fiat, bipertitam quoque fieri argumentationem, hoc modo: Si peperit, virgo non est: peperit autem. Hic satis esse proponere et adsumere dicunt, quoniam perspicuum sit, quod eonficiatur ex ratio- cinatione; quod si fiat, complexionis rem non indigere. No- bis autem videtur et omnis ratiocinatio concludenda esse et illud vitium, quod illis displicet, magno opere vilandum, ne, quod perspicuum sit, id in complexionem inferamus. 73. Hoc autem fieri poterit, si complexionum genera intelli- gentur. Nam aut ita complectemur, ut in unum conducamus propositionem et adsumptionem, hoc modo: Quodsi leg-es omnes ad utilitatem rei publicae referri convenit, hic autem saluti rei publicae fuit, profecto non potest eodem pacto et saluti communi consuluisse et legibus non obtemperasse: aut ita, ut ex contrario conficiatur sententia, hoc modo: Summa igitur amentia est eorum in fide spem habere, quo- rum perfidia totiens deceptus sis: aut ita, ut id solum, quod conficitur, inferatur, ad hunc modum: Urbem igitur diru- amus: aut, utid, quod eam rem, quae conficitur, sequatur necesse est. Id est huiusmodi: Si peperit, cum viro concu- buit: peperit autem. Confieitur hoc: Concubuit igitur cum viro. Hoc si nolis inferre et inferas id, quod sequitur: Fecit ig-itur incestum,- et concluseris arg-umentationem et perspi- cuam fugeris complexionem. 74. Quare in longls argumen- tationibus aut ex conductionibus aut ex contrario complecti oportet, in brevibus id solum, quod conficitur, exponere, in iis, in quibus exitus perspicuus est, consecutione uti. Si qui autem ex una quoque parte putabunt constare argmnenta tionem, poterunt dicere saepe satis esse hoc modo arg-umen-37 LIBER I. CAP. 40—41. §. 72—77. 139 tationem facere. Quoniam peperit, eum viro concubuit: nam hoc nullius neque approbationis neque complexionis indi- gere. Sed nobis ambignitate nominis videntur errare. Nam et argumentatio nomine uno res duas significat, ideo quod et inventum aliquam in rem probabile aut necessarium argu- mentatio vocatur et eius inventiartificiosa expolitio. 75. Quum igitur proferentaliquidhuiusmodi: Quoniam peperit,cum viro concubuit, inventum proferent, non expolitionem; nos autem de expolitionis partibus loquimur. XLI. Nihil igitur ad hanc rem ratio illa pertinebit; atque hac distinctione alia quoque, quae videbuntur officere huic partitioni, propulsabimus, si qui aut adsumptionem aliquando tolli posse putent aut pro- positionem. Quae si quid habet probabile aut necessarium, quoquo modo commoveat auditorem necesse est. Quod si solum spectaretur ac nihil, quo pacto tractaretur id, quod es- set excogitatum, referret, nequaquam tantum inter summos oratores et mediocres interesse existimaretur. 76. Variare autem orationem magno opere oportebit; nam omnibus in rebus similitudo est satietatis mater. Id fieri poterit, si non similiter semper ingrediamur in arg-umentationem. Nam pri- mum ornnium generibus ipsis distinguere convenit, hoc est, tum inductione uti, tum ratiocinatione, deinde in ipsa argu- mentatione non semper a propositione incipere nec semper quinque partibus abuti neque eadem partes ratione expo- lire; sed tum ab adsumptione incipere licet, tum ab approba- tione alterutra, tum utraque, tum hoc, tum illo genere com- plexionis uti. Id ut perspiciatur, aut scribamus aut in quo- libet exemplo de iis, quae proposita sunt, hoc idem exer- ceamus, ut quam facile factu sit perielitari liceat. 77. Ac de partibus quidem arg-umentationis satis nobis dictum videtur. lllud aulem volumus intelligi nos probe tenere aliis quoque rationibus tractari arg-umentationes in philosophia multis et obscuris, de quibus certum est artifi- cium constitutum. Verum illa nobis abhorrere ab usu orato- rio visa sunt. Quae pertinere autem ad dicendum putamus, ea nos commodius, quam caeteros, attendisse non adfirma- mus; perquisitius et dilig-entius conscripsisse pollicemur. Nunc, ut instituimus, proficisci ordine ad reliqua pergemus.140 DE 1NVENTI0NE 38 XLII. 78. Reprehensio est7 per quam argumentando adversariorum confirmatio diiuitur aut infirmatur aut eleva- tur. Haec fonte inventionis eodem utetur? quo utitur confir- matio, propterea quod, quibus ex locis aliqua res confirmari potest, iisdem potest ex loeis infirmari. Nihil enim conside- randum est in his omnibus inventionibus, nisi id, quod per- sonis aut negotiis attributum est. Quare inventionem et ar- gumentationum expolitionem ex illis, quae ante praecepta sunt, hanc quoque in partem orationis transferri oportebit. Verumtamen, ut quaedam praeceptio detur huius quoque partis, exponemus modos reprehensionis; quos qui obser- vabunt, facilius ea, quae contra dicentur, diluere aut infiir- mare poterunt. 79. Omnis argumentatio reprehenditur, si aut ex iis, quae sumpta sunt, non conceditur aliquid unum plurave aut, his concessis, complexio ex iis confici negatur, aut si genus ipsum argumentationis vitiosum ostenditur, aut si contra Brmam argumentationem alia aeque firma aut firmior ponitur. Ex iis, quae sumuntur, aliquid non eonceditur, quum aut id, quod credibile dicunt, negatur esse eiusmodi, aut, quod com- parabile putant, dissimiie ostenditur, aut iudicatum aliam in partem traducitur, automnino iudicium improbatur, aut, quod signum esse adversarii dixerunt, id eiusmodi negatur esse, aut si comprehensio aut una aut utraque ex parte reprehenditur, aut si enumeratio falsa ostenditur, aut si simplex conclusio falsi aliquid continere demonstratur. Nam omne, quod sumi- tur ad argumentandum sive pro probabili sive pro neces- sario, necesse est sumatur ex his locis, ut ante ostendimus. XLIII. 80. Id quod pro credibili sumptum erit, infirmabitur, si aut perspicue falsum erit, hoc modo: Nemo est quin pe- cuniam quam sapientiam malit; aut ex contrario quoque credibile aliquid habebit, hoc modo: Quis est, qui non officii cupidior quam pecuniae sit? aut erit omnino incredibile, ut si aliquis, quem constet esse avarum, dicat alicuius me- diocris officii causa se maximam pecuniam neglexisse; aut si, quod in quibusdam rebus aut hominibus accidit, id omni- bus dicitur usu venire, hocpacto: Qui pauperes sunt, iis antiquior officio pecunia est. Qui locus desertus est, in eo39 LIBER I. CAP. 42—44. §. 78—82. 141 eaedem factam esse oporiet; in loeo celebri homo oceidi qui potuit? aut si id, quod raro fit? fieri omnino negatur, ut Curio pro Fulvio: Nemo potest uno aspectu neque praeteriens in amorem incidere. 81. Quod autem pro signo Sumetur, id ex iisdem locis, quibus confirmatur, infirmabitur. Nam in sig-no primum verum esse ostendi oportet; deinde esse eius rei signum proprium, qua de agitur, ut cruorem caedis; deinde factum esse? quod non oportuerit, aut non factum, quod oportuerit; postremo scisse eum? de quo quaeritur, eius rei iegem et consuetudinem. Nam eae res sunt sig-no attributae; quas diligentius aperiemus, quum separatim de ipsa con- iecturali constitutione dicemus. Ergo horum unum quidque in reprehensione aut non esse signo aut parum magno esse aut a se potius, quam ab adversariis stare, aut omnino faiso dici aut in aliam quoque suspicionem duci posse demonstra- bitur. XLIY. 82. Quum autem pro comparabili aiiquid indu- cetur, quoniam id per similitudinem maxime tractatur, in re- prehendendo conveniet simile id negure esse, quod confe- retur, ei, quicum conferetur. Id fieri poterit, si demonstra- bitur diversum esse g-enere, natura, vi, magnitudine, tempore, loco, persona, opinione; ac si, quo in numero illud, quod per simiiitudinem adferetur, et quo in loco hoc, cuius causa adferetur, haberi conveniat, ostendetur. Deinde, quid res cum re differat, demonstrabimus: ex quo docebimus aliud de eo, quod comparabitur, et de eo, quicum comparabitur, existimare oportere. Huius facultatis maxime indigemus, quum ea ipsa argumentatio, quae per inductionem tractatur, erit reprehendenda. Sin iudicatum aliquod inferetur, quo- niam id ex his locis maxime firmatur: laude eorum, qui iu- dicarunl; similitudine eius rei, qua de agitur, ad eam rem, qua de iudicatum est; et commemorando non modo non esse reprehensum iudicium, sed ab omnibus approbatum; et de- monstrando difficilius et maius fuisseid, quod ante iudicatum adferatur, quam id, quod instet: contrariis locis, si res aut ve- ra aut veri similis permittet, infirmari oportebit. Atque erit observandum diligenter, ne nihil ad id, quo de agatur, perti- neat id, quod iudicatum sit; et videndum, ne ea res proferatur, in qua sit offensum, ut de ipso, qui iudicarit, iudicium fieri142 DE INVENTIONE 40 videatur. 83. Oportet autem animadvertere, ne, quum aiiter sint muita iudicata, solitarium aliquod aut rarum iudicatum adferatur. Nam his rebus auctoritas iudicati maxime potest infirmari. Atque ea quidem, quae quasi probabilia sumen- tur, ad hunc modum temptari oportebit. XLV. Quae vero sicuti necessaria inducentur, ea si forte imitabuntur modo necessariam argumentationem neque erunt eiusmodi, sic reprehendentur: primum comprehensio, quae, utrum conces- seris, debet toilere, si vera est, nunquam reprehendetur; sin falsa, duobus modis, aut conversione aut aiterius partis in - firmatione. Conversione, hoc modo: Narn siveretur, quid eurn accuses, qui est probus? Sin inverecundum animi ingenium possidet, Quid autem accuses, qui id parvi auditu aestimet? Hic, sive vereri dixeris sive non vereri, concedendum hoc putat, ut neges esse accusandum. Quod conversione sic re- prehendetur: Immo vero accusandus est. Nam si veretur, accuses; non enimparvi auditu aestimabit.Sininverecundum animi ingenium possidet, tamen accuses; non enim probus est. 84. Alterius autem partis infirmatione hoc modo repre- iiendetur: Verum si veretur, accusatione tua correctus ab errato recedet. Enumeratio vitiosa intelligitur, si aut praeter- itum quiddam dicimus., quod velimus concedere, aut infir- mum aliquid adnumeratum, quod aut contra dici possit aut causa non sit quare non honeste possimus coneedere. Prae- teritur quiddam in eiusmodi enumerationibus: Quoniam ha- bes istum equum, aut emeris oportet aut hereditate possideas aut munere acceperis aut domi tibi natus sit aut, si eorum nihil est, surripueris necesse est: sed neque emisti neque hereditate venit neque donatus est neque domi natus est; necesse est ergo surripueris. 85. Hoc commode reprehen- ditur, si dici possit ex hostibus equus esse captus, cuius praedae sectio non venierit; quoillato, infirmatur enume- ratio; quoniam idest inductum, quod praeteritum est in enu- meratione. XLVI. Altero autem modo reprehenditur, si aut contra aliquid dicetur, hoc est, si exempli causa, ut m eodem versemur, poterit ostendi hereditate venisse, aut si illud41 LIBER I. CAP. 45—47. §. 83—88. 143 extremum non erit turpe eoncedere, ut si qui, quum dixerint adversarii: Aut insidias facere voluisti aut amico morem gessisti aut cupiditate elatus es ? amico se morem g-essisse fateatur. 86. Simplex autem conclusio reprehenditur, si hoc, quod sequitur, non videatur necessario cum eo, quod ante- cessit, cohaerere. Nam hoc quidem: Si spiritum ducit, vivil: Si dies est, lucet; eiusmodi est, ut cum priore necessario posterius cohaerere videatur. Hoc autem: Si mater est, dili- git: Si aliquando peccavit, nunquamcorrigetur; sicconveniet reprehendi, ut demonstretur non necessario cum priore po- sterius cohaerere. Hoc genus et caetera necessaria et om- nino omnis argumentatio et eius reprehensio maiorem quan- dam vim continet et latius patet, quam hic exponitur; sed eius artificii cognitio eiusmodi est, ut non ad huius artis partem aliquam adiungi possit, sed ipsa separatim longi temporis et mag-nae atque arduae cognitionis indigeat. Quare illa nobis alio tempore atque ad aliud institutum, si faeultas erit, explicabuntur 5 nunc his praeceptionibus rhetorum ad usum oratorium contentos nos esse oportebit. Quum igitur ex iis, quae sumuntur, aliquid non conceditur, sic infirma- bitur. XLVII. 87. Quum autem, his concessis, complexio ex his non conficitur, haec erunt consideranda; num aliud con- ficiatur, aliud dicatur, hoc modo: Si, quum aliquis dicat se profectum esse ad exercitum, contra etim quis velit hac uti arg-umentatione: Si venisses ad exercitum, a tribunis milita- ribus visus esses; non es autem ab his visus; non es igitur ad exercitumprofectus. Hic quum eoncesseris propositionem et adsumptionem, complexio est infirmanda. Aliud enim, quam cog-ebatur, illatum est. 88. Ac nunc quidem, quo faci- lius res cognosceretur, perspicuo et g-randi vitio praeditum posuimus exemplum; sed saepe obscurius positum vitium pro vero probatur, quum aut parum memineris, quid conces- seris, aut ambiguum aliquid pro certo concesseris. Ambi- g-uum si concesseris ex ea parte, quam ipse intellexeris, eam partem si adversarius ad aliam partem per complexionem velit accommodare, demonstrare oportebit non ex eo, quod ipse concesseris, sed ex eo, quod ille sumpserit, confici compiexionem, ad hunc modum: Si indigetis pecuniae, pe-144 DE INVENTIONE 42 cuniam non habetis; si pecuniam non habetis, pauperes estis: indigetis autem pecuniae; mercaturae enim, ni ita esset, operam non daretis: pauperes ig-itur estis. Hoc sic repre- henditur: Quum dicebas: Si indigetis pecuniae, pecuniam non habetis; hoc intellig-ebam: Si propter inopiam in egestate estis, pecuniam 11011 habetis; et idcirco concedebam: quum autem hoc sumebas: Indigetis autem pecuniae; iliud accipie- bam: Yultis autem pecuniae plus habere. Ex quibus conces- sionibus non conficitur hoc: Pauperes igitur estis; confice- retur autem, si tibi primo quoque hoc concessissem, qui pe- cuniam maiorem vellet habere, eum pecuniam non habere. XLVIII. 89. Saepe autem oblitum putant, quid concesseris, et idcirco id, quod non conficitur, quasi conficiatur, in con- clusione infertur, hoc modo: Si ad illum hereditas veniebat, veri simile est ab illo necatum. Deinde hoc approbant plu- rimis verbis. Post adsumunt: Ad illum autem hereditas ve- niebat. Deinde infertur: Ille igitur occidit; id quod ex iis, quae sumpserant, non conficitur. Quare observare diligenter oportet, et quid sumatur et quid ex his conficiatur. Ipsum autem g-enus argTimentationis vitiosum his de causis ostendetur, si aut in ipso vitium erit aut si non ad id, quod instituitur, accommodabitur. Atque in ipso vitium erit, si omnino totum falsum erit, si commune, si vulg-are, si leve, si remotum, si mala definitio, si controversum, si perspicu- um, si non concessum, si turpe, si offensum, si contrarium, si inconstans, si adversum. 90. Falsum est, in quo perspicue mendacium est, hoc modo*. Non potest esse sapiens, qui pecuniam neg-ligit. Socrates autem pecuniam negligebat: Non igitur sapiens erat. Commune est, quod nihilo magis ab adversariis, quam a nobis facit, hoc modo: Idcirco, iudices, quia veram causam habebam, brevi peroravi. Vulgare est, quod ad aliam quoque rem non probabilem, si nunc conces- sum sit, transferri possit, ut hoc: Si causam veram non ha- beret, vobis se, iudices, non commisisset. Leve est, quod aut post tempus dicitur, hoc modo: Si in mentem venisset, non commisisset: aut perspicue turpem rem evi tegere vult defensione, hoc modo:£3 LIBER I. CAP. 48—50. §. 89—93. 145 Quum le expetebant omnes, florentissimo Regno reliqui; nunc desertum ab omnibus Summo periclo, sola ut restituam, paro. XLIX. 91. Remotum est, quod ultra quam satis est, petitur, huiusmodi: Quodsi non P. Scipio Corneliam filiam Ti. Grac- cho coilocasset atque ex ea duos Gracchos procreasset, tan- tae seditiones natae non essent; quare hoc incommodum Scipioni ascribendum videtur. Huiusmodi est illa quoque conquestio: Utinam ne in nemore Pelio securibus Caesa accidisset abiegna ad terram trabes! Longius enim repetita est, quam res postulabat. Maia defini- tio est, quum aut communia describit, hoemodo: Seditiosus est is, qui malus atque inutilis civis est: — nam hoc non magis seditiosi, quam ambitiosi, quam calumniatoris, quam alicuius hominis improbi vim describit —; aut falsum quid- dam dicit, hoc pacto: Sapientia est pecuniae quaerendae in- telligentia; aut aliquid non gxave nec magnum continens, sic Stultitia est immensa gloriae cupiditas. Est haec qui- dem stultitia, sed ex parte quadam, non ex omni g-enere de- finita. Controversum est, in quo ad dubium demonstrandum dubia causa adfertur, hoc modo : Eho tuy di, quibus esipotestas motus superiim atque inferum, Pacem inter sese conciliant, conferunt concordiam. 92. Perspicuum est, de quo non est controversia: ut, si qui, quum Oresten" accuset, planum faciat ab eo matrem esse occisam. Non concessum est, quum id? quod augetur, in controversia est, ut, si qui, quum Ulixen accuset, in hoc ma- xime commoretur: Indignum esse ab homine ignavissimo virum fortissimum Aiacem necatum. Turpe est, quod aut eo loco, in quo dicitur, aut eo homine, qui dicit, aut eo tempore, quo dicitur, aut iis, qui audiunt, aut ea re, qua de agitur, in- dignum propter inhonestam rem videtur. OfFensum est, quod eorum, qui audiunt, voluntatem laedit; ut, si qui apud equi- tes Romanos cupidos iudicandi Caepionis leg^em iudiciariam iaudet. L. 93. Contrarium est, quod contra dicitur atque ii, qui audiunt, fecerunt: ut si qui apud Alexandrum Mace- donem dicens contra aliquem urbis expugnatorem diceret cicer. i. 10146 DE mVENTlOJME 44 nihil esse cruclelius, quam urbes diruere, quum ipse Alexan- der Thebas diruisset. Inconstans est, quod ab eodem de eadeni re diverse dicitur: ut, si qui, quum dixerit, qui vir- tutem habeat, eum nullius rei ad bene vivendum indigere, neget postea sine bona valetudine posse bene vivi: aut, se amico adesse propter benevolentiam, sperare tamen aliquid commodi ad se perventurum. 94. Adversum est, quod ipsi causae aliqua ex parte officit, ut si qui hostium vim et co- pias et felicitatem augeat, quum ad pugnandum milites ad- hortetur. Si non ad id, quod instituitur, accommodabitur aliqua pars argumentationis., horum aliquo in vitio reperie- tur: si plura pollicitus pauciora demonstrabit; aut si, quum totum debebit ostendere, de parte aliqua loquatur, hoc modo: Mulierum genus avarum est; nam Eriphyla auro viri vitam vendidit: aut si non id, quod accusabitur, defendet, ut, si qui, quum ambitus accusabitur, manu se fortem esse defen- det; aut ut Amphion apud Euripidem, item apud Pacuvium, qui vituperata musica sapientiam laudat; aut si res ex ho- minis vitio vituperabitur,ut,si qui doctrinam ex alieuius docti vitio reprehendat; aut si qui, quum aliquem volet laudare, de felicitate eius, non de virtute dlcat; aut si rem cum re ita comparabit, ut alteram se non putet laudare, nisi alteram vituperarit; aut si alteram ita laudet, ut alterius non faciat mentionem; 95. aut si, quum de certa re quaeretur, de com- muni instituetur oratio, ut, si qui, quum aliqui deliberent, belium gerant an non, pacem laudet omnino, non illud bei- lum inutile esse demonstret; aut si ratio alicuius rei reddetur falsa, hoc modo: Pecunia bonum est, propterea quod ea maxime vitam beatam efficiet; aut infirma, ut Plautus: Amicum castigare ob meritam noxiam, Jmmune est facinus; verum in aetaie utile Et conducibile; nam ego amicum hodie meum Concastigabo pro commerita noxia; aut eadem, hoc modo: Maximum malum estavaritia; multos enim magnis incommodis adfecit pecuniae cupiditas; aut parum idonea, hoc modo: Maximum bonum est amicitia; plurimae enim sunt delectationes in amicitia. LI. 96. Quartus modus erit reprehensionis, per quem contra flrmam argu-45 LIBER I. CAP. 51-52. §. 94—98. 147 mentationem aeque firma aut firmior ponitur. Hoe genus in deliberationibus maxime versabitur, quum aliquid, quod contra dicatur, aequum esse concedimus, sed id, quod nos defendimus, necessarium esse demonstramus; aut quum id9 quod illi defendant, utile esse fateamur; quod nos dicamus, honestum esse demonstremus. Ac de repreliensione quidem haec existimavimus esse dicenda. Deinceps nunc de conclu- sione ponemus. 97. Hermagoras digressionem deinde, tum postremam conclusionem ponit. In hac autem digressione ille putat oportere quandam inferri orationem, a causa atque a iudi- catione ipsa remotam, quae aut sui laudem aut adversarii vituperationem contineat aut in aliam causam deducat, ex qua conficiat aliquid confirmationis aut reprehensionis, non argumentando, sed augendo per quandam amplificationem. Hane si qui partem putabitesse orationis, sequatur licebit. Nam et augendi et laudandi et vituperandi praecepta a nobis partim data sunt, partim suo loco dabuntur. Nobis autem non placuit hanc partem in numerum reponi, quod de causa digredi nisi per locum communem displicet: quo de genere posterius est dicendum. Laudes autem et vituperationes non separatim placet tractari, sed in ipsis argumentationibus esse implicatas. Nunc dicemus de conclusione. LII. 98. Conclusio est exitus et determinatio totius ora- tionis. Haec habet partes tres, enumerationem, indignati- onem, conquestionem. Enumeratio est, per quamresdisperse et diffuse dictae unum in locum coguntur et reminiscendi causa unum sub aspectum subiiciuntur. Haec si semper eodem modo tractabitur, perspicue ab omnibus artificio quo- dam tractari intelligetur; sin varie fiet, et hanc suspicionem et satietatem vitare poterit. Quare tum oportebit ita facere, ut plerique faciunt propter facilitatem, singiliatim unam quamque rem attingere et ita omnes transire breviter argu- mentationes; tum autem, id quod difficilius est, dicere, quas partes exposueris in partitione, de quibus te pollicitus sis dicturum, et reducere in memoriam, quibus rationibus unam quamque partem confirmaris; tum ab iis, qui audiunt, quae- rere, quid sit, quod sibi velle debeant demonstrari, hoe 10*148 DE INVENTIONE 46 modo: Iliud docuimus, iliud planum fecimus. lla simul et in memoriam redibit auditor et putabit nihil esse praeterea, quod debeat desiderare. 99. Atque in his generibus, ut ante dictum est, tum tuas argumentationestransireseparatim, tum, id quod artificiosius est, cum tuis contrarias coniungere; et quum tuam dixeris argumentationem, tum, contra eam quod adferebatur, quemadmodum dilueris, ostendere. Ita per bre- vem comparationem auditoris memoria et de confirmatione et de reprehensione redintegrabitur. Atque haec aliis actionis quoque modis variare oportebit. Nam tum ex tua persona enumerare possis, ut, quid et quo quidque ioco dixeris, ad- moneas; tum vero personam aut rem aliquam inducere et enumerationem ei totam attribuere. Personam hoc modo: Nam si iegis scriptor exsistat et quaerat a vobis, quid dubi- letis, quid possitis dicere, quum vobis hoc et hoc sit demon- stratum? Atque hic, item ut in nostra persona, licebit aiias singiiiatim transire omnes argumentationes, alias ad parti- tiones singuia genera referre, aiias ab auditore, quid desi- deret, quaerere, alias haec facere per comparationem suarum et contrariarum argumentationum. 100. Res autem inducetur, si aiicui rei huiusmodi, legi, ioco, urbi, monumento oratio attribuetur per enumerationem, hocmodo: Quid, si leges loqui possent? Nonne haec apud vos quererentur ? Quidnam amplius desideratis, iudices, quum vobis hoc et hoc pianum factum sit? In hoc quoque genere omnibus iisdem modis uti licebit. Commune autem praeceptum hoc datur ad enumera- tionem, ut ex una quaque argumentatione, quoniam tota iterum dici non potest, id eligatur, quod erit gravissimum, et unum quidque quam brevissime transeatur, ut memoria, non oralio renovata videatur. LIII. Indignatio est oratio, per quam conficitur, ut in aliquem hominem magnum odium aut in rem gravis offensio concitetur. In hoc g^enere illud primum inteliigi volumus, posse omnibus ex iocis iis, quos in confirmationis praecep- tis posuimus, tractari indignationem, Nam ex iis rebus, quae personis aut quae neg^otiis sunt attributae, quaevis ampiifi- cationes et indignationes nasci possunt, sed tamen ea, quae separatim de indig-natione praecipi possunt, consideremus.47 LIBER I. CAP. 53—54. §. 99—103. 149 101. Primus locus sumitur ab auctoritate, quum commemo- ramus, quantae curae res ea fuerit eis, quorum aucloritas gravissima debeat esse: dis immortalibus, qui locus sume- tur ex sortibus, ex oraculis, vatibus, ostentis, prodigiis, re- sponsis, similibus rebus, item maioribus nostris, regibus, civitatibus, gentibus, hominibus sapientissimis, senatui, po- pulo, legum scriptoribus. Secandus locus est, per quem, illa res ad quos pertineat, cum amplificatione per indig-nationem ostenditur, aut ad omnes aut ad. maiorem partem, quod atro- cissimum est, aut ad superiores, quales sunt ii, quorum ex auctoritate indignatio sumitur, quod indignissimum est, aut ad pares animo, fortuna, corpore, quod iniquissimum est, aut ad inferiores, quod superbissimum est. Tertius locus est, per quem quaerimus, quidnam sit eventurum, si idem caeteri faciant; et simul ostendimus, huic si coneessum sit, multos aemulos eiusdem audaciae futuros; ex quo, quid mali sit. eventurum, demonstrabimus. 102. Quarfus locus est, per quem demonstramus multos alacres exspectare, quid sta- tuatur, ut ex eo, quod uni concessum sit, sibi quoque tali de re quid liceat, intellig-ere possint. Quintus locus est, per quem ostendimus caeteras res perperam constitutas, intel- lecta veritate, commutatas corrig-i posse; hanc esse rem, quae si sit semel iudicata, neque alio commutari iudicio ne- que ulla potestate corrigi possit. Sextus locus est, per quem consulto et de industria factum demonstratur et illud adiun- gltur, voluntario maleficio veniam dari non oportere, impru- dentiae concedi nonnumquam convenire. Septimus locus est, per quem indig-namur, quod taetrum, crudele, nefarium, tyrannicum factum esse dicamus, per vim, manum, opulen- tiam, quae res ab legibus et ab aequabili iure remotissimae sint. LIY. 103. Octavus locus est, per quem demonstramus non vulgare neque factitatum esse ne ab audacissimis qui- dem hominibus id maleficium, de quoagatur; atque id a feris quoque hominibus et a barbaris g-entibus et immanibus bestiis esse remotum. Haec erunt, quae in parentes, liberos, coniuges, consanguineos, supplices crudeliter facta dicentur, et deinceps si qua proferantur in maiores natu, in hospites, invicinos, inamicos, in eos, quibuscum vitam egeris, in150 DE 1NYENT10NE 48 eos, apud quos educatus sis, in eos, a quibus eruditus , in mortuos, in miseros et miserieordia digiios, in homines cla- ros7 nobiles et honore usos, in eos, qui neque laedere alium nec se defendere potuerunt, ut in pueros, senes, mulieres; quibus ex omnibus acriter excitata indignatio summum in eum, qui violarit horum aliquid, odium commovere poterit. 104. Nonus locus est, per quem cum aliis peccatis, quae constat esse peccata, hoc, quo de quaestio est, comparatur, et ita per contentionem, quanto atrocius et indignius sit illud, de quo agitur, ostenditur. Decimus locus est, per quem om- nia, quae in negofcio gerendo acta sunt quaeque post nego- tium consecuta sunt, cum unius cuiusque indignatione et criminatione colligimus et rem verbis quam maxime ante oculos eius, apud quem dicitur, ponimus, ut id, quod indi- g-nunr est, proinde illi videatur indig-num, ac si ipse inter- fuerit et praesens viderit. Undecimus locus est, per quem ostendimus ab eo factum, a quo minime oportuerit, et a quo, si alius faceret, prohiberi conveniret. Duodecimus iocus est, per quem indignamur, quod nobis hoc primis acciderit ne- que alicui umquam usu venerit. 105. Tertius decimus locus est, si cum iniuria contumelia iuncta demonstrato, per quem locum in superbiam et adrogantiam odium concitatur. Quar- tus decimus locus est, per quem petimus ab iis, qui audiunt, ut ad suas res nostras iniurias referant; si ad pueros perti- nebit, de liberis suis cogitent; si ad mulieres, de uxoribus; si ad senes, de patribus aut parentibus. Quintus decimus locus est, per quem dicimus, inimicis quoque et hostibus ea, quae nobis acciderint, indigna videri solere. Et indignatio quidem his fere de locis gravissime sumetur. LY. 106. Conquestionis autem huiusmodi de rebus par- tes petere oportebit. Conquestio est oratio auditorum mise- ricordiam captans. In hac primum animum auditoris mitem et misericordem conficere oportet, quo facilius conquestione commoveri possit. Id locis communibus efficere oportebit, per quos fortunae vis in omnes et hominum infirmitas osten- ditur; qua oratione habita graviter et sententiose maxime demittitur animus hominum et ad misericordiam compara- tur, quum in alieno malo suam infirmitatem considerabit.49 LIBER I. CAP. 55. §. 104—109. 151 107. Deinde primus locus est misericordiae, per quem qui- bus in bonis fuerint et nunc quibus in malis sint ostenditur. Secundus, qui in tempora distribuitur, per quem, quibus in malis fuerint et sint et futuri sint, demonstratur. Tertius, per quem unum quodque deploratur incommodum, ut in morte filii pueritiae delectatio, amor, spes, solacium, educatio et, si qua simili in genere quolibet de incommodo per conquestio- nem dicipoterunt. Quartus, per quem res turpes et humileset illiberales proferentur et indignae aetate, genere, fortuna pristina, honore, beneficiis; quae passi perpessurive sint. Quintus, per quem omnia ante oculos sing-illatim incommoda ponuntur, ut videatur is, qui audit, videre et re quoque ipsa, quasi adsit, non verbis solum ad misericordiam ducatur. 108. Sextus, per quem praeter spemin miseriis demonstratur esse, et, quum aliquid exspectaret, noH modo id non ade- ptum esse, sed in summas miserias incidisse. Septimus, per quem ad ipsos, qui audiunt, similem casum convertimus et petimus, ut de suis liberis aut parentibus autaliquo, qui illis carus debeat esse, nos quum videant, recordentur. Octavus, per quem aliquid dicitur esse factum, quod non oportuerit, aut non factum, quod oportuerit, hoc modo: Non adfui, non vidi, non postremam vocem eius audivi, non ex- tremum spiritum eius excepi. Item: Inimicorum in manibus mortuus est, hostili in terra turpiter iacuit insepultus, a feris diu vexatus, communi quoque honore in morte caruit. 109. Nonus, per quem oratio ad mutas et expertes animi res re- feretur, ut, si ad equum, domum, vestem sermonem alicuius accommodes, quibus animus eorum, qui audiunt et aliquem dilexerunt, vehementer commovetur. Decimus, per quem inopia, infirmitas, solitudo demonstratur. Undecimus,^ per quem aut liberorum aut parentum aut sui corporis sepeiiendi aut alicuius eiusmodi rei commendatio fit. Duodecimus, per quem disiunctio deploratur ab aliquo, quum diducaris ab eo, quicum libentissime vixeris, utaparente, filio , fratre, familiare. Tertius decimus, per quem cum indignatione con- querimur, quod ab iis, a quibus minifne conveniat, male tractemur, propinquis, amicis, quibus benigne jPecerimus, quos adiutores fore putarimus, aut a quibus indignum sit,152 DE IiWENTIONE 50 ut servis, libertis, clientibus, suppiicibus. LYI. Quartus deci- mus, qui per obsecrationem sumitur; in quo oranturmodoilli, qui audiunt, humili et supplici oratione, ut misereantur. Quintus decimus, per quem non nostras, sed eorum, qui cari nobis debent esse, fortunas conqueri nos demonstramus. Sextus decimus, -per quem animum nostrum in alios misericordem esse ostendimus et tamen amplum et excelsum et patientem incommodorum esse et futurum esse, quidquid aeciderit, demonstramus. Nam saepe virtus et magnificentia, in quo gravitas et auctoritas est, plus proficit ad misericordiam commovendam quam humilitas et obsecratio. Commotis au- tem animis, diutius in conquestione morari non oportebit. Quemadmodum enim dixit rhetor Apollonius, lacrima nihil citius arescit. Sed quoniam satis, ut videmur, de omnibus partibus orationis diximus et huius voluminis mag-nitudo longius processit, quae sequuntur deinceps, in secundo li- bro dicemus. M. TULLII CICEHOMS RHETOKICORUM LIBRI DUO Q U I S U N T DE INVENTIONE RHETOIUCA. LIBER SECUNDUS. I. 1. Crotoniatae quondam, quum florerent omnibus copiis et in Italia cum primis beati numerarentur, templum Iunonis, quod religiosissime colebant, egregiis picturis locu- pletare voluerunt. Itaque Heracleoten Zeuxin, qui tum longe51 LIBER IL CAP» 1—2. §. .1-4, 153 caeteris excellere pictoribus existimabatur, magno pretio conductum adhibuerunt. Is et caeteras complures tabulas pinxit, quarum nonnulla pars usque ad nostram memoriam propter fani religionem remansit, et, ut excellentem mu- liebris formae pulcritudinem muta in se imago contineret, Helenae pingere simulacrum velle dixit; quod Crotoniatae, qui eum muliebri in corpore pingendo plurimum aiiis prae- stare saepe accepissent, libenter audierunt. Putaverunt enim, si, quo in genere plurimum posset, in eo magno opere ela- borasset, egregium sibi opus iilo in fano relicturuni. 2. Ne- que tum eos illa opinio fefellit. Nam Zeuxis ilico quaesivit ab eis, quasnam virgines formosas haberent. Illi autem sta- tim hominem deduxerunt in paiaestram atque ei pueros ostenderunt muitos, magna praeditos dignitate. Etenim quo- dam tempore Crotoniatae multum omnibus corporum viribus et dignitatibus antestiterunt atque honestissimas ex gymnico certamine victorias domum cum laude maxima rettulerunt Quum puerorum igitur formas et corpora magno hic opere miraretur: Horum, inquiunt illi, sorores sunt apud nos vir- gines. Quare, qua sint illae dignitate, potes ex his suspicari. Praebete igitur mihi, quaeso, inquit, ex istis virginibus for- mosissimas, dum pingo id, quod poilicitus sum vobis, ut mutum in simulacrum ex animali exemplo veritas transfera- tur. 3. Tum Crotoniatae publico de consilio virgines unum in locum conduxerunt et pictori quam vellet eligendi pote- statem dederunt. lile autem quinque delegit; quarumnomina multi poetae memoriae prodiderunt, quod eius essent iudicio probatae, qui pulcritudinis habere verissimam iudicium de- buisset. Neque enim putavit omnia, quae quaereret ad ve- nustatem, uno se in corpore reperire posse ideo, quod nihii simplici in genere omnibus ex partibus perfectum natura expolivit. Itaque, tamquam caeteris non sit habitura quod largiatur, si uni cuncta concesserit, aliud alii commodi aii- quo adiuncto incommodo muneratur. II. 4. Quod quoniam nobis quoque voluntatis accidit, ut artem dicendi perscriberemus, non unum aliquod propo- suimus exemplum, cuius omnes partes, quocumque essent in genere, exprimendae nobis necessarie viderentur; sed,154 DE INVENTIONE 52 omnibus unum in iocum coactis scriptoribus, quod quisque commodissime praecipere videbatur, excerpsimus et ex variis ingeniis excellentissima quaeque libavimus. Ex iis enim, qui nomine et memoria digni sunt, nec nihil optime nec omnia praeclarissime quisquam dicere nobis videbatur. Quapropter stultilia visa est aut a bene inventis alicuius re- cedere, .si quo in vitio eius offenderemur, aut ad vitia eius quoque accedere, cuius aliquo bene praecepto duceremur. 5. Quodsi in caeteris quoque studiis a multis elig-ere homines commodissimum quodque, quam sese uni alicui certo vel- ient addicere, minus in adrogantiam offenderent; non tanto opere in vitiis perseverarent; aliquanto levius ex inscientia laborarent. Ac si par in nobis huius arlis atque in illo pictu- rae scientia fuisset, fortasse magis hoc in suo g-enere opus nostrum, quamin sua pictura illenobilis eniteret. Ex maiore enirn copia nobis quam illi fuit exemplorum eligeridi potestas. Ille una ex urbe et ex eo numero virginum, quae tum erant, eligere potuit: nobis oinnium, quicumque fuerunt ab ultimo principio huius praeceptionis usque ad hoc tempus, expo- sitis copiis, quodcumque placeret, eligendi potestas fuit. 6. Ac veteres quidem scriptores artis usque a principe illo atque inventore Tisia repetitos unum in locum conduxit Aristoteles et nominatim cuiusque praecepta magna conqui- sita cura perspicue conscripsit atque enodata dilig-enter ex- posuit; ac tantum inventoribus ipsis suavitate et brevitate dicendi praestitit, ut nemo illorum praecepta ex ipsorum libris cog-noscat, sed omnes, qui quod illi praecipiant velint intei%ere, ad hunc quasi ad quendam multo commodiorem explicatorem revertantur. 7. Atque hic quidem ipse et se ipsum nobis et eos, qui ante fuerant, in medio posuit, ut caeteros et se ipsum per se cognosceremus: ab hoc autem qui profecti sunt, quamquam in maximis philosophiae par- tibus operae plurimum consumpserunt, sicut et ipse, cuius instituta sequebantur, fecerat, tamen permulta nobis prae- cepta dicendi reliquerunt. Atque alii quoque alio ex fonte praeceptores dicendi emanaverunt, qui item permultum ad dicendum, si quid ars proficit, opitulati sunt. Nam fuit tem- pore eodem, quo Aristoteles, magnus et nobilis rhetor Iso-53 LIBER II. CAP. 3. S. 5—11. 155 €rates; cuius ipsius quam constet esse artem, non invenimus. 8. Discipuiorum autem atque eorum, qui protinus ab hac sunt disciplina profecti, multa de arte praecepta reperimus. III. Ex his duabus diversis sicuti familiis, quarum altera quum versaretur in philosophia, nonnullam rhetoricae quo- que artis sibi curam adsumebat, altera vero omnis in dicendi erat studio et praeceptione occupata, unum quoddam est conflatum genus a posterioribus, qui ab utrisque ea, quae commode dici videbantur, in suas artes contulerunt; quos ipsos simul atque illos superiores nos nobis omnes, quoad facultas tulit, proposuimus et ex nostro quoque nonnihil in cornmune contulimus. 9. Quodsi ea, quae in his libris expo^ nuntur, tanto opere eligenda fuerunt, quanto studio electa sunt, profectonequenos neque alios industriae nostrae poe- nitebit. Sin autem temere aliquid alicuius praeterisse aut non satis eleganter secuti videbimur, docti ab aliquo facile et libenter commutabimus sententiam. Non enim parum co- gnosse, sed in parum cog-nito stulte et diu perseverasse turpe est, propterea quod aiterum communi hominum infirmitati, alterum singulari cuiusque vitio est attributum. 10. Quare nos quidem sine ulla adfirmatione simul quaerentes dubi- tanter unum quidque dicemus, ne, dum parvulum hoc con- .sequamur, ut satis haec commode perscripsisse videamur, iliud amittamus, quod maximum est, ut ne cui rei temere atque adroganter adsenserimus. Verum hoc quidem nos et in hoc tempore et in omni vita studiose, quoad facultas feret, consequemur. Nunc autem, ne longius oratio progressa videatur, de reliquis, quae praecipienda videntur esse, dicemus. 11. I gitur primus liber, exposito genere huius artis et officio et fine et materia et partibus, genera controversiarum et inventiones et constitutiones et iudicationes continebat, deinde partes orationis et in eas omnes omnia praecepta. Quare quum in eo caeteris de rebus distinctius dictum sit, disperse autem de contirmatione et de reprehensione, nunc certos confirmandi et reprehendendi in singula causarum genera locos tradendos arbitramur. Et quia, quo pacto tra- ctari conveniret argumentaAiones, in libro primo non indili-156 DE INVENTIONE .54 geriter expositum est, hie tantum ipsa invenla unam quam- que in rem exponentur simpliciter sine ulla exornatione, ut ex hoe inventa ipsa, ex superiore autem expolitio inven- torum petatur. Quare haee, quae nunc praecipientur, ad confirmationis et reprehensionis partes referre oportebit. IV. 12. Omnis et demonstrativa et deliberativa et iudi- cialis causa necesse est in aliquo eorum, quae ante exposita sunt, constitutionis genere, uno pluribusve, versetur. Hoc quamquam ita est, tamen quum communiter quaedam de omnibus praecipi possint, separatim quoque aliae snnt cuius- que generis diversae jDraeeeptiones. Aliud enim laus aut vituperatio, aliud sententiae dictio, aliud accusatio aut re- cusatio conficere debet. In iudiciis, quid aequum sit, quae- ritur, in demonstrationibus, quid honestum, in deliberationi- bus, ut nos arbitramur, quid honestum sit et quid utile. Nam caeteri utilitatis modo fmem in suadendo et in dissuadendo exponi oportere arbitrati sunt. 13. Quorum igitur generum fines et exitus diversi sunt, eorum praecepta eadem esse non possunt. Neque nunc hoc dicimus, non easdem incidere eon- stitutiones, verumtamen oratio quaedam ex ipso fine et ex genere causae nascitur, quae pertineat ad vitae aiicuius de- monstrationem aut ad sententiae dictionem. Quare nunc in exponendis controversiis, in iudiciali genere causarum et praeceptorum versabimur. Ex quo pleraque in caetera quo- que causarum genera simili implicata controversia nulla cum difficultate transferuntur; post autem separatim de reli- quis dicemus. 14. Nunc ab coniecturali constitutione proficiscamur; cuius exemplum sit hoc expositum: In itinere quidam pro- ficiscentem ad mercatum quendam et secum aliquantum numorum ferentem est consecutus. Cum hoc, ut fere fit, in via sermonem contulit; ex quo factum est, ut illud iter fami- liarius facere vellent. Quare quum in eandem tabernam di- vertissent, simul cenare et in eodem loco somnum capere voluerunt. Cenati discubuerunt ibidem. Caupo autem — nam ita dicitur post inventum, quum in alio maleficio depre- hensus esset— quum illum alterum, videlicet qui numos haberet, animumadvertisset, noctupostquamillos artius iam,55 LIBER II. CAP. 4—5. §. 12—18. 157 ul fit, ex lassitudine dormire sensit, accessitetaiteriuseoruiii, qui sine numis erat, g-Jadiurn propter appositum e vagina eduxit et iilum alterum occidit, numos abstulit, gladium cru- entum in vaginam recondidit, ipse se in suum lectum recepit. Ille autem, cuius gladio occisio erat facta? multo ante lucem surrexit, comitem illum suum inclamavit semel et saepius. 15. Illum somno impeditum non respondere existimavit; ipse gladium et caetera, quae secum attulerat, sustulit, solus pro- fectus est. Caupo non multo post conclamat hominem esse occisum et cum quibusdam diversoribus illum, qui ante exierat, consequitur in itinere. Hominem comprehendit, g-la- dium eius e vagina educit, reperit cruentum. Homo in urbem ab illis deducitur ac reus fit. In hac intentio est criminis: Occidisti. Depulsio: Non occidi. Ex quibus constilutio est, id est quaestio, eadem in coniecturali, quae iudicatio: Oc- cideritne? V. 16. Nunc exponemus locos, quorum pars aliqua in omnem coniecturalem incidit controversiam. Hoc autem et in horum locorum expositione et in caeterorum oportebit attendere, non omnes in omnem causam convenire. Nam ul omne nomea ex aliquibus, non ex omnibus litteris scribitur, sic omnem in causam non omnis argumentorum copia, sed eorum necessario pars aliqua conveniet. Omnis igitur ex causa, ex persona, ex facto ipso coniectura capienda est. 17. Causa distribuitur in impulsionem et in ratiocina- tionem. Impulsio est, quae sine cogitatione per quandam adfectionem animi facere aliquid hortatur, utamor, iracun- dia, aegritudo, vinolentia et omnino omnia, in quibus animus ita videtur adfectus fuisse, ut rem perspicere cum consilio et cura non potuerit et id, quod fecit, impetu quodam animi potius quam cogitatione fecerit. 18. Ratiocinatio est autem diligens et considerata faciendi aliquid aut non faciendi ex- cogitatio. Ea dicitur interfuisse tum, quum aliquid [faciendi aut non faciendi] certa de causa vitasse aut secutus esse animus videbitur, ut, si amicitiae quid causa factum dicetur, si inimici ulciscendi, si metus, si gloriae, si pecuniae, si de- nique , ut omnia g-eneratim amplectamur, alicuius retinendi, augendi adipiscendive commodi aut contra reiiciendi, demi •158 DE INVENTIONE 56 nuendi devitandive incommodi causa. Nam in horum genus allerutrum iila quoque incident, in quibus aut incommodi aliquid maioris adipiscendi commodi causa aut maioris vi- tandi incommodi suscipitur aut aliquod commodum maioris adipiscendi commodi aut maioris vitandi incommodi prae- teritur. 19. Hic locus sicut aliquod fundamentum est huius con- stitulionis. Nam nihil factum esse cuiquam probatur, nisi aliquid, quare factum sit, ostenditur. Ergo accusator, quum impulsione aliquid factum esse dicet, illum irnpetum et quan- dam commotionem animi adfectionemque verbis et sententiis amplificare debebit et ostendere, quanta vis sit amoris, quanta animi perturbatio ex iracundia* fiat aut ex aliqua causa earum, qua impulsum aliquem id fecisse dicet. Hic e* exemplorum commemoratione, qui simili impulsu aliquio commiserint, et similitudinum collatione et ipsius animi ad- fectionis explicatione curandum est, ut non mirum videatur, si quod ad facinus tali perturbatione commotus animus ac- cesserit. VI. 20. Quum autem non impulsione, verum ratio- cinatione aliquem commisisse quid dicet, quid commodi sit secutus aut quid incommodi fugerit, demonstrabit et id au- gebit, quam maxime poterit, ut, quoad eius fieri possit, idonea quam maxime causa ad peccandum hortata videatur. Si gloriae causa, quantam gloriam consecuturam existimarit; item si dominationis, si pecuniae, si amicitiae, si inimicitia- rum, et omnino quidquid erit, quod causae fuisse dicet, id summe aug-ere debebit. 21. Et hoc eum magno opere con- siderare oportebit, non quid in veritate modo, verum etiam vehementius, quid in opinione eius, quem arguet, fuerit. Nihil enim refert non fuisse aut non esse aiiquid commodi aut incommodi, si ostendi potest ei visum esse, qui arguatur. Nam opinio dupliciter fallit homines, quum aut res alio modo est, ac putatur, aut non is eventus est, quem arbitrati sunt. Res alio modo est tum, quum aut id, quod bonum est, malum putant, aut eontra, quod malum est, bonum, aut, quod nec malum est nec bonum, malum aut bonum, aut, quod malum aut bonum est, nec malum nec bonum. 22. IIoc intellecto, st qui negabit esse ullam pecuniam fratris aut amici vita aut57 LIBER II. CAP. 6—8. §. 19—25. 159 denique officio suo antiquiorem aut suaviorem, non hoe erit accusatori negandum. Nam in eum culpa et sumrnum odium transferetur, qui id7 quod tam vere et pie dicetur, negabit. Verum illud dicendum erit, illi ita non esse visum; quod su~ mi oportet ex iis, quae ad personam pertinent, de quo post dicendum est. VII. 23. Eventus autem tum fallit, quum aliter accidit, atque ii, qui arguuntur, arbitrati esse dicuntur: ut? si qui dieatur alium occidisse, ac voluerit, quod aut similitu- dine aut suspicione aut demonstratione falsa deceptus sit; aut eum necasse, cuius testamento non sit heres, quod eius testamento se heredem arbilratus sit. Non enim ex eventu cogitationem spectari oportere, sed qua cogltatione animus et spe ad malefieium profectus sit, considerari; quo animo quid quisque faciat, non quo casu utatur, ad rem pertinere» 24. Hoc autem loco caput illud erit accusatori, si demon- strare poterit alii nemini causam fuisse faciendi; secunda rium, si tantam aut tam idoneam nemini. Sin fuisse aliis quoque causa faciendi videbitur, aut potestas defuisse aliis demonstranda est aut facultas aut voluntas. Potestas, si aut nescisse aut non adfuisse aut conficere aliquid non potuisse dicentur. Facultas, si ratio, adiutores, adiumenta caeteraque, quae ad rem pertinebunt, defuisse alieui demonstrabuntur. Voluntas, si animus a talibus factis vacuus et integer esse dicetur. Postremo, quas ad defensionem rationes reo dabi- mus, iis aecusator ad alios ex culpa eximendos abutetur. Verum id brevi faciendum est et in unum multa sunt condu- cenda, ut ne alterius defendendi causa hunc accusare, sed huius accusandi causa defendere alterurn videatur. VIII. 25. Atque accusatori quidem haec fere sunt in causa faciendi consideranda. Defensor autem ex contrario primum impul- sionem aut nullam fuisse dicet aut, si fuisse concedet, exte- nuabit et parvulam quandam fuisse demonstrabit aut non ex ea solere huiusmodi facta nasci docebit. Quo erit in loco demonstrandum, quae vis et natura sit eius adfeetionis, qua impulsus aiiquid reus commisisse dicetur; in quo et exempla et similitudines erunt proferendae et ipsa diligenter natura eius adfectionis quam levissime quietissimam ad partem ex- piicanda, ut et res ipsa a facto crudeli et turbulento ad quid-160 DE INVENTIONE 58 dam mitiiis et tranquillius traducatur et oratio tamen ad ani- mum eius, qui audiet, et ad animi quendam intimum sensum accommodetur. 26. Ratiocinationis autem suspiciones infir- mabit, si aut commodum nullum fuisse aut parvum aut aliis maius fuisse aut nihilo sibi maius, quam aliis, aut incommo- dum sibi maius, quam commodum dicet; ut nequaquam fuerit illius commodi, quod expetitum dicatur, magnitudo aut cum eo incommodo, quod acciderit, aut cum illo peri- culo, quod subeatur, comparanda; qui omnes loci similiter in incommodi quoque vitatione tractabuntur. 27. Sin accu- sator dixerit eum id esse secutum, quod ei visum sit com- modum, aut id fugisse, quod putarit esse incommodum, quamquam in falsa fuerit opinione, demonstrandum erit de- fensori neminem tanta esse stultitia, qui tali in re possit ve- ritatem ignorare. Quodsi id concedatur, illud non conces- sum iri, ne dubitasse quidem hunc, quid rei esset, sed id, quod faJsum fuerit, sine ulla dubitatione pro vero probasse. Quodsi dubitarit, summae fuisse amentiae dubia spe impul- sum certum in periculum se committere. 28. Quemadmodum autem aecusator, quum ab aliis culpam demovebit, defen- soris locis utetur, sic iis locis, qui accusatori dati sunt, utetur reus, quum in alios ab se crimen volet transferre. IX. Ex persona autem coniectura capietur, si eae res, quae personis attributae sunt, diligenter considerabuntur, quas omnes in primo libro exposuimus. Nam et de nomine nonnumquam aliquid suspicionis nascitur. Nomen autem quum dicimus, cognomen quoque intelligatur oportet. De hominis enim certo et proprio vocabulo agltur; ut si dica- mus idcirco aliquem Caldum vocari, quod temerario et re- pentino consilio sit; aut si ea re hominibus Graecis imperitis verba dederit,# quod Glodius aut Caecilius aut Mucius voca- retur. 29. Et de natura licet aliquantum ducere suspicionis. Omnia enim haec, vir an mulier, huius an illius civitatis sit; quibus sit maioribus, quibus consangnineis, qua aetate, quo animo, quo corpore, quae naturae sunt attributa, ad aliquam coniecturam faciendam pertinebunt. Et ex victu multae tra- huntur suspiciones, quum, quemadmodum et apud quos et a quibus educatus et eruditus sit, quaeritur, et quibuscurri59 LIBER II. CAP. 9—10. §. 26—33. 161 vivat, qua ratione vitae, quo more domestico vivat. 30. Et ex fortuna saepe argumentatio nascitur, quum servus an liber, pecuniosus an pauper, nobilis an ignobilis, felix an infelix, privatus an in potestate sit aut fuerit aut futurus sit, eonsideratur,- aut denique aliquid eorum quaeritur, quae fortunae esse attributa intelliguntur. Habitus autem, quoniam in aliqua perfecta et constanti animi aut corporis absolutione consistit, quo in genere est virtus, scientia et quae contraria sunt; res ipsa, causa posita, docebit, ecquid hic quoque locus suspicionis ostendat. Nam adfectionis quidem ratio perspicuam solet prae se gerere coniecturam, ut amor, ira- cundia, molestia, propterea quod et ipsorum vis intelligltur et, quae res liarum aliquam rem consequantur, faciles co- gnitu sunt. 31. Studium autem quoniam est adsidua et vehe- mens aliquam ad rem applicata magna cum voiuntate oecu- patio, facile ex eo ducetur argumentatio, quam res ipsa de- siderabit in causa. Item ex consilio sumetur aliquid suspi- cionis; nam consilium est aliquid faciendi non faciendive excogitata ratio. Iam facta et casus et orationes, quae sunt omnia, ut in confirmationis praeceptis dictum est, in tria tem - pora distributa, faeile erit videre, ecquid adferant ad confir mandam coniecturam suspicionis. X. 32. Ac personis quidem res eae sunt attributae, ex quibus omnibus unum in loeum eoactis accusatoris erit im- probatione hominis uti. Nam causa facti parum firmitudinis habebit, nisi animus eius, qui insimulatur, in eam suspici- onem adducitur, ut a lali culpa non videatur abhorruisse. Ut enim animum alieuius improbare nihii attinet, quum causa, quare peecarit, non intereessit, sic causam peccati inter- eedere leve est, si animus nulli minus honestae rationi ad- finis ostenditur. Quare vitam eius, quem arguit, ex ante factis accusator improbare debebit et ostendere, si quo in pari ante peecato convietus sit. Si id non poterit, si quam in similem ante suspicionem venerit, ac maxime, si fieri poterit, simili aliquo in genere eiusdemmodi causa aliqua commotum peccasse aut in aeque magna re aut in maiore aut in minore: ut si, quem quid pecunia dicat inductum fecisse, possit demon- strare aliqua in re eius aliquod factum avarum. 33. Item in CICER. I. 11162 DE INVENTIONE 60 omni causa naturam aut victum aut studium aut fortunam aut aliquid eorum, quae personis attributa sunt, ad eam cau- sam, qua commotum peccasse dicet, adiungere atque ex dispari quoque genere culparum, si ex pari sumendi facul- tas non erit, improbare animum adversarii oportebit. Si avaritia inductum arguas fecisse, et avarum eum, quem ac- cuses, demonstrare non possis, aliis adfinem vitiis esse do- ceas, et ex ea re non esse mirandum, qui in illa re turpis aut cupidus aut petulans fuerit, hac quoque in re eum deliquisse. Quantum enim de honestate et auctoritate eius, qui arguitur, detractum est, tantundem de facultate totius est defensionis deminutum. 34. Si nulli adfinis poterit vitio reus ante ad~ misso demonstrari, locus inducetur ille, per quem hortandi iudices erunt, ut veterem famam hominis nihil ad rem putent pertinere. Nam eum ante celasse, nunc manifesto teneri; quare non oportere hanc rem ex superiore vita spectari, sed superiorem vitam ex hac re improbari, et aut potestatem ante peccandi non fuisse ant causam: aut, si haec dici non poterunt, dicendum erit illud extremum, non esse mirum, si nunc primum deliquerit: nam necesse esseeum, qui velit peccare, aliquando primum delinquere. Sin vita ante acta ignorabitur, hoc loco praeterito et, cur praetereatur, demon- strato, argumentis accusationem statim confirmare oportebit. XI. 3,5» Defensor autem primum , si poterit, debebit vi- tam eius, qui insimulabitur, quam honestissimam demon- strare. Id faciet, si ostendet aliqua eius nota et communia officia; quod genus, in parentes, cognatos, amicos,, adfines, necessarios; etia,m quae magis rara et eximia sunt, si ab eo cum magno aliquid labore aut perieulo aut utraque re, quum necesse non esset, officii causa aut in rem publicam aut in parentes aut in aliquos eorum, qui modo expositi sunt, factum esse dicet; deinde si nihil deliquisse, nulla cupiditate impeditum ab officio recessisse. Quod eo confirmatius erit, si, quum potestas impune aliquid faciendi minus honeste fuisse dicetur, voluntas eia faciendo demonstrabitur afuisse. 36. Hoc autem ipsum g-enus erit eo firmius, si eo ipso in ge- nere, quo arguetur, integer ante fuisse demonstrabitur: ut si, quum avaritiae causa fecisse arguatur, minime omni in61 LIBER II. CAP. 11—12. §. 34—40. 163 vita pecuniae cupidus fuisse doceatur. Hic illa magna curn gravitate inducetur indignatio, iuncta conquestioni, per quam miserum facinus esse et indignum demonstrabitur; ut, quum animus in vita fuerit omni a vitiis remotissimus, eam causam putare, quae homines audaces in fraudem rapere soleat, ca- stissimum quoque hominem ad peccandum potuisse impel- lere; aut iniquum esse et optimo cuique perniciosissimum non vitam honeste actam tali in tempore quam plurimum prodesse, sed subita ex criminatione, quae confingi quamvis facile possit, non ex ante acta vita, quae neque ad tempus fingi neque ullo modo mutari possit, facere iudicium. 37. Sin autem in ante acta vita aliquae turpitudines erunt, aut falso venisse in eam existimationem dicetur et ex aliquorum in- vidia aut obtrectatione aut falsa opinione, aut imprudentiae, necessitudini, persuasioni, adolescentiae aut alicui non ma- litiosae animi adfectioni attribuentur aut dissimili in genere vitiorum____, ut animus non omnino integer, sed ab tali culpa remotus esse videatur. Ac si nullo modo vitae turpitudo aut infamia leniri poterit oratione, negare oportebit de vita eius et de moribus quaeri, sed de eo crimine, quo de arguatur; quare, ante factis omissis, illud, quod instet, agi oportere. XII. 38. Ex facto autem ipso suspiciones ducentur, si totius administratio negotii ex omnibus partibus pertempta- bitur; atque eae suspiciones partim ex negotio separatim, partim communiter ex personis atque ex negotio profici- scentur. Ex negotio duci poterunt, si eas res, quae negotiis attributae sunt, diligenter considerabimus. Ex iis igitur in hancconstitutionem convenirevidentur genera eorum omnia, partes generum pleraeque. 39. Videre igitur primum opor- tebit, quae sint continentia cum ipso negotio, hoc est, quae ab re separari non possint. Quo in loco satis erit diligenter considerasse, quid sit ante rem factum, ex quo spes perfi- ciendi nata et faciundi facultas quaesita videatur; quid in ipsa re gerenda, quid postea consecutum sit. Denique ipsius est negotii gestio pertractanda. Nam hoc genus earum re- rum, quae negotio sunt attributae, secundo in loco nobis est expositum. 40. Hoc ergo in genere spectabitur locus, tem- pus, oecasio, facultas; quorum unius cuiusque vis diligenter 11*164 DE INVENTIONE 62 in confirmationis praeceptis explicata est. Quare, ne aut hic non admonuisse aut ne eadem iterum dixisse videamur, bre- viter iniiciemus, quid quaque in parte consideraii oporteat. In loco igitur opportunitas, in tempore longinquitas, in occa- sione commoditas ad faciendum idonea, in facultate copia et potestas earum rerum, propter quas aliquid facilius fit aut quibus sine omnino confici non potest, consideranda est. 41. Deinde videndum est, quid adiunctum sit negotio, hoc est, quid maius, quid minus, quid aeque magnum sit, quid simile; ex quibus coniectura quaedam ducitur, si, quemad- modum res maiores, minores, aeque magnae similesque agi soleant, diligenter considerabitur. Quo in genere eventus quoque videndus erit, lioc est, quid ex quaque re soleat evenire, magno opere considerandum est, ut metus, laetitia, titubatio, avaritia. 42. Quarta autem pars erat ex iis [rebus], quas negotiis dicebamus esse attributas,,consecutio. In ea quaeruntur ea, quae gestum neg-otium confestim aut ex inter- vallo consequuntur. In qua videbimus, ecqua consuetudo sit, ecqua lex, ecqua pactio, ecquod eius rei artificium aut usus aut exercitatio, hominum aut approbatio aut offensio; ex quibus nonnunquam elicitur aliquid suspicionis. XIII. Sunt autem aliquae aliae suspiciones, quae commu- niter et ex neg-otiorum et ex personarum attributionibus su- muntur. Nam et ex fortuna et ex natura et ex victu, studio, fa- ctis, casu, orationibus, consilio et ex habitu animi aut corporis pleraque pertinent ad easdem res, quae rem credibiiem aut incredibilem facere possunt et cum facti suspicione iungun- tur. 43. Maxime enim quaeri oportet in hac constitutione, -primum potueritne aliquid fieri; deinde ecquo ab alio potu- erit; deinde facultas, de qua ante diximus; deinde utrum id facinus sit, quod poenitere fuerit necesse; item quod spem celandi non haberet; deinde necessitudo; in qua, num ne- cesse fuerit id aut fieri aut ita fieri, quaeritur. Quorum pars ad consilium pertinet, quod personis attributum est, ut in ea causa, quam exposuimus. Ante rem erit, quod in itinere se tam familiariter applicaverit, quod sermonis causam quae- sierit, quod simul diverterit, dein cenarit. In re nox, som- nus. Postrem, quod solus exierit, quod illam tam familiarem63 LIBER II. CAP. 13—14. §. 41-46. 165 comitem tam aequo animo reliquerit, quod cruentum gladium habuerit. 44. Horum pars ad consilium pertinet. Quaeritur enim, utrum videatur diligenter ratio faciendi esse habita et, excogitata, an ita temere, ut non veri simile sit quemquam tam temere ad maleficiam accessisse. In quo quaeritur, num quo alio modo commodius potuerit fieri vel a fortuna admi- nistrari. Nam saepe, si pecuniae, adiumenta, adiutores de- sint, fuisse facultas faciendi non videtur. Hoc modo si dili- genter attendamus, apta inter se esse intelligimus haec, quae ttegotiis, et illa, quae personis sunt attributa. Hic neque facile est neque necessarium disting-uere, ut in superioribus partibus, quo pacto quidque accusatorem et quomodo defensorem tractare oporteat. Non necessarium, propterea quod, causa posita, quid in quamque conveniat, res ipsa docebit eos, qui non omnia hic se inventuros puta- bunt, sed [ad ea, quae praecepta sunt, comparationis] modo quandam in commune mediocrem intellig^entiam conferent. 45. non facile autem, quod et infinitum est tot de rebus utramque in partem singillatim de una quaque explicare et alias aliter haec in utramque partem causae solent convenire. XIV. Quare considerare haee, quae exposuimus, oportebit. Facilius autem ad inventionem animus incidet, si gesti ne- gotii. et suam et adversarii narrationem saepe et diligenter pertractabit et, quod quaeque pars suspicionis habebit, eliciens considerabit, quare, quo consilio, qua speperficiendi quidque factum sit; cur lioc modo potius, quam illo; cur ab hoc potius, quam ab illo; cur nullo adiutore aut cur hoc 5 cur nemo sit conscius aut cur sit aut cur hic sit; cur hoc ante factum sit; cur hoc ante factum non sit; cur hoc in ipso negotio, cur hoc post negotium, aut factum de industria aut rem ipsam consecutum sit; constetne oratio aut cum re aut ipsa secum; hoc huiusne rei sit signum an illius, an et huius et illius et utrius potius; quid factum sit, quod non oportu- erit, aut non factum, quod oportuerit. 46. Quum animus hac intentione omnes totius negotii partes considerabit, tum illi ipsi in medium coacervati loci procedent, de quibus ante di- ctum est; et tum ex sing-ulis, tum ex coniunctis argumenta certa nascentur. Quorum argumentorum pars probabili, pars166 DE INVENTIONE 64 liecessario in genere versabitur. Accedunt autem saepe ad coniecturam quaesliones, testimonia, rumores; quae contra omnia uterque simili via praeceptorum torquere ad suae causae commodum debebit. Nam et ex quaestione suspi- ciones et ex lestimonio et ex rumore aliquo pari ratione, ut ex causa et ex persona et ex facto duci oportebit. 47. Quare nobis et ii videntur errare, qui hoc genus suspicionum artificii non putant indigere, et ii, qui aliter hoc de genere ac de omni coniectura praecipiendum putant. Omnis enim iisdem ex iocis coniectura sumenda est. Nam et eius, qui in quaestione aliquid dixerit, et eius, qui in testi- monio, et ipsius rumoris causa et veritas ex iisdem attribu- tionibus reperietur. Omni autem in causa pars argumentorum est adiuncta ei causae solum, quae dicitur, et ab ipsa ita ducta, ut ab ea, in qua est, separatim in omnes eiusdem ge- neris causas transferri non satiscommode possit; pars autem est pervagatior et aut in omnes eiusdem g-eneris aut in ple- rasque causas aecommodata. XV. 48. Haec ergo argumenta, quae transferri in multas causas possunt, Jocos communes nominamus. Nam locuscommunis aut certaerei quandamcon- tinet amplificationem; ut si qui hoc veiit ostendere, eum, qui parentem necarit, maximo supplicio esse dignum; quo loco, nisi perorata [et] probata causa, non est utendum; aut du- biae, quae ex contrario quoque habeat probabiies rationes argumentandi; ut suspicionibus credi non oportere, et con- tra, suspicionibus credi oportere. Ac pars locorum commu- nium per indignationem autper conquestionem inducitur, de quibus ante dictum est; pars per aliquam probabilem utra- que ex parte rationem. 49. Distinguitur autem oratio at- que illustratur maxime, raro inducendis locis communibus et aliquo loco iam certioribus illis argumentis confirmatis. Nam et tum eoneeditur commune quiddam dicere, quum di- ligenter aJiqui proprius causae locus tractatus est, et aud-i- toris animus aut renovatur ad ea, quae restant, aut omni- bus iam dictis exsuscitatur. Omnia enim ornamenta elocu- tionis, in quibus et suavitatis et gravitatis plurimum consistit, omnia, quae in inventione rerum et sententiarum aliquid ha- bent dignitatis, in communes locos conferuntur. 50. QuareLIBER II. CAP. 15—17, §. 47—52. 167 non, ut causarum, sic oratorum quoque muitorum communes loci sunt. Nam nisi ab iis, qui multa in exercitatione magnam sibi verborum et sententiarum copiam comparaverint, tractari non poterunt ornate et graviter, quemadmodum natura ipso- rum desiderat. Atque hoc sit nobis dictum communiter de omni genere Iocorum communium. XVI. Nunc exponemus, in coniecturalem constitutionem qui loci communes incidere soleant: suspicionibus credi oportere et non oportere; ru- moribus credi oportere et non oportere; testibus credi opor- tere et non oportere; quaestionibus credi oportere et non oportere; vitam ante actam spectari oportere et non opor- tere; eiusdem esse, qui in illa re peccarit, et hoc quoque admisisse, et non esse eiusdem; maxime spectari causam oportere et non oportere. Atque hi quidem et si qui eius- modi ex proprio argumento communes loci naseentur, in contrarias partes diducuntur. 51. Certus autem locus est accusatoris, per quem auget facti atrocitatem, et alter, per quem negat maiorum misereri oportere: defensoris, per quem calumnia accusatorum cum indignatione ostenditur et per quem cum conquestione misericordia captatur. Hi et caeteri loci omnes communes ex iisdem praeceptis sumuntur, qui- bus caeterae argumentationes; sed illae tenuius et subtilius et acutius tractantur; hi autem g-ravius et ornatius et quum verbis tum etiam sententiis excellentibus. In illis enim fmis est, ut id, quod dicitur, verum esse videatur; in his, tametsi hoc quoque videri oportet, tamen fmis est amplitudo. Nunc ad aliam constitutionem transeamus. XVII. 52. Q-uum est nominis controversia, quia vis vo- cabuli definienda verbis est, constitutio defmitiva dicitur. Eius g-eneris exemplo nobis posita sit haec causa: C. Fla- minius is, qui consul rem publicam male g*essit beilo Punico secundo , quum tribunus plebis esset, invito senatu et om- nino contra voluntatem omnium optimatum per seditionem ad populum leg-em agrariam ferebat. Hunc pater suus con- cilium plebis habentem de templo deduxit; arcessitur ma- iesfeatis. Intentio est: Maiestatem minuisti, quod tribunum plebis de templo deduxisti. Depulsio est: Non minui maie- statem. Quaestio est: Maiestatemne minuerit. Ratio: In'filium168 DE 3NYENTI0NE 6G enim quam habebam potestatem, ea sum usus. Rationis: in- firmatio: At enim, qui patria potestate, hoc est, privata qua- dam tribunieiam potestatem, hoc est, popuii potestatem infirmat, minuit maiestatem. Iudicatio est: Minuatne is ma- iestatem, qui in tribuniciam potestatem patria potestate utatur? Ad hanc iudicationem argumentationes omnes adferri oportebit. 53. Ac ne qui forte arbitretur nos non intelligere aliam quoque incidere constitutionem in hanc caasam, eam nos partem solam sumimus, in quam praecepta nobis danda snnt. Omnibus autem partibus hoc in libro explicatis, quivis omni in causa, si diiigenter attendet, omnes videbit constitutiones et earum partes et controversias, si quae forte in eas inci- dent. Nam de omnibus praescribemus. Primus erg-o accusa- toris locus est eius nominis, cuius de vi quaeritur, brevis et aperta et ex opinione hominum definitio, hoc modo: Maie- statem minuere est de dignitate aut amplitudine aut potestate poputi aut eorum, quib.us populus potestatem dedit, aiiquid derogare. Hoc sic breviter expositum pluribus verbis est et rationibus confirmandum et ita esse, ut descripseris, osten- dendum. Postea ad id, quod definieris, factum eius, qui ac- cusabitur, adiungere oportebit et ex eo, quod ostenderis esse verbi causa maiestatem minuere, docere adversarium maiestatem minuisse et hunc totum locum communi loco confirmare, per quem ipsius facti atrocitas aut indignitas aut omnino culpa cum indigriatione augeatur. Post erit infirman- da adversariorum descriptio. 54. Ea autem infirmabitur, si falsa demonstrabitur. Hoc ex opinione hominum sumetur, quum quemadmodum et quibus in rebus homines in con- suetudine scribendi aut sermocinandi eo verbo uti soleant, considerabitur. Item infirmabitur, si turpis aut inutilis esse [ostendetur] eius descriptionis approbatio et, quae incom- moda consecutura sint, eo concesso ostendetur; id autep ex honestatis et ex utilitatis partibus sumetur, de quibus in deliberationis praeceptis exponemus. Et si cum definitione nostra adversariorum definitionem conferemus et nostram veram, honestam, utiiem esse demonstrabimus, iliorum, contra. 55. Quaeremus autem res aut maiore aut minore aut67 LIBER II. CAP. 18—19. §. 53—57. 169 pari in negotio similes, ex quibus adfirmetur nostra descri- ptio. XVIII. Iam si res plures erunt definiendae: ut, si quae- ratur: Fur sit an sacrilegus, qui vasa ex privato sacra surri- puerit; erit utendum pluribus definitionibus; deinde simili ratione- causa tractanda. Locus autem communis in eius ma- litiam, qui non modo rerum, verum etiam verborum pote- statem sibi adrogare conetur, ut et faciat, quod velit, et id, quod fecerit, quo velit nomine appellet. Deinde defensoris primus locus est item nominis brevis et aperta et ex opini- one hominum descriptio, hoc modo: Maiestatem minuere est aliquid de re publica, quum potestatem non liabeas, admirii- strare. Deinde huius confirmatio similibus et exemplis et rationibus. Postea sui facti ab illa definitione separatio. Deinde locus communis, per quem facti utilitas aut honestas adaugetur. 56. Deinde sequetur adversariorum definitionis reprehensio, quae iisdem ex locis omnibus, quos accusatori praescripsimus, conficitur; et caetera post eadem praeter communem locum inducentur. Locus autem communis erit defensoris is, per quem indig-nabitur accusatorem sui peri- culi causa non res solum convertere, verum etiam verba commutare conari. Nam ilii quidem communes loci, qui aut calumniae aecusatorum demonstrandae aut misericordiae ca~ ptandae aut facti indignandi aut a misericordia deterrendi causa sumuntur, ex perieuli magnitudine, non ex causae genere ducuntur. Quare non in omnem causam, sed in omne causae genus incidunt. Eorum mentionem in coniecturali constitutione fecimus. Inductione autem, quum causa postu- labit, utemur. XIX. 57. Quum autem actio translationis aut commuta- tionis indigere videtur, quod non aut is agit, quem oportet, aut cum eo, quicum oportet, aut apud quos, qua lege, qua poena, quo crimine, quo tempore oportet, constitutio trans- lativa appellatur. Eius nobis exempla permulta opus sint, si singula translationum genera quaeramus; sed quia ratio prae- ceptorum similis est, exemplorum multitudine superseden- dum est. Atque in nostra quidem consuetudine multis de causis fit, ut rarius incidant translationes. Nam et praetoris exceptionibus multae excluduntur actiones et ita ius civiJe170 DE INVENTIONE 68 habemus constiiutum, ut causa cadat is, qui non quemadmo- dum oportet egerit. 58. Quare in iure plerumque versantur. Ibi enim et exceptiones postulantur et quodam modo ag-endi potestas datur et omnis conceptio privatorum iudiciorum constituitur. In ipsis autem iudiciis rarius incidunt et tamen, si quando incidunt, eiusmodi sunt, ut per se minus habeant firmitudinis, confirmentur autem adsumpta alia aliqua con- stitutione: ut in quodam iudicio, quum venefici cuiusdam nomen esset deiatum et, quia parricidii causa subscripta esset, extra ordinem esset acceptum, quum in accusatione alia quaedam crimina testibus et argumentis confirmarentur, parricidii autem mentio solum facta esset —; defensor in hoc ipso multum oportet et diu consistat: quum de neceparentis nihil demonstratum sit, indig-num facinus esse ea poena ad- ficere eum, qua parricidae adficiuntur; id autem, si damna- retur, fieri necesse esse, quoniam et id causae subscriptum et ea re nomen extra ordinem sit aceeptum. 59. Ea igitur poena si adfici reum non oporteat, damnari quoque non oportere, quoniam ea poena damnationem necessario conse- quatur. Hic defensor poenae commutationem ex transiativo genere inducendo totam infirmabit accusationem. Verum- tamen caeteris quoque criminibus defendendis coniecturali constitulione translationem confirmabit. XX. Exemplum au- tem translationis in causa positum nobis sit huiusmodi: Quum ad vim faciendam quidam armati venissent, armati contra praesto fuerunt, et cuidam equiti Romano quidam ex armatis resistenti gladio manum praecidit. Agit is, cui manus prae- cisa est, iniuriarum. Postulat is, quicum ag-itur, a praetore exceptionem: extra quam in reum capitis praeiudicium fiat. 60. Hic is, qui agit, iudicium purum postulat; ille, quicum agitur, exceptionem addi ait oportere. Quaestio est: Exci- piendum sit, an non. Ratio: Non enim oportet recuperatorio iudicio eius maleficii, de quo inter sicarios quaeritur, prae- iudicium fieri. Infirmatio rationis: Eiusmodi sunt iniuriae, ufc de iis indignum sit non primo quoque tempore iudicari. ludicatio: Atrocitas iniuriarum satisne causae sit, quare, dum de ea iudicatur, de aliquo maiore maleficio, de quo iudicium comparatum sit, praeiudicetur. Atque exemplum quidem hoc69 LIBER II. CAP. 20- 21. §. 58—62. 171 est. In omni autem causa ab utroque quaeri oportebit, a quo et per quos et quo modo et quo iewpore aut agi aut iudicari aut quid statui de ea re conveniat. 61. Id ex partibus iuris, de quibus post dicendum est, sumi oportebit et ratiocinari, quid in similibus rebus fieri soleat, et videre, utrum malitia quid aliud agatur, aliud simuletur, an stultitia, an necessitu- dine, quod alio modo ag-i res non possit, an occasione agen- di sic sit iudicium aut actio constituta, an recte sine ulla re eiusmodi res agatur. Locus autem comrnunis contra eum, qui translationem inducet: fug-ere iudicium ac poenam, quia ^ausae diffidat. A translatione autem: omnium fore pertur- bationem, si non ita res ag-antur et in iudicium veniant, quo pacto oporteat; hoc est, si aut cum eo agatur, quocum non oporteat, aut alia poena, alio crimine, alio tempore; atque hanc rationem ad perturbationem iudiciorum omnium per- tinere. Tres igitur hae constitutiones, quae partes non ha- bent, ad hunc modum tractabuntur. Nunc generalem consti- tutionem et partes eius consideremus. XXI. 62. Qnum et facto et facti nomine concesso neque uila actionis illata controversia, vis et natura et g-enus ipsius negotii quaeritur, constitutionem g-eneraiem appellamus. Huius primas esse partes duas nobis videri diximus, neg-o- tialem et iuridicialem. Negotialis est, quae in ipso neg-otio iuris civilis habet implicatam controversiam. Ea est huius- modi: Quidam pupiilum heredem fecit; pupillus autem ante mortuus est, quam* in suam tuteiam veniret. De hereditate ea, quae pupillo venit, inter eos, qui patris pupilli heredes secundi sunt, et inter agnatos pupilli controversia est. Pos- sessio heredum secundorum est. Inlentio est ag-natorum: Nostra pecunia est, de qua is, cuius agnati sumus, testatus non est. Depulsio est: Immonostra, qui heredes [secundi] testamento patris sumus. Quaestio est: Utrorum sit? Ratio: Pater enim et sibi et filio testamentum scripsit, dum is pupil- lus esset. Quare, quae filii fuerunt, testamento patris nostra fiant necesse est. Infirmatio rationis: Immo pater sibi scri- psit et secundum heredem non filio, sed sibi iussit esse. Quare, praeterquam quod ipsius fuit, testamento illius ve- strum esse non potest. Iudicatio: Possitne quisquam de filii172 DE INVENTIONE 70 pupilli re lestari; an heredes secundi ipsius patrisfamilias, non filii quoque eius pupilli heredes sint? 63. Atque hoc non alienum est, quod ad multa pertineat, ne aut nusquam aut usquequaque dicatur, hic admonere. Sunt causae, quae plures habent rationes in simplici constitutione; quod fn, quum id, quod factum est aut quod defenditur, piuribus de causis rectum aut probabile videri potest, ut in hac ipsa causa. Supponatur enim ab heredibus haec ratio: Unius enim pecuniae piures dissimilibus de causis heredes esse non possunt, nec umquam factum est, ut eiusdem pecuniae alius testamento, alius lege heres esset; infirmatio autem haec erit: 64. Non est una pecunia, propterea, quod altera pupilli iam erat adventicia: cuius heres non illo in tempore testamento quisquam scriptus erat, si quid pupillo accidis- set; et de altera patris etiamnunc mortui voluntas plurimum valebat, quae iam mortuo pupillo suis heredibus concedebat. Iudicatio est: unane pecunia fuerit; aut, si hac erunt usi in- firmatione: posse plures esse unius heredes pecuniae dissi- milibus de causis; de eo ipso esse controversiam, iudicatio nascitur: possintne eiusdem pecuniae plnres dissimilibus ge~ neribus heredes esse? XXII. Ergo una in constitutione intel- lectum est, quomodo et rationes et rationum infirmationes et propterea iudicationes plures fiant. 65. Nunc huius generis praecepta videamus. Utrisque aut etiam omnibus, si plures ambigent, ias ex quibus rebus constet, considerandum est. Initium exgo eius ab natura ductum videtur; quaedam autem ex utilitatis ratione aut per- spicua nobis aut obscura in consuetudinem venisse-, post autem approbata quaed^m a consuetudine aut a vero utilia visa leg-ibus esse firmata; ac naturae quidem ius esse, quod nobis non opinio, sed quaedam innata vis adferat, ut religi- onem, pietatem, gratiam, vindicationem, observantiam, veri- tatem. 66. Religlonem eam, quae in metu et caerimonia deorum sit, appellant; pietatem, quae erga patriam aut pa- rentes aut alios sanguine coniunctos officium conservare moneat; gratiam, quae in memoria et remuneratione officio- rum et honoris et amicitiarum observantiam teneat; vindi- cationem, per quam vim et contumeliam defendendo aut71 LIBER II. CAP. 22—23. §. 63—69. 173 uleiseendo propulsamus a nobis et a nostris, qui nobis esse cari debent, et per quam peceata punimur; observantiam, per quam aetate aut sapientia aut honore aut aliqua dignitate antecedentes veremur et colimus; veritatem, per quam da- mus operam, ne quid aliter, quam confirmaverimus, fiat aut factum aut futurum sit. 67. Ac naturae quidem iura minus ipsa quaeruntur ad hanc controversiam, quod neque in hoc civili iure versantur et a vulgari intelligentia remotiora sunt; ad similitudinem vero aliquam aut ad rem amplifieandam saepe sunt inferenda. Consuetudinis autem ius esse putatur id, quod voluntate omnium sine lege vetustas comprobarit. In ea autem quaedam sunt iura ipsa iam certa propter vetu- statem. Quo in genere et alia sunt multa et eorum multo maxima pars, quae praetores edicere eonsuerunt. Quaedam autem genera iuris iam certa consuetudine facta sunt; quod genus pactum, par, iudicatum. 68. Pactum est, quod inter quos convenit, quod iam ita iustum putatur, ut iure praestare dicatur. Par, quod in omnes aequabile est. Iudieatum, de quo iam ante sententia alicuius aut aliquorum constitutum est. Iam iura legitima ex legibus cognosci oportebit. His ergo ex partibus iuris, quidquid aut ex ipsa re aut ex simili aut ex maiore minoreve nasci videbitur, attendere atque elieere pertemptando unam quamque iuris partem oportebit. Locorum autem communium quoniam, ut ante dictum est, duo genera sunt, quorum alterum dubiae rei, alterum certae continet amplifieationem, quid ipsa causa det, et quid augeri per communem locum possit et oporteat, considerabitur. Nam certi, qui in omnes incidant,' loci praescribi n-on pos- sunt; in plerisque fortasse ab auctoritate iuris consultorum et contra auctoritatem dici oportebit. Attendendum est autem et in hae et in omnibus, num quos locos communes praeter eos, quos nos exponimus, ipsa res ostendat. Nune iuridi- ciaie genus et partes eius consideremus. XXIII. 69. Iuridicialis est, in qua aequi et iniqui natura et praemii aut poenae ratio quaeritur. Huius partes sunt duae, quarum alteram absolutam, adsumptivam alteram no- minamus. Absoluta est, quae ipsa in se, non ut neg-otialis implieite et abscondite, sed patentius et expeditius recti el174 DE INVENTIONE 72 non recti quaestionem eontinet. Ea est huiuscemodi: Quum Thebani Lacedaemonios bello superavissent et fere mos es- setGraiis, quum inter se bellum gessissent,utii? qui vicissent, tropaeum aliquod in finibus statuerent victoriae modo in praesentiam declarandae causa, non ut in perpetuum beili memoria maneret, aeneum statuerunt tropaeum. Accusantur apud Amphictyonas, id est, apud commune Graeciae consi lium. 70. Intentio est: Non oportuit. Depulsio est: Oportuit. Quaestio est: Oportueritne? Ratio est: Eam enimexbello gloriam virtute peperimus, ut eius aeterna insig-nia posteris nostris relinquere veliemus. Infirmatio est: Attamen aeter- num inimicitiarum monumentum Graios de Graiis statuere non oportet. Iudicatio est: Quum summae virtutis concele- brandae causa Graii de Graiis aeternum inimicitiarum mo- numentum statuerunt, rectene an contra fecerint? Hanc ideo rationem subiecimus, ut hoc causae genus ipsum, de quo agimus, cognosceretur. Nam si eam supposuissemus, qua fortasse usi sunt: Non enim iuste neque pie bellum gessistis; in reiationem criminis delaberemur, de qua post loquemur. TJtrumque autem causae genus in hanc causam incidere per- spicuum est. In hanc argumentationes ex iisdem iocis su- mendae sunt atque in causam negotialem, qua de ante di- ctum est. 71. Locos autem communes et ex causa ipsa, si quid inerit indig-nationis aut conquestionis, et ex iuris utili- tate et natura multos et graves surnere licebit et oportebit, si causae dignitas videbitur postulare. XXIV. Nunc adsum- ptivam partem iuridicialis consideremus. Adsumptiva ig-itur tum dicitur, quum ipsum ex se factum probari non potest, aliquo autem foris adiuncto argumento defenditur. Eius partes sunt quattuor: comparatio, relatio criminis, remotio criminis, concessio. 72. Comparatio est, quum aliquod factum, quod per se ipsum non sit probandum, ex eo, cuius id causa factum est, defenditur. Ea est huius- modi: Quidam imperator, quum ab hostibus circumsederetur neque effugere ullo modo posset, depactus est cum eis, ut arma et impedimenta relinqueret, miiites educeret; itaque fecit; armis et impedimentis amissis praeter spem milites conservavit. Accusatur maiestatis. Incurrit huc definilio.73 LIBER II. CAP. 24—25. S- 70—75. 175 Sed nos hunc locum, de quo ag-imus, consideremus. 73. In- tentio est: Non oportuit arma et impedimenta relinquere. Depulsio est: Oportuit. Quaestio est: Oportueritne? Ratio est: Milites enim omnes perissent. Infirmatio est aut con- iecturalis: Non perissent; aut altera coniecturalis: Non ideo fecisti. Ex quibus iudicatio est: Perissentne ? et: Ideone fecerit? aut haec comparativa, cuius nunc indigemus: At enim satius fuit amittere milites, quam arma et impedimenta concedere hostibus. Ex qua iudicatio nas-citur: Quum omnes perituri milites essent, nisi ad hanc pactionem venissent, utrum satius fuerit amittere milites, an ad hanc condicionem venire? 74. Hoc causae genus ex suis locis tractari [conve- niet]. Oportebit et adhibere caeterarum quoque constitutio- num rationem atquepraecepta; ac maxime coniecturis facien- dis infirmareillud, quod cum eo, quod crimini dabitur, ii, quiac- cusabuntur, comparabunt. Id fiet,si autid,quod dicent defen- sores futurum fuisse, nisi id factum esset, quo de facto iudi- cium est, futurum fuisse negabitur; aut si alia ratione et aliam ob causam, ac dicet sereus fecisse,demonstrabitur esse factum. Eius rei confirmatio et item contraria de parte infirfnatio ex coniecturali constitutione sumetur. Sin autem certo nomine maleficii vocabitur in iudicium, sicut in hac causa — nam maiestatis arcessitur — definitione et praeceptis definitionis uti oportebit. XXV. Atque haec quidem plerumque in hoc genere accidunt, ut et coniectura et definitione utendum sit. Sin aliud quoque aliquod genus incidet, eius generis prae- cepta licebit huc pari ratione transferre. Nam accusatori maxime est in hoc elaborandum, ut id ipsum factum, propter quod sibi reus concedi putet oportere, quam plurimis infir- met rationibus. Quod facile est, si quam plurimis constitu- tionibus aggredietur id improbare. 75. Ipsa autem compa- ratio separata a caeteris generibus controversiarum sic ex sua vi considerabitur, si illud, quod comparabitur, aut non honestum aut non utile aut non necessarium fuisse aut non tanto opere utile aut non tanto opere honestum aut non tanto opere necessarium demonstrabitur. Deinde oportet accusatorem illud, quod ipse arguat, ab eo, quod defensor comparat, separare. Id autem faciet, si demonstrabit non ita176 DE INVENTIONE 74 fieri solere neque oportere neque esse rationem, quare hoe propter hoc fiat, ut propter salutem militum ea, quae salutis causa comparata sunt, hostibus tradantur. Postea compararo oportebit cum beneficio maleficium et omnino id, quod ar- guitur, cum eo, quod factum ab defensore laudatur aut faci- endum fuisse demonstratur, contendere et hoc.extenuando maleficii magnitudinem simui adaug-ere. Id fieri poterit, si demonstrabitur honestius; utilius, magis necessarium fuisse illud, quod vitarit reus, quam illud, quod fecerit. 76. Honesti autem et utilis et necessarii vis et natura in deliberationis praeceptis cognoscetur. Deinde oportebit ipsam iliam com- parativam iudicationem exponere tamquam causam delibe- rativam et de ea ex deliberationispraeceptis [deinceps] dicere. Sit enim haec iudicatio, quam ante exposuimus: Quum om- nes perituri miiiles essent, nisi ad hanc pactionem venissent, utrum satius fuerit perire milites an ad hanc pactionem ve- nire? Hoc ex locis deliberationis, quasi aliquam in consulta- tionem res veniat, tractari oportebit. XXVI. Defensor autem, quibus in locis ab accusatore aliae constitutiones erunt in- ductae, in iis ipse quoque ex iisdem constitutionibus defen- sionem comparabit; caeteros autem omnes locos, qui ad Ipsam comparationem pertinebunt, ex contrario tractabit. 77. Loci communes hi erunt. Accusatoris, in eum, qui, quum de facto turpi aliquo aut inutili aut utroque fateatur, quaerat tamen aliquam defensionem, et facti inutilitatem aut turpitudinem cum indignatione proferre. Defensoris est, nul lum factum inutile neque turpe neque item utile neque ho- nestum putari oportere, nisi, quo animo, quo tempore, qua de causa factum sit, intel%atur; qui locus ita communis est, ht bene tractatus in hac causa magno ad persuadendum mo- mento futurus sit; et alter locus, per quem magna cum am- plificatione beneficii magnitudo ex utilitate aut honestate aut facti necessitudine demonstratur; 78. et tertius, per quem res expressa verbis ante oculos eorum, qui audiunt, ponitur, ut ipsi se quoque idem facturos fuisse arbitrentur, si sibi illa res atque ea faciendi causa per idem tempus aecidisset. Relatio criminis est, quum reus id quod arguitur con- fessus alterius se inductum peccatc iure fecisse demonstrat.75 LIBERIl. CAP. 26—27. §.76-81. 177 Ea est huiusmodi: Horatius occisis tribus Curiatiis et duobus amissis fratribus domum se victor recepit. Is animadvertit sororem suam de fratrum morte non laborantem, sponsi autem nomen appeliantem identidem Curiatii cum gemitu et iamentatione. Indigne passus virginem occidit. Accusatur. 79. Intentio est: Iniuria sororem occidisti. Depulsio est: lure occidi. Quaestio est: Iurene occiderit. Ratio est: Ilia enim hostium mortem lugebat, fratrum neglig-ebat; me et populum Romanum vicisse moJeste ferebat. Infirmatio est: Tamen a fratre indemnatam necari non oportuit. Ex qua iu- dicatio fit: Quum Horatia fratrum mortem negligeret, hostium lugeret, fratris et populi Romani victoria non gauderet, oportueritne eam a fratre indemnatam necari? XXVII. Hoc in genere causae primum, si quid ex caeteris dabitur consti- tutionibus, sumi oportebit, sicuti in comparatione praeceptum est; postea, si qua facultas erit, per aliquam constitutioneiu iilum, in quem crimen transferetur, defendere; 80. deinde, levius esse illud, quod in alterum peccatum reus transferat, quam quod ipse susceperit; postea translationis partibus uti et ostendere, a quo et per quos et quo modo et quo tempore aut agi aut iudicari aut statui de ea re convenerit; ac simul ostendere non oportuisse ante supplicium, quam iudicium, interponere. Tum ieges quoque et iudicia demonstranda sunt, per quae potuerit id peccatum, quod sponte sua reus punitus sit, moribus et iudicio vindicari. Deinde neg^are au- diri oportere id, quod in eum criminis conferatur, de quo is ipse, qui conferat, iudicium fieri noluerit; et id, quod iudi- catum non sit, pro infecto haberi oportere: 81. postea im- pudentiam demonstrare eorum, qui eum nunc apud iudices accusent, quem sine iudicibus ipsi condemnarint, et de eo iudicium faciant, de quo iam ipsi supplicium sumpserint. Postea perturbationem iudicii futuram dicemus et iudices longius, quam potestatem habeant, progressuros, si simul et de reo et de eo, quem reus arguat, iudicarint; deinde, si hoc constitutum sit, ut peccata homines peceatis et iniurias iniuriis uleiscantur, quantum incommodorum consequatur; ac si idem facere ipse, qui nunc accusat, voluisset, ne hoc quidem ipso quidquam opus fuisse iudicio; si vero caeteri CICER. I. 12178 1)E 1NVENT10NE 76 quoque idem faciant, omnino iudicium nallum futurum. 82. Postea dempnstrabitur, ne si iudicio quidem illa damnata esset, in quam id crimen ab reo conferatur, potuisse hunc ipsum de illa supplicium sumere; quare esse indignum eum, qui ne de damnata quidem poenas sumere ipse potuisset, de ea supplicium sumpsisse, quae ne adducta quidem sit in iudicium. Deinde postulabit, ut legem, qua lege fecerit, pro- ferat. Deinde quemadmodum in comparatione praecipieba- mus,utillud, quod comparoretur, extenuaretur ab accusa- tore quam maxime, sic in hoc genere oportebit illius culpam, in quem crimen transferetur, cum huius maleficio, qui se iure fecisse dicat, comparare. Postea demonstrandum est non esse illud eiusmodi, ut ob id hoc fieri convenerit. Ex- trema est, ut in comparatione, adsumptio iudicationis et de ea per amplificationem ex deliberationis praeceptis dictio. XXVIII. 83. Defensor autem, quae per alias constitutiones inducentur, exiislocis, qui traditi sunt, infirmabit; ipsam autem relationem comprobabit, primum augendo eius, in quem referet crimen, culpam et audaciam, et quam maxime per indignationem, si res feret, iuncta conquestione ante oculos ponendo. Postea levius demonstrando [reum] se puni- tum, quam sit pro illius meritis, et suum supplicium cum illius iniuria conferendo. Deinde oportebit eos locos, qui ita erunt ab accusatore tractati, ut refelli et contrariam in partem con- verti possint, quo in genere sunt tres extremi, contrariis ra- tionibus infirmare. 84. Illa autem acerrima accusatorum cri- minatio, per quam pertarbationem fore omnium iudiciorum demonstrant, si de indemnato supplicii sumendi potestas data sit, levabitur, primum si eiusmodi demonstrabitur iniu- ria, ut non modo viro bono, verum omnino homini libero videatur non fuisse toleranda; deinde ita perspicua, ut ne ab ipso quidem, qui fecisset, in dubium vocaretur; deinde eius- modi, ut in eam is rfiaxime debuerit animadvertere, qui ani- madverterit; ut non tam rectum, non tam fuerit honestum in iudicium illam rem pervenire, quam eo modo atque ab eo vmdieari, qua modo et ab quo sit vindicata; postea sic rem fuisse apertam, ut iudicium de ea re fieri nihil attinuerit 85. Atque hic demonstrandum est rationibus et similibus77 LIBER II. CAP. 28—29. §. 82—88. 179 rebus permultas ita atroees et perspicuas res esse, ut de his non modo non necesse sit, sed ne utile quidem, quam mox iudicium fiat, exspectare. Locus communis accusatoris in eum, qui, quum id, quod arguitur, negare non possit, tamen aliquid sibi spei comparet ex iudiciorum perturbatione. At- que hic utilitatis iudiciorum demonstratio et deeoconquestio, qui suppJicium dederit indemnatus; in eius autem, qui sum- pserit, audaciam et crudelitatem indignatio. 86. Ab defensore in eius,^ quem ultus sit, audaciam sui conquestio: rem non ex nomine ipsius negotii, sed ex consilio eius, qui fecerit, et causa et tempore considerari oportere; quid mali futurum sit aut ex iniuria aut ex scelere alicuius, nisi tanta et tam perspicua audacia ab eo, ad cuius famam aut ad parentes aut ad liberos pertinet aut ad aliquam rem, quam caram esse omnibus aut necesse est aut oportet esse, vindicata. XXIX. Remolio criminis est, quum eius intentio facti, quod ab adversario infertur, in alium aut in aliud demovetur. Id fit bipertito: nam tum causa, tum res ipsa removetur. 87. Causae remotionis hoc nobis exemplo sit -• Rhodii quos- dam legarunt Athenas. Legatis quaestores sumptum, quem oportebat dari, non dederunt. Legati profecti non sunt. Ac- cusantur. Intentio est: Proficisci oportuit. Depulsio est: Non opprtuit. Quaestio est: Oportueritne? Ratio est: Sumptus enim, qui de publico dari solet, is ab quaestore non est da- tus. Infirmatio est: Vos tamen id, quod publice vobis erat ne§:otii datum, conficere oportebat. Iudicatio est: Quum iis, qui legati erant, sumptus, qui debebatur de publico, non da- retur, oportueritne eos conficere nihilo minus legationem? Hoc in genere primum, sicut in caeteris, si quid aut ex con- iecturali aut ex [definitiva aut ex] alia constitutione sumip ossit, videri oportebit. Deindepleraqueetexcomparatione et exre- latione criminis in hanc quoque causam convenire poterunt. 88. Accusator autem illum, cuius culpa id factum reus dicet, primum defendet,si poterit; sin minus poterit, negabit ad hoe iudicium illins, sed huius, quem ipse accuset, culpam per- tinere. Postea dicet suo quemque officio consulere oportere; nec, si ille peccasset, hunc oportuisse peccare: deinde, si ille deliquerit, separatim illum sicut hunc accusari oportere 12 *180 DE INVENTIONE 78 et non cum huius defensione coniungi illius accusationem. Defensor autem quum caelera, si qua ex aliis incident con- stitutionibus, pertractarit, de ipsa remotione sic argumenta- bitur: 89. Primurn, cuius acciderit culpa, demonstrabit; de- inde, quum id aliena culpa accidisset, ostendet se aut non potuisse aut non debuisse id facere, quod accusator dicat oportuisse. Quod non potuerit, ex utilitatis partibus, in qui- bus est necessitudinis vis implicala, demonstrabitur; quod non debuerit, ex honestatis considerabitur. De utroque di- stinctius in deliberativo genere dicetur. Deinde omnia facta esse ab reo, quae in ipsius fuerint potestate; quod minus, quam convenerit, factum sit, culpa id aiterius accidisse. 90. Deinde in alterius culpa exponenda demonstrandum est, quantum voluntatis et studii fuerit in ipso; et id signis con- firmandum huiusmodi: ex caetera diligentia, ex ante factis aut dictis; atque hoc ipsi utile fuisse facere, inutile autem non facere, et cum caetera vita fuisse hoc magis consenta^ neum, quam quod propter alterius culpam non fecerit. XXX. Si autem non in hominem certum, sed in rem aliquarn causa demovebitur, ut in hac eadem re, si quaestor mortuus esset et idcirco legatis pecunia data non esset, accusatione alterius et culpae depulsione dempta caeteris similiter uti locis oportebit et ex concessionis partibus, quae convenient, adsumere; de quibus nobis dicendum erit. 91. Loci autem communes iidem utrisque fere, qui superioribus adsumpti- vis, incident; hi tamen certissime: accusatoris, facti indig-na- tio; defensoris, quum in alio culpa sit aut in ipso non sit, supplicio se adfici non oportere. Ipsius autem rei fit remotio, quum id, quod datur cri- mini, negat neque ad se neque ad officium suum reus per- tinuisse; nec, si quid in eo sit delictum, sibi attribui opor- tere. Id causae genus est huiusmodi: In eo foedere, quod factum est quondam cum Samnitibus, quidam adolescens nobilis porcum sustinuit iussu imperatoris. Foedere autem ab senatu improbato et imperatore Samnitibus dedito, quidam in senatu eum quoque dicit, qui porcum tenuerit, dedi opor- tere. 92. Intentio est: Dedi oportet. Depulsio est: Non oportet. Quaestio est: Oporteatne? Ratio est: Non enim79 LIBER II. CAP. 30—31. §. 89—95. 181 meuni fuit officium nec mea potestas, quum et id aetatis et privatus essem et esset summa cum auctoritate et potestate imperator, qui videret, ut satls honestum foedus feriretur. Infirmatio est: At enim quoniam tu particeps factus es in turpissimo foedere summae religionis, dedi te convenit. Iu- dicatio est: Quum is, qui potestatis nihil habuerit, iussu im- pe.ratoris in foedere et in tanta religione interfuerit, deden- dusne sit hostibus necne? Hoc genus causae cum superiore hoc differl, quod in illo concedit se reus oportuisse facere id, quod fieri dicat accusator oportuisse, sed alicui rei aut hornini causam attribuit, quae volu-ntati suae fuerit impedi- mento sine concessionis partibus ; nam earum maior quae- dam vis est, quod paullo post intelligetur. 93. In hoc autem non accusare alterum nec cuipam in alium transferre debet, sed demonstrare eam rem nihil ad se nec ad potestatem ne- que ad officium suum pertinuisse aut pertinere. Atque in hoc genere hoc accidit novi, quod accusator quoque saepe ex remotione criminationem conficit, ut, si qui eum aecuset, qui, quum praetor esset, in expeditionem ad arma populum vocarit, quum consules essent. Nam ut in superiore exemplo reus ab suo officio et a potestate factum demovebat, sic in hoc ab eius officio ac potestate, qui accusatur, ipse accusa- tor faetum removendo hac ipsa ratione confirmat accusa- tionem. 94. In hac ab utroque ex omnibus partibus hone- statis et ex omnibus utilitatis, exemplis, signis, ratiocinando, quid cuiusque officii, iuris, potestatis sit, quaeri oportebit et, fueritne ei, quo de agetur, id iuris, officii, potestatis attribu- tum necne. Locos autem communes ex ipsa re, si quid in- dignationis aut conquestionis habebit, sumi oportebit. XXXI. Concessio est, per quam non factum ipsum pro- batur ab reo, sed ut ignoscatur, id petitur. Cuius partes sunt duae, purgatio et deprecatio. Purgatio est, per quam eius, qui accusatur, non factum ipsum, sed voluntas defenditur. Ea habet partes tres, imprudentiam, casum, necessitudinem. 95. Imprudentia est, quum scisse aliquid is, qui arguitur, neg-atur ; ut apud quosdam lex erat: Ne quis Dianae vitulum immolaret. Nautae quidam quum adversa tempestate in alto132 DE INYENTIONE 80 iactarentur, voverunt, si eo portu, quem conspiciebant, potiti essent, ei deo, qui ibi esset, se vitulum immolaturos. Casu erat in eo portu fanum Dianae eius, cui vitulum immolare non licebat. Imprudentes iegis, quum exissent, vitulum im- molaverunt. Accusantur. Intentio est: Vitulum immolastis ei deo, cui non licebat. Depulsio est in concessione posita. Ratio est: Nescivi non licere. Infirmatio est: Tamen, quo- niam fecisti, quod non licebat, ex lege supplicio dignus es. Iudicatio est: Quum id fecerit, quod non oportuerit, et id non oportere nescierit, sitne supplicio dig-nus? 96. Casus autem infertur in concessionem, quum demonstratnr ali- qua fortunae vis voluntati obstitisse, ut in hac: Quum Lace- daemoniis lex esset, ut, hostias nisi ad sacrificium quoddam redemptor praebuisset, capitai esset, hostiasis, qui rede- merat, quum sacrificii dies instaret, in urbem ex agTO coepit . agere. Tum subito magnis commotis tempestatibus fluvius Eurotas, is qui praeter Lacedaemonem fiuit, ita magnus et vehemens factus est, ut ea traduci victimae nullo modo pos- sent. 97. Redemptor suae voluntatis ostendendae causa ho- stias constituit omnes in littore, ut, qui trans flumen essent, videre possent. Quum omnes studio eius subitam fluminis magnitudinem scirent fuisse impedimento, tamen quidam capitis arcessierunt. Intentio est: Hostiae, quas debuisti ad sacrificium, praesto non fuerunt. Depulsio est: Coneessio. Ratio: Fiumen enim subito accrevit et ea re traduci non po- tuerunt. Infirmatio est: Tamen, quoniam, quod lex iubet, faetum non est, supplicio dig-nus es. Iudicatio est: Quum in ea re contra legem redemptor aliquid fecerit, qua in re studio eius subita fluminis obstiterit magnitudo, supplicio dignusne sit? XXXII. 98. Necessitudo autem infertur, quum vi quadam reus id, quod fecerit, fecisse defenditur, hoc modo: Lex est apud Rhodios, ut, si qua rostrata in portu navis deprehensa sit, publicetur. Quum magna in alto tempestas esset, vis ven- torum invitis nautis in Rhodiorum portum navem coeg-it. Quaestor navem populi vocat. Navis dominus neg-at oportere publicari. Intentio est: Rostrata navis in portu deprehensa est. Depulsio est: Concessio. Ratio: Vi et necessario sumus ia portum coacti. Infirmatio est-- Navem ex lege tamen po-81 LIBER II. CAPc 32—33. §. 96—101. 183 puli esse oportet. Iudieatio est: Quum rostratam navem in porlu deprehensam lex publicarit quumque haec navis in- vitis nautis vi tempestatis in portum coniecta sit? oporteatne eam publicari? 99. Horum trium generum idcirco in unum locum contulimus exempla, quod similis in ea praeceptio argumentorum traditur. Nam in his omnibus primum, si quid res ipsa dabit facultatis, coniecturam induci ab accusatore oportebit, utid7 quod voluntate factum negabitur, consulto factum suspicione aliqua demonstretur; deinde inducere de- finitionem necessitudinis aut casus aut imprudenliae et exem- pia ad eam definitionem adiung-ere, in quibus imprudentia fuisse videatur aut casus aut necessitudo, et ab his id? quod reus inferat, separare, id est, ostendere dissimile, quod levi- us, facilius, non ignorabile, non fortuitum, non necessarium fuerit; postea demonstrare potuisse vitari; et hac ratione provideri potuisse, si hoc aut illud fecisset, aut, ni sic fecis- set, praecaveri; et definitionibus ostendere non lianc impru- dentiam aut casum aut necessitudinem, sed inertiam, negli gentiam, fatuitatem nominari oportere. 100. Ac si qua neces- situdo turpitudinem videbitur habere, oportebit per locorum communium implicationem redarguentem demonstrare quid- vis perpeti, mori denique satius fuisse, quam eiusmodi ne- cessitudini obtemperare. Atque tum ex iis locis, de quibus in negotiali parte dictum est, iuris et aequitatis naturam oportebit quaerere et quasi in absoluta iuridiciali per se hoc ipsum ab rebus omnibus separatim considerare. Atque hoc in loco, si facultas erit, exemplis uti oportebit, quibus in si- mili excusatione non sit ignotum, et contentione, magis illis ignoscendum fuisse, et deliberationis partibus, turpe aut in- utile esse eoncedi eam rem, quae ab adversario commissa sit, permagnum esse et magno futurum detrimento, si ea res ab iis, qui potestatem habent vindicandi, neglecta sit. XXXIII. 101. Defensor autem conversis omnibus his parti- bus poterit uti. Maxime autem in voluntate defendenda com- morabitur et in ea re adaugenda, quae voluntati fuerit impe- dimento; et se plus, quam fecerit, facere non potuisse; et in omnibus rebuS voluntatem spectari oportere; et se eonvinci non posse, quod absit a culpa; suo nomine communem ho-184 DE INVENTIONE 82 minum mfirmitatem posse damnari. Deinde nihil esse indi- gnius, quam eum? qui culpa careat, supplicio non carere. Loci aulem communes: accusatoris in confessionem, et quanta potestas peccandi relinquatur, si semel institutum sit, ut non de facto , sed de facti causa quaeratur: 102. defen- soris conquestio est calamitatis eius, quae non caJpa, sed vi maiore quadam acciderit, et de fortunae potestate et ho- minum infirmitate et, uti suum animum, non eventum consi- derent. In quibus omnibus conquestionem suarum aerumna- rum et crudelitatis adversariorum indignationem inesse opor- tebit. Ac neminem mirari conveniet, si aut in his aut in aliis exemplis scripti quoque controversiam adiunctam videbit. Quo de genere post erit nobis separatim dicendum, propterea quod quaedam genera causarum simpliciter ex sua vi con- siderantur, quaedam autem sibi aliud quoque aliquod con- 'croversiae g-enus adsumunt. 103. Quare omnibus cognitis, non erit difficile in unam quamque causam transferre, quod ex eo quoque genere conveniet; ut in liis exempiis conces- sionis inest omnibus scripti controversia ea, quae ex scripto et sententia nominatur; sed, quia de concessione loqueba- mur, in eam praecepta dedimus. Alio autem loco de scripto et de sententia dicemus. Nunc in alteram concessionis par- tem considerationem intendemus. XXXIV. 104. Deprecatio est, in qua non defensio facti, sed ignoscendi postuiatio continetur. Hoc genus vix in iu- dicio probari potest, ideo quod concesso peccato difficiie est ab eo, qui peccatorum vindex esse debet, ut ig-noscat, impelrare. Quare parte eius generis, quum causam non in eo constitueris, uti licebit. XJt si pro aliquo claro aut forti viro, cuius in rem pubJicam multa sunt beneficia, dices,re possis, quum videaris non uti deprecatione, ulitamen, ad huncmodum: Quodsi, iudices, hic pro suis beneficiis, pro suo studio, quod in vos semper habuit, tali suo tempore mul- torum suorum recte factorum causa uni delicto ut ignosce- retis postularet, tamen dignum vestra mansuetudine, dignum virtute huius esset, iudices, a vobis hanc rem hoc postulante impetrari. Deinde augere beneficia licebit et iudices per focum communem ad ignoscendi voluntatem deducere.83 LIBER II. CAP. 34—36. §. 102—108. 185 105. Quare hoc genus, quamquam in iudiciis non versatur, nisi quadam ex parte, tamen, quia et pars haec ipsa indu- cenda nonnumquam est et in senatu aut in consiiio saepe omni in genere tractanda, in id quoque praecepta ponemus. Nam in senatuaut inconsiliode Syphace diu deliberatum est; et de Q. Numitorio Pullo apud L. Opimium et eius consilium diu dictum est. Et magis in hoc quidem ig-noscendi quam cognoscendi postulatio valuit. Nam semper animo bono se in populum Romanum fuisse non tam facile probabat, quum coniecturali constitutione uteretur, quam ut propter posterius beneficium sibi ig-nosceretur, quum deprecationis partes ad~ iungeret. XXXY. 106. Oportebit igitur eum, qui sibi utigno- scatur, postulabit, commemorare, si qua sua poterit bene- ficia et, si poterit, ostendere ea maiora esse, quam haec, quae deliquerit, ut plus ab eo boni quam mali profectum esse videatur; deinde maiorum suorum beneficia, si qua ex- stabunt, proferre; deinde ostendere non odio neque crude- litate fecisse quod fecerit, sed aut stultitia aut impulsu ali- cuius aut aliqua honesta aut probabili causa; postea poiliceri et confirmare se et hoc peccato doctum et benefieio eorum, qui sibi ig-noverint, confirmatum, omni tempore a tali ratione afuturum; deinde spem ostendere aliquo se in loco magno iis, qui sibi concesserint, usui futurum. 107. Postea, si facul- tas erit, se aut consanguineum — aut iarn a maioribus in pri- mis amicum esse demonstrabit, et amplitudinemsuae volunta- tis, nobilitatem generis, eorum, qui se salvum velint, dignita- tem ostendere, et caetera ea, quae personis ad honestatem et amplitudinem sunt attributa, cum conquestione, sine adro- gantia, in se esse demonstrabit, ut honore potiusaliquo, quam ullo supplicio dig-nus esse videatur; deinde caeteros pro- ferre, quibus maiora concessa delicta sint. Ac multum pro- ficiet, si se misericordem,inpotestateetpropensum ad igno- scendum fuisse ostendet. Atque ipsum illud peccatum erit extenuandum, ut quam minimum obfuisse videatur et aut turpe aut inutile demonstrandum tali de homine suppiicium sumere. 108. Deinde locis communibus misericordiam ca- ptare oportebit ex iis praeceptis, quae in primo libro sunt exposita. XXXVI. Adversarius autem malefacta augebit:186 DE INVENTIONE 84 nihil imprudenter, sed omnia ex crudelitate et malitia faeta dicet; ipsum immisericordem, superbum fuisse; et, si poterit, ostendet semper inimicum fuisse et amicum fieri nullo modo posse. Si beneficia proferet, aut aliqua de causa facta, non propter benevolentiam demonstrabit, aut postea odium esse acre susceptum, aut illa omnia maleficiis esse deleta, aut ie- viora beneficia quam maieficia, aut, quum beneficiis honos habitus sit, pro maleficio poenam sumi oportere. 109. De- inde turpe esse aut inutile ig-nosci. Deinde, de quo ut pote- stas esset saepe optarint, in eum potestate non uti summam esse stultitianr; cogitare oportere, quem animum in eum et quaie odium habuerint Locus autem communis erit indi- gnatio maleficii et alter eorum rnisereri oportere, qui propter fortunam, non propter malitiam in miseriis sint. Quoniam erg-o in generali constitutione tamdiu propter eius partium multitudinem commoramur, ne forte varietate et dissimilitu- dine rerum diductus alicuius animus in quendam errorem deferatur, quid etiam nobis ex eo genere restet et quare restet, admonendum videtur. Iuridicialem causam esse dicebamus, in qua aequi et iniqui natura et praemii aut poenae ratio quaereretur. Eas causas, in quibus de aequo et iniquo quaeritur, exposuimus. XXXVII. 110. Restat nunc, ut de praemio et de poena ex- plicemus. Sunt enim muitae causae, quae ex praemii ali- cuius petitione constant. Nam et apud iudices de praemio saepe accusatorum quaeritur et a senatu aut a consilio ali- quod praemium saepe petitur. Ac neminem conveniet arbi- trari nos, quum aliquod exemplum ponamus, quod in senatu agatur, ab iudieiali genere exemplorum recedere. Quidquid. enim de homine probando aut improbando dicitur, quum ad eam dictionem sententiarum quoque ratio accommodetur, id non, si per sententiae dictionem agitur, deliberativum est; sed quia de homine statuitur, iudiciale est habendum. Om- nino autem qui diligenter omnium causarum vim et naturam cognoverit, genere et prima conformatione eas intellig-et dis- sidere. Caeteris autem partibus aptas inter se omnes et aliam in alia implieatam videbit. 111. Nunc de praemiis conside- remus. L. Licinius Crassus consul quosdam in citeriore Gal-85 LIBER 1L CAP. 37—39. §. 109—113. 187 lia nullo illustri neque certo duce neque eo nomine neque nu- mero praeditos, ut digni essent qui hostes populiRomani es- se dicerentur, qui tamen excursionibus et latrockms infestam provinciam redderent, consectatus est et confecit. Romam redit: triumphum ab senatu postulat. Hic et in deprecatione nihii ad nos attinet rationibus [et infirmationibus] et confir- mationibus rationum supponendis ad iudicationem pervenire, propterea quod, nisi alia quoque incidet constitutio aut pars constitutionis, simpiex erit iudicatio et in quaestione ipsa continebitur. In deprecatione, huiusmodi: Oporteatne poena adfici? in hac, huiusmodi: Oporteatne dari praemium? 112. Nune ad praemii quaeslionem appositos locos exponemus. XXXVIII. Ratio igitur praemii quattuor est in partes distrl- buta: in beneficia, in hominem, in praemii genus, in facul- tates. Beneficia ex sua vi, ex tempore, ex animo eius, qui fecit, ex casu considerantur. Ex sua vi quaerenturhocmodo: magna an parva, facilia an difficiiia, singularia sint an vui- garia, vera an falsa quadam exornatione honestentur; ex tempore autem, si tum, quum indigeremus; quum caeteri non possent aut nollent opitulari; si tum, quum spes dese- ruisset; ex animo, si non sui commodi causa, si eo consilio fecit omnia, ut hoc conficere posset; ex casu, si non fortuna, sed industria factum videbitur aut si industriae fortuna ob- stitisse. 113. In hominem autem, quibus rationibus vixerit, quid sumptus in eam rem aut laboris insumpserit; ecquid aliquando tale fecerit; num alieni laboris aut deorum boni- tatis praemium sibi postulet; num aliquando ipse talem ob causam aliquem praemio adfici negarit oportere; aut num iam satis pro eo, quod fecerit, honos habitus sit; aut num necesse fuerit ei facere id, quod fecerit; aut num eiusmodi sit factum, ut, nisi fecisset, supplicio dignus esset, non, quia fecerit, praemio; aut num ante tempus praemium petat, et spem incertam certo venditet pretio: aut num, quod sup- plicium aliquod vitet, eo praemiuin postulet, uti de se prae- iudicium factum esse videatur. XXXIX. In praemii autem g-enere, quid et quantum et quamobrem postuletur et quo et quanto quaeque res praemio digna sit, considerabitur,- de- mde, apud maiores quibus hominibus et quibus de causis188 DE INYENTIONE 86 talis honos habitus sit, quaeretur; deinde,ne is honosnimium pervulgetur. 114. Afcque hic eius, qui contra aliquem prae- mium postulantem dicet, iocus erit communis: praemia vir- tutis et officii sancta et casta esse oportere neque ea aut cum improbis communicari aut in mediocribus hominibus pervulg-ari; et alter: Minus homines virtutis cupidos fore7 virtutis praemio pervulgato; quae enim rara et ardua sint? ea experiendo pulcra et iucunda hominibus videri; et tertius: Si exsistant, qui apud maiores nostros ob egregiam virtutem tali honore dignati sunt, nonne de sua gloria, quum pari praemio tales homines adfici videant, deiibari putent? et eorum enumeratio et cum eis, quos contra dicas, comparatio. Eius autem, qui praemium petet, facti sui amplificatio, eorum, qui praemio adfecti sunt, cum suis factis contentio. 115. De- inde caeteros a virtutis studio repulsum iri, si ipse praemio non sit adfectus. Facuitates autem considerantur, quum ali- quod pecuniarium praemium poslulatur; in quo, utrum co- piane sit agri, vectigalium, pecunia, an penuria, considera- tur. Loci communes: Facultates augere, non minuere opor- tere, et impudentem esse, qui pro beneficio non gratiam, verum mercedem postulet; contra autem de pecunia ratio- cinari sordidum esse, quum de gratia referenda deliberetur; et, se pretium non pro facto, sed honorem ita, uti factitatum sit, pro beneficio postulare. Ac de constitutionibus quidem satis dietiim est: nunc de iis controversiis, quae in scripto versantur, dicendum videtur. XL. 116. In scripto versatur controversia, quum ex scriptionis ratione aliquid dubii nascitur. Id fit ex ambiguo, ex scripto et sententia, ex contrariis iegibus, ex ratiocina- tione, ex definitione. Ex ambiguo autem nascitur contro- versia, quum, quid senserit scriptor, obscurum est, quod scriptum duas pluresve res significat, ad hunc modum: Pa- terfamilias, quum fiiium heredem faceret, vasorum argente- orum centum pondo uxori suae sic legavit: heres metjs uxori meae vasorum argenteorum pondo centum, quae volet, dato. Post mortem eius vasa magnifica et pretiose caelata petit a fiiio mater. Ille se, quae ipse vellet, debere dicit. Primum, si fieri poterit, demonstrandum est non esse ambigne scri-87 LIBER II. CAP. 40—41. §. 114—120. 189 ptum, propterea quod omnes in consuetudine sermonis sic uti solent eo verbo uno pluribusve in eam sententiam , in quam is, qui dieet, aecipiendum esse demonstrabit. 117. De- inde ex superiore et ex inferiore scriptura docendum id, quod quaeratur, fieri perspicuum. Quare si ipsa separatim ex se verba considerentur, omnia aut pleraque ambigua vi- sum iri; quae autem ex omni considerata scriptura perspi- cua iiant, haec ambigua non oportere existimari. Deinde, qua in sententia scriptor fuerit, ex caeteris eius scriptis et ex factis, dictis, animo atque vita eius sumi oportebit eteam ipsam scripturam, in qua inerit illud ambigmim, de quo qu&e- retur, totam omnibus ex partibus pertemptare, si quid aut ad id appositum sit, quod nos interpretemur, aut ei, quod adversarius intelligat, adversetur. Nam faeile, quid veri simile sit eum voluisse, qui scripsit, ex omni scriptura et ex persona scriptoris atque iis rebus, quae personis attributae sunt, considerabitur. 118. Deinde erit demonstrandum, si quid ex re ipsa dabitur facultatis, id, quod adversarius intel- %at, multo minus commode fieri posse, quam id, quod nos accipimus, quod illius rei neque administratio neque exitus ullus exstet; nos quod dicamus, facile et commode transigi posse; ut in hac le§-e — nihil enim prohibet fictam exempli loeo ponere, quo faciiius res intelligatur—: meretrix co- RONAM NE HABETO; SI HABUERIT, PUBLICA ESTO, COntra eUttl, qui meretricem publicari dicat ex leg-e oportere, possit dici neque administrationem esse uilam publicae meretricis ne- que exitum legis in meretrice publicanda, at in auro publi- cando et administrationem et exitum facilem esse et incom- modi nihil inesse. XLI. 119. Ac diligenter illud quoque at- tendere oportebit, num, illo probato, quod adversarius intel- ligat, res utilior aut honestior aut magis necessaria a scri- ptore negiecta videatur. Id fiet, si id, quod nos demonstra- bimus, honestum aut utile aut necessarium demonstrabimus; et si id, quod ab adversariis dicetur, minime eiusmodi esse dicemus. Deinde si in lege erit ex ambiguo eontroversia, dare operam oportebit, ut de eo, quod adversarius intelligat, alia in re lege cautum esse doceatur. 120. Permultum autem proficiet illud demonstrare, quemadmodum scripsisset, si id,190 DE INVENTIGNE 88 quod adversarius accipiat, fieri aut inteiligi voluisset: ut in hac causa, in qua de vasis argenteis quaeritur, possit mulier dicere., nihil attinuisse ascribi, quae volet, si heredis volun- tati permitteret. Eo enim non ascripto nihil esse dubitationis, quin heres , quae ipse vellet, daret. Amentiam igitur fuisse, quum heredi vellet cavere, id ascribere, quo non ascripto nihilominus heredi caveretur. 121. Quare hoc genere magno opere talibus in causis uti oportebit: si hoc modo scripsisset, isto verbo usus non esset, non isto loeo verbum istud collo- casset. Nam ex his sententia scriptoris maxime perspicitur. Deinde quo tempore scriptum sit, quaerendum est, ut, quid eurn voluisse in eiusmodi tempore veri simile sit, inteiligatur. Dost ex deliberationis partibus: quid utilius et quid honestius et illi ad scribendum et his ad comprobandum sit, demon- strandum; et ex his, si quid amplificationis dabitur, commu- nibus utrinque locis uti oportebit. XLII. Ex scripto et sententia controversia consistit, quum alter verbis ipsis, quae scripta sunt, utitur, alter ad id, quod seriptorem sensisse dicet, omnem adiungit dictionem. 122. Scriptoris autem sententia ab eo, qui sententia se de- fendet, tum semper ad idem spectare et idom velle demon- strabitur; tum ex facto aut ex eventu aliquo ad tempus id, quod instituit, accommodatur. Semper ad idem spectare, hoc modo: Paterfamilias quum liberorum haberet nihil, uxo- rem autem haberet, in testamento ita scripsit: si mihi filiijs genitur unus pluresve, is mihi heres esto. Deinde quae ad- solent. Postea: si filius ante moritur, quam in tutelam svam venerit, tum mihi ille heres esto. Filius natus non est. Ambigunt agnati cum eo, qui est heres, si filius ante, quam in suam tutelam veniat, mortuus sit. 123. In hoc ge* nere non potest hoc dici, ad tempus et ad eventum aliquem sententiam scriptoris oportere accommodari, propterea quod ea sola esse demonstratur, qua fretus ille, qui contra scri- ptum dicit, suam esse hereditatem defendit. Aliud autem genus est eorum, qui sententiam inducunt, in quo non sim- plex voluntas scriptoris ostenditur, quae in omne tempus et in omne factum idem valeat; sed ex quodam facto aut eventu ad tempus interpretanda dicitur. Ea partibus iuridicialis89 LIBER IL CAP. 42—43. §. 121—125. 191 adsumptivae maxime sustinetur. Nam tum inducitur compa- ratio, ut in eo, qui, quum lex aperiri portas noctu vetaret, aperuit quodam in bello et auxilia quaedarn in oppidum re- cepit, ne ab hostibus opprimerentur, si foris essent, quod prope muros hostes castra haberent; 124. tum relatio cri- minis, ut in eo milite, qui, quum communis lex. omnium ho- minem occidere vetaret, tribunum suum, qui vim sibi adferre conaretur, occidit; tum remotio criminis, ut in eo, qui, quum lex, quibus diebus in legationem proficisceretur, praestitu- erat, quia sumptum quaestor non dedit, profectus non est; tum concessio per purgationem et per imprudentiam, ut in vituli immolatione, et per vim, ut in nave rostrata, et per ca- sum, ut in Eurotae magnitudine. Quare aut ita sententia in- ducetur, ut unum quiddam voluisse scriptor demonstretur; aut sic, ut in eiusmodi re et tempore hoc voluisse doceatur. XLIII. 125. Ergo is, qui scriptum defendet, his locis plerumque omnibus, maiore autem parte semper poterit uti: primum scriptoris collaudatione et loco communi, nihil eos, qui iudicent, nisi id, quod scriptum sit, spectare oportere; et hoc eo magis, si legitimum scriptum proferetur, id est, aut lex ipsa aut aliquid ex lege. Postea, quod vehementis- simum est, facti aut intentionis adversariorum cum ipso scripto contentione, quid scriptum sit, quidfactum, quid iuratus iudex; quem locum multis modis variare oportebit, tum ipsum secum admirantem, quidnam contra dici possit, tum ad iudicis officium revertentem et ab eo quaerentem, quid praeterea audire aut exspectare debeat; tum ipsum ad- versarium, quasi in testis loco producendo, hoc est, inter- rogando, utrum scriptum neget esse eo modo, an ab se con- tra factum esse aut contra contendi neget; utrum negare ausus sit, se dicere desiturum. 126. Si neutrum neget et contratamen dicat: nihil esse, quod hominem impudentiorem quisquam se visurum arbitretur. ln hoc ita commorari con- veniet, quasi nihil praeterea dicendum sit et quasi contra dici nihil possit, saepe id, quod scriptum est, recitando, saepe cum scripto factum adversarii confligendo atque interdum acriter ad iudicem ipsum revertendo. Quo in loco iudici de- monstrandum est, quid iuratus sit, quid sequi debeat: dua-192 DE INVENTIONE 90 bus de causis iudicem dubitare oportere, si aut scriptum sit obscure aut neget aliquid adversarius; XLIV. 127. quum et scriptum aperte sit et adversarius omnia confiteatur, tum iudicem legi parere, non interpretari legem oportere. Hoc loco confirmato tum diluere ea, quae contra dici poterunt, oportebit. Contra autem dicetur, si aut prorsus aliud sensisse scriptor et scripsisse aliud demonstrabitur: ut in illa de te- stamento, quam posuimus, controversia, aut causa adsum- ptiva inferetur, quamobrem scripto non potuerit aut non oportuerit obtemperari. 128, Si aliud sensisse scriptor, aliud scripsisse dicetur, is, qui scripto utetur, haec dicet: non oportere de eius voluntate nos argrimentari, qui, ne id facere possemus, indicium nobis reliquerit suae voluntatis; niulta incommoda consequi, si instituatur, ut ab scripto recedatur. Nam et eos, qui aiiquid scribant, non existimaturos id, quod scripserint, ratum futurum; et eos, qui iudicent, certum, quod sequantur, nihil habituros, si semel ab scripto recedere consueverint. Quod si voluntas scriptoris conservanda sit, se, non adversarios, a voluntate eius stare. Nam multo pro- pius accedere ad scriptoris voluntatem eum, qui ex ipsius eam litteris interpretetur, quam ilium, qui sententiam scri- ptoris non ex ipsius scripto spectet, quod ille suae voiunta- tis quasi imaginem reliquerit, sed domesticis suspicionibus perscrutetur. 129. Sin causam adferet is, qui a senten- tia stabit, primum erit contra dieendum: quam absurdum non negare contra legem fecisse, sed, quare fecerit, cau- sam aliquam invenire; deinde conversa esse omnia; ante solitos esse accusatores iudicibus persuadere, adfmem esse alicuius culpae eum, qui aceusaretur; causam adferre, quae eum ad peccandum impulisset; nunc ipsum reum causam adferre, quare deliquerit. 130. Deinde hanc inducere parti- tionem, cuius in singulas partes multae convenient argnmen- tationes: primum, nuila in leg-e ullam causam contra scriptum accipi convenire ; deinde, si in caeteris legibus conveniat, hanc esse eiusmodi legem, ut in ea non oporteat; postremo, si in hac quoque lege oporteat, hanc quidem causam accipi minime oportere. XLV. Prima pars his fere locis confirma- bitur: scriptori neque ingenium neque operam neque ullam91 LIBER 11. CAP. 44—45. §. 127—134. 193 facultatem defuisse, quo minus aperte posset perscribere id, quod cogitaret; non fuisse ei grave nec difficiie eam causam excipere, quam adversarii proferant, si quidquam excipien- dumputasset; consuesse eos, qui leges scribant, exceptio- ntbus uti. 131. Deinde oportet recitare leges cum exceptio- nibus scriptas et maxime videre, ecquae in ea ipsa lege, qua de agatur, sit exceptio aliquo in capite aut apud eundem legis scriptorem, quo magis probetur eum fuisse excepturum, si quid excipiendum putaret; et ostendere causam accipere nihii aliud esse nisi legem tollere; ideo quod, quum semel causa consideretur, nihil attineat eam ex lege considerare, quippe quae in lege scripta non sit. Quod si sit institutum, omnibus dari causam et potestatem peccandi, quum intel- lexerint vos ex ingenio eius, qui contra legem fecerit, non ex leg-e, in quam iurati sitis, rem iudicare; deinde et ipsis iudi- cibus iudicandi et caeteris civibus vivendi rationes pertur- batum iri, si semel ab legibus recessum sit; 132. nam et iu- dices neque quid sequantur habituros, si ab eo, quod scri- ptum sit, recedant; neque, quo pacto aliis probare possint^ quod contra legem iudicarint; et caeteros cives, quid agant, ignoraturos, si ex suo quisque consilio et ex ea ratione, quae in mentem aut in libidinem venerit, non ex communi prae- scripto civitatis unam quamque rem administrarit; postea quaerere ab iudicibus ipsis, quare in alienis detineantur ne- gotiis ; cur rei publicae munere impediantur, quo secius suis rebus et commodis servire possint; cur in certa verba iurent; cur certo tempore conveniant, certo discedant, niliil quis- quam adferat causae, quo minus frequenter operam rei pu- blicae det, nisi quae causa in lege excepta sit; an se legibus obstrictos in tantis molestiis esse aequum censeant, ad- versarios nostros leges negligere concedant; 133. deinde item quaerere ab iudicibus, si eius rei causa, propter quam se reus contra legem fecisse dicat, exceptionem ipse in lege ascribat, passurine sint; postea hoc, quod faciat, indignius et impudentius esse, quam si ascribat; age porro, quid, si ipsi vellent iudices ascribere, passurusne sit populus? atque hoc esse indig-nius, quam rem verbo et litteris mutare non possint, eam re ipsa et iudicio maximo commutare; 134. de- CICER. I. 13194 DE INVENTIONE 92 inde indignum esse.de lege aliquid derogari aut legem abro- gari aut aliqua ex parte commutari, quum populo cogno- scendi et probandi aut improbandi potestas nulla fiat; hoc ipsis iudicibus invidiosissimum futurum; non hunc loeum esse neque hoc tempus leg-um corrigendarum; apud popu- lum haec et per populum agi convenire; quodsi nunc id agant, velle se scire, qui iator sit, qui sint accepturi; se ac- tiones videre et dissuaderevelle; quodsi haec quum summe inutilia tum multo turpissima sint, legem, cuicuimodi sit, in praesentia conservari ab iudicibus, post, si displiceat, a po- pulo corrigi convenire; deinde, si scriptum non exstaret? magno opere quaereremus neque isti, ne si extra periculum quidem esset, crederemus. Nunc quum scriptum sit, amen- tiam esse eius, qui peccarit, potius quam legris ipsius verba cognoscere. His et huiusmodi rationibus ostenditur causam extra scriptum accipi non oportere. XLVI. 135. Secunda pars est, in qua est ostendendum, si in caeteris legibus oporteat, in hac non oportere. Hoc demonstrabitur, si lex aut ad res maximas, utilissimas, honestissimas, religiosis- simas videbitur pertinere; aut inutile aut turpe aut nefas esse tali in re non dilig-entissime legi obtemperare; aut ita lex diiigenter perscripta demonstrabitur, ita cautum una qua- que de re, ita, quod oportuerit, exceptum, ut minime con- veniat quidquam in tam diligenti scriptura praeteritum arbi- trari. Tertius est locus ei, qui pro scripto dicet, maxime neeessarius, per quem oportet ostendat, si conveniat causam contra scriptum accipi, eam tamen minime oportere, quae ab adversariis adferatur. 136. Qui loeus idcirco est huic neces- sarius, quod semper is, qui contra scriptum dicet, aequitatis aliquid adferat oportet. Nam summa impudentia sit eum, qui contra quam scriptum sit, aliquid probare velit, non aequitatis praesidio id facere conari. Si quidem igitur ex hac ipsa quippiam accusator derogat, omnibus partibus iustius et probabilius accusare videatur. Nam superior oratio hoc omnis faciebat, uti, iudices etiamsi nollent, necesse esset; haec autem, etiamsi necesse non esset, ut vellent contra iudicare. 137. Id autem fiet, si, quibus ex locis culpa de- inonstrabitur esse in eo, qui comparatione aut remotione93 LIBER II. CAP. 46—47. §. 135—140. 195 aut reJatione criminis aut concessionis partibus se defendet, — de quibus ante, ut potuimus, dilig-enter perscripsimus —, si de iis locis, quae res postulabit, ad causam adversariorum improbandam transferemus, aut causae et rationes adferen- tur? quare et quo consilio ita sit in lege aut in testamento scriptum, ut sententia quoque et voluntate scriptoris, non ipsa solum scriptura causa confirmata esse videatur, mt aliis quoque constitutionibus factum coarguetur. XLVII. 138. Contra scriptum autem qui dicet, primum inducet eum locum, per quem aequitas causae demonstre- tur; aut ostendet, quo animo, quo consilio, qua de causa fecerit; et, quancumque. causam adsumet, adsumptionis par- tibus se defendet, de quibus ante dictum est. Atque in hoe loco quum diutius commoratus sui facti rationem et aequita- tem causae exornaverit, tum ex his locis fere contra adver- sarios dicet oportere causas aecipi. Demonstrabit nullam esse leg-em, quae aliquam rem inutilem aut iniquam fieri velit| omnia supplicia, quae ab leg-ibus proficiscantur, culpae ac malitiae vindicandae causa constituta esse; 139. scripto- rem ipsum, si exsistat, factum hoc probaturum et idem ipsum, si ei talis res aceidisset, facturum fuisse; eare legis seripto- rem certo ex ordine iudices certa aetate praeditos consti- tuisse, ut essent, non qui scriptum suum recitarent, quod quivis puer facere posset, sed qui cogitatione adsequi pos- sent et voluntatem interpretari; deinde illum scriptorem, si scripta sua stultis hominibus et barbaris iudicibus commit- teret, omnia summa diligentia perscripturum fuisse; nunc vero, quod intelligeret, quales viri res iudicaturi essent, id- circo eum, quae perspicua videret esse, non aseripsisse; neque enim vos scripti sui recitatores, sed voluntatis inter- pretes fore putavit; 140. postea quaerere ab adversariis: Quid, si ho.c fecisset? Quid, si hoc accidisset? Eorum ali- quid, in quibus aut causa sit honestissima aut necessitudo certissima, tamenne accusarent? Atqui hoc lex nusquam ex- cepit ; non omnia ergo scriptis, sed quaedam, quae perspi- cua sint, tacitis exceptionibus caveri; deindenullam rem ne- que legibus neque scriptura ulla, denique ne in sermone quidem quotidiano atque imperiis domesticis recte posse196 DE INVENTiONE 94 administrari, si unus quisque velit verba spectare et non ad voiuntatem eius, qui ea verba habuerit, accedere, XLVIIL 141. deinde ex utilitatis et honestatis partibus ostendere, quam inutile aut quam turpe sit id, quod adversarii dicant 3eri oportuisse aut oportere; et id, quod nos fecerimus aut postulemus, quam utile aut quam honestum sit; deinde leges nobis caras esse non propter litteras, quae tenues et obscu- rae notae sint voluntatis, sed propter earum rerum, quibus de scriptum est, utilitatem et eorum, qui scripserunt, sapien- tiam et diligentiam; postea, quid sit lex, describere, ut ea videatur in sententiis, non in verbis consistere; et iudex is videatur Jegi obtemperare, qui sententiam eius, non qui scri- pturam sequatur; deinde, quam indig-num sit, eodem adfici supplicio eum, qui propter aliquod scelus et audaciam eontra Ie§-es fecerit, et eum, qui honesta aut necessaria de causa non ab sententia, sed ab litteris legis recesserit; atque his et huiusmodi rationibus et accipi causam et in hac lege accipi et eam causam, quam ipse adferat, oportere accipi demon- strabit. 142. Et quemadmodum ei dicebamus, qui ab scripto diceret, hoc fore utilissimum, si quid de aequitate ea, quae cum adversario staret, derogasset, sic huic, qui contra scri- ptum dicet, plurimum proderit, ex ipsa scriptura aiiquid ad suam causam convertere aut ambigne aliquid scriptum osten- dere; deinde ex iilo ambiguo eam partem^ quae sibi prosit, defendere aut verbi definitionem inducere et illius verbi vim, quo urg-eri videatur, ad suae causae commodum traducere aut ex scripto non scriptum aliquod inducere per ratiocina- tionem, de qua post dicemus. 143. Quacumque autem in re, quamvi.s leviter probabili, scripto ipso se defenderit, etiam quum aequitate causa abundabit, necessario multum pro- ficiet, ideo quod, si id, quo nititur adversariorum causa, subduxerit, omnem eius illam vim et acrimoniam lenierit ac diluerit. Loci autem communes caeteris ex adsumptionis par- tibus in utramque partem convenient. Praeterea autem eius, qui a scripto dicet: leges ex se, non ex eius, qui contra com- miserit, utilitate spectari oportere et legibus antiquius haberi nihil oportere. Contra scriptum: leges in consilio scriptoris et utilitate communi, non in verbis consistere, quam indignum95 LIBERII. CAP. 48—49. §. 141—147. 197 sit, aequitatem litteris urgeri, quae voluntate eius, qui scri- pserit, defendatur. XLIX. J44. Ex contrariis autem legibus controversia nascitur, quum inter se duae videntur leges aut plures dis- crepare, hoc modo: Lex: Qui tyrannum occiderit, Olympio- nicarum praemia capito et quam volet sibi rem a magistratu deposcito et magistratus ei concedito. Et altera* lex : ty- ranno occiso quinque eius proximos cognatione magistratus necato. Alexandrum, qui apud Pheraeos in Thessalia tyran- nidem oecuparat, uxor sua, cui Thebe nomen fuit, noctu, quum simul cubaret, occidit. Haec filium suum, quem ex tyranno habebat, sibi in praemii loco deposcit. Sunt, qui ex lege occidi puerum dicant oportere. Res in iudicio "est. In hoc genere utramque in partem iidem loci atque eadem prae- cepta convenient, ideo quod uterque suam legem confirmare, contrariam infirmare debebit. 145. Priinum igitur leges opor- tet contendere considerando, utra lex ad maiores, hoc est, ad utiliores, ad honestiores ac magis necessarias res pertineat; ex quo conficitur, ut, si leg-es duae, aut si plures erunt, autquot- quot erunt, conservari non possint, quia discrepent inter se- se, eamaximeconservandaputetur, quae ad maximasresper- tinere videatur; deinde, utra lex posterius lata sit; nam po- strema quaeque gravissima est; deinde, utra lex iubeat ali- quid, utra permittat; nam id, quod imperatur, necessarium, illud, quod permittitur, voluntarium est; deinde, in utra lege, si non obtemperatum sit,poena [adficiatur]aut in utra maior poena statuatur; 146. narn maxime conservanda est ea, quae diligentissime sancta est; deinde, utra lex iubeat, utra vetet; nam saepe ea, quae vetat, quasi exceptione quadam corri- gere videtur illam, quae iubet; deinde, utra lex de genere omni, utra de parte quadam; utra communiter in plures, utra in aliquam certam rem scripta videatur; nam quae in partem aliquam et quae in certam quandam rem scripta est, propius ad causam aceedere videtur et ad iudicium magis pertinere; deinde, ex leg-e utrum statim fieri necesse sit; utrum habeat aliquam moram et sustentationem; nam id, quod statim fa- ciendumest, perfici prius oportet; 147. deinde operam dare, ut sua lex ipso scripto videatur niti, contraria autem aut per198 DE INVENTIONE 96 ambiguum aut per ratiocinationem aut per definitionem in- duci, uti sanctius et firmius id videatur esse, quod apertius scriptum sit; deinde suae legi ad scriptum ipsum sententiam quoque adiung-ere, contrariam leg-em item ad aliam senten- tiam transducere, ut, si fieri poterit, ne discrepare quidem videantur iriter se; postremo facere, si causa facultatem dabit, ut nostra ratione utraque lex conservari videatur, adversa- riorum ratione altera sit necessario negligenda. Locos autem communes et, quos ipsa causa det, videre oportebit et ex utilitatis et ex honestatis amplissimis partibus sumere de- monstrantem per amplificationem, ad utram potius legem accedere oporteat. L. 148. Ex ratiocinatione nascitur controversia, quum ex eo, quod uspiam est, ad id, quod nusquam scriptum est, venitur, hoc pacto: Lex: Si furiosus escit, agnatum genti- liumque in eo pecuniaque eius potestas esto. Et leX: pater- familias uti super familia pecuniaque sua legassit, ita ius esto. EtleX: Sl paterfamilias intestato moritur, familia pecuniaque eius agnatum gentiliumque esto. 149. quidam mdicatus est parentem occidisse. Ei statim, quod effugiendi potestas non fuit, ligneae soleae in pedes inductae sunt; os autem obvolutum est folliculo et praeligatum; deinde est in carcerem deductus, ut ibi esset tantisper, dum culeus, in quem coniectus in profluentem deferretur, compararetur. In- terea quidam eius familiares in carcerem tabulas adferunt et testes adducunt; heredes, quos ipsis iibet, scribunt; tabulae obsig-nantur. De illo post supplicium sumitur. Inter eos, qui heredes in tabulis scripti sunt, et inter agnatos de hereditate controversia est. Hic certa lex, quae testamenti faciendi iis, qui in eo loco sint, adimat potestatem, nulla profertur. Ex caeteris legibus et quae hunc ipsum supplicio huiusmodi ad- ficiunt et quae ad testamenti faciendi potestatem pertinent, per ratiocinationem veniendum est ad eiusmodi rationem, ut quaeratur, habueritne testamenti faciendi potestatem. 150. Locos autem communes in hoc genere argumentandi hos et huiusmodi quosdam esse arbitramur; primum eius scripti, quod proferas, laudationem et confirmationem; deinde eius rei, qua de quaeratur, cum eo, de quo constet, collationem97 LLBER II. CAP. 50—51. §. 148—153. 199 eiusmodi, ut id7 de quo quaeritur, rei, de qua constet, siniile esse videatur; postea admirationem per contentionem, qui fieri possit, ut, qui hoc aequum esse concedat, illud neget, quod aut aequius aut eodem sit in genere; deinde idcirco de hac re nihil esse scriptum, quod, quum de illa esset scri- ptum, de hac is, qui scribebat, dubitaturum neminem arbitratus sit; 151. postea multis in legibus multa praeterita esse, quae idcirco praeterita nemo arbitretur, quod ex caeteris, de qui- bus scriptum sit, intelligi possint; deinde aequitas rei de- monstranda est, ut in iuridiciali absoluta. Contra autem qui dicet, similitudinem infirmare debebit: quodfaciet, si demon- strabit illud, quod conferatur, ab eo, cui conferatur, diversum esse genere, natura, vi, magnitudine, tempore, loco, persona, opinione; si, quo in numero iliud, quod per simiiitudinem adferetur, et quo in loco illud, cuiuscausa adferetur, haberi conveniat, ostendetur; deinde, quid res cum re differat, de- monstrabitur, ut non idem videatur de utraque existimari oportere. 152. Ac, si ipse quoque poterit ratiocinationibus uti, iisdem rationibus, quibus ante dictum est, utetur; si non poterit, negabit oportere quidquam, nisi quod scriptum sit, considerare; [periclitari omnia iura, si similitudines accipian - tur; nihil esse paene, quod non alteri simile esse videatur,] multas de similibus rebus et in unam quamque rem tamen sing-ulas esse leg-es; omnia posse inter se vel similia vel dis- similia demonstrari. Loci communes: a ratiocinatione, opor- tere coniectura ex eo, quod scriptum sit, ad id, quod non sit scriptum, pervenire,- et neminem posse omnes res per scri- pturam amplecti, sed eum commodissime scribere, qui curet, ut quaedam ex quibusdam intelligantur: 153. contra ratio- cinationem, huiusmodi: coniecturam divinationem esse et stulti scriptoris esse non posse omnibus de rebus cavere, quibus velit. LL Definitio est, quum in scripto verbum aliquod est positum, cuius de vi quaeritur, hoc modo: Lex: Qui in ad- VERSA TEMPESTATE NAVEM RELIQUERINT, OMNIA AMITTUNTO; EO- RUM NAVIS ET ONERA SUNTO, QUI IN NAVE REMANSERINT. BuO quidam? quum iam in alto navigarent, et quum eorum alterius navis, alterius onus esset, naufragum quendam natantem et200 DE INVENTIONE 98 manus ad se tendentem animum adverierunt; misericordia commoti navem ad eum applicarunt, hominem ad se sustu- lerunt. 154. Postea aliquanto ipsos quoque tempestas vehe- mentius iactare coepit, usque adeo, ut dominus navis, quum idem g-ubernator esset, in scapham confugeret et inde funi- eulo, qui a puppi religatus scapham adnexam trahebat, navi, quoad posset, moderaretur; ille autem, cuius merces erant innavi, in gladium ibidemincumberet. Hic ille naufragus ad gubernaculum accessit et navi, quoad potuit, est opitulatus. Sedatis autem fluctibus et tempestate iam commutata navis in portum pervehitur. Ille autem, qui in gladium incubuerat, leviter saucius facile ex vulnere est recreatus. Navem cum onere horum trium suam quisque esse dicit. Hic omnes scripto ad causam aecedunt et ex nominis vi nascitur con- troversia. Nam et relinquere navem et remanere in navi, de- nique navis ipsa quid sit, definitionibus quaeretur. Iisdem autem ex locis omnibus, quibus definitiva constitutio, tra- etabitur. 155. Nunc, expositis iis argumentationibus, quae in iu- diciale causarum genus accommodantur, deinceps in deli- berativum genus et demonstrativum argumentandi locos et praecepta dabimus, non quo non in aliqua constitutione omnis semper causa versetur, sed quia proprii tamen harum causarum quidam loci sunt, non a constitutione separati, sed ad fmes horum g-enerum accommodati. 156. Nam placet in iudiciali genere finem esse aequitatem, hoc est, partem quan- dam honestatis. In deliberativo autem Aristoteli placet utili- tatem, nobis et honestatem et utilitatem; in demonstrativo. lionestatem. Quare in hoc quoque g-enere causae quaedam argumentationes communiter ac similiter tractabuntur; quae- dam separatius ad finem, quo referri omnem orationem opor- tet, adiung-entur. Atque unius cuiusque constitutionis exem- plum supponere non gravaremur, nisi illud videremus, quem- admodum res obscurae dicendo fierent apertiores, sic res apertas obscuriores fieri oratione. Nunc ad deliberationis praecepta pergamus. LIL 157. Rerum expetendarum tria genera sunt; par autem numerus vitandarum ex contraria parte. Nam est99 LIBERII. CAF. 52—53. §. 154—160. 201 quiddam, quod sua vi nos adlieiat ad sese, non emolumento captans aliquo, sed trahens sua dignitate; quod genus, vir- tus, scientia, veritas est. Est aliud autem non propter suam vim et natur-am, sed propter fructum atque utilitatem peten- dum; quod genus, pecunia est. Est porro quiddam ex horum partibus iuncttim, quod et sua vi et dignitate nos inductos ducit et prae se quandam gerit utilitatem, quo magis expe- tatur, ut amicitia, bona existimatio. Atque ex his horum con- traria facile, tacentibus nobis, intelligentur. 158. Sed ut ex- peditius ratio tradatur, ea, quae posuimus, brevi nominabun- tur. Nam in primo g-enere quae sunt, honesta appellabuntur; quae autem in secundo, utilia. Haec autem tertia, quia par- tem honestatis continent et quia maior est vis honestatis, iuncta esse omnino ex duplici genere intelligentur; sed in meliorem partem vocabuli conferantur et honesta nominen- tur. Ex his illud conficitur, ut appetendarum rerum partes sint honestas et utilitas, vitandarum turpitudo et inutilitas. Ilis igitur duabus rebus res duae grandes sunt attributae, neces- situdo et adfeclio; quarum altera ex vi, altera ex re et per- sonis consideratur. De utraque post apertius perscribemus; nunc honestatis rationes primum explicemus. LIII. 159. Quod aut totum aut aliqua ex parte propter se petitur, lionestum nominabimus. Quare, quum eius duae partes sint, quarum altera simplex, altera iuncta sit, simpli- cem prius consideremus. Est igitur in eo genere omnes res una vi atque uno nomine amplexa virtus. Nam virtus est animi habitus naturae modo atque rationi consentaneus. Quamobrem omnibus eius partibus cognitis tota vis erit simplicis honestatis consideranda. Habet igitur partes quat- tuor: prudentiam, iustitiam, fortitudinem, temperantiam. 160. Prudentia est rerum bonarum et malarum neutrarumque seien- tia. Partes eius: memoria, intelligentia, providentia. Memo- ria est, per quam animus repetit illa, quae fuerunt; intelli- gentia, per quam ea perspicit, quae sunt; providentia, per quam futurum aiiquid videtur ante quam faetum sit. Iustitia est habitus animi communi utilitate conservata suam cuique tribuens dig-nitatem. Eius initium est ab natura profectum; deinde quaedam in consuetudinem ex utilitatis ratione vene-202 LE INVENTIONE 100 runt; postea res et ab natura profectas et ab consuetudine probatas legum metus et relig-io sanxit. 161. Natura ius est, quod non opinio genuit, sed quaedam innata vis inseruit, ut religionem, pietatem, gratiam, vindicationem, observantiam, veritatem. Religio est, quae superioris cuiusdam naturae, quam divinam vocant, curam caerimoniamque adfert; pie- tas, per quam sanguine coniunctis patriaeque incolis offlcium et diligens tribuitur cultus; gratia, in qua amicitiarum et of- ficiorum alterius memoria et remunerandi voluntas eontine- tur; vindicatio, per quam vis aut iniuria et omnino omne, quod obfuturum est, defendendo aut ulciseendo propulsatur; ob~ servantia, per quam homines aliqua dignitate antecedentes cultu quodam et honore dignantur; 162. veritas, per quam immutata ea, quae sunt aut ante fuerunt aut futura sunt, di- cuntur. LIV. Consuetudine ius est, quod aut leviter a natura tractum aluit et maius fecit usus, ut religionem; aut.si quid eorum, quae ante diximus, ab natura profectum maius factum propter consuetudinem videmus, aut quod in morem vetustas vuigi approbatione perduxit; quod genus pactum est, par, iudi- catum. Pactum est, quod inter aliquos convenit; par, quod in omnes aequabile est; iudicatum, de quo alicuius aut aliquo- rum iam sententiis constitutum est. Lege ius est, quod in eo scripto, quod populo expositum est, ut observet, continetur. 163, Fortitudo est considerata periculorum susceptio et la- borum perpessio. Eius partes, magnificentia, fidentia, patien- tia, perseverantia. Magnificentia est rerum magnarum et ex- celsarum cum animi ampla quadam et splendida propositione cogitatio atque administratio;fidentia est, per quam magnis et honestisinrebusmultum ipse animus in se fiduciae certa cum spe collocavit; patientia est honestatis aut utilitatis causare- rum arduarum ac difficiliumvoluntaria ac diuturna perpessio; 164. perseverantia est in ratione bene considerata stabilis et perpetua permansio. Temperantia est rationis in libidinem atque in alios non rectos impetus animi firma et moderata dominatio. Eius partes, continentia, clementia, modestia. Con- tinentia est, per quam cupiditas consilii gubernatione regitur; eiementia, per quam animi temere in odium alicuius infestio- ris concitati comitate retinentur; modestia, per quam pudor101 LIBER II. CAP. 54—55. §. 161—168. 203 shonesti curam et stabilem comparat auctoritatem. Atque haec omnia propter se solum, ut nihil adiungatur emolumenti, pe- tonda sunt. Quod ut demonstretur, neque ad hoe nostrum institutum pertinet et a brevitate praecipiendi remotum est. 165. Propter se autem vitanda sunt non ea modo, quae his contraria sunt, ut fortitudini ig*navia et iustitiae iniustitia; verum etiam illa. quae propinqua videntur et finitima esse, absunt autem longissime; quod g-enus, fidentiae contrarium ^est diffidentia et ea re vitium est; audacia non contrarium, sed appositum est ac propinquum et tamen vitium est. Sic uni cuique virtuti finitimum vitium reperietur., aut certo iam nomine appellatum, ut audacia, quae fidentiae, pertinacia, quae perseverantiae finitima est, superstitio, quae religioni propinqua est, aut sine ullo certo nomine. Quae omnia item uti contraria rerum bonarum in rebus vitandis reponentur. Ac de eo quidem genere honestatis, quod ex omni parte propter se petitur, satis dictum est. LY. 166. Nunc de eo, in quo utilitas quoque adiungitur, quod tamen honestum vocamus, dicendum videtur. Sunt igi- tur multa, quae nos quum dignitate tum fructu quoque suo ducunt; quo in genere est gloria, dignitas, amplitudo, amici- tia. Gloria est frequens de aliquo fama cum laude; dignitas, alicuius honesta et cultu et honore et verecundia digna au- ctoritas; amplitudo potentiae aut maiestatis aut aliquarum copiarum magna abundantia; amicitia voluntas erga aliquem rerum bonarum illius ipsius causa, quem diliglt, curn eius pari voluntate. 167. Hic, quia de civilibus causis loquimur, fructus ad amicitiam adiungimus, ut eorum quoque-causa pe- tenda videatur; ne forte qui nos de omni amicitia dicere exi- stimans reprehendere incipiat. Quamquam sunt, qui propter utilitatem modo petendam putant amicitiam; sunt qui propter se solum; sunt qui propter se et utiiitatem. Quorum quid verissime constituatur, alius locus erit considerandi. Nunc hoc sic ad usum oratorium relinquatur, utramque propter rem amicitiam esse expetendam. 168. Amicitiarum autem ratio, quoniam partim sunt religionibus iunctae, partim non sunt, et quia partim veteres sunt, partim novae, partim ab illorum, partim ab nostro beneficio profectae, partim utiliores, partim204 DE INVENTIONE 102 minus utiles, ex causarum dignitatibus, ex temporum oppor- tunitatibus, ex officiis, ex religionibus, ex vetustatibus habe- bitur. LVI. Utilitas autem aut in corpore posita est aut in extrariis rebus; quarum tamen rerum multo maxima pars ad corporis commodum revertitur, ut in re publica quaedam sunt, quae, ut sic dicam, ad corpus pertinent civitatis, ut agri, portus, pecunia, classis, nautae, milites, socii, quibus rebus incolumitatem ac Jibertatem retinent civitates, aliae vero, quae iam quiddam magis amplum et minus necessarium conficiunt, ut urbis egTegia exornatio atque amplitudo, ut quaedam excellens pecuniae magnitudo, amicitiarum ac so- cietatum multitudo. 169. Quibus rebus non illud solum con- ficitur, ut salvae et ineolumes, verum etiam, ut amplae atque potentes sint civitates. Quare utilitatis duae partes videntur esse, incolumitas et potentia. Incolumitas est salutis tuta atque integra conservatio; patentia est ad sua conservanda et alterius attenuanda idonearum rerum facultas. Atque in- iis omnibus, quae ante dicta sunt, quid fieri et quid facile possit, oportet considerare. Facile id dicimus, quod sine magno aut sine uilo labore, sumptu, molestia quam brevissi- mo tempore confici potest; posse autem fieri, quod quam- quam laboris, sumptus, molestiae, longinquitatis indiget atque aut omnes aut plurimas aut maximas causas habet difficulta- tis, tamen, his susceptis difficultatibus, confieri atque ad exitum perduci potest. 170. Quoniam erg-o de honestate et de utilitate diximus, nunc restat, ut de iis rebus, quas his attributas esse diceba- mus, necessitudine et adfectione perscribamus. LVII. Puto igitur esse hanc necessitudinem, cui nulla vi resisti potest, quo ea secius id, quod facere potest, perficiat, quae neque mutari neque leniri potest. Atque, ut apertius hoc sit, exem- plo licet vim rei, quaiis et quanta sit, cognoscamus. Uri posse fiamma ligneam materiam necesse est. Corpus mortale aliquo tempore interire necesse est; atque itanecesse, utvis postu- lat ea, quam modo describebamus, necessitudinis. Huiusmodi necessitudines quum in dieendi rationes incident, recte ne- eessitudines appellabuntur $ sin aliquae res accident difficiles, in illa superiore, possitne fieri , quaestione considerabimus.103 LIBER II. CAP. 56—58, §. 169—174. 205 171. Atque etiam hoc mihi videor videre, esse quasdam eum adiunetione neeessitudines, quasdam simplices et absolutas. Nam aliter dicere solemus: Necesse est Casilinenses se.de- dere Hannibali; aliter autem: Necesse est Casilinum venire in Hannibalis potestatem. Iliic 7 in superiore, adiunctio est haec: Nisi si malunt fame perire; si enim id malunt, non est necesse; hoc inferius non item, propterea quod, sive velint Casilinenses se dedere, sive famem perpeti atque ita perire, necesse est Casilinum venire in Hannibalis potestatem. Quid ig-itur haec perficere potest necessitudinis distributio? Prope dicam, plurimum, quum locus necessitudinis videbitur incur- rere. Nam quum simplex erit necessitudo, nihil erit quod multa dicamus, quum eam nuila ratione lenire possimus; 172. quum autem ita necesse erit, si aliquid effugere aut adipisci velimus, tum adiunclio illa quid habeat utilitatis atque ho- nestatis, erit considerandum. Nam si velis attendere, ita „amen, ut id quaeras, quod conveniatad usum civitatis, re- perias nullam esse rem, quam facere necesse sit, nisi pro- pter aliquam causam, quam adiunctionem nominamus; pari- ter autem esse multas res necessitatis, ad quas similis ad- iunctio non accedit; quod genus, ut omnes mortales ne- cesse est interire, sine adiunctione: ut cibo utantur, non ne- cesse est, nisi cum illa exceptione: Extra quam, si nolint fame perire. 173. Ergo, ut dico, iliud, quod adiungitur, sem- per, cuiusmodi sit, erit considerandum. Nam omni tempore id pertinebit, ut aut ad honestatem hoc modo exponenda ne- cessitudo sit: Necesse est, si honeste volumus vivere; aut ad incolumitatem, hoc modo: Necesse est, si incolumes volumus esse; aut ad commoditatem, hoc modo: Necesse est, si sine incommodo volumus vivere. LYIII. Ac summa quidem ne- cessitudo videtur esse honestatis: huic proxima, incolumita- tis; tertia ac levissima, commoditatis; quae cum his numquam poterit duabus contendere. 174. Hasce autem inter se saepe necesse est comparari, ut, quamquam praestet honestas in- columitati, tamen, utri potissimum consulendum sit, delibe- retur. Cuius rei certum quoddam praescriptum videtur in perpetuum dari posse. Nam, qua in re fieri poterit, ut, quum incolumitati consuluerimus, quod sit in praesentia de hone-206 DE INVENTIONE lOt state delibatum, virtute aliquando et industria recuperetur, incolumitatis ratio videbitur habenda; quum autem id non potuerit, honestatis. Ita in huiusmodi quoque re, quum inco- lumitati videbimur consulere, vere poterimus dicere nos ho- nestatis rationem habere, quoniam sine incolumitate eam nullo tempore possumus adipisci. Qua in re vel concedere alteri vel ad condicionem alterius descendere vel in prae- sentia quiescere atque aliud tempus exspectare oportebit. 175. In commoditatis vero ratione modo illud attendatur? dignane causa videatur ea, quae ad utilitatem pertinebit, quare de mag-nificentia aut de honestate quiddam derogetur. Atque in hoc loco mihi caput illud videtur esse, ut quaera- mus, quid sit illud, quod si adipisci aut effugere velimus aliqua res nobis sit necessaria, hoc est, quae sit adiunctio, ut proinde, uti quaeque res erit, eiaboremus et gravissimam quamque causam vehementissime necessariam iudicemus. 176. Adfectio est quaedam ex tempore aut ex negotio- rum eventu aut administratione aut hominum studio commu- tatio rerum, ut non tales, quales ante habitae sint aut ple- rumque haberi soleant, habendae videantur esse; ut, ad hostes transire turpe videtur esse; at non iilo animo, quo Ulixes transiit; et pecuniam in mare deiicere inutile; at non eo consilio , quo Aristippus fecit. Sunt igitur res quaedam ex tempore et ex consilio, non ex sua natura considerandae; quibus in omnibus, quid tempora petant aut quid personis dig-num sit, considerandum est et non quid, sed quo quidque animo, quicum, quo tempore, quamdiu fiat, attendendum est. His ex partibus ad sententiam dieendam locos sumi oportere arbitramur. LIX. 177. Laudes autem et vituperationes ex iis locis sumentur, qui loci personis sunt attributi, de quibus ante dictum est. Sin distributius tractare qui volet, partiatur in animum et corpus et extrarias res licebit. Animi est vir- tus, cuius de partibus paullo ante dictum est; corporis va- letudo, dignitas, vires, velocitas; extrariae, honos, pecunia, adfinitas, genus, amici, patria, potentia et caetera, quae simili esse in genere intelligentur. Atque in his id, quod in omnia valere oportebit: contraria quoque, quae et qualia sint, inteiligentur. 178. Videre autem in laudando et in vitu-105 LIBERII. CAP. 59. §. 175—178. 207 perando oportebit non tam, quae in corpore aut in extrariis rebus habuerit is, de quo agetur, quam quo pacto his rebus usus sit. Nam fortunam quidem et laudare stultitia et vitu perare superbia est; animi autem et laus honesta et vitupe ratio vehemens est. Nunc quoniam omne in causae genus argumentandi ratio tradita est, de inventione, prima ac maxi- ma parte rhetoricae, satis dicturn videtur. Quare, quoniam et una pars ajd exitum hoc ac superiore libro perducta est et hic liber non parum continet litterarum, quae restant, in re- liquis dicemus»M. TULLII CICERONIS SCRIPTA QUAE MANSERUNT OMNIA. RECOGNOVIT REINHOLDUS KLOTZ. PARTIS I. VOL. II. CONTINEHS LIBROS DE OEATOEE TEES, BEUTUM, OEATOEEM, TOPICA, DE PAETITIONE OEATOEIA DIALOGUM, DE OPTIMO GENEEE OEATOEUM PEOOEMIUM. EDITIO ALTERA EMENDATIOR. LIPSIAE IN AEDIBUS B. O. TEUBNEEI. MDCCCLXIX.LIPSIAE TYPIS B. Gr. TEDBNBRI»PROOEMIUM EDITOEIS. Q,aod in M. Tullii Ciceronis rhetoricorum ad. C. Herennium libris quat- tuor et in eiusdem rhetoricorum libris duobus, qui sunt de inventione rhetorica^ edendis feci, ut Io. Casp. Oreliii et Io. Georg. Baiteri opera, quae edita est Turici anno MDCCCXLV., pro fundamento uterer, idem mihi in reliquis M. Tullii libris rhetoricis recognoscendis faciendum putavi. Quamquam in his quidem libris corrigendis et emendandis etiam aliorum diligentia recenti memoria versata est. Nam tres de oratore libros praeter Rudoipli. Henrichsen, qui anno MDCCCXXX Hav- niae eos libros emisit, Fridericus Ellendt, vir quum omnino de iitte- ris Latinis tum de M. Tullii libris rhetoricis optime meritus, multo- rum librorum excussis copiis edid.it Regiomontii Prussorum anno MDCCCXL. et \mrsus Islebiae anno MDCCCXLI. Brutum autein post alteram Io. Casp. Orellii editionem, quae continet praeter eum librum Oratorem, Topica, De optimo genere oratorum prooemium, anno MDCCCXXX quum Caroli Beieri tum ipsius adnotationibus adornatam emendandum susceperunt Henricus Meyer Turicensis Halis anno MDCCCXXXVIII., Carolus Peter Lipsiae anno MDCCCXXXIX., Fride- ricus Ellendt, is quidem secundis curis Regiomontii Prussorum anno MDCCCXLIV., nuper Otto Jahn Lipsiae anno MDCCCXLIX., tum in Oratore elaboraverunt Franciscus Goeller Lipsiae anno MDCCCXXXVIII., dein coniunctis viribus Carolus Peter et G. Weller Lipsiae anno eo- dem, denique Otto Jahn Lipsiae anno MDCCCLI., qui eleganti Orato- ris editioni subiunxit etiam Prooemium de optimo genere oratorum. Horum ego hominum doctissimorum opera et si quid ab aliis, qui alia opportunitate de his libris scripserunt, inventum erat, ita usus sum, ut quae optimorum librorum auctoritate confirmata viderem aut certe a librorum testimoniis non valde discrepare, si sententiae loci et sermoni Ciceroniano convenirent, reciperem, in caeteris autem lo- cis, in quibus gravior olim corruptela versata esse videretur, librorum potius vestigia premerem, quam doctorum coniecturas vel probabilio- res consectarer. In hoc instituto meo, etsi in plerisque locis iam ab Io. Casp. Oreliio et Io. Georg. Baitero, quos potissimum me in his li- bris secutum esse supra dixi, verum inventum fuit, tamen nonnulla etiam restiterunt, in quibus aliorum iudicium probandum, denique etiam a me aliquid novandum videretur. Quo de genere iam placet quae- dam exempli causa brevi quidem notatione significare. In lib. de oratore I. c. 4. §. 15. ubi olim vulgabatur: Excitabat eos magnitudo et varietas midtitudoque in omni genere causarum etc. pro eo, quod cum Ellendtio Orellius et Baiterus reposuerunt magni- tudo, varietas multitudoque, scripsi ego, quum librorum auctoritas esset a*IV PROOEMIUM EDITORIS. paene par, magniludo ac varietas multitudoque, quod mihi aptius inter se coniuncta priora illa nomina per se constare viderentur, quibus po- sterius nomen multitudo, ut minus ad graviora accedens, per que par- ticulam adiiceretur. Tum c. 6. §. 21. in verbis his: quamquam vis oratoris professioque ipsa bene dicendi hoc suscipere ac polliceri videa- tur, Coniunctivum videatur, qui est in plurimis Ciceronis libris et in omnibus Quinctiiiani II, 21, 5. pro eo, quod nunc reposuerunt videtur, obtinendum censui, qui non a quamquam particula suspensus est, sed absolute positus est, ut rem probabilem, verumtamen hoc loco non amplius inquirendam, significaret, ut recte iam sensit G. Lud. Spal- ding. ad Quinctiliani 1. i. vol. I. p. 406. vide praeterea Ed. Wun- derum aduot. ad Cic. orationem Plancianam c. 2. §. 4. p. 62 sq. me ad Cie. de senectute c. 7. §. 24. p. 91. c. 8. §. 32. non du- bitavi, quum in libris plurimis sed deterioribus legeretur improbos, in melioribus integros, de Miilleri coniectura scribere: quam te- nere semper arma, quibus vel tectus ipse esse possis vel provocare in- teger improbos vel te ulcisci lacessitus, pro eo, quod vulgo legebatur provocare improbos. Quamquam id etiam integre improbos potest fuisse. c. 10. §. 39. retinui id, quod in plurimis libris est: Quid? leges ve- ieres moresque maiorum; quid? auspicia etc. pro eo, quod nunc fere scripserunt mosque maiorum. Nam quod contendit Fr. Eliendt Plura- lem mores numquam dici de more publico civitatis, qui legum vim aequaret, id falsum esse multis exemplis doceri potest, vid. Cic. lib. de legibus II. c. 10. §. 23. non multum discrepat ista constitutio reli- gionum a legibus Numae nostrisque moribus. Ulpian. digest. lib. XXIV. tit. 1. fr. 3. §. 1. si matrimonium moribus legibusque nostris constat. Itaque etiam c. 11. §. 48. non mutanda erat plurimorum librorum scriptura: sine legum, morum, iuris scientia. c. 11. §. 45. ferebant retinui, etsi ferebatur in plurimis libris legitur, propterea, quod quum ferebat et ferebaf facile confundi possent, alterum propter antecedens illud: ut temporibus illis ferebatur, scriptum esse videtur a librariis. c. 12. §. 50. mihi ne nunc quidem recedendum videtur ab omnium paene librorum auctoritate, qui habent: Unum erit profecto, quod ii, qui bene dicunt, adferunt proprium. vide quae olim de hoc loco mul- tisque id genus aliis exposui in Quaestion. Tidlian. lib. I. p. 3 sqq. c. 13. §. 59. non video cur novissimi editores a plurimorum librorum scriptura: numquam enim negabo esse quasdam artes proprias eorum ete. recesserint et scripserint nec enim negabo esse etc. Etenim num- quam h. I. aptissimum est, quod signiflcat nulla condicione illum istud negaturum esse. c. 14. §. 59. id, quod in libris paene omnibus le- gitur: promendum atque sumendum, verum esse non credo; itaque au- sus sum scribere leni litterarum mutatione: Etenim saepe in iis cau- sis — est aliquid, quod non ex usu forensi, quem solum oratoribus conceditis, sed ex obscuriore aliqua scientia sit promendum, adsumen- dum, quod quam facile in promendum atq. sumendum mutari potuerit apparet. c. 19. §. 86. credo ego Oreilium et Baiterum plurimo^umPROOEMIUM EDITORIS. y atque optimoram librorum collocationein verborum: litiera nulla in eorum libris inveniretur pro eo, quod vulgo legebatur: littera in eorum libris nulla inveniretur, errore tantum modo neglexisse. Mox §. 87. conformavi totum locum ita: Caput enim arbitrabatur esse oratoris, ut et ipse iis, apud quos ageret, talis, qualem se esse optaret, videretur etc., ut pro iibrorum scriptura et ipsis de Madvigii coniectura, quam is fecit ad Cic. iib. de finibus II. c. 28. §. 93. p. 302., et ipse iis reponerem, tum autem pro vulgato: qualem se ipse optaret, ex libris paucis, sed non malis qualem se esse optaret reciperem. c. 20. §. 90. scripsi ego audacius pro vulgata scriptura: ut et blandiri et suppliciter insi- nuare iis, a quibus esset petendum, et adversarios minaciter terrere possemus etc., quae scriptura quum propter sententiam tum etiam pro- pter librorum auctoritatem ferri prorsus non potest, ita: ut et blandiri suppliciter et subtiliter insinuare iis etc. Id non solum sententiam ve- ram efficit, nam suppliciter blandiri recte dici et per se apparet et cognoscitur ex Ovidii lib. artis amatoriae III. v. 527. Postibus et durae supplex blandire puellae., subtiliter autem insinuare verum esse, non suppliciter insinuare, docet et res ipsa et, si opus est testi- monio, Lucretius lib. VI. v. 1030 sq. Hicy tibi quem memoro, per cre^ bra foramina ferri parvas ad partis subtiliter insinuatus —, verum etiam satis facit melius, quam vitiosa scriptura, quae nunc obsedit li- bros, librorum auctoritati. Eorum enim partim liabent blandiri sup- pliciter insinuare etc. omissa et particula, alii etiam verbum insinua.re omittunt, alii subtiliter pro suppliciter exhibent, ut appareat propter verba opOLOTslsvza hinc quaedam excidisse. Atque illud unum dubium, esse potest, utrum ea verborum coliocatione usus sit Cicero, quam ego repraesentavi, an scripserit: ut et blandiri suppliciter et insinuari subtiliter iis, a quibus esset petendum etc. Ea enim verborum colloca- tio videtur in eo libro fuisse, ex quo illi transcripti sunt, in quibus etiam verbum insinuare vel insinuari omissum est. c. 23. §. 106. scripsi ego: qua nunc uti vel maxime decet te neque defugere etc. pro eo, quod legebatur: qua nunc te uti vel maxime decet neque etc., quod libri paene omnes te post nunc non habent, in aliis autem libris de- cet denique defugere legitur, quod erat: decet te neque defMox §. 107. scripserunt Orellius et Baiterus: fas mihi [esse] non puto. Ego auctore Ellendtio ex testimonio bonorum librorum scripsi: fas mihi non esse puto. Neque enim ulla causa est quamobrem esse omittamus. §. 108. retinui vulgatam scripturam observata sunt. Nam neque sententia ne- que librorum auctoritas flagitat, ut observantur, quod in paucis libris est, recipiatur. c. 24. §. 111. retinui e togatorum numero pro eo, quod ex paucis libris posuerunt nuper auctore Ellendtio Orellius et Baiterus ex togatorum numero. Videtur enim scriptor particulae for- mam in hoc loco de industria variasse. c. 25. §. 113. retinenda erat libroriim plurimorum scriptura: Sic igitur, inquit Crassus, sentio. Nam quod in paucis libris habetur ergo nihil est nisi usitatissima compen- 1 0 diorum Q et g confusio. §. 114. veritus sum plurimorum et optimo-VI PROOEMIUM EDITORIS. rum librorum auetoritatem, qui habent: praeclare enim res se habeat, si haec accendi aut commoveri arte possint, negligere. Nam Indicativi habet—possunt per se necessarii non sunt. c. 27. §. 123. non dubitavi Madvigii coniecturam ex indiciis librorum satis certis petitam recipere: ne tum ipsum accideret, timere. Nam ut nunc ipsum, vide Ciceronis ep. ad Attic. lib. VII. ep. 3. lib. VIII. ep. 9. lib. XII. ep. 16 et 40., sic etiam tum ipsum recte dici, ut apud Ciceronem lib. de finibus II. c, 20. §. 65. lib. de divin. 1. c. 52. §. 118. lib. de off. II. c. 17. §. 60., docuit Madvigius ad Cic. lib. de finibus p. 256 sq., ut mirer Orellium et Baiterum Eilendtio hoc loco obtemperavisse. c. 28. §. 130. obtemperavi in verbis his: videtisne, quam nihil ab eo nisi perfecte, nihil nisi cum summa venustate fiat, nisi ita, ut deceat etc. librorum auctoritati, qui nihil tertio loco ante nisi ita omittunt. Solent enim Latini in eiusmodi locis, ne molesta sit repetitio, id quod ad intelli- gentiam loci non prorsus necessarium est, in extrema orationis parte omittere, vide quae de loco Ciceronis pro Cn. Plancio c. 23. §. 57. nihil facilius emittitur, nihil citius excipitur, latius dissipatur. disputavi in Jahnii annal. philol. et paedagog. vol. IV. p. 111 sq. c. 31. §. 140. edidi e libris tantum non omnibus: ut a sententia scriptura dis- sentiat, pro eo, quod nunc vulgo legitur: ut a sententia scriptum dis- sentiat. Videtur enim Cicero perspicuitatis causa verum Substantivum, non factum, voluisse ponere. c. 32. §. 148. recte vidit Madvigius ad Ciceronis lib. de finibus II. c. 27. §. 85. scribendum esse ex libris: Hanc ipsam, inquit Sidpicius, nosse volumus; ac tamen ista etc., cuius praeceptum miror ab Orellio et Baitero esse neglectum. c. 35. §. 361- obtemperandum fuit Ellendtio, qui recte de optimorum ac plurimo- rum librorum auctoritate deleta immo particula scripsit: Idmehercule, inquit, ipsum attendo. Videtur enim ifnmo de glossemate irrepsisse in Ciceronis orationem. §. 162. retinui vulgatam olim scripturam: si in aliquam domum plenam ornamentorum villamve venisses. Nam quod Ellendtius negavit eius scripturae fontem ulluni ostendi posse, id ve- rum non est. Etenim quum libri multi pro vel in villam habeant, ul- lam, villam, illam omissis reliquis verbis, in aliis autem libris legatur villamque, facile intelligitur qui ex verbis uillamve venisset factum sit uillam, ullam, illam venisset, ut haec scriptura mihi multo probabilior esse videatur, quam interpolata illa vel in villam. c. 37. §. 166. mi- ror plurimorum librorum scripturam: Quid? in his paucis diebus etc. ita mutatam esse a novissimis editoribus, ut in praepositionem abii- cerent. Nam ea et ad sententiam bona est et in ante his, aut si scri- ptum fuit is, facile omitti potuit. c. 38. §. 173. permirum est Ellendtium ex paucorum librorum indicio demum, quod eo loco intelligi vix pot- est, scribere voluisse pro vulgato denique, quod unice verum est , ei- que Orellium et Baiterum obtemperavisse. Particula denique extremum locum in enumeratione significat, et si scriptum fuit deniq aut per aliud compendium, facilfi in demum corrumpi poterat. §. 175. non credo iure fecisse novissimos editores, quod verba testamento exheresPROOEMIUM EDITOEIS. VII filius tamquam suppositicia notarunt. Yidetur enim scriptor eloquen tissimus, quo magis condicionem eius militis significaret, ea verba ipse adiecisse. c. 41. §. 185. segnitaiem pro vulgato segnitiem cum El- lendtio recepi ex Nonio p. 174, 20. et rursus p. 251, 23. §. autem 186. non existimavi necessarium esse Coniunetivum habeat, quam nunc fere Cratandro auctore rsposuerunt omnes, pro Indicativo habet, qui est in libris omnibus. c. 43. §. 193. totum locum conformavi ita: Nam, sive quem haec Aeliana studia delectant, plurima est et in omni iure civili et in ponti/icum libris et in XII. tabulis antiquitatis effi- gies —: sive quis civili scientia ducitur —, totam hanc — XII. tabu- lis contineri videbit: sive quem ista praepotens et gloriosa philosophia delectat —, hosce habebit etc., in quo Aeliana pro aliena est deMad- vigii coniectura, dein sive quis civili scientia ducitur ego conieci, quia Verbum a plurimis libris abest, contemplatur autem aut complectitur, quod apparet in quibusdam libris, veram sententiam non habet atque elevatur etiam eo, quod alii libri civili scientia pro civilem scientiam exliibent, ut verbum ducitur, fortasse compendio scriptum, omissum, deinceps aliud suppletum esse videatur. Quam vero apte ad senten- tiam sive quis civili scientia ducitur legatur, is existimabit, qui me- minerit delectari et duci saepe numero a Cicerone quasi idem signi- ficantia poni, v. Brutum c. 50. §. 188. Delectatur audiens multitudo et ducitur oratione et quasi voluptate quadam perfunditur. Accusat. lib. II. c. 58. §. 143. Quod si quem statuae magno opere delectant, si quis earum honore aut gloria ducitur, et alia id genus multa. §. 194. ego edidi ex libris plerisque: quum verus et iustus atque honestus labor honoribus, praemiis, splendore decoratur. quamquam Madvigius in opusc. Aad. (»nor.) p. 336. et Ellendtius ad h. 1. locum hac ung mutatione non persanatum esse contendunt. Verus enim et iustus in- ter se coniunguntur tamquam paria, deinceps honestus quasi simile accedit && iustus, vide quae supra disputavi ad c. 4. §. 15. c. 45. §. 198. non ausus sum mutare omnium librorum scripturam hanc: quum ingenio sibi auctore dignitatem peperissent, quae quemadmodum mihi explicanda esse videretur, docui in Lexico Latino meo vol. I. p. 606 b. Cicero enim quum auctoris nomen non solum cum perso- nis coniungeretur, verum etiam cum rebus, veluti apudPlautum Trin. act. I. sc. 2. v. 70. Id ita esse ut credas, rem tibi auctorem dabo, tum apud ipsum Accusat. lib. III. c. 19. §. 49. Haec vos antea — ita audistis, ut auctorem rumorem haberetis sermonemque omnium, tum apud Livium lib. VII. c. 40. omissis ira et spe fallacibus auctoribus, et apud Ovidium Heroid. ep. 14. v. 109 sq. quorum mihi cana sene- ctus aucior., ausus est hoc loco , quod ludere vellet in verbis — au- ctoritatis enim nomen et ingenii mox inter se opponuntur —, etiam auctoris nomen cum verbo generis neutri coniungere, quod alio quo- dam modo fecit etiam Virgilius Aen. lib. X. v. 67. Italiam petiit fa- tis auctoribus. Itaque nascitur haec sententia: qui quum nullo alio au- etore nisi ingenio suo sibi dignitatem peperissent, perfecerunt, ut in re-vni PROOEMIUM EDITORIS. spondendo iure auctoritate plus etiam, quam illo ipso ingeniof quo primum sibi dignitatem peperissent, valerent. c. 46. §. 202. scripsi de coniectura mea: cuius quum ipsa magnam homini facultatem ddrei, tamen dedisse deus putatur pro esse deus, vide quae dixi in praefatione ad Caton. mai. p. VIII. c. 47. §. 206. retinui omnium librorum scriptu- ram: nam Antonio dicente etiam quid tu intelligas sentiemus, quae intelligi certe potest; et de verbo quidem sentiendi confer infra lib. II. c. 37. §. 154. Quamquam non nego Manutii coniecturam: etiam quid tu sentias intelligemus, admodum probabilem esse. c. 50. §. 217. non credo mendum esse in verbis is perficiet, quem locum recte ad ava- noXov&ov orationem iam Aug. Matthiae revocavit. c. 50. §. 228. hisce eum tragoediis liberatum ferebat scripsi de Heusingeri coniectura cum Ellendtio, quamquam non nego fortasse in codicum scriptura is- que, hisque etc. latere posse aliam scripturam fortasse olim compendio notatam, veluti huiusmodi tragoediis vel quid tale. c. 57. §. 241. in loco dubio atque admodum controverso, ubi in libris legitrn? omnibus: Licet igitur impune oratori omnem hanc partem iuris in controversiis ignorare etc. ausus sum de coniectura mea iuris sine controversiis re- cipere, quod quam faeile in vulgatam scripturam iuris in controver- siis mutari potuerit, is optime inteiliget, qui continuam scriptionem lurissinecontrouersus sibi repraesentaverit. ius sine controversiisy i. e. ius quod caret controversiis, quod controversum non est, is mihi vi- detur scribere potuisse, qui in Caeliana oratione c. 52. §. 78. homi- nem sine re, sine fi.de, sine spef sine sede etc. dixit, conferatur etiam lib. de oratore III. c. 25. §. 100. Bruti c. 69. §. 243. c. 64. §. 228. Quamquam non nego dubiam rem mihi etiam nunc videri. §. 242. credo ego me mutata interpunctione librorum omnium auctoritatem tu- tam praestitisse: Nisi vero — bona venia huius optimi viri dixerim — Scaevolae tu libellis aut praeceptis soceri tui causam M\ Curii defen- disti. Neque enim offendet quod idem vir modo Scaevolae nomine, modo ut socer P. Crassi signilicatur. Libelli enim Scaevolae publici usus erant, praecepta magis ad generum spectabant. c. 58. ab initio §. 249. reliqui omnium librorum scripturam, eamque interpunctione iuvare studui, sed tamen non diffiteor mihi quoque locum de vitio suspectum videri. Tum villico est pro vulgata villico sit est de Mad- vigii coniectura in Opusc. Acad. alt. p. 231. proposita. c. 59. §. 251 credo ego locum oiim desperatum iam coniectura mea, quam postea inveni iam a Talaeo propositam fuisse, persanatum esse. Nam appa- ret scribendum esse: Hoc nos si facere velimus, ante condemnentur ii, quorum causas receperimus, quam totiens quotiens praescribitur Paea- nern aut Nomionem citarimus., quod quemadmodum intelligendum esset significavi in Lexico Latino meo sub v. citare voi. I. p. 889. b. De Nomione conferatur Ciceronis lib. de natura deorum III. c. 23. §. 57. quartus (^ApoUo) in Arcadia, quem Arcades Nomionem appellant, quod ab eo se leges ferunt accepisse., de citandi autem verbo Lachmannus dixit ad Lucretii lib. II. v. 27. vol. II. p. 76. c. 60. §. 256. scripsiPROOEMIUM EDITORIS. IX ego de plurimorum librorum auctoritate: qui mihi prope iam nimis du- ras leges inponere visus es huic aetati ete. quod etiam Ellendtio for- tasse verius esse visum est, pro eo, quod vulgo legitur prope etiam. c. 61. §. 258. in verbis: dixistique non tam eaf quae recta essent,. probari quam quae prava sunt fastidiis adhaerescere, necessario mibi videbatur scribendum fuisse prava essent aut sunt omnino omittendum,. itaque delevi. Mox §. 259. scripsi in eloquenti pro in eloquente, quod. in libris paene omnibus in eloquentia habetur, quod ortum est ex syl- laba sequenti^ quum scriptum esset: ineloquentiautem. Formam autem eloquenti pro eloquente Ablativo casu etiam supra c. 56. §. 238. ex libris restituendam putavi. Lib. II. c. 5. §. 19. retinui deteriorum librorum scripturam nec tamen in otio etc. pro eo, quod Ellendtius et Orellius cnm Baitero re- posuerunt: nec in otio. Nam quum libri meliores hinc denique inci- piunt, poterat in iis tamen, quod sententiam non haberet in loco mu- tilato, de industria ab librariis omissum esse. Mox §. 20. scripsi aut num importunum etc. pro aut importunum etc. ex libris melioribus. Etenim Cicero aliis quoque in interrogationis formulis saepe plura re- petit, quam necesse erat repeti. cf. horum iibrorum III. c. 29. §. 114. Num interire virtus in homine aut num in vitium possit convertere ? c. 8. §. 33. retinui vulgatam olim scripturam: nunc hoc propono, quod pauci libri ego post hoc adiiciunt, de optimis certe non constat. c. 9* §. 38. in verbis aut de pingendo pictor aliquid etc. flagitavit opti- morum ac plurimorum librorum auctoritas, ut si post aut interponere- tur. Sic enim Cicero etiam alias saepe locutus est. c. 13. §. 56. scripsi ex libris: ita porro verbis est aptus et pressus, quoniam sic aequabilius procedit oratio. c. 14. §. 60. veritus sum ego ex uno libro non optimo scribere cum novissimis editoribus: etiamsi ego ob aliud ambulem, quod inde natum esse videtur, quod causam compen- dio ca scriptum exciderat ex eo libro, unde ille transcribebatur. PIu- rimi libri habent aperte scriptum: ob aliam causam, quod ego reposui. c. 15. §. 62. scripsi ego: ne quae suspicio gratiae sit in scribendof ne quae simidtatis? quod in libris omnibus, qui digni fide sunt, non ne qua — ne qua legitur, sed neque — neque. tum §. 63. non credo iure dubitasse editores de horum verborum constructione: de cuius- que vita atque natura. Nam etsi constructio mutata est eeleriter, ta- men non sine exemplo sic dicitur. Yult enim qui loquitur paucis defungi, itaque satis habet rem breviter significasse. Yide quae de hoc ipso loco scripsi ad Ciceronis lib. de senectute c. 18. §. 62. p. 138. c. 16. §. 70. recepi ex libris optimis illum pro hunc. Nam quod sequitur de toto illo genere nihil nos potest morari. c. 17. §. 71. scripsi ego de optimorum librorum auctoritate: Sed vide ne in isiis duobus generibus hydra tibi sit et peliis, Hercules autem et alia opera maiora in illis rebus, quas praetermittis, relinquantur. Nam ne, quod vulgo post opera maiora interponitur, in libris autem non habetur, mihi videtur oppositionis rationem turbare. c. 19. §. 83. retinui ego praeter-X PROOEMIUM EDITORIS. mittatur cum Eliendtio, quamqitampraetermiltitur, quod Bakio atque Orel- lio et Baitero ex paucis libris rescribendum visum est, non puto falsum esse. c. 22. §. 91. valde blanditur Lachmanni ad Lucretii lib. I. v. 222. vol. II. p. 30. coniectura, qui scribi voluit: sivero etiam vitiosi aliquidest, id sumere et in eo ambitiosum esse non magnum est, sed est tamen falsa. Cicero enim numquam Adiectivum ambitiosus usurpat nisi de ambi- tione vera, ad oratorem primum transtulit Quinctiiianus. Sed mox §. 92. eiusdem viri doctissimi coniectura probabit pro probavit admo- dum probabilis videtur. c. 29. §. 128. mihi quoque nunc verba in dicendo, quae Orellius et Baiterus uncis circumdederunt, de vitio su- specta videntur. c. 33. §. 142. non credo verba: ut, quod homines innumerabiles essent, debilitati a iure cognoscendo voluntatem discendi simul cum spe perdiscendi abiiceremus., vitium contraxisse. Nam quem- admodum a iure cognoscendo intelligendum sit proditur etiam verbo abii- ceremus. c. 38. §. 160. credo ego, quod est in optimis libris: Quare istam artem totam dimittimus, quae etc. verum esse. Nam illud significat, quod iam facit in oratione. Qui id non intelligerent librarii, aut di~ mittamus aut dimittemus scripserunt. c. 40. §. 170. scripsi auctore Ellendtio: Simulasse te et aliquid quaesisse perspicuum est, pro eo, quod Orellius et Baiterus retinuerunt, aliud quid, vide quae scripsit Ellendtius vol. II. p. 251 sq. Tum §. 172. vix est quod commemo- rem in Terentii loco, qui est de Andria act. I. sc. 1. v. 84., cum li- bris scribendum fuisse quid hic mihi faciet patri, non quid mihi liic faciet patri. c. 41. §. 177. parui librorum auctoritati et scripsi qui audiat potius quam qui audit, quum utrumque recte dici posse milii videretur. Eodem modo c. 43. §. 182. cum libris piurimis et opti- mis proferre potius quam proferri edidi. Mox libri habent: in qui- bus haec sunt, ubi vulgo editur: in quibus haec non sunt. Quamobrem illud posui, quod mihi aptius ad sententiam esse videbatur: in quibus haec minus sunt. c. 45. §. 188. in verbis his: ut mihi non solum tu incendere iudicem, sed ipse.....videaris. lacunam potius indi- neque vero istis, de quibus paullo ante dixit Antonius, scri- ptoribus artis rationem dicendi et viam, sed naturam de- fuisse. Nam et animi atque ingenii celeres quidam motus es.se debent, qui et ad excogitandum acuti et ad expiican- dum ornandumque sint uberes et ad memoriam firmi atque diuturni ; 114. et si quis est, qui haec putet arte accipi posse, -—- quod falsum est; praeclare enim se res habet, si haec accendi aut commoveri arte possunt, inseri quidem et donari ab arte non possunt; omnia sunt enim iila dona naturae —, quid de iJIis dicam, quae certe cum ipso horni- ne nascuntur, linguae solutio, vocis sonus, latera, vires* conformatio quaedam et figura totius oris et corporis? 115. Neque haec ita dico, ut ars aliquos limare non possit — neque enim ignoro et, quae bona sint, fieri meliora posse doclrina et, quae non optima, aliquo modo acui tamen et corrigi posse —, sed sunt quidam aut ita lingua haesitan- tes aut ita voce absoni aut ita vultu motuque corporis vastl atque agrestes, ut, etiamsi ingeniis atque arte valeant, ta- men in oratorum numerum venire non possint. Sunt autem quidam ita in eisdem rebus habiles, ita naturae muneribus ornati , ut non nati, sed ab aliquo deo ficti esse videantur. 116. Magnum quoddam est onus atque munus suscipere at- que profiteri se esse, omnibus silentibus, unum maximis de rebus magno in conventu hominum audiendum. Adest enim fere nemo, quin acutius atque acrius vitia in dicente quam recta videat. Ita quidquid est, in quo offenditur, id etiain illa, quae laudanda sunt, obruit. 117. Neque haec in eam sententiam disputo, ut homines adolescentes, si quid naturale forte non habeant, omnino a dicendi studio deter- ream. Quis enim non videt C. Caelio, aequali meo, magno honori fuisse, hornini novo, illam ipsam, quamcumque adse- qui potuerit, in dicendo mediocritatem? Quis vestrum ae~ qualem, Q. Yarium, vastum hominem atque foedum, non intelligit illa ipsa facultate, quamcumque habuit, magnamLIB.l. CAP. 24 — 26. §.112 — 122. esse in eivitale gratiam eonsecutum? XXYI. 118. Sed quia de oratore quaerimus, fingendus est nobis oratione nostra detractis omnibus vitiis orator atque omni laude cumulatus. Neque enim, si multitudo litium, si varietas causarum, si haec turba et barbaria forensis dat iocum vel vitiosissimis oratoribus, idcirco nos hoc, quod quaerimus, omittemus. Itaque in iis artibus, in quibus non utilitas quaeritur neces- saria, sed animi libera quaedam oblectatio, quam diligenter et quam prope fastidiose iudicamus! Nullae enim lites ne- que controversiae sunt, quae cogant homines sicut in foro non bonos oratores, item in theatro actores malos perpeti. 119. Est igitur oratori dilig-enter providendum, non uti eis satis faciat, quibus necesse est, sed uteis admirabilis esse videatur, quibus iibere liceat iudicare. Ac, si quaeritis, plane quid sentiam enuntiabo apud homines familiarissimos, quod adhuc semper tacui et tacendum putavi. Mihi, etiam qui optime dicunt quique id faciilime atque ornatissime fa- cere possunt, tarnen, nisi timide ad dicendum accedunt et in exordienda oratione perturbantur, paene impudentes vl- dentur; tametsi id accidere non potest. 120. Ut enim quis- que optime dicit, ita maxime dicendi difficultatem variosque eventus orationis exspectationemque hominum pertimescit. Qui vero nihil potest dignum re, dignum nomine oratoris, dignum hominum auribus efficere atque edere, is mihi, etiam- si commovetur in dicendo, tamen impudens videtur. Non> enim pudendo, sed non faciendo id, quod non decet, impu- dentiae nomen effugere debemus. 121. Quem vero non pu- det — id quod in plerisque video —, hunc ego non repre- hensione solum, sed etiam poena dignum puto. Equidem et in vobis animadvertere soleo et in me ipso saepissime experior, ut exalbescam in principiis dicendi et tota mente atque artubus omnibus contremiscam. Adolescentulus vero sic initio accusationis exanimatus sum, ut hoc summum be- neficium Q. Maximo debuerim, quod continuo consilium di.- miserit, simul ac me fractum ac debilitatum metu viderit. 122. Hic omnes adsensi significare inter se et col- loqui coeperunt. Fuit enim mirificus quidam in Crasso* pudor, qui tamen non obesset eius orationi, sed pro~26 DE ORATORE bitatis commendatione prodesset. XXVII. Tum Antonius, Saepe, ut dicis, inquit, animadverti, Crasse, et te et caete- ros oratores summos, quamquam tibi par mea sententia ne- mo umquam fuit, in dicendi exordio permoveri. 123. Cuius quidem rei quum causam quaererem, quidnam esset, cur, in quoquo oratore plurimum esset, ita maxime is pertimesce- ret , has causas inveniebam duas: unam, quod intelligerent ii, quos usus ac natura docuisset, nonnumquam summis oratoribus non satis ex sententia eventum dicendi proce- dere; itanon iniuria, quotienscumque dicerent, id, quodali- quando posset accidere, ne tum ipsum accideret, timere. 124. Altera est haec, de qua queri saepe soleo, quod caeterarum homines artium spectati et probati, si quando aliquid minus bene fecerunt, quam solent, aut noluisse aut valetudine im- pediti non potuisse consequi id, quod scirent, putanturt Noluit, inquiunt, hodie agere Roscius; aut: Crudior fuit: oratoris peccatum, si quod est animadversum, stultitiae pec- catum videtur. 125. Stultitia autem excusationem non lia- bet;quarenemo videtur, aut quia crudus fuerit aut quod ita maluerit, stuitus fuisse. Quo etiam gravius iudicium in di- sendo subimus. Quotiens enim dicimus, totiens de nobis iudicatur; et, qui semel in gestu peccavit, non continuo exi- stimatur nescire g-estum; cuius autem in dicendo quid repre- hensum est, aut aeterna in eo aut certe diuturna valet opi- nio tarditatis. XXYIII. 126. lliud vero, quod a te dictum est, esse permulta, quae orator nisi haberet a natura, non multum a magistro adiuvaretur, valde tibi adsentior inque eo vel maxime probavi summum illum doctorem, Alaban- densem Apolionium, qui quum mercede doceret, tamen non patiebatur eos, quos iudicabat non posse oratores evadere, operam apud sese perdere, dimittebatque et ad quam quem- que artem putabat esse aptum, ad eam impellere atque hor- tari solebat. 127. Satis est enim in caeteris artifieiis perci- piendis tantummodo similem esse hominis etid, quod tra- datur vel etiam ineulcetur, si qui forte sit tardior, posse percipere animo et memoria custodire. Non quaeritur mo- bilitas linguae, non celeritas verborum, non denique ea, quae nobis non possumus fingere, facies, vultus, sonus.LIB. I. CAP. 26 —29. §.122 — 131. 27 128. In oratore autem acumen dialeciicorum, sententiae phi- losophorum, verba prope poetarum, memoria iuris consul- torum, vox tragoedorum, gestus paene summorum actorum ^st requirendus. Quamobrem nihil in hominum genere rarius perfecto oratore inveniri potest. Quae enim singularum re- rum artifices singula si mediocriter adepti sunt, probantur, ea nisi omnia summa sunt in oratore, probari non possunt. 129. Tum Crassus: Atqui vide, inquit, in artificio per- quam tenui et levi quanto plus adhibeatur diligentiae, quam in hac re, quam constat esse maximam. Saepe enim soieo audire Roscium, quum ita dicat, se adhuc reperire discipu- lum, quem quidem probaret, potuisse neminem, non quo non essent quidam probabiles, sed quia, si aiiquid modo es- set vitii, id ferre ipse non posset. Nihil est enim tam in- signe nec tam ad diuturnitatem memoriae stabile, quam id, in quo aliquid offenderis. 130. Itaque ut ad hanc similitu- dinem huius histrionis oratoriam laudem dirigamus, videtis- tie quam nihil ab eo nisi perfecte, nihil nisi cum summa ve- nustate fiat, nisi ita, ut deceat et uti omnes moveat atque delectet? Itaque hoc iam diu est consecutus, ut, in quo quisque artificio excelleret, is in suo genere Roscius dice- retur. Hanc ego absolutionem perfectionemque in oratore desiderans, a qua ipse longe absum, facio impudenter; mihi enim volo ignosci, caeteris ipse non ignosco. Nam qui non potest, qui vitiose facit, quem denique non decet, hunc, ut Apollonius iubebat, ad id, quod facere possit, detruden- dum puto. XXIX. 131. Num tu igitur, inquit Sulpicius, me aut hunc Cottam ius civile aut rem militarem iubes discere? Nam quis ad ista summa atque in omni genere perfecta potest pervenire? Tum ille: Ego vero, inquit, quod in vobis egre- giam quamdam ac praeclaram indolem ad dicendum esse eognovi, idcirco haec exposui omnia; nec magis ad eos de- terrendos, qui non possent, quam ad vos, qui possetis, ex- acuendos accommodavi orationem meam; et quamquam in utroque vestrum summum esse ingenium studiumque per- spexi, tamen haec, quae sunt in specie posita, de quibus plura fortasse dixi, quam solent Graeci dicere, inte, Sul-28 DE ORATORE pici, divina sunt. 132. Ego enim neminem nec motu corpo- ris neque ipso habitu atque forma aptiorem nec voce plenio- rem aut suaviorem mihi videor audisse; quae quibus a na- tura minora data sunt, tamen illud adsequi possunt, ut iis, quae habent, modice et scienter utantur et ut ne dedeceat. Id enim esl maxime vitandum et de hoc uno minime est fa- cile praecipere non mihi modo, qui sicut unus paterfamilias his de rebus loquor, sed etiam ipsi illi Roscio, quem saepe audio dicere caput esse artis decere; quod tamen unum id esse, quod tradi arte non possit. 133. Sed, siplaeet, ser- monem alio transferamus et nostro more aliquando, non rhetorico, loquamur. Minime vero, inquit Cotta. Nunc enim te iam exoremus necesse est, quoniam retines nos in hoc studio nec ad aliam dimittis artem, ut nobis explices, — quidquid est istud, quod tu in dicendo potes; neque enim sumus nimis avidi^ ista tua mediocri eloquentia contenti sumus, idque ex te quaeri- mus ut ne plus nos adsequamur, quam quantulum tu in di- cendo adsecutus es —, quoniam, quae a natura expetenda sunt, ea dicis non nimis deesse nobis, quid praeterea esse adsumendum putes? XXX. 134. Tum Crassus adridens: Quid censes, inquit, Cotta, nisi studium et ardorem quem- dam amoris? sine quo quum in vita nihii quidquam egre- gium, tum certe hoc, quod tu expetis, nemo umquam adse- quetur. Neque vero vos ad eam rem video esse cohortan- dos, quos, quum mihi quoque sitis molesti, nimis etiam flagrare intelligo cupiditate. 135. Sed profecto studia nihil prosunt perveniendi aliquo, nisiillud, quodeo, quo inten- das, ferat deducatque, cognoris. Quare quoniam mihi le- vius quoddam onus imponitis neque ex me de oratoris arte, sed de hac mea, quantulacumque est, facultate quaeritis, exponam vobis non quamdam aut perreconditam aut valde difficilem aut magnifjcam aut gravem rationem consuetudi- nis meae, qua quondam solitus sum uti, quum mihi in isto studio versari adolescenti licebat. 136. Tum Sulpicius: 0 diem, Cotta, nobis, inquit, optatum! Quod enim neque pre- cibus umquam nec insidiando nec speculando adsequi potui, ut, quid Crassus ageret meditandi aut dicendi causa, nonLIB. I. CAP.30 — 31. §. 131 —143. 29 modo videre mihi ? sed ex eius scriptore et lectore Diphilo suspicari liceret, id spero nos esse adeptos omniaque iam ex ipso, quae diu cupimus, cog-nituros. XXXI. 137. Tum Crassus: Atqui arbitror, Sulpici, quum audieris, non tam te haec admiraturum, quae dixero, quam existimaturum tum, quum ea audire cnpiebas, causam cur cu- peres non fuisse. Nihilenimdicamreconditum, nihilexspecta- tione vestra dig-num, nihil aut inauditum vobis autcuiquam novum. Nam principio, id quod est homine ingenuo liberaliter- que educato dig-num, non negabo me ista omnium communia et contrita praecepta didicisse: 138. primum oratoris officium esse dicere ad persuadendum accommodate; deinde esse om- nem orationem aut de infinitae rei quaestione sine designa- tione personarum et temporum aut de re certis in personis ac temporibus locata. 139. In utraque autem re quidquid In controversiam veniat, in eo quaeri solere aut factumne sit aut, si est factum, quale sit aut etiam quo nomine vocetur aut, quod nonnulli addunt, rectene factum esse videatur. 140. Exsistere autem controversias etiam ex scripti inter- pretatione, in quo aut ambigne quid sit scriptum aut con- trarie aut ita, ut a sententia scriptura dissentiat: his autem omnibus partibus subiecta quaedam esse argumenta propria. 141. Sed causarum, quae sint a communi quaestione se- iunctae, partim in iudiciis versari, partim in deliberationi- bus; esse etiam genus tertium, quod in laudandis aut vitu- perandis hominibus poneretur; certosque esse locos, quibus in iudiciis uteremur, in quibus aequitas quaereretur; alios in deliberationibus, qui omnes ad utilitatem dirigerentur eo- rum, quibus consilium daremus; alios item in laudationibus, in quibus ad personarum dig-nitatem omnia referrentur. 142. Quumque esset omnis oratoris vis ac facultas in quinque partes distributa, ut deberet reperire primum quid diceret, deinde inventa non solum ordine, sed etiam momento quo- dam ac iudicio dispensare atque componere; tum ea deni- que vestire atque ornare oratione; post memoria saepire; ad extremum agere cum dignitate ac venustate: 143. etiam illa cog-noram et acceperam, ante quam de re diceremus, initio conciliandos eorum esse animos, qui audirent; deinde30 BE ORATORE rem demonstrandam; postea controversiam constituendam 5 tum id, quod nos intenderemus, confirmandum; post, quae contra dicerentur, refellenda; extrema autem oratione ea? quae pro nobis essent, amplificanda etaugenda, quaeque essent pro adversariis, infirmanda atque frangenda. XXXII. 144. Audieram etiam quae de orationis jpsius ornamentis traderentur ; in qua praecipitur primum, ut pure et Latine loquamur; deinde ut plane et dilucide; tum ut ornate; post ad rerum dignitatem apte et quasi decore; singuiarumque rerum praecepta cognoram. 145. Quin etiam, quae maxime propria essent naturae, tamen his ipsis artem adhiberi vide- ram. Nam de actione et de memoria quaedam brevia, sed magna cum exercitatione praecepta gustaram. In his enim fere rebus omnis istorum artificum doctrina versatur, quarn ego si nihil dicam adiuvare, mentiar. Habet enim quaedam quasi ad commonendum oratorem, quo quidque referat ei quo intuens ab eo, quodcumque sibi proposuerit, minus ab- erret. 146. Verum ego hanc vim intelligo esse in praeceptis omnibus, 11011 ut ea secuti oratores eloquentiae laudem sint adepti, sed, quae sua sponte homines eloquentes facerent, ea quosdam observasse atque id eg-isse; sic esse non elo- quentiam ex artificio, sed artificium ex eloquentia natum; quod tamen, ut ante dixi, non eiicio; est enim, etiam si mi- nus necessarium ad bene dicendum, tamen ad cognoscen- dum non illiberale. 147. Et exercitatio quaedam suscipienda vobis est; quamquam vos quidem iam pridem estis in cursu: sed iis, qui ingrediuntur in stadium, quique ea, quae agenda sunt in foro tamquam in acie, possunt etiam nunc exercita- tione quasi ludicra praediscere ac meditari. 148. Hanc ipsam, inquit Sulpicius, nosse volumus; ac tamen ista, quae abs te breviter de arte decursa sunt, audire cupimus, quam- quam sunt nobis quoque non inaudita. Yerum illa mox; nunc de ipsa exercitatione quid sentias quaerimus. XXXIII. 149. Equidem probo ista, Crassus inquit, quae vos facere soletis, ut, causa aliqua posita consimili causa- rum earum, quae in forum deferuntur, dicatis quam maxime ad veritatem accommodate; sed plerique in hoc vocem mo« do, neque eam scienter, et vires exercent suas et linguaoLIB. I. CAP. 31—34. §.143—154. 31 seleritatem incitant verborumque frequentia delectantur. In quo fallit eos, quod audierunt, dicendo homines, ut dicant, efficere solere. 150. Vere enim etiam illud dicitur, perverse dicere homines perverse dicendo facillime consequi. Quam- obrem in isds ipsis exereitationibus, etsi utile est etiam sub- ito saepe dicere, tamen illud utilius, sumpto spatio ad co- gitandum, paratius atque accuratius dicere. Caput autem est, quod, ut vere dieam, minime facimus: est enim magni laboris , quem plerique fugimus: quam plurimum scribere* Stilus optimus et praestantissimus dicendi effector ac ma- gister; neque iniuria. Nam si subitam et fortuitam oratio- nem commentatio et co§itatio facile vincit, hanc ipsam pro- fecto adsidua ac diligens scriptura superabit. 151. Omnes enim, sive artis sunt loci sive ingenii cuiusdam ac pruden- tiae, qui modo insunt in ea re, de qua scribimus, anquiren- tibus nobis omnique acie ingenii contemplantibus ostendunt se et oceurrunt; omnesque sententiae verbaque omnia, quae sunt cuiusque generis maxime illustria, sub acumen stili sub- eant et succedant necesse est; tum ipsa collocatio confor- matioque verborum perficitur in scribendo, non poetico, sed quodam oratorio numero et modo. 152. Haec sunt, quae clamores et admirationes in bonis oratoribus efficiunt; ne- que ea quisquam, nisi diu multumque scriptitarit, etiamsi vehementissime se in his subitis dictionibus exercuerit, consequetur. Et qui a scribendi consuetudine ad dicendum venit, hanc adfert facuitatem, ut, etiam subito si dicat, ta- men illa, quae dicantur, similia scriptorum esse videantur; atque etiam, si quando in dicendo scriptum attulerit ali- quid, quum ab eo discesserit, reliqua similis oratio conse- quetur. 153. XJt concitato navigio, quum remig-es inhibue- runt, retinet tamen ipsa navis motum et cursum suum inter- misso impetu pulsuque remorum, sic in oratione perpetua, quum scripta deficiunt, parem tamen obtinet oratio reliqua cursum scriptorum similitudine et vi concitata. XXXIV. 154. In cotidianis autem commentationibus equidem mihi adolescentulus proponere solebam illam exercitationem maxime, qua C. Carbonem, nostrum illum inimicum, so- litum esse uti sciebam, ut aut versibus propositis quam32 DE ORATORE maxime gravibus aut oratione aliqua lecta ad eum fine-m, quem memoria possem eomprehendere, eam rem ipsam? quam legissem, verbis aliis quam maxime possem lectis, pronuntiarem. Sed post animadverti hoc esse in hoc vitii, quod ea verba, quae maxime cuiusque rei propria quaeque essent ornatissima atque optima, occupasset aut Ennius, si ad eius versus me exercerem, autGracchus, si eius orationem mihi forte proposuissem: ita, si iisdem verbis uterer, nihil prodesse; si aliis, etiam obesse, quum minus idoneis uti consuescerem. 155. Postea mihi placuit, eoque sum usus adolescens, ut summorum oratorum Graecas orationes ex- plicarem. Quibus lectis hoc adsequebar, ut, quumea, quae leg-eram Graece, Latine redderem, non solum optimis ver- bis uterer et tamen usitatis, sed eliam exprimerem quaedam verba imitando, quae nova nostris essent, dum modo es- sent idonea. 156. lam vocis et spiritus et totius corporis ef ipsius linguae motus et exercitationes non tam artis indigent quam iaboris; quibus in rebus habenda est ratio diligenter, quos imitemur, quorum similes velimus esse. Intuendi nobis sunt non solum oratores, sed etiam actores, ne mala con- suetudine ad aliquam deformitatem pravitatemque veniamus. 157. Exercenda est etiam memoria ediscendis ad verbum quam plurimis et nostris scriptis et alienis. Atque in ea exer- citatione non sane mihi displicet adhibere, si consueris, [etiam] istam locorum simulacrorumque rationem, quae in arte traditur. Educenda deinde dictio est ex hac domestica exercitatione et umbratili medium in agmen, in pulverem, in clamorem, in castra atque in aciem forensem, subeundus vi- sus omnium et periclitandae vires ingenii, et illa commenta- tio inclusa in veritatis lucem proferenda est. J 58. Legendi etiam poetae, cognoscendae historiae, omnium bonarum ar- tium doctores atque scriptores legendi et pervolutandi et exercitationis causa laudandi, interpretandi, corrigendi, vi- tuperandi, refellendi; disputandumque de omni re in contra- rias partes et, quidquid erit in quaque re, quod probabile videripossit, eliciendum atque eruendum. i 59.perdiseendum ius civile, cognoscendae leges, percipienda omnis antiquifcas, senatoria consuetudo, disciplina rei publicae, iura soeiorum,LIB.I. CAP. M—35. §.154—163. 33 foedera, pactiones, causa imperii cognoseenda esl; liban- dus est etiam ex omni genere urbanitatis facetiarum quidam lepos, quo tamquam sale persperg-atur omnis oratio. Effu- di vobis omnia, quae sentiebam, quae forlasse, quemcum- que patrerofamilias adripuissetis ex aliquo circulo, eadem vobis percontantibus respondisset. XXXV. 160. Haec quum Crassus dixisset, silentium est consecutum. Sed quamquam satis iis, qui aderant, ad id, quod erat propositum, dictum videbatur, tamen sentiebant Celerius esse multo, quam ipsi vellent, ab eo peroratum. TumScaevola: Quid est, Cotta? inquit, quidtacetis? Ni- hilne vobis in mentem venit, quod praeterea ab Crasso re- quiratis? 161. Id mehercule, inquit, ipsum attendo. Tan- tus enim cursus verborum fuit et sic evolavit oratio, ut eius vim et incitationem aspexerim, vestigia ingressumque vix viderim, et tamquam in aliquam iocupletem ac refertam do- mum venerim, non explicata veste neque proposito argento neque tabulis et signis propalam collocatis, sed his omni- bus multis magnificisque rebus constructis ac reconditis; sic [modo] in oratione Crassi divitias atque ornamenta eius ingenii per quaedam involucra atque integumenta perspexi, sed ea contemplari quum cuperem, vix aspiciendi potestas fuit. Itaque nec hoc possum dicere, me omnino ignorare quid possideat, neque plane nosse atque vidisse. 162. Quin tu igitur facis idem, inquit Scaevola, quod faceres, si in aliquam domum plenam ornamentorum villamve venisses: si ea seposita, ut dicis, essent, tu, qui valde spectandi cu- pidus esses, non dubitares rogare dominum, ut proferri iu- beret, praesertim si esses familiaris: similiter nunc petes a Crasso, ut illam copiam ornamentorum suorum, quam con- structam uno in loco quasi per transennam praetereuntes strictim aspeximus, in lucem proferat et suo quidque in lo~ co collocet. 163. Ego vero, inquit Cotta, a te peto, Scae- vola: — me enim et hunc Sulpicium impedit pudor ab ho- mine omnium gravissimo, qui genus huiusmodi disputatio- nis semper contempserit, haec, quae isti forsitan puero- rum elementa videantur, exquirere: — sed tu hanc nobis veniam, Scaevola, da: perfice, ut Crassus haec, quae coar- cic. I. 2. 334 DE ORATORE tavit et peranguste refersit in oratione sua, dilatet nobis at- que explicet. 164. Eg-o mehercule, inquit Mucius, antea vestra magis hoc causa volebam, quam mea. Neque enim tanto opere hanc a Crasso disputationem desiderabam, quan- to opere eius in causis oratione delector; nunc vero, Cras- se, mea quoque iam causa rogo, ut, quoniam tantum ha- bemus otii, quantum iam diu nobis non contigit, ne grave- ris exaedificare id opus? quod instituisti. Formam enim to- iius negotii opinione meliorem maioremque video; quam vehementer probo. XXXVI. 165. Enimvero, inquit Cras- sus, mirari satis non queo etiam te haec, Scaevola, deside- rare, quae neque ego teneo, uti ii, qui docent; neque sunt eius g^eneris, ut, si optime tenerem, dig-na essent ista sa- pientia ac tuis auribus. Ain tu? inquit ille. Si deistis com- munibus et pervagatis vix huic aetati audiendum putas, etiam- ne illa negligere possumus, quae tu oratori cognoscenda esse dixisti, de naturis hominum, de moribus, de rationi- bus iis, quibus hominum mentes et incitarentur et reprime- rentur, de liistoria, de antiquitate, de administratione rei publicae, denique de nostro ipso iure civili? Hanc enim ego omnem scientiam et copiam rerum in tua prudentia scie- bam inesse; in oratoris vero instrumento tam lautam sup- pellectilem numquam videram. 166. Potes igitur, inquit Crassus, ut alia omittam in- numerabilia et immensa et ad ipsumcivile ius tuumveniam, oratores putare eos, quos multas horas exspectavit, quum in campum properaret, et ridens et stomachans Scaevola, quum Hypsaeus maxima voce , plurimis verbis a M. Crasso praetore contenderet, ut ei, quem defendebat, causa cadere liceret, Cn. autem Octavius, homo consularis, non minus longa oratione recusaret, ne adversarius causa caderet ac ne is? pro quo ipse diceret, turpi tutelae iudicio atque om- ni molestia stultitia adversarii iiberaretur? 167. Ego vero istos, inquit, — memini enim mihi narrare Mucium —, non modo oratoris nomine, sed ne foro quidem dignos putarim. Atqui non defuit illis patronis, inquit Crassus, eloquentia neque dicendi ratio aut copia, sed iuris civilis scientia: quod alter pius lege agendo petebat, quam quantum lex in xii.LIB, I. CAP.35—38. §.163—172. 35 tabulis permiserat; quod quum impetrasset, causa caderet: alter iniquum putabat plus secum agi, quam quod erat in actionei neque intelligebat, si ita esset actum, Jitem adver- sarium perditurum. XXXVII. 168. Quid? in his paucis diebus nonne no- bis in tribunali Q. Pompeii praetoris urbani familiaris nostri sedentibus homo ex numero disertorum postulabat, ut illi, unde peteretur, vetus atque usitata exceptio daretur, cuius pecuniae dies fuisset? quod petitoris causa comparatum esse non inteiligebat: ut, si ille infitiator probasset iudici ante petitam esse pecuniam, quam esset coepta deberi, petitor rursus quum peteret, ne exceptione excluderetur, quod ea res in iudicium ante venisset. 169. Quid ergo hoc fieri tur- pius aut dici potest, quam eum, qui hanc personam susce- perit, ut amicorum controversias causasque tueatur, labo- rantibus succurrat, aegris medeatur, adflictos excitet, hunc in minimis tenuissimisque rebus ita labi, ut aliis miserandus, aliis irridendus esse videatur? 170. Equidem propinquum nostrum, P. Crassum ilium Divitem, et multis aliis rebus ele- gantem hominem et ornatum et praecipue in hoc efferen- dum et laudandum puto, quod, quum P. Scaevolae frater esset, solitus est ei persaepe dicere neque illum in iure ci- vili satis illi arti facere posse, nisi dicendi copiam adsum- psisset; quod quidem hic, qui mecum consul fuit, filius eius est consecutus, neque se ante causas amicorum tra- ctare atque agere coepisse, quam ius civile didicisset. 171. Quid vero ille M. Cato? nonneeteloquentiatantafuit, quan- tam illa tempora atque illa aetas in hac civitate ferre maxi- mam potuit, et iuris civilis omnium peritlssimus? Verecun- dius hac de re iam dudum loquor, quod adest vir in dicen- do summus, quem ego unum oratorem maxime admiror; sed tamen idem hoc semper ius civile contempsit. 172. Yerum, quoniam sententiae atque opinionis meae voluistis esse participes, nihil occultabo et, quoad potero, vobis ex- ponam, quid de quaque re sentiam. XXXVIII. Antonii incredibilis quaedam et prope singu- laris et divina vis ingenii videtur, etiamsi hac scientia iuris nudata sit, posse sefacile caeteris armis prudentiae tueri at- 3*36 DE ORATORE qua defendere. Quamobrem hic nobis sit exceptus; caete- ros vero non dubitabo primum inertiae condemnare senten- tia mea, post etiam impudentiae. 173. Nam volitare in fo- ro, haerere in iure ac praetorum tribunalibus, iudicia pri- vata mag-narum rerum obire, in quibus saepe non de facto, sed de aequitate ac iure certetur, iactare se in causis cen- tumviralibus, in quibus usucapionum, tutelarum, gentilita- tum, agnationum, adiuvionum, circumluvionum, nexorum, mancipiorum, parietum, luminum, stillicidiorum, testamen- torum ruptorum aut ratorum caeterarumque rerum innume- rabilium iura versentur, quum omnino, quid suum, quid alienum, quare denique civis aut peregrinus, servus aut li- ber quispiam sit, ignoret, insignis est impudentiae. 174. Illa vero deridenda adrogantia est, in minoribus navigiis ru- dem esse se confiteri, quinqueremes aut etiam maiores gu- bernare didicisse. Tu mihi quum in circulo decipiare adver- sarii stipulatiuncula et quum obsignes tabellas clientis tui, quibus in tabellis id sit scriptum, quo ille capiatur, ego tibi ullam eausam maiorem committendam putem? Citius her- cule is, qui duorum scalmorum naviculam in portu everte- rit, in Euxino ponto Arg-onautarum navem gubernarit. 175. Quid? si ne parvae quidem causae sunt, sed saepe maxi- mae, in quibus certatur de iure civili, quod tandem os est illius patroni, qui ad eas causas sine ulla scientia iuris au- det accedere? Quae potuit igitur esse causa maior, quam illius militis ? de cuius morte quum domum falsus ab exer- citu nuntius venisset et pater eius re credita testamentum mutasset et, quem ei visum esset, fecisset heredem esset- que ipse mortuus: res delata est ad centumviros, quum mi- les domum revenisset egissetque lege in hereditatem pater- nam testamento exheres filius. Nempe in ea causa quaesi- tum est de iure civili, possetne paternorum bonorum exhe- res esse filius, quem pater testamento neque heredem ne- que exheredem scripsisset nominatim? XXXIX. 176. Quid? qua de re inter Marcellos et Claudios patricios centumviri iudicarunt, quum Marcelli ab liberti filio stirpe, Claudii pa- tricii eiusdem hominis hereditatem gente ad se dicerent re- disse, nonne in ea causa fuit oratoribus de toto stirpis efcLIB. I. CAP. 38—40. $. 172—180. 37 gentilitatis iure dicendum? 177. Quid? quod item in cen- tumvirali iudicio certatum esse accepimus, qui Romam in exsilium venisset, cui Romae exsulare ius esset, si se ad aliquem quasi patronum applicavisset intestatoque esset mortuus —; nonnein ea causa ius applicationis, obscurum sane et ignotum, patefactum in iudicio atque illustratum est a patrono? 178. Quid? nuper, quum ego C. Sergii Oratae contra hunc nostrum Antonium iudicio privato causam de- fenderem, nonne omnis nostra in iure versata defensio est? Quum enim M. Marius Gratidianus aedes Oratae vendidisset neque servire quamdam earum aedium partem in mancipii lege dixisset, defendebamus, quidquid fuisset incommodi in mancipio, id si venditor scisset neque deciarasset, prae- stare debere. 179. Quo quidem in genere familiaris nostev M. Bucuieius, homo neque meo iudicio stultus et suo valde sapiens et ab iuris studio non abhorrens, simili in re quo-« dam modo nuper erravit. Nam quum aedes L. Fuflo ven- deret, in mancipio iumina, uti tum essent, ita recepit. Fuflus autem, simul atque aedificari coeptum est in quadam parte urbis, quae modo ex illis aedibus conspiciposset, egitsta- tim cum Buculeio, quod, cuicumque particulae caeli office- retur, quamvis esset procul, mutari lumina putabat. 180. Quid vero? clarissima M' Curii causa Marcique Coponii nu- per apud centumviros quo concursu hominum, qua exspe- ctatione defensa est? quum Q. Scaevola, aequalis et colie- ga meus, homo omnium et disciplina iuris civilis eruditissi- mus et ingenio prudentiaque acutissimus et oratione maxi- me limatus atque subtilis atque, ut ego soleo dicere, iuris peritorum eloquentissimus, eioquentium iuris peritissimus, ex scripto testamentorum iura defenderet negaretque, nisi postumus et natus et, antequam in suam tuteiam veniret, mortuus esset, heredem eum esse posse, qui esset secun- dum postumum et natum et mortuum heres institutus; ego autem defenderem eum hac tum mente fuisse, qui testamen- tum fecisset, ut, si filius non esset, qui in suamtutelam ve- niret, M' Curius heres esset. Num destitit uterque nostrum in ea causa, in auctoritatibus, in exemplis, in testamento- rum formulis, hoc est, in medio iure civili versari? XL.38 DE ORATORE 181. Omitto iam plura exempla causarum amplissimarum, quae sunt innumerabilia: capitis nostri saepe potest accide- re ut causae versentur in iure. Etenim si C. Mancinum, no- bilissimum atque oplimum virum atque consularem, quum eum propter invidiam Numantini foederis pater patratus ex S. C. Numantinis dedidisset eumque illi non recepissent posteaque Mancinus domum revenisset neque in senatum introire dubitasset, P. Rutilius, M. filius, tribunus plebis, ius- sit educi, quod eum civem negaret esse; quia memoria sic esset proditum, quem pater suus aut populus vendidisset aut pater patratus dedidisset, ei nullum esse postliminium: 182. quam possumus reperire ex omnibus rebus civiiibus causam contenlionemque maiorem quam de ordine, de ci- vitate, de libertate, de capite hominis consularis, praeser- tim quum haec non in crimine aliquo, quod ilie posset infi- tiari, sed in civili iure consisteret? Similique in genere, in- feriore ordine, si quis apud nos servisset ex populo foede- rato seseque liberasset, et postea domum revenisset, quae- situm est apud maiores nostros, num is ad suos postlimi- nio redisset et amisisset hanc civitatem. 183. Quid? de li- bertate, quo iudicium gravius esse nuilum potest, nonne ex iure civili potest esse contentio, quum quaeritur, is, qui domini voluntate census sit, continuone an, ubi lustrum sit conditum, liber sit? Quid, quod usu memoria patrum venit, ut paterfamilias, qui ex Hispania Romam venisset, quum uxorem praegnantem in provincia reliquisset Romae- que alterani duxisset neque nuntium priori remisisset mor- tuusque esset intestato et ex utraque tiiius natus esset —: mediocrisne res in controversiam adducta est? quum quaere- retur de duobus civium capitibus et de puero, qui ex po- steriore natus erat, et de eius matre; quae, si iudicaretur certis quibusdam verbis, non novis nuptiis fieri cum su- periore divortium, in concubinae locum duceretur. 184. Haec igitur et horum similia iura suae civitatis ignoran- tem, erectum et celsum, alacri et prompto ore ac vultu? huc atque illuc intuentem, vagari cum magna caterva to- to foro, praesidium clientibus atque opem amicis et pro- pe cunctis civibus lucem ingenii et consiiii sui porrigen-LIB. I. CAP. 40—42. §. 181—189. 39 tem atque tendentem nonne inprimis fiagitiosum putan- dum est? XLL 185. Et quoniam de impudentia dixi, eastigemus etiam segnitatem hominum atque inertiam. Nam si esset ista cognitio iuris magna atque difficilis, tamen utiiitatis magnitudo deberet homines ad suscipiendum discendi labo- rem impellere. Sed, o di immortales, non dicerem hoc, au- diente Scaevola, nisi ipse dicere soleret nullius artis faciiio- rem sibi cognitionem videri. 186. Quod quidem certis de causis a plerisque aliter existimatur; primum, quia veteres ilii, qui huic scientiae praefuerunt, obtinendae atque augen- dae potentiae suae causa pervulgari artem suam noiueruntj deinde, posteaquam est editum, expositis a Cn. Fiavio pri- mum actionibus, nulli fuerunt, qui illa artificiose digesta ge- neratim componerent. Nihii est enim quod ad artem redigi possit, nisi ille prius, qui illa tenet, quorum artem instituere vult, habet illam scientiam, ut ex iis rebus, quarum ars non- dum sit, artem efficere possit. 187. Hoc video, dum bre- viter voluerim dicere, dictum a me esse paulio obscurius: sed experiar et dicam, si potero, planius. XLII. Omnia fere, quae sunt conclusa nunc artibus, dispersa et dissipa ta quondam fuerunt; ut in musicis numeri et voces et mo- di; in geometria lineamenta, formae, intervalia, magnitudi- nes; in astrologia caeli conversio, ortus, obitus motusque siderum; in grammaticis poetarum pertractatio, historiarum cognitio , verborum interpretatio, pronuntiandi quidam so- nus; in hac denique ipsa ratione dicendi excogitare, ornare, disponere, meminisse, agere ignota quondam omnibus et diffusa late videbantur. 188. Adhibita est igitur ars quae- dam extrinsecus ex alio genere quodam, quod sibi totum phiiosophi adsumunt, quae rem dissolutam divulsamque con- glutinaret et ratione quadam constring-eret. Sit ergo in iure civili finis hic, legitimae atque usitatae in rebus causisque civium aequabilitatis conservatio. 189. Tum sunt notanda genera et ad certum numerum paucitatemque revocanda. Genus autem est id, quod sui similes communione quadam, specie autem differentes, duas autpiurescompiectiturpartes. Partes autem sunt, quae g*eneribus iis, ex quibus manant, sub-40 BE ORATORE iiciuntur; omniaque, quae sunt vel generum vel partium nomina, definitionibus, quam vim habeant, est exprimen- dum. Est enim definitio rerum earum, quae sunt eius rei pro- priae, quam definire volumus, brevis et cireumscripta quae- dam explicatio. 190. Hisce ego rebus exempla adiungerem, nisi, apud quos haec haberetur oratio, cernerem. Nunc com- plectar quod proposui brevi. Si enim aut mihi facere li- cuerit, quod iam diu cogito, aut alius quispiam aut me impe- dito occuparit aut mortuo effecerit, ut primum omne ius ci- vilein genera digerat, quae perpauca sunt, deinde eorum generum quasi quaedam membra dispertiat, tum propriam cuiusque vim definitione declaret, perfectam artemiuris ci- vilis habebitis, magis magnam atque uberem, quam diffici- lem et obscuram. 191. Atque interea tamen, dum haec, quae dispersa sunt, coguntur, vel passim licet carpentem et colligentem undique repleri iusta iuris civilis scientia. XLIIL Nonne videtis equitem Romanum, hominem acutissimo om- nium ingenio, sed minime caeteris artibus eruditum, C. Acu- ieonem, qui mecum vivit semperque vixit, ita tenere ius civile, ut ei, quum ab hoc discesseritis, nemo de iis, qui peritissimi sunt, anteponatur? 192. Omniasuntenimposita ante oculos, eollocata in usu cotidiano, in congressione hominum atque in foro; neque ita multis litteris aut volumi- nibus magnis continentur. Eadem enim elata sunt primum a pluribus ; deinde paucis verbis commutatis etiam ab iisdem scriptoribus scripta sunt saepius. 193. Accedit vero, quo facilius percipi cognoscique ius civile possit, quod minime plerique arbitrantur, mira quaedam in cognoscendo suavitas et delectatio. Nam, sive quem haec Aeliana studia delectant, plurima est et in onini iure civili et in pontificum libris et in XII. tabulis antiquitatis effigies, quod et verborum vetustas prisca cognoscitur et actionum genera quaedam maiorum consuetudinem vitamque declarant: sive quis civilem scien- tiam....... quam Seaevola non putat oratoris esse pro- priam, sed cuiusdam ex alio genere prudentiae, totam hanc, descriptis omnibus civitatis utilitatibus ac partibus, XII. tabu- lis contineri videbit: sive quem praepotens ista et gloriosa philosophia delectat — dicam audacius —,hoscehabet fontesLIB. I. CAP. 42—45. §. 189—198. 41 omnium disputationum suarum, qui iure civili et legibus continentur. 194. Ex his enim et dignitatem maxime expe- tendam videmus, quum verus et iustus atque honestus labor honoribus, praemiis, splendore decoratur, vitia autem homi- num atque fraudes damnis, ignominiis, vinclis, verberibus, exsiliis, morte mulctantur; et docemur non infinitis concer- tationumque plenis disputationibus, sed auctoritate nutuque iegum domitas habere libidines, coercere omnes cupiditates, nostra tueri, ab alienis mentes, oculos, manus abstinere. XLIV. 195. Fremant omnes licet, dicam quod sentio: bi- bliothecas mehercule omnium philosophorum unus mihi vi- detur XII. tabularum libellus, si quis legum fontes et capita viderit, et auctoritatis pondere et utilitatis ubertate superare. 196. Ac si nos, id quod maxime debet, nostra patria de- lectat, cuius rei tanta est vis ac tanta natura, ut Ithacam il- iam in asperrimis saxuiis tamquam nidulum adfixam sapien- tissimus vir immortaJitati anteponeret: quo amore tandem inflammati esse debemus in eiusmodi patriam, quae una in omnibus terris domus est virtutis, imperii, dignitatis? cuius primum nobis mens, mos, disciplina nota esse debet, vel quia est patria parens omnium nostrum vel quia tanta sapien- tia fuisse in iure constituendo putanda est, quanta fuit in his tantis opibus imperii comparandis. 197. Percipietis etiam illam ex cognitione iuris laetitiam et voluptatem, quod, quan- tum praestiterint nostri maiores prudentia caeteris gentibus, tum facillime intelligetis, si cum illorum Lycurgo etDracone et Solone nostras leg-es conferre volueritis. Incredibile est enim, quam sit omne ius civile praeter hoc nostrum incon- ditum ac paene ridiculum; de quo multa soleo in sermonibus cotidianis dicere, quum hominum nostrorum prudentiam caeteris omnibus et maxime Graecis antepono. His ego de causis dixeram, Scaevola, iis, qui perfecti oratores esse vellent, iuris civilis cognitionem esse necessariam. XLV. 198. Iam vero ipsa per sese quantum adferat iis, qui ei praesunt, honoris, gratiae, dignitatis, quisignorat? Itaque, ut apud Graecos inlimi homines mercedula adducti ministros se praebent in iudiciis oratoribus, ii, qui apud illos TtQayyLUTiKol vocantur, sic m nostra civitate contra am-42 DE ORATORE plissimus quisque et clarissimus vir? ut ille? qui propler hanc iuris civilis scientiam sic appellatus a summo poeta est: Egregie cordaius homo, caius Aeliu? Sextus, multique praeterea, qui, quum ingenio sibi auctore dignita- tempeperissent, perfecerunt, ut in respondendo iureaucto- ritate plus etiam, quam ipso ingenio valerent. 199. Senectuti vero celebrandae et ornandae quod honestius potest esse perfugium, quam iuris interpretatio ? Equidem mihi hoc subsidium iam inde ab adolescentia comparavi, non solum ad causarum usum forensem, sed etiam ad decus atque or- namentum senectutis, ut, quum me vires, quod fere iam tempus adventat, deficere coepissent, ista ab solitudine do- mum meam vindicarem. Quid est enim praeclarius, quam honoribus et rei publicae muneribus perfunctum senem posse suo iure dicere idem, quod apud Ennium dicat ille Py- thius Apollo, se esse eum, unde stbi^ si non populiei reges, at omnes sui cives consilium expeiani, Summarum rerum incerii: quos ego ope mea ex inceriis certos compotesque consili dimitlo, ut rte res temere iracient iurbidas. 200. Est enim sine dubio domus iuris consulti totius oracu- Jum civitatis. Testis est huiusce Q. Mucii ianua et vestibu- lum, quod in eius infirmissima valetudine adfectaque iam aetate maxima cotidie frequentia civium ac summorum homi- num splendore celebratur. XLVI. 201. Iam illa non longam orationem desiderant, quamobrem existimem publica quoque iura, quae suntpro- pria civitatis atque imperii, tum monumenta rerum gestarum et vetustatis exempia oratori nota esse debere. Nam ut in rerum privatarum causis atque iudiciis depromenda saepe oratio est ex iure civili et idcirco, ut ante diximus, oratori iuris civilis scientia necessaria est, sic in causis publicis iu- diciorum, contionum, senatus omnis haec et antiquitalis memoria et publici iuris auctoritas et regendae rei publicae ratio ac scientia tamquam aliqua materies iis oratoribus, qui versantur in re publica, subiecta esse debet. 202. Non enim causidicum nescio quem neque declamatorem aut rabulamLIB. L CAP. 46 — 47. §. 198 — 205. 43 hoc sermone nostro conquirimus, sed eum virum, qui pri- mum sit eius artis antistes, cuius quum ipsa natura m%nam homini facuitatem daret, tamen dedisse deus putatur, ut ipsum, quod erat hominis proprium, non partum per nos, sed divinitus ad nos deiatum videretur; deinde, qui possit non tam caduceo quam nomine oratoris ornatus incolumis vel inter hostium tela versari; tum, qui scelus fraudemque no- centis possit dicendo subiicere odio civium snpplicioque constringere; idemque ing-enii praesidio innocentiam iudicio- rum poena liberare; idemque lang-uentem labentemque po- pulum aut ad decus excitare aut ab errore deducere aut in- fiammare in improbos aut incitatum in bonos mitigare; qui denique, quemcumque in animis hominum motum res et causa postuiet, eum dicendo vel excitare possit veisedare. 203. Hanc vim si quis existimat aut ab iis, qui de dicendi ratione scripserunt, expositam esse aut a me posse exponi tam brevi, vehementer errat neque solum inscientiam meam, sed ne rerum quidern inagnitudinem perspicit. Equidem vo- bis, quoniam ita voluistis, fontes, unde hauriretis, atque itinera ipsa ita putavi esse demonstranda, non ut ipse dux essem, quod et infinitum est et non necessarium, sed ut commonstrarem tantum viam et, ut fieri solet, digitum ad fontes intenderem. XLYII. 204. Mihi vero, inquit Mucius, satis superque abs te videtur istorum studiis, si modo sunt studiosi, esse factum. Nam, ut Socratem illum solitum aiunt dicere perfectum sibi opus esse, si qui satis esset concitatus cohortatione sua ad studium cognoscendae percipiendaeque virtutis; quibus enim id persuasum esset, ut nihil mallent esse se, quam bonos viros, iis reliquam facilem esse doctri- nam: sic ego intelligo, si in haec, quae patefecit oratione sua Crassus, intrare volueritis, facillime vos ad ea, quae cupitis, perventuros ab hoc aditu ianuaque patefacta. 205. Nobis vero, inquit Sulpicius, ista sunt pergrata perque iu- cunda; sed pauca etiam requirimus in primisque ea, quae yalde breviter a te, Crasse, de ipsa arte percursa sunt, quum iila te et non contemnere et didicisse confiterere. Ea si paulio latius dixeris, expieris omnem exspectationem diuturni de- siderii nostri. Nam nunc quibus studendum rebus esset acce-44 DE ORATORE pimus, quod ipsum est tamen magnum; sed viasearumre- rum rationemque cupimus cognoseere. 206. Quid? si, in~ quit Crassus, quoniam ego, quo facilius vos apud me tene- rem, vestrae potius obsecutus sum voluntati, quam aut consuetudini aut naturae meae, petimus ab Antonio, ut ea, quae continet neque adhuc protulit, ex quibus unum libellum sibi excidisse iam dudum questus est, explicet nobis et illa dicendi mysteria enuntiet? IJt videtur, inquit Sulpicius; nam Antonio dicente, etiam quid tu inteiligas, sentiemus. 207. Peto igitur, inquit Crassus, a te, quoniam id nobis, Antoni, hominibus id aetatis oneris ab horum adolescentium studiis imponitur, ut exponas quid iis de rebus, quas a te quaeri vides, sentias. XLVIII. Deprehensum equidem me, /nquit Antonius, plane video atque sentio, non solum quod ea requirunlur a me, quorum sum ignarus atque insolens^ sed quia, quod in causis valde fugere soleo, ne tibi, Crasse, succedam, id me nunc isti vitare non sinunt. 208. Verum hoc ingrediar ad ea, quaevultis, audacius, quodidemmihi spero usu esse venturum in hac disputatione, quod in di- cendo solet, ut nulla exspectetur ornata oratio. Neque enim sum de arte dicturus, quam numquam didici, sed de mea consuetudine; ipsaque illa, quae in commentarium meum rettuli, sunt eiusmodi, non aiiqua mihi doctrina tradita, sed in rerum usu causisque tractata; quae si vobis, hominibus eruditissimis, non probabuntur, vestram iniquitatem aecu- satote, qui ex me ea quaesieritis, quae ego nescirem: meam faeilitatem laudatote, quum vobis non meo iudicio, sed ve- stro studio inductus non gravate respondero. 209. Tum Crassus: Pergemodo, inquit, Antoni. Nullum est enim peri- culum, ne quid tu eloquare nisi ita prudenter, ut neminem nostrum poeniteat ad hunc te sermonem impulisse. Ego vero, inquit, pergam et id faciam, quod in prin- cipio fieri in omnibus disputationibus oportere censeo, ut, quid illud sit, de quo disputetur, explanetur, ne vagari et errare cogatur oratio, siii, qui inter se dissenserint, non idem etiam illud, quo de agitur, inteliigant. 210. Nam si forte quaereretur quae esset ars imperatoris, constituendum putarem principio quis esset imperator; qui quum esset con-LIB, L CAP. 47 — 49. §. 205 — 213. 45 stitutus administrator quidam belli ^y.fwf, tum adiungere- mus de exercitu, de castris, de agrninibus, de signorum collationibus, de oppidorum oppugnationibus, de commeatu, de insidiis^taciendis atque vitandis, de reliquis rebus, quae ^as^ent propriae belii administrandi; quarum qui essent ani- mo et scientia compotes, eos esse imperatores dicerem, utererque exemplis Africanorum et Maximorum, Epaminon- dam atque Hannibalem atque eius generis homines nomina- rem. 211. Sin autem quaereremus quis esset is, qui ad rem publicam moderandam usum et scientiam et stu- dium suum contulisset, definirem hoc modo: qui quibusre- bus utilitas rei publicae pareretur augereturque teneret iis- que uteretur, hunc rei publicae rectorem et consilii publici auctorem esse habendum, praedicaremque P. Lentulum prin- cipem illum et Ti. Gracchum patrem et Q. Metelium et P. Africanum et C. Laelium et innumerabiles alios quum ex nostra civitate tum ex caeteris. 212. Sin autem quaereretur quisnam iuris consultus vere nominaretur, eum dicerem, qui legwn et consuetudinis eius, qua privati in civitate ute- rentur, et ad respondendum et ad agendum et ad caven- dum peritus esset, et ex eo genere Sex. Aelium, M? Mani- lium, P. Mucium nominarem. XLIX, Atque, ut iam ad le- viora artium studia veniam, si musicus, si grammaticus, si poeta quaeratur, possim similiter explicare, quid eorum quisque profiteatur et quo non amplius ab quoque sit postu- landum. Philosophi denique ipsius, qui de sua vi ac sa- pientia unus omnia paene profitetur, est tamen quaedam descriptio, ut is, qui studeat omnium rerum divinarum at- que humanarum vim, naturam causasque nosse et omnem bene vivendi rationem tenere et persequi, nomine hoc ap- pelletur. 213. Oratorem autem, quoniam de eo quaerimus, equidem non facio eumdem, quem Crassus, qui mihi visus est omnem omnium rerum atque artium scientiam compre- hendere uno oratoris officio ac nomine; atque eum puto esse, qui et verbis ad audiendum iucundis et sententiis ad probandum accommodatis uti possit in causis forensibus atque communibus. Hunc ego appello oratorem eumque esse praeterea instructum voce et actione et lepore quodam40 BE 0RAT0RE volo. 214. Vru^uq yC:'Q noster visus est oratoris facul- tatem non illius artis turmmiS, sed ing-enii sui finibus im- mensis paene clescribere. Nam et civitatum regendarum ora- tori gubernacula sententia sua tradidit, in qtio per mihi mirum visum est, Seaevola? te hoc illi concedere, quum saepissime tibi senatus breviter impoliteque dicenti maximis sit de rebus adsensus. M. vero Scaurus, quem non longe ruri apud se esse audio, vir regendae rei pubiicae scientis- simus, si audierit hanc auctoritatem gravitatis et consilii sui vindicari a te, Crasse, quod eam oratoris propriam esse di- cas, iam, credo, huc veniat et hanc loquacitatem nostram vultu ipso aspectuque conterreat; qui quamquam est in di.- cendo minime contemnendus, prudentia tamen rerum magna- rum magis quam dicendi arte nititur. 215. Nequevero, si quis utrumque potest, aut ille consilii publici auctor ac se- nator bonus ob eam ipsam causam orator est aut hic diser- tus atque eloquens, si est idem in procuratione civitatis egre- gius, eam ipsam scientiam dicendi copia est consecutus. Mul- tum inter se distant istae facultates iongeque sunt diversae atque seiunctae neque eadem ratione ac via M. Cato, P. Afri- canus, Q. Metellus , C. Laelius, qui omnes eloquentes fue- runt, orationem suam et rei publicae dignitatem exornabant. L. Neque enim est interdictum aut a rerum natura aut a lege aliqua atque more, ut singulis hominibus ne amplius quam singulas artes nosse liceat. 216. Quare non, etsi eloquen- tissimus Athenis Pericles idemque in ea civitate plurimos annos princeps consilii publici fuit, idcirco eiusdem homi- nirs atque artis utraque facultas existimanda est, nec, si P. Crassus idem fuit eloquens et iuris peritus, ob eam causam inest in facultate dicendi iuris civiiis scientia. 217. Nam si quisque, ut in aliqua arte et facultate excellens aliam quo- que artem sibi adsumpserit, is perficiet, ut, quod praeterea sciet, id eius, in quo excellet, pars quaedam esse videatur, licet ista ratione dicamus pila bene et duodecim scriptis Ju- dere proprium esse iuris civilis,-quoniam utrumque eorum P. Mucius optime fecerit; eademque ratione dicantur et, quos (pvGMovg Graeci nominant, iidempoetae, quoniam Empe- docles physicus egregium poema fecerit> At hoc ne philo-LIB. I. CAP. 40 — 51. §. 213—221. 47 sophi quidemipsi, qui omnia, sicut propria, sua esse at~ que a se possideri volunt, dicere audent, geometriam aut musicam philosophi esse, quia Platonem omnes in illis arti- bus praestantissimum fuisse fateantur. 218. Ac si iam pla- cet omnes artes oratori subiungere, tolerabiiius est sic po- tius dicere, ut, quoniam dicendi facultas non debeat esse ieiuna atque nuda, sed aspersa atque distincta muitarum re- rum iucunda quadam varietate, sit boni oratoris multa auri- bus accepisse, multa vidisse, multa animo et cogitatione, multa eiiam leg-endo percucurrisse, neque ea ut sua posse- disse, sed ut aliena libasse. Fateor enim callidum quemdam hunc et nulla in re tironem ac rudem nec peregrinum atque hospitem in agendo esse debere. Ll. 219. Neque vero istis tragoediis tuis, quibus uti philosophi maxime solent, Crasse, perturbor, quod ita di- xisti, neminem posse eorummentes, qui audirent, aut in- flammare dicendo aut inflammatas restinguere, quum eo maxime vis oratoris magnitudoque cernatur, nisi qui rerum omnium naturam, mores hominum atque rationes penitus perspexerit, in quo philosophia sit oratori necessario per- cipienda; quo in studio hominum quoque ingeniosissimorum otiosissimorumque totas aetates videmus esse contritas; quorum ego copiam magnitudinemque cognitionis atque ar- tis non modo non contemno, sed etiam vehementer admiror; nobis tamen, qui in hoc populo foroque versamur, satis est ea de moribus hominum et scire et dicere, quae non abhor- rent ab hominum moribus. 220. Quis enim umquam orator magnus et gravis, quum iratum adversario iudicem facere vellet, haesitavit ob eam causam, quod nesciret, quid esset iracundia, fervorne mentis an cupiditas puniendi doloris? Quis, quum caeteros animorum motus aut iudicibus aut po- pulo dicendo miscere atque agitare vellet, ea dixit, quae a philosophis dici solent? qui partim omnino motus negant in animis ullos esse debere, quique eos in iudicum mentibus concitent, scelus eos nefarium facere; partim, qui tolerabi- liores volunt esse et ad veritatem vitae propius accedere, permediocres ac potius leves motus debere esse dicunt. 221. Orator autem omniahaec, quae putantur in communi48 DE ORATORE vilae consuetudine mala ac molesta et fug-ienda, multo maiora et acerbiora verbis facit; itemque ea? quae vulgo expetenda atque optabilia videntur, dicendo amplificat atque ornat, ne- que vult ita sapiens inter stultos videri, ut ii, qui audiant, aut illum ineptum et Graeculum putent, aut, etiamsi valde probent ingenium, oratoris sapientiam admirentur, se esse stultos moleste ferant; 222. sed ita peragrat per animos, ita sensus hominum mentesque pertractat, ut non desideret phiiosophorum descriptiones neque exquirat oratione, sum- mum illud bonum in animone sit an in corpore, virtute an voluptate defmiatur; an haec inter se iungi copularique pos- sint; an vero, ut quibusdam visum, nihil certum scire, nihil plane cognosci et percipi possit. Quarum rerum fateor ma- gnam multiplicemque esse disciplinam et muitas, copiosas variasque rationes; sed aiiud quiddam, longe aliud, Crasse, quaerimus. 223. Acuto homine nobis opus est et natura usuque caiiido, qui sagaciter pervestiget, quid sui cives iique homines, quibus aliquid dicendo persuadere velit, co- gitent, sentiant, opinentur, exspectent. LII. Teneat opor- tet venas cuiusque generis, aetatis, ordinis, et eorum, apud quos aliquid ag-et aut erit acturus, mentes sensusque degn- stet; 224. philosophorum autem libros reservet sibi ad huius- ce modi Tusculani requiem atque otium, ne, si quando ei dicendum erit de iustitia et fide, mutuetur a Platone; qui, quum haec exprimenda verbis arbitraretur, novam quamdam finxit in libris civitatem; usque eo illa, quae dicenda de iu- stitia putabat, a vitae consuetudine et a civitatum moribus abhorrebant. 225. Quodsi ea probarentur in populis atque in civitatibus, quis tibi, Crasse, concessisset, clarissimo viro et amplissimo, principi civitatis, ut illa diceres in ma- xima contione tuorum civium, quae dixisti? Eripite nos ex miseriis, eripite ex faucibus eorum, quo- rum crudelitas nostro sang-uine non potest ex- pleri; nolite sinere nos cuiquam servire, nisi vobis universis, quibus et possumus et debe- mus. Omitto miserias, in quibus, ut illi aiunt, vir fortis esse non potest; omitto fauces, ex quibus te eripi vis, ne iudicio iniquo exsorbeatur sang-uis tuus, quod sapienti ne-LIB. I. CAP. 51—53. §. 221—229. 49 gant accidere posse: servire vero non modo te, sed uni~ versum senatum, cuius tum causam agebas, ausus es di- cere ? 226. Potestne virtus, Crasse, servire istis auctoribus, quorum tu praecepta oratoris facultate complecteris ? quae etsemper et sola liberaest quaeque, etiamsi corpora capta sint armis aut constricta vinculis, tamen suum ius atque om- nium rerum impunitam libertatem tenere debeat. Quae vero addidisti, non modo senatum servire posse populo, sed etiamdebere, quis hoc philosophus tam mollis, tam lan- guidus, tam enervatus, tam omnia ad voluptatem corporis doloremque referens probare posset, senatum servire po- pulo, cui populus ipse moderandi et regendi sui potestatem quasi quasdam habenas tradidisset? LIII. 227. Itaque haec quum a te divinitus ego dicta arbitrarer, P. Rutilius Rufus, homo doctus et philosophiae deditus, non modo parum com- mode, sed etiam turpiter et flagitiose dicta esse dicebat. Idemque Servium Galbam, quem hominem probe commemi- nisse se aiebat, pergraviter reprehendere solebal, quod is, L. Scribonio quaestionem in eum ferente, populi misericor- diam concitasset, quum M. Cato, Galbae gravis atque acer inimicus, aspere apud populum Romanum et vehementer es- set locutus, quam orationem in Originibus suis exposuit ipse. 228. Reprehendebat igitur Galbam Rutilius, quod is C. Sul- picii Galli propinqui sui Q. pupillum filium ipse paene in hu- meros suos extulisset, qui patris clarissimi recordatione et memoria fletum populo moveret et duos filios suos parvos tutelae populi commendasset ac se, tamquam in procinctu testamentum faceret sine libra atque tabulis, populum Ro- manum tutorem instituere dixisset iilorum orbitati. Itaque quum et invidia et odio populi tum Galba premeretur, hisce eum tragoediis liberatum ferebat; quod item apud Catonem scriptum esse video, nisi pueris et lacrimis usus esset, poenas eum daturum fuisse. Haec Rutilius valde vituperabat et huic humilitati dicebat vel exsilium fuisse vei mortem anteponendam. 229. Neque vero hoc solum di- xit, sed ipse et sensit et fecit. Nam quum esset ille vir exem- plum, ut scitis, innocentiae quumque illo nemo neque inte- grior esset in civitate neque sanctior, non modo supplex cic. I. 2. 450 DE ORATORE iudicibus esse noluit, sed ne ornatius quidem aut liberius eausam dici suam, quam simplex ratio veritatis ferebat. Paul- lum huic Gottae tribuit partium, disertissimo adolescenti, so- roris suae filio. Dixit item causam iliam quadam ex parte Q. Mucius, more suo, nullo apparatu, pure et dilucide. 230. Quodsi tu tunc, Crasse, dixisses, qui subsidium oratori ex illis disputationibus, quibus philosophi utuntur, ad dicendi copiam petendum esse paulio ante dicebas; et, si tibi pro P. Rutilio non philosophorum more, sed tuo licuisset dicere, quamvis scelerati illi fuissent, sicuti fuerunt, pestiferi cives supplicioque digni, tamen omnem eorum importunitatem ex intimis mentibus evellisset vis orationis tuae; nunc talis vir amissus est, dum causa ita dicitur, ut si in illa commenlicia Platonis civitate res ag-eretur. Nemo ingemuit, nemo incla- mavit patronorum, nihil cuiquam doluit, nemo est questus, nemo rem publicam imploravit, nemo supplicavit. Quid mul- ta? pedem nemo in illo iudicio supplosit, credo, ne Stoicis renuntiaretur. LIV. 231. Imitatus est homo Romanus et eonsularis veterem illum Socratem, qui, quum omnium sa- pientissimus esset sanctissimeque vixisset, ita in iudicio ca- pitis pro se ipse dixit, ut non supplex aut reus, sed magi- ster aut dominus videretur esse iudicum. Quin etiam, quum ei scriptam orationem disertissimus orator Lysias attulisset, quam, si ei videretur, edisceret, ut ea pro se in iudicio ute- retur, non invitus iegit et commode scriptam esse dixit; sed, inquit, ut, si mihi calceos Sicyonios attulisses, non uterer, quamvis essent habiles et apti ad pedem, quia non essent viriles, sic illam orationem disertam si-bi et oratoriam videri, fortem et viriiem non videri. Erg-o ille quoque damnatus est, neque solum primis sententiis, quibus tantum statuebant iu- dices, damnarent an absolverent, sed etiam illis, quas ite- rum iegibus ferre debebant. 232. Erat enim Athenis, reo damnato, si fraus capitalis non esset, quasi poenae aestima- tio; et sententia quum iudicibus daretur, interrogabatur reus, quam quasi aestimationem commeruisse se maxime confitere- tur; quod quum interrogatus Socrates esset, respondit sese meruisse, ut amplissimis honoribus et praemiis decoraretur et ut ei victus cotidianus inPrytaneo publice praeberetur, quiLIB.I. CAP. .53—56. §.229—287. 51 honos apud Graecos maximus habetur. 233. Cuius responso iudices sic exarserunt, ut capitis hominem innocentissimnm condemnarent. Qui quidem si absolutus esset, quodmeher- cule, etiamsi nihil ad nos pertinet, tamen propter eius ingenii magnitudinem vellem, quonam modo istos philosophos ferre possemus, qui nunc, quum ille damnatus est, nullam aliam ob culpam nisi propter dicendi inscientiam, tamen a se oportere dicunt peti praecepta dicendi? Quibuscum ego non pugno, utrum sit melius aut verius: tantum dico et aliud illud esse atque hoc et hoc sine illo summum esse posse. LY. 234. Nam quod ius civile, Crasse, tam vehemen- ter amplexus es, vidoo quid egeris; tum, quum dicebas, vi- debam. Primum Scaevoiae te dedisti, quem omnes amare meritissimo pro eius eximia suavitate debemus; cuius artem quum indotatam esse et incomptam videres, verborum eam dote locupletasti et ornasti. Deinde quod in ea tu plus ope- rae laborisque consumpseras, quum eius studii tibi et horta- tor etmagister esset domi, veritus es, nisi istam artem ora- tione exaggerasses, ne operam perdidisses. Sed ego ne cum ista quidem arte pugno. 235. Sit sane tanta, quantam tu illam esse vis. Etenim sine controversia et magna est et late patet et ad multos pertinet et summo in honore semper fuit et clarissimi cives ei studio etiam hodie praesunt; sed vide, Crasse, ne, dum novo et alieno ornatu velis ornare iuris ci- vilis scientiam, suo quoque eam concesso et tradito spolies atque denudes. 236. Nam, si ita diceres, qui iuris consul- tus esset, esse eum oratorem, itemque qui esset orator, iu- ris eumdem esse consultum, praeclaras duas artes consti- tueres atque inter se pares et eiusdem socias dignitatis. Nunc vero iuris consultum sine hac eioquentia, de qua quaerimus, fateris esse posse fuisseque plurimos; oratorem negas, nisi illam scientiam adsumpserit, esse posse. Ita est tibi iuris consultus ipse per se nihil nisi leguleius qui- dam cautus et acutus, praeco actionum, cantor formuia- rum, auceps syllabarum; sed quia saepe utitur orator sub- sidio iuris in causis, idcirco istam iuris scientiam eloquen- tiae tamquam ancillulam pedisequamque adiunxisti. LYI. 237. Quod vero impudentiam admiratus es eorum 4 *52 DE ORATORE patronorum, qui aut, quum parva nescirent, magna profite- rentur aut ea, quae maxima essent in iure eiviii, traetare auderent in causis, quum ea nescirent numquamque didi- cissent, utriusque rei facilis est et prompta defensio. Nam neque iliud est mirandum, qui, quibus verbis coemptio fiat, nesciat, eumdem eius muiieris, quae coemptionem fecerit, causam posse defendere; nec, si parvi navigii et magni ea- dem est in gubernando scientia, idcirco qui, quibus verbis herctum cieri oporteat, nesciat, idem herciscundae familiae causam agere non possit. 238. Nam, quod maximas cen- tumvirales causas in iure positas protulisti, quae tandem earum causa fuit, quae ab homine eloquenti, iuris imperito, non ornatissime potuerit dici? Quibus quidemincausisomni- bus, sicut in ipsa M\ Curii, quae abs te nuper est dicta, et in C. Hostilii Mancini controversia atque in eo puero, qui ex altera natus eratuxore, non remisso nuntio superiori, fuit inter peritissimos homines summa de iure dissensio. 239. Quaero igitur, quid adiuverit oratorem in his eausis iuris scientia, quum hic iuris consuitus superior fuerit dis- cessurus, qui esset non suo artificio, sed alieno, hoc est, non iuris scientia, sed eloquentia sustentatus. Equidem hoc saepe audivi, quum aedilitatem P. Crassus peteret eum- que maior natu et iam consuiaris Ser. Galba adsectaretur, quod Crassi fiiiam C. filio suo despondisset, accessisse ad Crassum consuiendi causa quemdam rusticanum, qui quum Crassum seduxisset atque ad eum rettulisset responsumque ab eo verum magis, quam ad suam rem accommodatum abs- tulisset; ut eum tristem Galba vidit, nomine appeilavit quae- sivitque, qua de re ad Crassum rettulisset. Ex quo ut au- divit commotumque ut vidit hominem, Suspenso, inquit, animo et occupato Crassum tibi respondisse video: 240. deinde ipsum Crassum manu prehendit et, Heus tu, inquit, quid tibi in mentem venit ita respondere? Tum ilie fiden- ter homo peritissimus confirmare ita se rem habere, ut re- spondisset, nec dubium esse posse. Galba autem adludens varie et copiose multas similitudines adferre multaque pro aequitate contra ius dicere; atque ilLum, quum disserendo par esse non posset — quamquam fuit Crassus in numeraLIB.I. CAP. 56—57. §. 237—244. 53 disertorum, sed par Galbae nullo modo —, ad auctores con- fugisse et id, quod ipse dieeret, et in P. Mucii fratris sui li- bris et in Sex. Aelii commentariis scriptum protuiisse ac ta- men concessisse Galbae disputationem sibi probabilem et prope veram videri. LYII. 241. Attamen, quae causae sunt eiusmodi, ut de aarum iure dubium esse non possit, omnino in iudicium vo- cari non solent. Num quis eo testamento, quod pater fami- iias ante fecit, quam ei filius natus esset, hereditatem petit? Semo; quia constat agnascendo rumpi testamentum. Ergo In hoc genere iuris iudicia nulla sunt. Licet igitur impune oratori omnem hanc partem iuris sine controversiis ignorare, quae pars sine dubio multo maxima est: 242. in eo autem lure, quod ambigitur inter peritissimos, non est difficile ora- lori eius partis, quamcumque defendet, auctorem aliquem Invenire,- a quo quum amentatas hastas acceperit, ipse eas oratoris Iacertis viribusque torquebit. Nisi vero — bona venia huius optimi viri dixerim — Scaevolae tu libellis aut praeceptis soceri tui causam M\ Curii defendisti. Nonne adripuisti patrocinium aequitatis et defensionem testamen- torum ac voluntatis mortuorum? 243. Ac mea quidem sen- tentia — frequens enim te audivi atque adfui — multo ma- lorem partem sententiarum sale tuo et iepore ei politissimis facetiis pellexisti, quum et illud nimium acumen illuderes et admirarere ingenium Scaevolae, qui excogitasset nasci prius oportere quam emori; quumque multa collig-eres et ex legri- bus et ex senatus consultis et ex vita ac sermone communi non modo acute, sed etiam ridicule ac facete, ubi si verba. non rem sequeremur, confici nihil posset. Itaque hilaritatis plenum iudicium ac laetitiae fuit; in quo quid tibi iuris civi- Jis exercitatio profuerit, non intel%o,- dicendi vis egreg-ia ^umma festivitate et venustate coniuncta profuit. 244. Ipse ille Mucius paterni iuris defensor et quasi patrimonii pro- pugnator sui, quid in illa causa, quum contra te diceret, at- tulit, quod de iure civili depromptum videretur? quam le- gem recitavit? quid patefecit dicendo, quod fuisset imperi- tis occultius? Nempe eius omnis oratio versata est in eo, ut scriptum plurimum valere oportere defenderet. At in hoc54 DE ORATORE genere pueri apud magistros exercentur omnes, quiim in eiusmodi causis alias scriptum, aiias aequitatem defendere docentur. 245. Et, credo, in ilia militis causa, si tu aut heredem aut militem defendisses, ad Hostilianas te actiones, non ad tuam vim et oratoriam facuitatem contulisses. Tu vero, vel si testamentum defenderes, sic ageres, ut omne omniumtestamentorumius in eo iudiciopositumvideretur, vei si causam ageres militis, patremeius, utsoies, dicendoamor- tuis excitasses; statuisses anteoculos; complexusessetfilium flensque eum centumviris commendasset; iapides meher- cule omnes flere ac lamentari coegisses,ut totum iliud uti lin- gua nuncupassit noii in xn. tabuiis, quas tu omnibus biblio- thecis anteponis, sedin magistri carmine scriptum videretur. LVIIL 246. Nam quod inertiam accusas adolescentium, qui istam artemprimum faciilimam non ediscant;quae quam sit faciiis, iili viderint, qui eius artis adrogantia, quasi diffi- ciiiima sit, ita subnixi ambulant, deinde etiam tu ipse vide- ris, qui eam artem faciiem esse dicis, quam concedis adhuc artem omnino non esse, sed aliquando, si quis aliam artem didicerit, ut hanc artem efficere possit, tum esse iilam ar- tem futuram; deinde, quod sit plena deiectationis; in qua tibi remittunt omnes istam voluptatem et ea se carere patiun- tur; nec quisquam est eorum, qui, si iam sit ediscendum sibi aiiquid, 11011 Teucrum Pacuvii maiit, quam Manilianas venalium vendendorum leges ediscere; 247. tum autem quod amore patriae censes nos nostrorum maiorum inventa nosse debere; non vides veteres leg-es aut ipsas sua vetu- state consenuisse aut novis legibus esse subiatas? Quod vero viros bonos iure civili fieri putas, quia legibus et prae- mia proposita sint virtutibus et supplicia vitiis, equidem pu- tabam virtutem hominibus, si modo tradi ratione possit, in- stituendo et persuadendo, non minis et vi ac metu tradi. Nam ipsumquidem illud etiam sine cognitione iuris, quam sit belium cavere malum, scire possumus. 248. De me au- tem ipso, cui uni tu concedis, ut sine ulia iuris scientia ta- men causis satis facere possim, tibi hoc, Crasse, respondeo, neque me umquam ius eivile didicisse neque tamen in iis causis, quas in iure possem defendere, umquam istam scien-LIB.I. CAP. 57—59. §.244—251. 55 tiarn desiderasse. Aliud est enim esse artificem cuiusdam generis atque artis, aliud in communi vita et vulgari homi- num consuetudine nec hebetem nec rudem. 249. Cui no- strum non licet fundos nostros obire aut res rusticas vel fru- ctus causa vel delectationis invisere tamen? nemo tam sine oculis, tam sine mente vivit, ut quid sit sementis ac messis, quid arborum putatio ac vitium, quo tempore anni aut quo modo ea fiant omnino nesciat. Num igitur si qui fundus in~ spiciendus aut si mandandum aliquid procuratori de agri cultura aut imperandum villico est, Magonis Karthaginiensis sunt libri perdiscendi, an hac communi intelligentia conten- ti esse possumus? Cur ergo non iidem in iure civili, prae- sertim quum in causis et in negotiis et in foro conteramur, satis instructi esse possumus ad hoc dumtaxat, ne in nostra patria peregrini atque advenae esse videamur? 250. Ac si iam sit causa aliqua ad nos delata obscurior, difficfle, credo, sit cum hoc Scaevola communicare; quamquam ipsi omnia, quorum negotium est, eonsulta ad nos et exquisita deferunt. An vero, si de re ipsa, si de finibus, quum in rem praesen- tem non venimus, si de tabulis et perscriptionibus eontro- versia est, contortasres et saepe difficiles necessario perdi- scimus: si leges nobis aut si hominum peritorum responsa cognoscenda sunt, veremur ne ea, si ab adolescentia iuri eivili minus studuerimus, non queamus cognoscere? LIX. Nihilne igitur prodest oratori iuris civilis scientia? Non possum neg-are prodesse ullam scientiam, .ei praeser- tim, cuius eloquentia copia rerum debeat esse ornata; sed multa et magna et difficilia sunt ea, quae sunt oratori neces- saria, ut eius industriam in plura studia distrahere nolim. 251. Quis neget opus esse oratori in hoc oratorio motu sta- tuque Roscii gestum et venustatem ? Tamen nemo suaserit studiosis dicendi adolescentibus in g^estu discendo histrio- num more elaborare. Quid est oratori tam necessarium quam vox? Tamen me auctore nemo dicendi studiosus Graecorum more tragoedorum voci serviet, qui et annos complures sedentes declamitant et cotidie, ante quam pronuntient, vo- cem cubantes sensim excitant eamdemque, quum eg-erunt, sedentes ab acutissimo sono usque ad gravissimum sonum56 DE ORATORE recipiunt et quasi quodammodo eolligunt. Hoc nos si facere velimus, ante condemnentur ii, quorum causas receperimus, quam totiens, quotiens praescribitur Paeanem autNomionem citarimus. 252. Quodsi in gestu, qui multum oratorem adiu- vat, et in voce, quae una maxime eloquentiam vel commen- dat vei sustinet, elaborare nobis non licet ac tantum in utro- que adsequi possumus, quantum in hac acie cotidiani mu- neris spatii nobis datur: quanto minus est ad iuris civilis perdiscendi occupationem descendendum ? quod et summa» tim percipi sine doctrina potest et hanc habet ab iliis rebus dissimilitudinem, quod vox et gestus subito sumi et aliunde adripi non potest, iuris utilitas ad quamque causam quam- vis repente vel a peritis vel de libris depromi potest. 253. Itaque iili disertissimi homines ministros habent in causis iuris peritos, quum ipsi sint non peritissimi, qui, ut abs te paulio ante dictum est, pragmatici vocantur. In quo nostri omnino meiius multo, quod clarissimorum homi- num auctoritate leges et iura tecta esse voluerunt. Sed ta- men non fugisset hoc Graecos homines, si ita necesse esse arbitrati essent,oratorem ipsum erudire in iure civiii, non ei prag-maticum adiutorem dare. LX. 254. Nam quod dicis senectutem a soiitudine vindicari iuris civiiis scientia, for- tasse etiam pecuniae magnitudine. Sed nos non quid nobis utile, verum quid oratori necessarium sit quaerimus. Quam- quam, quoniam multa ad oratoris similitudinem ab uno arti- fice sumimus, solet idem Roscius dicere se, quo pius sibi aetatis accederet, eo tardiores tibicinis modos et cantus re- missiores esse facturum. Quodsi ille astrictus certa quadam numerorum moderatione et pedum, tamen aliquid ad requiem senectutis excogitat, quanto facilius nos non laxare modos, sed totos mutare possumus? 255. Nequeenimhocte, Crasse, fallit, quam multasintetquam varia genera dicendi, id quod haud sciam, an tu primus ostenderis, qui iam diu multo di- cis remissius et lenius, quam solebas; neque minus haec tamen tua gravissimi sermonis lenitas, quam illa summa vis et contentio probatur: multique oratores fuerunt, ut illum Scipionem audimus et Laelium, qui omnia sermone confice- rent paullo intentiore, numquam, ut Ser. Galba, IateribusLIB. I. CAP. 59 — 61. §. 251—259. 57 aut ciamore conlenderent. Quodsi iam hoc facere non pot- eris aut noles, vereris ne tua domus talis et viri et civis, si a litigiosis hominibus non colatur, a caeteris deseratur? Equi- dem tantum absum ab ista sententia, ut non modo non ar- bitrer subsidium senectutis in eorum, qui consultum veniant, multitudine esse ponendum, sed tamquam portum aliquem exspectem istam, quam tutimes, solitudinem. Subsidium enim bellissimum existimo esse senectuti otium. 256. Reliqua vero etiamsi adiuvant, historiam dico et prudentiam iuris publici et antiquitatis iter et exemplorum copiam, si quando opus erit, a viro optimo et istis rebus in- structissimo, familiari meo, Congo mutuabor. Neque re- pugnabo, quo minus, id quod modo hortatus es, omnia le- gant, omnia audiant, in omni recto studio atque humanitate versentur; sed mehercule non ita multum spatii mihi habere videntur, si modo ea facere et persequi volent, quae a te, Crasse, praecepta sunt; qui mihi prope iam nimis duras le- ges imponere visus es huic aetati, sed tamen ad id, quod cu- piunt, adipiscendum prope necessarias. 257. Nam et sub- ilae ad propositas causas exercitationes et accuratae ac me- ditatae commentationes ac stilus ille tuus, quem tu vere di- xisti perfectorem dicendi esse ac magistrum, multi sudoris est; et illa orationis suae cum scriptis alienis comparatio et de alieno scripto subita vel laudandi vel vituperandi vel com- probandi vel refellendi causa disputatio non mediocris con- tentionis est vel ad memoriam vel ad imitandum. LXI. 258. lllud vero fuit horribile, quod mehercule vereor ne maiorem vim ad deterrendum habuerit quam ad cohortandum. Vo- luisti enim in suo genere unum quemque nostrum quasi quemdam esse Roscium; dixistique non tam ea, quae recta essent, probari, quam quae prava, fastidiis adhaerescere; quod ego non tam fastidiose in nobis quam in histrionibus spectari puto. 259. Itaque nos raucos saepe attentissime audiri video; tenet enim res ipsa atque causa: at Aesopum, si paullum irrauserit, explodi. A quibus enim nihil praeter voluptatem aurium quaeritur, in iis offenditur, simul atque imminuitur aliquid de voluptate: in eloquenti autem multa sunt quae teneant, quae si omnia summa non sunt etplera-58 DE ORATORE que tamen magna sunt, necesse est ea ipsa, quae sunt, mi- rabilia videri. 260. Ergo, ut ad primum illud revertar, sit orator no- bis is, qui, ut Crassus descripsit, accommodate ad persua- dendum possit dicere. Is autem concludatur in ea, quae sunt in usu civitatum vulgari ac forensi, remotisque caeteris stu- diis, quamvis ea sint ampla atque praeclara, in hoc uno opere, ut ita dicam, noctes et dies urgeatur; imiteturque il- ium, cui sine dubio summa vis dicendi conceditur, Athenien- sem Demosthenem, in quo tantum studium fuisse tantusque labor dicitur, ut primum impedimenta naturae diligentia in- dustriaque superaret; quumque ita balbus esset, ut eius ipsi us artis, cui studeret, primam litteram non posset dicere, perfecit meditando, ut nemo planius esse locutus putaretur; 261. deinde quum spiritus eius esset angustior, tantum con- tinenda anima in dicendo est adsecutus, ut una continuatione verborum, id quod eius scripta declarant, binae ei conten- tiones vocis et remissiones continerentur; qui etiam, ut me- moriae proditum est, coniectis in os calcuiis, summa voce versus multos uno spiritu pronuntiare consuescebat; neque is consistens inloco, sed inambulans atque ascensu ingre- diens arduo. 262. Hisce eg*o cohortationibus, Crasse, ad studium et ad laborem incitandos iuvenes vehementer adsen- tior; caetera, quae collegisti ex variis et diversis studiis et artibus, tametsi ipse es omnia consecutus, tamen ab orato- ris proprio officio atque munere seiuncta esse arbitror. LXII. Haec quum Antonius dixisset, sane dubitare vi- sus est Sulpicius et Cotta, utrius oratio propius ad veritatem videretur accedere. 263. Tum Crassus: Operarium nobis quemdam, Antoni, oratorem facis atque haud scio an aliter sentias et utare tua iila mirifica ad refellendum consuetudine, qua tibi nemo umquam praestitit; cuius quidem ipsius facul- tatis exercitatio oratorum propria est, sed iam in philosopho- rum consuetudine versatur maximeque eorum, qui de omni re proposita in utramque partem solent copiosissime dicere. 264. Verum ego non solum arbitrabar, his praesertim audien- Jibus, a me informari oportere, qualis esse possetis, qui habitaret in subselliis neque quidquam amplius adferret,LIB. I. II. CAP. 61 — 1. §. 259 — 2. 59 quam quod causarum necessitas postularet; sed maius quid- dam videbam, quum censebam oratorem, praesertim in no- stra re publica, nullius ornamenti expertem esse oportere. Tu autem, quoniam exiguis quibusdam finibus totum oratoris munus circumdedisti, hoc facilius nobis expones ea, quae abs te de officiis praeceptisque oratoris quaesita sunt; sed opinor secundum hunc diem. Satis enim multa a nobis hodie dicta sunt. 265. Nunc et Scaevola, quoniam in Tusculanum ire constituit, paullum requiescet, dum se calor frangat; et nos ipsi, quoniam id temporis est, valetudini demus operam. Placuit sic omnibus. Tum Scaevola: Sane, inquit, vellem non constituissem in Tusculanum me hodie venturum esse Laelio. Libenter audirem Antonium. Et, quum exsurgeret, simul adridens: Neque enim, inquit tam mihi molestus fuit, qitod ius nostrum civile pervellit, quam iucundus, quod se id nescire confessus est. M, TULLIi CICERONIS 0 R A T 0 II E LIBER SECUNDUS. I. 1. Magna nobis pueris, Quinte frater, simemoriate- nes, opinio fuit L. Crassum non plus attigisse doctrinae, quam quantum prima illa puerili institutione potuisset; M. autem Antonium omnino omnis eruditionis expertem atque igTLarum fuisse; erantque multi qui, quamquam non ita se rem habere arbitrarentur, tamen, quo facilius nos incensos studio discendi a doctrina deterrerent, libenter id, quod dixi, de illis oratoribus praedicarent, ut, si homines non eruditi summam essent prudentiam atque incredibilem elo- quentiam consecuti, inanis omnis noster esse labor et stul- tum in nobis erudiendis patris nostri, optimi ac prudentis- simi viri, studium videretur. 2. Quos tum, utpueri, refutare domesticis testibus patre et C. Aculeone propinquo nostro60 DE 0RAT0RE et L. Cicerone patruo solebamus, quod de Crasso pater ei Aculeo, quocum erat nostra matertera, quem Crassus dilexit ex omnibus plurimum, et patruus, qui cum Antonio in Cili- ciam profectus una decesserat, multa nobis de eius studio doctrinaque saepe narravit; quumque nos cum consobrinis nostris, Aculeonis filiis, et ea disceremus, quae Crasso pla- cerent, et ab iis doctoribus, quibus ille uteretur, erudiremur, etiam illud saepe intelleximus, quum essemus eius domi, quod vel pueri sentire poteramus, illum et Graece sic loqui* nullam ut nosse aliam linguam videretur, et doctoribus no- stris ea ponere in percontando eaque ipsum omni in sermone tractare, ut nihil esse ei novum, nihil inauditum videretur. 3. De Antonio vero, quamquam saepe ex humanissimo ho- mine patruo nostro aceeperamus, quemadmodum iile vel Athenis vel Rhodi se doctissimorum hominum sermonibus dedisset, tamen ipse adolescentulus, quantum illius ineun- tis aetatis meae patiebatur pudor, multa ex eo saepe quae- sivi. Non erit profecto tibi, quod scribo, hoc novum; nam iam tum ex me audiebas mihi illum ex multis variisque ser- monibus nullius rei, quae quidem esset in his artibus, de quibus aiiquid existimare possem, rudem aut ignarum esse visum. 4. Sed fuit hoc in utroque eorum, ut Crassus non tam existimari vellet non didicisse, quam illa despicere et nostrorum hominum in omni genere prudentiam Graecis an- teferre; Antonius autem probabiliorem hoc populo orationem fore censebat suam, si omnino didicisse numquam putare- tur; atque ita se uterque graviorem fore, si alter contemnere, alter ne nosse quidem Graecos videretur. 5. Quorum consilium quale fuerit, nihil sane ad hoc tempus: illud autem est huius institutae scriptionis ac tem- poris, neminem eloquentia non modo sine dicendi doctrina, sed ne sine omni quidem sapientia florere umquam et prae- stare potuisse. II. Etenim caeterae fere artes se ipsae per se tuentur singulae; bene dicere autem, quod est scienter et perite et ornate dicere, non habet definitam aliquam regio nem, cuius terminis saepta teneatur. Omnia, quaecumque in hominum disceptationem cadere possunt, bene sunt ei di- cenda, qui hoc se posse profitetur, aut eloquentiae nomenLIB. II. CAP. 1—3. §. 2—10. 61 relinquendum est. 6. Quare equidem et in nostra eivitate et in ipsa Graecia, quae semper haec summa duxit, multos elo- quentes et magna laude dicendi sine summa rerum omnium scientia fuisse fateor; talem vero exsistere eloquentiam, qua- lis fuit in Crasso et Antonio, non cognitis rebus omnibus, quae ad tantam prudentiam pertinerent tantamque dicendi copiam, quanta in iilis fuit, non potuisse confirmo. 7. Quo etiam feci libentius, ut eum sermonem, quem illi quondam inter se de his rebus habuissent, mandarem litteris; vel ut illa opinio, quae semper fuisset, tolleretur, alterum non do- ctissimum, alterum plane indoctum fuisse; vel ut ea, quae existimarem a summis oratoribus de eloquentia divinitus esse dicta, custodirem litteris, si ullo modo adsequi complecti- que potuissem; vel mehercule etiam ut laudem eorum iam prope senescentem, quantum ego possem, ab oblivione ho- minum atque a silentio vindicarem. 8. Nam si ex scriptis cog*nosci ipsi suis potuissent, minus hoc fortasse mihi esse putassem laborandum; sed quum alter non multum, quod quidem exstaret, et id ipsum adolescens, alter nihil admo- dum scripti reliquisset, deberi hoc a me tantis hominum in- geniis putavi, ut, quum etiam nunc vivam illorum memoriam teneremus, hane immortalem redderem, si possem. 9. Quod hoc etiam spe aggredior rnaiore ad probandum, quia non de Ser. Galbae aut C. Carbonis eloquentia scribo aliquid, in quo liceat mihi flngere si quid velim nullius memoria iam me re- fellente, sed edo haec iis cognoscenda, qui eos ipsos, de quibus loquor, saepe audierunt; ut duos summos viros iis, qui neutrum illorum viderint, eorum, quibus ambo illi ora- tores cogniti sint, vivorum et praesentium memoria teste commendemus. III. 10. Nec vero te, carissime frater atque optime, rhetoricis nunc quibusdam libris, quos tu agrestes putas, insequor ut erudiam — quid enim tua potest oratione aut subtilius aut ornatius esse? —• sed quoniam, sive iudi- cio, ut soles dicere, sive, utille pater eloquentiae de selso- crates scripsit ipse, pudore a dicendo et timiditate ingenua quadam refugisti, sive, ut ipse iocari soles, unum putasti satis esse non modo in una familia rhetorem, sed paene in tota civitate, non tamen arbitror tibi hos libros in eo fore ge-62 DE ORATORE nere, quod merito propter eorum, qui de dicendi ratione dis- putarunt, ieiunitatem bonarum artium possit illudi. 11. Ni- hil enim mihi quidem videtur in Crassi et Antonii sermone esse praeteritum, quod quisquam summis ingeniis, acerri- misstudiis, oplima doctrina, maximo usu cognosci ac per- cipi potuisse arbitraretur, quod tu facillime poteris iudicare, qui prudentiam rationemque dicendi per te ipsum, usumau- tem per nos percipere voluisti. Sed quo citiushoc, quod suscepirnus, non mediocre munus conficare possimus, omis- sa nostra adhortatione ad eorum, quos proposuimus, ser- monem disputationemque veniamus. 12. Postero igitur die, quam illa erant acta, hora fere secunda, quum etiam tum in lecto Crassus esset et apud eum Sulpicius sederet, Antonius autem inambularet cum Cotta in porticu, repente eo Q. Catulus senex cum C. Iulio fratre venit. Quod ubi audivit, commotus Crassus surrexit omnesque admirati maiorem aliquam esse causam eorum adventus suspicati sunt. 13. Qui quum inter se, ut ipsorum usus ferebat, amicissime consalutassent: Quid vos tandem? Crassus, numquidnam, inquit, novi? Nihil sane, inquit Ca- tulus: etenim vides esse ludos; sed — vel tu nos ineptos licet, inquit, vel molestos putes —, quum admeinTuscu- lanum [inquit] heri vesperi venisset Caesar de Tusculano suo, dixit mihi a se Scaevolam hinc euntem esse conven- tum, ex quo mira quaedam se audisse dicebat; te, quem ego totiens omni ratione temptans ad disputandum elicere non potuissem, permulta de eloquentia cum Antonio dis- seruisse et tamquam in schola prope ad Graecorum consue- tudinem disputasse. 14. Ita me frater exoravit ne ipsum qui- dem a studio audiendi nimis abhorrentem, sed mehercule verentem, ne molesti vobis interveniremus, ut huc secum venirem. Etenim Scaevolam ita dicere aiebat, bonam par- tem sermonis in hunc diem esse dilatam. Hoc tu si cupidius factum existimas, Caesari attribues; si familiarius, utrique nostrum. Nos quidem, nisi forte molesti intervenimus, ve- nisse delectat. IV. 15. TumCrassus*. Equidem, quaecum- que vos causa huc attulisset, laetarer, quum apud me vide- rem homines mihi carissimos et amieissimos; sed tamen^LIB. II. CAP. 3—5. §• 10—10 63' vere dicam, quaevis causa mallem fuisset, quamista, quam dicis. E£0 enim,u1^quemadmodum sentiam, loquar,numquam mihi minus quam hesterno die placui, mag-is adeo id facili- tate quam alia ulla culpa mea contigit, qui, dum obsequor adolescentibus, me senem esse oblitus sum feciqueid, quod ne adolescens quidem feceram, ut iis de rebus, quae doctri- na aliqua continerentur, disputarem. Sed hoc tamen cecidit mihi peropportune, quod transactis iam meis partibus ad Antonium audiendum venistis. 16. Tum Caesar: Equidem, inquit, Crasse, ita sum cupidus in illa longiore te ac perpe- tua disputatione audiendi, ut, si id mihi minus contingat, vel hoc sim cotidiano tuo sermone contentus. Itaque ex- periar equidem illud, ut ne Sulpicius familiaris meus aut Cotta plus quam ego apud te valere videantur, et te exorabo profecto, ut mihi quoque et Catulo tuae suavitatis aliquid impertias. Sin tibi id minus libebit, non te urgebo neque committam, ut, dum vereare tu ne sis ineptus, me esse iu- dices. 17. Tum ille; Ego mehercule, inquit, Caesar, ex omnibus Latinis verbis huius verbi vim vel maximam sem- per putavi. Quem enim nos i n e p tu m vocamus ? is mihi vi- detur ab hoc nomen habere ductum, quod non sit aptus, idque in sermonis nostri consuetudine perlate patet. Nam qui aut tempus quid postulet non videt aut plura loquitur aut se ostentat aut eorum, quibuscum est, vel dignitatis vel commodi rationem non habet aut denique in aliquo genere aut inconcinnus aut multus est, is ineptus esse dicitur. 18. Hoc vitio cumulata est eruditissima iila Graecorum natio# Itaque quod vim huius mali Graeci non vident, ne nomen quidem ei vitio imposuerunt. Ut enim quaeras omnia, quo- modo Graeci ineptum appellent, non reperies. Omnium autem ineptiarum, quae sunt innumerabiles, haud sciaman nulla sit maior, quam, ut illi solent, quocumque in loco? quoscumque inter homines visum est, de rebus aut difficil- limis aut non necessariis argutissime disputare. Hoc nos ab istis adolescentibus facere inviti et recusantes heri coacti sumus. V. 19. Tum Catulus: Ne Graeci quidem, inquit, Crasse, qui in civitatibus suis clari et magni fuerunl, sicuti tu es nosque omnes in nostra re publica volumus esse, ho-84 DE ORATORE rum Graecorum, qui se inculcant auribus nostris, similes fuerunt, nec tamen in otio sermones huiusmodi disputatio- nesque fugiebant. 20. Ac si tibi videntur, qui temporis, qui loci, qui hominum rationem non habent, inepti, sicut debent videri, num tandem aut locus hic non idoneus vide- tur, in quo porticus haec ipsa, ubi nunc ambuiamus, et pa- laestra et tot locis sessiones gymnasiorum ad Graecorum dis- putationem memoriam quodammodo commovent? aut num importunum tempus in tanto otio, quod et raro datur et nunc peroptato nobis datum est? aut homines ab hoc genere disputationis alieni, qui omnes ii sumus, ut sine his studiis vitam nullam esse ducamus? 21. Omnia ista, inquit Cras- sus, ego alio modo interpretor, qui primum palaestram et sedes et porticus etiam ipsos, Catule, Graecos exercitationis [et delectationis], non disputationis causa, invenisse arbitror. Nam et saeculis multis ante gymnasia inventa sunt, quam in iis philosophi garrire coeperunt, et hoc ipso tempore, quum omnia gymnasia philosophi teneant, tamen eorum au- ditores discum audire quam philosophum malunt; qui simu£ ut increpuit, in media oratione de maximis rebus et gravis- simis disputantem philosophum omnes unctionis causa re- linquunt. Ita levissimam delectationem gravissimae, ut ipsi ferunt, utilitati anteponunt. 22. Otium autem quod dicis esse, adsentior; verum otii fructus est non contentio animi, sed relaxatio. VI. Saepe ex socero meo audivi, quum is di- ceret socerum suum Laelium semper fere cum Scipione so- litum rusticari eosque incredibiliter repuerascere esse soli- tos, quum rus ex urbe tamquam e vinclis evolavissent. Non audeo dicere de talibus viris, sed tamen ita solet narrare Scaevola, conchas eos et umbilicos ad Caietam et ad Lau- rentum legere consuesse et ad omnem animi remissionem ludumque descendere. 23. Sic enim res sese habet, ut, quemadmodum volucres videmus procreationis atque utili- tatis suae causa effingere et constituere nidos, easdem autem, quum aliquid effecerint, levandi laboris sui causa, passim ac libere solutas opere volitare, sic nostri animi negotiis forensibus atque urbano opere defessi gestiant ac volitare cupiant vacui cura ac labore. 24. Itaque illud eg*o, quod inLIB. II. CAP. 5 — 7. §. 19 — 28. 65 smusa Curiana Seaevolae dixi, non dixi secus ac sentiebam. r,,Nam si, inquam, Scaevola, nulium erit testamentum recte factum? nisi quod tu scripseris, omnes ad te cives cum ta- bulis veniemus, omnium testamenta tu scribes unus. Quid igitur? inquam: quando ag-es ne&otium publicum? quando amicorum? quandotuum? quando denique nihil ages?" Tum illud addidi: „Mihi enim liber esse non videtur, qui non ali- quando nihii agit." In qua permaneo, Catule, sententia me- que, quum huc veni, hoc ipsum nihil agere et plane cessare delectat. 25. Nam, quod addidisti tertium, vos esse eos, qui vitam insuavem sine his studiis putaretis, id me non modo non hortatur ad disputandum, sed etiam deterret. Nam ut C. Lucilius, homo doctus et perurbanus, dicere so- iebat [ea, quae scriberet,] neque se ab indoctissimis neque a doctissimis legi velle; quod alteri nihil intelligerent, aiteri plus fortasse quam ipse; de quo etiam scripsit, Persium n o n c u r o 1 e g e r e:—hic fuit enim, ut noramus, omnium fere nostrorum hominum doctissimus —: L a e 1 i u m D e c u m u m volo, quem cognovimus virum bonum et non iliitteratum, sed nihil ad Persium: sic ego, si iam mihi disputandum sit de his nostris studiis, nolim equidem apud rusticos, sed multo minus apud vos. Malo enim non inteiligi orationem meam quam reprehendL VII. 26. Tum Caesar: Equidem, inquit, Catule, iam mihi videor navasse operam, quod huc venerim. Nam haec ipsa recusatio disputationis disputatio quaedam fuit mihi quidem periucunda. Sed cur impedimus Antonium? cuius audio esse partes, ut de tota eloquentia disserat, quemque iam dudum et Cotta et Sulpicius exspe- ctat? 27. Ego vero, inquit Crassus, neque Antonium ver- bum facere patiar et ipse obmutescam, nisi prius a vobis impetraro —. Quidnam? inquit Catulus. Ut hic sitis hodie. Tum, quum ille dubitaret, quod ad fratrem promiserat, Ego, inquit Iulius, pro utroque respondeo: sicfaciemus; atque ista quidem condicione, vel ut verbum nuilum faceres, me teneres.^ 28. Hic Catulus adrisit; et simul; Praecisa, inquit, mihi quidem est dubitatio, quoniam neque domi imperaram et hic, apud quem eram futurus, sine mea sententia tam fa- cile promisit. cic« I. 2. 566 DE ORATORE Tum omnes oculos in Antonium coniecerunt: et ille, Audite vero, audite, inquit. Hominem enim audietis de schoia atque a magistro et Graecis iitteris eruditum. Et eo quidem loquar confidentius, quod Catulus auditor accessit, cui non solum nos Latini sermonis, sed etiam Graeci ipsi solent suae linguae subtilitatem elegantiamque concedere. 29. Sed quia tamen hoc totum, quidquid est, sive artificium sive studium dicendi, nisi accessit os, nullum potest esse, docebo vos, discipuli, id, quod ipse non didici, quid de omni g-enere dicendi sentiam. 30. Hic posteaquam adrise- runt, Res mihi videtur esse, inquit, facultate praeclara, arte mediocris. Ars enim earum rerum est, quae sciuntur: ora- toris autem omnis actio opinionibus, non scientia, contine- tur. Nam et apud. eos dicimus, qui nesciunt, et ea dicimus, quae nescimus ipsi. Itaque et illi alias aliud iisdem de rebus et sentiunt et iudicant et nos contrarias saepe causas dici- mus, non modo ut Crassus contra me dicat aliquando aut ego contra Crassum, quum alterutri necesse sit falsum di- cere, sed etiam ut uterque nostrum eadem de re alias aliud defendat, quum plus uno verum esse non possit. Ut igitur in eiusmodi re, quae mendacio nixa sit, quae ad scientiam non saepe perveniat, quae opiniones hominum et saepe erro- res aucupetur, ita dicam, si causam putatis esse, cur audiatis. VIII. 31. Nos vero et valde quidem, Catulus inquit, putamus atque eo magis, quod nulla mihi ostentatione vide- ris esse usurus. Exorsus es enim non gloriose, magis a veritate, ut tu putas, quam a nescio qua dignitate. 32. Ut igitur de ipso genere sum confessus, inquit Antonius, artem esse non maximam, sic illud adfirmo, praecepta posse quae- dam dari peracuta ad pertractandos animos hominum et ad excipiendas eorum voluntates. Huius rei scientiam si quis volet magnam quamdam artem esse dicere, non repugnabo. Etenim quum plerique temere ac nulla ratione causas in foro dicant, nonnulli autem propter exercitationem aut pro- pterconsuetudinemaJiquamcallidius id faciant, non est du- bium quin, si quis animadverterit, quid sit, quare alii me- lius quam alii dicant, id possit notare. Ergo id qui toto in genere fecerit, is si non plane artem, at quasi artem quam-LIB. II. CAP. 7 — 9. S. 28—37. 67 dam invenerit. 33. Atque utinam, ut mihi illa videor videre in foro atque in causis, item nunc, quemadmodum ea re- perirentur, possem vobis exquirere! Sed de me videro; nunc hoc propono, quod mihi per- suasi, quamvis ars non sit, tamen nihil esse perfecto ora- tore praeclarius. Nam ut usum dicendi omittam, qui in omni pacata et libera civitate dominatur, tanta oblectatio est in ipsa facultate dicendi, ut nihil hominum aut auribus aut men- tibus iucundius percipi possit, 34. Qui enirn cantus mode rata oratione dulcior inveniri potest? quod carmen artificiosa verborum conclusione aptius? qui actor imitanda, quam ora- ior suscipienda veritate iucundior? Quid autem subtilius quam crebrae acutaeque sententiae? quid admirabilius quam res splendore illustrata verborum? quid plenius quam omni genere rerum cumulata oratio ? Neque ulla non propria ora- toris res est, quae quidem ornate dici graviterque debet. IX. 35. Huius est in dando consilio de maximis rebus cum di- gnitate explicata sententia; eiusdem et languentis populi incitatio et effrenati moderatio; eadem facultate et fraus ho- minum ad perniciem et integritas ad salutem vocatur. Quis cohortari ad virtutem ardentius, quis a vitiis acrius revocare, quis vituperare improbos asperius, quis laudare bonos or- natius, quis cupiditatem vehementius frangere accusando potest? quis maerorem levare mitius eonsolando? 36. Histo- ria vero testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, ma- gistra vitae, nuntia vetustatis, qua voce alia nisi oratoris immortalitati commendatur? Nam si quaest ars alia, quae verborum aut faciendorum aut legendorum scientiam pro- fiteatur; aut si quisquam dicitur nisi orator formare oratio- liem eamque variare et distinguere quasi quibusdam verbo- rum sententiarumque insignibus; aut si via ulla nisi ab hac una arte traditur aut argumentorum aut sententiarum aut denique descriptionis atque ordinis, fateamur aut hoe, quod haec ars profiteatur, alienum esse aut cum alia aliqua arte esse commune. 37. Sed si in hac una est ea ratio atque doctrina, non, si qui aliarum artium bene locuti sunt, eo minus id est huius unius proprium; sed ut orator de iis re- bus, quae caeterarum artium sunt, si modo eas cognovit, 5 *68 DE ORATORE ut heri Crassus dieebat, optime potest dieere, sic caeterarum artium homines ornatius illa sua dicunt, si quid ab hac arte didicerunt. 38. Neque enim si de rusticis rebus agricola quispiam aut etiam, id quod multi, medicus de morbis aut si de pingendo pictor aliquis diserte scripserit aut dixerit, id- circo iliius artis putanda est eloquentia; in qua, quia vis ma- g-na est in homiraim ingeniis, eo multi etiam sine doctrina aliquid omnium generum atque artium consequuntur; sed, quid cuiusque sit proprium, etsi ex eo iudicari potest, quum videris , quid quaeque doceat, tamen hoc certius esse nihil potest, quam quod omnes artes aliae sine eloquentia suum munus praestare possunt, orator sine ea nomen obtinere suum non potest; ut caeteri, si diserti sint, aliquid ab hoc habeant, hic, nisi domesticis se instruxerit copiis, aliunde dicendi copiam petere non possit. X. 89. Tum Catulus; Etsi, inquit, Antoni, minime im- pediendus est interpellatione iste cursus orationis tuae, pa- tiere tamen mihique ignosces. Nonenimpossum quin exclamem, ut ait ille in Trinummo: ita oratoris mihi vim quum exprimere subtiliter visus es, tum iaudare copiosissi- me; quod quidem eioquentem vel optime facere oportet, ut eloquentiam laudet; debet enim ad eam laudandam ipsam il- lam adhibere, quam laudat. Sed perg^e porro; tibi enim ad- sentior vestrum esse hoc totum diserte dicere, idque si quis in alia arte faciat, eum adsumpto aliunde uti bono, non proprio nec suo. 40. Et Crassus: Nox te, inquit, nobis, An- toni, expolivit hominemque reddidit. Nam hesterno ser- mone unius cuiusdam operis, ut ait Caeciiius, remig^em aliquem aut baiuium nobis oratorem descripseras, in- opem quemdam humanitatis atque inurbanum. Tum Anto- nius: Heri enim, inquit, hoc mihi proposueram, ut, si te refeliissem, hos abs te discipulos abducerem; nunc, Catulo audiente et Caesare, videor debere non tam pugnare tecum quam quid ipse sentiam dicere. 41. Sequitur igitur, quoniam nobis est hic, de quo lo- quimur, in foro atque in oculis civium constituendus, ut videamus, quid ei neg*otii demus cuique eum muneri veli- mus esse praepositum. Nam Crassus lieri, quum vos, Ca-LIB. II. CAP. 9 — II. S. 37—46. 69 tule et Caesar, non adessetis, posuit breviter in artis distri- butione idem, quod Graeci plerique posuerunt, neque sane quid ipse sentiret, sed quid ab illis diceretur ostendit: duo prima genera quaestionum esse, in quibus eloquentia ver- saretur, unum infinitum, alterum certum. 42. Infinitum mihi videbatur id dicere, in quo aiiquid generatim quaereretur, hoc modo: Expetendane esset eloquenti#? expetendine ho- nores? certum autem, in quo quid in personis et in con- stituta re et definita quaereretur; cuiusmodi sunt, quae in foro atque in civium causis disceptationibusque versantur. 43. Ea mihi videntur aut in lite oranda aut in consilio dan- do esse posita. Nam illud tertium, quod et a Crasso tactum est et, ut audio, ille ipse Aristoteles, qui haec maxime iilu- stravit, adiunxit, etiamsi opus est, minus est tamen neces- sarium. Quidnam? inquit Catulus, an laudationes? Id enim video poni genus tertium. XI. 44. Ita, inquit Antonius, et in eo quidem genere scio et me et omnes, qui adfuerunt, de- iectatos esse vehementer, quum a te est Popilia, mater ve- stra, laudata, cui primum mulieri hunc honorem in nostra civitate tributum puto. Sed non omnia, quaecumque loqni- mur, mihi videntur ad artem et ad praecepta esse revocan- da. 45. Ex his enim fontibus, unde omnia ornamenta di- cendi sumuntur, licebit etiam laudationem ornare neque iiia elementa desiderare, quae ut nemo tradat, quis est qui ne- sciat, quae sint in homine iaudanda? Positis enim iis rebus, quas Crassus in illius orationis suae, quam contra collegam censor habuit, principio dixit: Quae natura aut for- tuna darentur hominibus, in iis rebus se vinci posse animo aequo pati; quae ipsi sibi homi- nes parare possent, in iis rebus se pati non posse vinci: qui laudabit quempiam, intelliget expo- nenda sibi esse fortunae bona. 46. Ea sunt generis, pe- cuniae, propinquorum, amicorum, opum, valetudinis, for- mae, virium, ingenii et caeterarum rerum, quae sunt aut corporis aut extraneae; si habuerit, bene rebus iis usum; si non habuerit, sapienter caruisse; siamiserit, mpderale tuiisse. Deinde, quid sapienter is, quem laudet, quid libe- raliter, quid fortiter, quid iuste, quid magnifice, quid pie,70 DE 0RAT0RE quid grate, quid humaniter, quid denique cumaliqua virtute aut fecerit aut tulerit. Haec et quae sunt eius generis faciie videbit, qui voiet laudare, et qui vituperare,contraria. 47. Cur ig-itur dubitas, inquit Catulus, facere hoc tertium genus, quoniam inest in ratione rerum? Non enim, si est facilius, eo de numero quoque est excerpendum. Quia nolo, inquit, omnia, quae cadunt aliquando in oratorem, quamvis exigua sint, ea sictractare, quasi nihii possit dici sine praeceptis suis. 48. Nam et testimonium saepe dicendum est ac non- numquam etiam accuratius, ut mihi etiam necesse fuit in Sex. Titium, seditiosum civem et turbulentum; explicavi in eo testimonio dicendo omnia consilia consulatus mei, quibus iili tribuno plebis pro re publica restitissem, quaeque ab eo contra rem publicam facta arbitrarer, exposui: diu retentus sum, multaaudivi, muitarespondi. Num igitur placet, quum de eloquentia praecipias, aliquid etiam de testimoniis dicen- dis quasi in arte tradere? XII. 49. Nihil sane, inquit Ca- tulus, necesse est. Quid si, quod saepe summis viris acci- dit, mandata sint exponenda, aut in senatu ab imperatore aut ad imperatorem aut ad regem aut ad populum aliquem a senatu, num quia genere orationis in eiusmodi causis ac- euratiore est utendum, idcirco etiam pars haec causarum nu- meranda videtur aut propriis praeceptis instruenda? Minime vero, inquit Catulus. Non enim deerit homini diserto in eius- modi rebus facultas ex caeteris rebus et causis comparata. 50. Erg-o item, inquit, illa, quae saepe diserte agenda sunt et quae eg-o paullo ante, quum eloquentiam laudarem, dixi ora- toris esse, neque habent suum locum ullum in divisione partium neque certum praeceptorum genus et ag-enda sunt non minus diserte, quam quae in lite dicuntur, obiurgatio, cohortatio, consolatio; quorum nihil est, quod non summa dicendi ornamenta desideret; sed ex artificio res istae prae- cepta non quaerunt. Plane, inquit Catulus, adsentior. 51. Age vero, inquit Antonius, qualis oratoris et quanti hominis in dicendo putas esse historiam scribere? Si, ut Graeci scripserunt, summi, inquit Catulus; si, ut nostri, ni- hil opus estoratore; satis est non esse mendacem. Atqui, ne nostros contemnas, inquit Antonius, Graeci quoque ipsiLIB. II. CAP. 11—13. §. 46 — 56. 71 sic initio scriptitarunt, ut noster Cato, ut Pictor, ut Piso. 52. Erat enim historia nihil aiiud nisi annalium confectio; cuius rei memoriaeque publicae relinendae causa ab initio rerum Romanarum usque ad P. Mucium pontificem maximum res omnes singulorum annorum mandabat litteris pontifex maximus referebatque in aibum et proponebat tabulam do- mi, potestas ut essetpopulo cognoseendi; itaque etiam nunc annales maximi nominantur. 53. Hanc simiiitudinem scri- bendi multi secuti sunt, qui sine uliis ornamentis monumenta soium temporum, hominum, locorum gestarumque rerum yeliquerunt. Itaque qualis apud Graecos Pherecydes, Hel- lanicus, Acusilas fuit aiiique permulti, talis noster Cato et Pictor et Piso, qui neque tenent, quibus rebus ornetur ora- tio — modo enim huc ista sunt importata — et, dumintelli- gatur quid dicant, unam dicendi laudem putant esse brevi- tatem. 54. Paullum se erexit et addidit maiorem historiae sonum vocis vir optimus, Crassi famiiiaris, Antipater. Cae- teri non exornatores rerum, sed tantummodo narratores fue- runt. XIII. Est, inquit Catulus, ut dicis. Sed iste ipse Cae- iius neque distinxit historiam varietate locorum neque ver- borum collocatione et tractu orationis leni et aequabili per- polivit iilud opus; sed ut homo neque doctus neque maxime aptus ad dicendum, sicut potuit, dolavit; vicit tamen, ut di- cis, superiores. 55. Minime mirum, inquit Antonius, si ista res adhuc nostra lingua iiiustrata non est. Nemo enim stu- det eloquentiae nostrorum hominum, nisi ut in causis atque in foro eluceat: apud Graecos autem eloquentissimi homines, remoti a causis forensibus quum ad caeteras res iliustres tum ad historiam scribendam [maxime] se applicaverunt. Namque et Herodotum illum, qui princeps genus hoc orna- vit, in causis nihil omnino versatum esse accepimus, Atqui tanta est eloquentia, ut me quidem, quantum ego Graece scripta intelligere possum, magno opere delectet; 56. et post ilJum Thucydides omnes dicendi artificio mea sententia facile vicit; qui ita creber est rerum frequentia, ut verborum prope numerum sententiarum numero consequatur; ita por- ro verbis est aptus etpressus, ut nescias, - utrum res ora- tione an verba sententiis iiiustrentur. Atqui ne hunc qui-72 DE ORATORE dem, quamquam est in re publica versatus, ex numero ae- cepimus eorum, qui causas dictitarent; et hos ipsos libros tum scripsisse dicitur, quum a re publica remotus atque, id quod optimo cuique Athenis accidere solitum est, in exsi- lium puJsus esset. 57. Hunc consecutus est Syracusius Phi- istus, qui, quum Dionysii tyranni familiarissimus esset, otium suum consumpsit in historia scribenda maximeque Thucydidem est, sicut mihi videtur, imitatus. Postea vero ex clarissima quasi rhetorum officina duo praestantes ingenio, Theopompus et Ephorus, ab Isoerate magistro impulsi se ad historiam eontulerunt: causas omnino numquam attigerunt. XIV. 58. Denique etiani a philosophia profectus princeps Xenophon, Socraticus iJle, post ab AristoteJe Callisthenes, comes Alexandri, scripsit historiam, et is quidem rhetorico paene more; ille autem superior leniore quodam sono est usus, et qui illum impetum oratoris non habeat, vehemens fortasse minus, sed aliquanto tamen est, ut mihi quidem vi- detur, dulcior. Minimusnatu horum omnium Timaeus, quan- tum autem iudicare possum, longe eruditissimus et rerum copia.et sententiarum varietate abundantissimus et ipsa com- positione verborum non impolitus mag-nam eloquentiam ad scribendum attulit, sed nuJlum usum forensem. 59. Haec quum ilie dixisset, Quid est, inquit, Catule? Caesar: Ubi sunt, qui Antonium Graece negant scire? quot historicos nominavit! quam scienter, quam proprie de uno quoque dixit! Id mehercule, inquit Catulus, admirans illud iam mirari desino, quod multo magis ante mirabar, hunc, quum haec nesciret, in dicendo posse tantum. Atqui, Ca- tule, inquit Antonius, non ego utilitatem aliquam ad dicen- dum aucupans horum libros et nonnullos alios, sed delecta- tionis causa, quum est otium, legere soieo. 60. Quid ergo? est, fatebor, aliquid tamen; ut, quum in sole ambulem, etiamsi ego ob aliud ambulem, fieri natura tamen, ut colo- rer, sie, quum istos libros ad Misenum — nam Romae vix licet — studiosius legerim, sentio illorum tactu ora- tionem meam quasi eolorari. Sed ne latius hoc vobis patere videatur, haec dumtaxat in Graecis intelligo, quae ipsi, qui scripserunt, voluerunt vulgo intelligi: 61. in philosophosLIB. II. CAP. 13—15. §. 56 — 65. 73 vestros si quando ineidi, deceptus indicibus librorum, qui sunt fere inscripti de rebus notis et illustribus, de virtute, de iustitia, de honestate, de voluptate, verbum prorsus nullum intelligo; ita sunt angustis et concisis disputationibus ilii- gati. Poetas omnino quasi alia quadam lingua locutos non conor attingere. Cum his me, ut dixi, oblecto, qui res gestas aut orationes scripserunt suas aut qui ita loquuntur, ut vi- deantur voluisse esse nobis, qui non sumus eruditissimi, familiares. XV. 62. Sed illuc redeo: videtisne, quantum munus sit oratoris historia? Haud scio an flumine oratio- nis et varietate maximum; neque eam reperio usquam se- paratim instructam rhetorum praeceptis; sita sunt enim ante oeulos. Nam quis nescit primam esse historiae legem, ne quid falsi dicere audeat? deinde ne quid veri non audeat? ne quae suspieio gratiae sit in scribendo ? ne quae simulta- tis? 63. Haec scilicet fundamenta nota sunt omnibus. Ipsa autem exaedificatio posita est in rebus et verbis. Rerum ra- tio ordinem temporum desiderat, regionum descriptionem^ vult etiam, quoniam in rebus magnis memoriaque dignis con- siliaprimum, deindeacta , postea eventus exspectentur, et de consiliis significari quid scriptor probet etin rebus geslis declarari non solum quid actum aut dictum sit, sed etiam quoi^odo; et quum de eventu dicatur, ut causae explicentur omnes vel casus vel sapientiae vel temeritatis hominumque ipsorum non solum res gestae, sed etiam qui fama ac no- mine excellant, de cuiusque vita atque natura. 64. Verborum autem ratio et genus orationis fusum atque tractum et cum lenitate quadam aequabili profluens sine hac iudiciali aspe- ritate et sine sententiarum forensibus aculeis persequendum est. Harum tot tantarumque rerum videtisne ulla esse prae- cepta, quae in artibus rhetorum reperiantur? In eodem silentio multa alia oratorum officia iacuerunt, cohortationis praecepta, consolationis admonita; quaetra ctanda sunt omnia disertissime, sed locum suum in his arti- bus , quae traditae sunt, habent nullum. 65. Atque in hoc genere illa quoque est infinita silva, quod oratori plerique, ut etiam Crassus ostendit, duo genera ad dicendum dederunt; unum de certa definitaque causa, quales sunt, quae in liti-74 DE ORATORE bus, quae in deliberationibus versantur; addat, si quis vo- let, etiam laudationes: alterum, quod appellant omnes fere scriptores, explicat nemo, infinitam g-eneris sine tempore et sine persona quaestionem. Hoc quid et quantum sit, quum dicunt, intellig-ere mihi non videntur. 66. Si enim est orato- ris, quaecumque res infinite posita sit, de ea posse dicere, dicendum erit ei, quanta sit solis magnitudo, quae forma terrae; de mathematicis, de musicis rebus non poterit quin dicat hoc onere suscepto recusare. Denique ei, qui profite- tur esse suum non solum de eis controversiis, quae tempo- ribus et personis notatae sunt, hoc est, de omnibus forensi- bus, sed etiam de generum infinitis quaestionibus dicere, nullum potest esse genus orationis, quod sit exceptum. XVI. 67. Sed si illam quoque partem quaestionum oratori volumus adiung-ere vag-am et liberam et late patentem, ut de rebus bonis aut malis, expetendis aut fugiendis, honestis aut tur- pibus, utilibus aut inutilibus, de virtute, de iustitia, de con- tinentia, de prudentia, de magnitudine animi, de liberalitate, de pietate, de amicitia, de officio, de fide, de caeteris virtu- tibus conlrariisque vitiis dicendum oratori putemus; item- que de re publica, de imperio, de re militari, de disciplin» civitatis, de hominum moribus: adsumamus eam quoque partem, sed ita, ut sit circumscripta modicis regionibus. 68. Equidem omnia, quae pertinent ad usum civium, morem hominum, quae versantur in consuetudine vitae, in ratione rei publicae, in hac societate civili, in sensu hominis com- muni, in natura, in moribus, comprehendenda esse oratori puto; si minus, ut separatim de his rebus philosophorum more respondeat; at certe, ut in causa prudenter possit in- texere; hisce autem ipsis de rebus ut ita loquatur, uti ei, qui iura, qui leges, qui civitates constituerunt, locuti sunt, simpliciter et splendide, sine ulla serie disputationum et sine ieiuna concertatione verborum. 69. Hoc loco ne qua sit ad- miratio, si tot tantarumque rerum nulla a me praecepta po- nentur, sic statuo: Ut in caeteris artibus, quum tradita sint cuiusque artis difficillima, reliqua, quia aut faciliora aut si- milia sint, tradi non necesse esse; ut in pictura, qui hominum speciem pingere perdidicerit, posse eum cuiusvis vel for-LIB. II. CAP. 15 — 17. S. 65 — 72. 75 mae vel aetatis, etiamsi non didicerit, pingere neque esse periculum, qui leonem aut taurum pingat egregie, ne idem in multis aliis quadrupedibus facere non possit*. — neque est omnino ars ulla, in qua omnia, quae illa arte effici pos- sint, a doctore tradantur; sed qui primarum et certarum re- rum genera ipsa didicerunt, reliqua per se non incommode persequuntur—: 70. similiter arbitror in hac sive ratione sive exercitatione dicendi, qui illam vim adeptus sit, ut eorum mentes, qui aut de re publica aut de ipsius rebus aut de iis, contra quos aut pro quibus dicat, cum aliqua statuendi po- testate audiant, ad suum arbitrium movere possit, illum de toto illo g-enere reliquarum orationum non plus quaesiturum esse, quid dicat, quam Polyclitum illum, quum Herculem fingebat, quemadmodum pellem aut hydram fingeret, etiamsi haec numquam separatim facere didicisset. XVII. 71. Tum Catulus: Praeclare mihi videris, Antoni, posuisse, inquit, ante oculos, quid discere oporteret eum, qui orator esset futurus, quid, etiamsi non didicisset, ex eo, quod didicisset, adsumeret. Deduxisti enim totum hominem in duo genera solum causarum, caetera innumerabilia exer- citationi et similitudini reliquisti. Sed vide ne in istis duo- bus generibus hydra tibi sit et pellis, Hercules autem et alia opera maiora in illis rebus, quas praetermittis, relinquantur. Non enim mihi minus operis videtur de universis g^eneribus rerum quam de singulorum causis ac multo etiam maius de natura deorum quam de hominum litibus dicere. Non est ita, inquit Antonius. 72. Dieam mim tibi, Catule, non tam doctus quam, id quod estmaius, expertus. Omnium cae- terarum rerum oratio, mihi crede, ludus est homini non he- beti neque inexercitato neque communium litterarum et poli- tioris humanitatis experti: in causarum contentionibus ma- gnum est quoddam opus atque haud sciam an de humanis operibus longe maximum: in quibus vis oratoris plerumque ab imperitis exitu et victoria iudicatur; ubi adest armatus adversarius, qui sit et feriendus et repellendus; ubi saepe is, qui rei dominus futurus est, alienus atque iratus aut etiam amicus adversario et inimicus tibi est; quum aut docendus is est aut dedocendus aut reprimendus aut incitandus aut76 DE ORATORE omni ratione ad tempus, ad causam oratione moderandus; in quo saepe benevolentia ad odium, odium autem ad bene- voientiam deducendum est; aut tamquam machinatione ali- qua tum ad severitatem tum ad remissionem animi, tum ad tristitiam tum ad laetitiam est contorquendus: 73. omnium sen- tentiarum gravitate, omnium verborum ponderibus est uten- dum; accedat oportet actio varia, vehemens, plena animi, plena spiritus, plena doloris, plena veritatis. In his operi- bus si quis jllam artem comprehenderit, ut tamquam Phidias Minervae signum efficere possit, non sane, quemadmoduni in clipeo idem artifex, ut minora illa opera facere discat, laborabit. XVIII. 74. Tum Catulus: Quo ista maiora ac mirabilio- ra fecisti, eo me maior exspectatio tenet quibusnam rationi- bus quibusque praeceptis ea tanta vis comparetur; non quo mea quidem iam intersit — neque enim aetas id mea desi- derat et aliud genus quoddam dicendi non secuti sumus, qui numquam sententias de manibus iudicum vi quadam oratio- nis extorsimus ac potius placatis eorum animis tantum, quantum ipsi patiebantur, accepimus — sed tamen ista tua nullum ad usum meum, tantum cognoscendi studio adductus requiro. 75. Nec mihi opus est Graeco aliquo doctore, qui mihi pervulgata praecepta decantet, quum ipse numquam forum, numquam ullum iudicium aspexerit; ut Peripateticus ille dicitur Phormio, quum Hannibal Karthagine expulsus Ephesum ad Antiochum venisset exsul proque eo, quod eius nomen erat magna apud omnes gloria, invitatus esset ab ho- spitibus suis, ut eum, quem dixi, si vellet, audiret; quum- que is se non nolle dixisset: locutus esse dicitur homo co- piosus aliquot horas de imperatoris officio et de re mi- litari. Tum, quum caeteri, qui illum audierant, vehementer essent delectati, quaerebant ab Hannibale, quidnam ipse de illo philosopho iudicaret. Hic Poenus non optime Graece, sed tamen libere respondisse fertur, multos se deliros senes saepe vidisse, sed qui magis, quam Phormio deliraret, vi- disse neminem. Neque mehercule iniuria. 76. Quid enim aut adrogantius aut loquacius fieri potuit quam Hannibali, qui tot annis de imperio cum populo Romano omnium gentiumLIB. II. CAP. 17—19. §. 72 — 80. 77 victore certasset, Graecum hominem, qui numquam hostem, numquam castra vidisset, numquam denique minimam par- tem ullius publici muneris attigisset, praecepta de re mili- tari dare ? Hoc mihi facere omnes isti, qui de arte dicendi praecipiunt, videntur; quod enim ipsi experti non sunt, id docent caeteros. Sed hoc minus fortasse errant, quod non te, ut Hannibalem, sed pueros aut adolescentulos docere conantur. XIX. 77. Erras, Catule, inquit Antonius. Nam egomet in multos iam Phormiones incidi. Quis enim est istorum Graecorum qui quemquam nostrum quidquam intelligere ar- bitretur? Ac mihi quidem non ita molesti sunt; facile omnes perpetior et perfero. Nam aut aliquid adferunt, quod mihi non displiceat, aut efficiunt, ut me non didicisse minus poe- niteat. Dimitto autem eos non tam contumeliose quam phi- losophum illum Hannibal, et eo fortasse plus habeo etiam negotii. Sed tamen est eorum doctrina, quantum ego iudi- care possum, perridicula. 78. Dividunt enim totam rem in duas partes, in causae controversiam et in quaestionis. Cau- sam appellant rem positam in disceptatione reorum et con- troversia; quaestionem autem rem positam in infinita dubi- tatione. De causa praecepta dant; de altera parte dicendi mirum silentium est. 79. Deinde quinque faciunt quasi mem- bra eloquentiae, invenire quid dicas, inventa disponere, de- inde ornare verbis, post memoriae mandare, tum ad extre- mum agere ac pronuntiare; rem sane non reconditam. Quis enim hoc non sua sponte viderit, neminem posse dicere, nisi et quid diceret et quibus verbis et quo ordine diceret habe- ret et ea meminisset? Atque haec ego non reprehendo, sed ante oculos posita esse dico, ut eas item quattuor, quinque sexve partes vel etiam septem, quoniam aliter ab aliis dig-e- runtur, in quas est ab his omnis oratio distributa. 80. Iubent, enim exordiri ita, ut eum, qui audiat, benevolum nobis fa- ciamus et dociiem et attentum; deinde rem narrare ita, ut veri similis narratio sit, ut aperta, ut brevis; post autem di- videre causam aut proponere; nostra confirmare argumentis ac rationibus; deinde contraria refutare. Tum autem aiii conclusionem orationis et quasi perorationem collocant; alii78 DE ORATORE iubent, antequam peroretur, ornandi aut augendi eausa de- gredi* deinde eoncludere ac perorare. 81. Ne haec quiden; reprehendo; sunl enim concinne distributa; sed tamen, id quod necesse fuit ab hominibus expertibus veritatis, non pe- rite. Quae enim praecepta principiorum et narrationum esse voluerunt, ea in totis orationibus sunt conservanda. 82. Nam ego milii benevolum iudicem facilius facere possum, quum suna in <*.ursu orationis, quam quum omnia sunt inaudita; docilem £utem,non quum polliceor me demonstraturum, sed tum quum doceo et explano; attentum vero crebro tota aetione tjxcitandis mentibus iudicum, non prima denuntia- tione efficere possumus. 83. lam vero narrationem quod lubent veri similem esse et apertam et brevem, recte nos admonent; quod haec narrationis magis putant esse propria quam totius orationis, valde mihi videntur errare: omnino- que in hoc omnis est error, quod existimant artificium esse hoc quoddam non dissimile caeterorum, cuiusmodi de ipso iure civiii hesterno die Crassus componi posse dicebat: ut genera rerum primum exponerentur, in quo vitium est, si genus ullum praetermittitur; deinde singulorum partes ge- nerum, in quo et deesse aliquam partem et superare mendo- sum est; tum verborum omnium definitiones, in quibus ne- que abesse quidquam decet neque redundare. XX. 84. Sed hoc si in iure civili, si etiam in parvis aut mediocribus re- bus doctiores adsequi possunt, non idem sentio tanta hac in re tamque immensa posse fieri. Sin autem qui arbitran- tur deducendi sunt ad eos, qui haec docent, omniaiam ex- plieata et perpolita adsequentur; sunt enim innumerabiles de his rebus libri neque abditi neque obscuri. Sed videant quid velint: ad ludendumne an ad pugnandum arma sint sumpturi. Aliud enim pugna et acies, aliud ludus campus- que noster desiderat. Attamen ars ipsa ludicra armorum et gladiatori et militi prodest aliquid; sed animus acer et prae- sens et acutus idem atque versutus invictos viros efficit non difficilius arte coniuncta. 85. Quare ego tibi oratorem sic iam instituam, si pote- ro, ut quid efficere possit ante perspiciam. Sit enim mihi tinctus litteris; audierit aliquid, legerit, ista ipsa praeceptaLIB. II. CAP- 19 — 21. §. 80—89. 19 acceperit: temptabo quid deceat, quid voce, quid viribus? quid spiritu, quid lingua efficere possit. Si intelligam posse ad summos pervenire, non solum hortabor, ut elaboret, sed etiam, si vir quoque bonus mihi videbitur esse, obseerabo. Tantum ego in excellente oratore eteodem bono viro pon^ esse ornamenti universae civitati. Sin videbitur? quum omnia summa fecerit, tamen ad mediocres oratores esse venturus, permittam ipsi quid velit; molestus magno opere non ero. Sin plane abhorrebit et erit absurdus, ut se contineat aut ad aliud studium transferat, admonebo. 86. Nam neque is, qui optime potest, deserendus uilo modo est a cohortatione no- stra neque is, qui aliquid potest, deterrendus: quod alterum divinitatis mihi cuiusdam videtur, alterum, vel non facere quod non optime possis, vel facere quod non pessime fa- cias, humanitatis, tertium vero illud, clamare contra quam deceat et quam possit, hominis est, ut tu, Catule, de quodam clamatore dixisti, stultitiae suae quam plurimos testes dome- stico praeconio colligentis. 87. De hoc igitur, qui erit talis, ut cohortandus adiuvandusque sit, ita loquamur, ut ei tra- damus ea dumtaxat, quae nos usus docuit, utnobis ducibus veniat eo, quo sine duce ipsi pervenimus, quoniam meliora docere non possumus. XXI. 88. Atque ut a familiari nostro exordiar, hunc ego, Catule, Sulpicium primum in causa parvula adolescen- tulum audivi voce et forma et motu corporis et reliquis re- bus aptis ad hoc munus, de quo quaerimus, oratione autem celeri et concitata, quod erat ingenii, et verbis effervescen- tibus et paullo nimium redundantibus, quod erat aetatis. Non sum aspernatus; volo enim se efferat in adolescente fe- cunditas. Nam sicut facilius in vitibus revocantur ea, quae sese nimium profuderunt, quam, si nihil valet materies, nova sarmenta cultura excitantur, item volo esse in adoiescente, unde aliquid amputem. Non enim potest in eo esse sucus diuturnus, quod nimis celeriter est maturitatem adsecutum» 89. Vidi statim indolem neque dimisi tempus et eum sum cohortatus, ut forum sibi ludum putaret esse ad discendum, magistrum autem, quem vellet, eligeret: me quidem si audi- ret, L. Crassum. Quod iste adripuit et ita sese facturum80 DE 0RAT0RE confirmavit atque etiam addidit, gratiae scilicet causa, me quoque sibi magistrum futurum. Vix annus intercesserat ab hoc sermone cohortationis meae, quum iste accusavit C. Norbanum, defendente me. Non est credibile quid interesse mihi sit visum inter eum, qui tum erat et qui anno ante fuerat. Omnino in illud genus eum Crassi magnificum atque praeclarum natura ipsa ducebat, sed ea non satis proficere potuisset, nisi eodem studio atque imitatione intendisset at- que ita dicere consuesset, ut tota mente Crassum atque omni animo intueretur. XXII. 90. Ergo hoc sit primum in prae- ceptis meis, ut demonstremus, quem imitetur, atque ita, ut, quae maxime excellent in eo, quem imitabitur, ea diligentis- sime persequatur. Tum accedat exercitatio, qua illum, quem delegerit, imitando effingat atque exprimat, non ut multos imitatores saepe cognovi, qui aut ea, quae facilia sunt, aut etiam illa, quae insignia ac paene vitiosa, consectantur imi- tando. 91. Nihii est facilius, quam amictum imitari alicuius aut statum aut motum. Si vero etiam vitiosi aliquid est, id sumere et in eo vitiosum esse non magnum est, ut ille, qui nunc etiam, amissa voce, furit in re publica, Fufius, ner- vos in dicendo C. Fimbriae, quos tamen habuit ille, non ad- sequitur, oris pravitatem et verborum latitudinem imitatur. Sed tamen ille nec deligere scivit, cuius potissimum similis esset, et in eo ipso, quem deleg^erat, imitari etiam vitia vo- luit. 92. Qui autem ita faciet , ut oportet, primum vigilet ne- cesse est in deligendo; deinde, quem probavit, in eo, quae maxime excellent, ea diligentissime persequatur. Quid enim causae censetis esse, cur aetates extulerint singulae singula prope genera dicendi? Quod non tam facile in nostris oratoribus possumus iudicare, quia scripta, ex quibus iudicium fieri posset, non multa sane reliquerunt, quam in Graecis, ex quorum scriptis, cuiusque aetatis quae dicendi ratio voluntasque fuerit, intelligi potest. 93. Anti- quissimi fere sunt, quorum quidem scripta constent, Pericles atque Alcibiades et eadem aetate Thucydides, subtiles, acuti, breves, sententiis magis quam verbis abundantes. Non po~ tuisset accidere, ut unum genus esset omnium, nisi aliquem sibi proponerent ad imitandum. Consecuti sunt hos Critias,LLB. II. CAP. 21 — 23. S. 89—98. 81 Theramenes, Lysias. Muita Lysiae scripta sunt; nonnulla Critiae; de Theramene audimus. Omnes etiam tum retine- bant illum Pericli sucum; sed erant paullo uberiore filo. 94. Ecce tibi est exortus Isocrates, magister istorum omnium, cuius e ludo tamquam ex equo Troiano meri principes ex- ierunt; sed eorum partim in pompa, partim in acie illustres esse voluerunt. XXIII. Atqui et illi, Theopompi, Ephori, Phi- listi, Naucratae multique alii naturis differunt; volunlate autem similes sunt et iiVter sese et magistri; et ii, qui se ad causas contulerunt, ut Demosthenes, Hyperides, Lycurg-us, Aeschines, Dinarchus aliique complures, etsi inter se pares non fuerunt, tamen omnes sunt in eodem veritatis imitandae g-enere versati, quorum quamdiu mansit imitatio, tamdiuge- nus illud dicendi studiumque vixit: 95. posteaquam, exstin- ctis his, omnis eorum memoria sensim obscurata est et evanuit, alia quaedam dicendi moliiora ac remissiora genera viguerunt. Inde Demochares, quem aiunt sororis fllium fu- isse Demostheni; tumPhalereus ille Demetrius, omnium isto- rum mea sententia politissimus, aliique horum similes ex- stiterunt. Quae si volemus usque ad hoc tempus persequi, Inteiligemus, ut hodie Alabandensem illum Meneclem et eius fratrem Hieroclem, quos ego audivi, tota imitetur Asia, sic semper fuisse aliquem, cuius se similes plerique esse vellent. 96. Hanc igitur simiiitudinem qui imitatione adsequi vo- let, quum exercitationibus crebris atque magnis tum scriben- do maxime persequatur. Quod si hic noster Sulpicius face- ret, multo eius oratio esset pressior; in qua nunc interdum, ut in herbis rustici solent dicere in summa ubertate, inest luxuries quaedam, quae stilo depascenda est. 97. Hic Sul- picius, Me quidem, inquit, recte mones, idque mihi gratum est; sed ne te quidem, Antoni, multum scriptitasse arbitror. Tum iile, Quasi vero, inquit, non ea praecipiam aiiis, quae mihi ipsi desint: sed tamen ne tabuias quidem conflcere existimor. Verum et in hoc ex re famiiiari mea et in illo ex eo, quod dico, quantulum id cumque est, quid faciam iudicari potest. 98. Atque esse tamen muitos videmus, qui neminem imitentur et suapte natura, quod velint, sine cuiusquam simi- litudine consequantur; quod et in vobis animadverti recte cic. I. 2. 682 DE ORATORE potest, Caesar et Cotla; quorum alter inusitatum nostris qui- dem oratoribus leporem quemdam et salem, alter aeutissi- mum et subtilissimum dicendi g-enus est consecutus: neque vero vester aequalis Curio, patre mea sententia vel eloquen- tissimo temporibus illis, quemquam mihi magno opere vide- tur imitari; qui tamen verborum gravitate et elegantia et co- pia suam quamdam expressit quasi formam figuramque di- cendi; quod ego maxime iudicare potui in ea causa, quam ille contra me apud centumviros pro fratribus Cossis dixit; in qua nihil iili defuit, quod non modo copiosus, sed eliam sapiens orator habere deberet. XXIV. 99. Verum ut aliquando ad causas deducamus illum, quem constituimus, et eas quidem, in quibus pluscu- lum neg-otii est, iudiciorum atque litium — riserit aliquis fortasse hoc praeceptum; est enim non tam acutum quam necessarium magisque monitoris non fatui quam eruditi ma- gistri —: hoc ei primum praecipiemus, quascumque cau- sas erit tractaturus, ut eas diligenter penilusque cognoscat. 100. Hoc in ludo non praecipitur: faciies enim causae ad pueros deferuntur. Lex peregrinum vetat in murum ascen- dere; ascendit; hostes reppulit: accusatur. Nihil est nego- tii, eiusmodi causam cognoscere: recte igitur nihil de cau- sa discenda praecipiunt; haec est enim in ludo causarum formula fere. At vero in foro tabulae, testimonia, pacta conventa, stipulationes, cognationes, adfinitates, decreta, responsa, vita denique eorum, qui in causa versantur, tota cognoscenda est; quarum rerum negligentia plerasque cau~ sas et maxime privatas — sunt enim multo saepe obscurio- res — videmus amitti. 101. Ita nonnulli, dum operam suam multam existimari volunt, ut toto foro volitare et a causa ad causam ire videantur, causas dicunt incognitas. In quo est illa quidem magna ofFensio vel neglig-entiae, susceptis rebus, vel perfidiae, receptis; sed etiam illa maior opinione, quod nenio potest de ea re, quam non novit, non turpissime di- cere. Ita dum inertiae vituperationem, quae maior est, con- temnunt, adsequuntur etiam illam, quam magis ipsi fugiunt, tarditatis. 102. Equidem soleo dare operam, ut de sua quis- que re me ipse doceat et ut ne quis alius adsit, quo liberiusLIB. II. CAP. 24—25, §. 102 — 107. 83 loquatur, et agere adversarii causam, ut ille agat suam et quidquid de sua re cogitarit, in medium proferat. Itaque quum iile discessit, tres personas unus sustineo summa ani- mi aequitate, meam, adversarii, iudicis. Qui locus est taiis, ut plus habeat adiumenti quam incommodi, hunc iudico esse dicendum; ubi plus mali quam boni reperio, id totum ab- dico atque eiicio. 103. Ita adsequor, ut alio tempore cogl- tem quid dicam et alio dicam; quae duo plerique ingenio freti simul faciunt. Sed certe eidem illi melius aliquanto di- cerent, si aliud sumendum sibi tempus ad cogitandum, aliud ad dicendum putarent. 104. Quum rem penitus causamque cognovi, statim occurrit animo quae sit causa ambigendi. Nihil est enim, quod inter homines ambigatur, sive ex crimine causa con- stat, ut facinoris, sive ex controversia, ut hereditatis, sive ex deliberatione, ut belli, [sive ex persona, ut laudis,] sive ex disputatione, ut de ratione vivendi; in quo non aut quid factum sit aut fiat futurumve sit quaeratur aut quale sit aut quidvocetur. XXV. 105. Ac nostrae fere causae, quae quidem sunt criminum, plerumque infitiatione defenduntur. Nam et de pecuniis repetundis, quae maximae sunt, negan- da fere sunt omnia; et de ambitu raro illud datur, ut possis liberalitatem atque benignitatem ab ambitu atque largitione seiungere. De sicariis, de veneficiis, de peculatu infitiari necesse est. Id est ig-itur genus primum causarum in iudiciis ex controversia facti; in deliberationibus plerumque ex futuri, raro ex instantis aut facti. 106. Saepe etiam res non sit necne sed qualis sit quaeritur; ut quum L.Opimii causam defende- bat apud populum, audiente me, C. Carbo consul, nihil de C. Gracchi neqe negabat, sed id iure pro salute patriae factum esse dicebat; ut eidem Carboni tribuno plebis alia tum mente rem publicam capessenti P. Africanus de Ti. Graccho inter- roganti responderat iure caesum videri. Iure autem omnia defenduntur, quae sunt eius generis, ut aut oportuerit aut licuerit aut necesse fuerit aut imprudentia aut casu facta esse videantur. 107. Iam quid vocetur quaeritur, quum quo verbo quid appellandum sit contenditur; ut mihi ipsi cum hoc Sulpicio fuit in Norbani causa summa contentio. Plera 6*84 DE ORATORE que enim de iis, quae ab isto obiieiebantur, quum confite- rer, tamen ab ilio maiestatem minutam negabam; ex quo verbo lege Appuleia tota illa causa pendebat. 108. Atqixe in lioc genere causarum nonnulli praecipiunt, ut verbum il- lud, quod causam faeit, Jucide breviterque uterque definiat. Quod mihi quidem perquam puerile videri solet. Alia est enim, quum inter doctos homines de iis ipsis rebus, quae versantur in artibus, disputatur, verborum definitio, ut quum quaeritur, quid sit ars, quid sit lex, quid sit civitas. In qui- bus hoc praecipit ratio atque doctrina, ut vis eius rei, quam definias, sic exprimatur, ut neque absit quidquam neque supersit. 109. Quod quidem in illa causa neque Sulpicius fecit neque eg^o facere conatus sum. Nam quantum uterque nostrum potuit, omni copia dicendi dilatavit, quid esset ma- iestatem minuere. Etenim definitio primum reprehenso ver- bo uno aut addito aut dempto saepe extorquetur e manibus; deinde genere ipso doctrinam redolet exercitationemque paene puerilem; tum in sensum et in mentem iudicis intrare non potest. Ante enim praeterlabitur, quam percepta est. XXVI. 110. Sed in eo genere, in quo quale sit quid ambigitur, exsistit etiam ex scripti interpretatione saepe contentio, in quo nulla potest esse nisi ex ambiguo contro- versia. Nam illud ipsum, quod scriptum a sententia discre- pat, genus quoddam habet ambigui; quod tuin explicatur, quum ea verba, quae desunt, suggesta sunt; quibus additis defenditur sententiam scripti perspicuam fuisse; ex contra- riisque scriptis si quid ambigitur, non novum genus nasci- tur, sed superioris generis causa duplieatur. Idque aut num- quam diiudicari poterit aut ita diiudicabitur, ut referendis praeteritis verbis id scriptum, quodcumque defendemus, suppleatur. Ita fit, ut unum g-enus in iis causis, quae pro- pter scriptum ambiguntur, relinquatur, si est scriptum aii- quid ambig-ue. 111. Ambig-uorum autem quum plura genera sunt, quae mihi videntur ii melius nosse, qui dialectici ap- peliantur, hi autem nostri ignorare, qui non minus nosse de beant: tum illud est frequentissimum in omni consuetudine vel sermonis vel scripti, quum idcirco aliquid ambigitur, quod aut verbum aut verba sfrit praetermissa. 112. IterumLIB. II. CAP. 25 — 27. S. 107 —117. 85 autem peecant, quum genus hoc causarum, quod in scripti interpretatione versatur, ab illis causis, in quibus qualis quaeque res sit disceptatur, seiungunt. Nusquam enim tam quaeritur quale sit genus ipsum rei quam in scripto, quod totum a facti controversia separatum est. 113. Ita tria sunt omnino genera, quae in disceptationem et controver- siam eadere possint: Quid fiat, factum futurumve sit; aut: Quale sit; aut: Quomodo nominetur. Namillud quidem, quod quidam Graeci adiungunt: Rectumne factum sit, totum in eo est; Quale sit. XXVII. Sed iam ad institutum reveriar meum. 114. Quum igitur accepto causae genere cognitam rem tractare coepi, niliil prius constituo, quam quid sit il- lud, quo mihi sit referenda omnis iila oratio, quae sit pro- pria quaestionis et iudicii; deinde illa duo diligentissime con- sidero, quorum alterum commendationem habet nostram aut eorum, quos defendimus, alterum est accommodatum ad eorum animos, apud quos dicimus, ad id, quod voiu- mus, commovendos. 115. Ita omnis ratio dicendi tribus ad persuadendum rebus est nixa: ut probemus vera esse, quae defendimus; ut conciliemus eos nobis, qui audiunt; ut ani- mos eorum, ad quemcumque causa postulabit motum, vo- cemus. 116. Ad probandum autem duplex est oratori sub- iecta materies: una rerum earum, quae non excogitantur ab oratore, sed in re positae ratione traclantur: ut tabu!ae, testimonia, pacta conventa, quaestiones, leges, senatus consulta, res iudicatae, decreta, responsa, reliqua, si quae sunt, quae non ab oratore pariuntur, sed ad oratorem a causa atque a reis deferuntur; altera est, quae tota in dis- putatione et in argumentatione oratoris collocata est. 117. Ita in superiore genere de tractandis argumentis, in hoc au- tem etiam de inveniendis cogitandum est. Atque isti qui- dem, qui docent, quum causas in plura genera secuerunt, singulis generibus argumentorum copiam sug-gerunt. Quod etiamsi ad instituendos adolescentuios magis aptum est, ut, simulac posita causa sit,habeant quo se referant, unde sta- tim expedita possint argumenta depromere; tamen et tardi ingenii est rivulos consectari, fontes rerum non videre, et86 DE ORATORE iam aetatis est ususque nostri a capite quod velimus arces- sere et unde omnia manent videre. 118. Et primum genus illud earum rerum, quae ad ora- torem deferuntur, meditatum nobis in perpetuum ad omnem usum similium rerum esse debebit. Nam et pro tabuiis et contra tabulas et pro testibus et contra testes et pro quae- stionibus et contra quaestiones et item de caeteris rebus eiusdem generis vei separatim dicere solemus de genere uni- verso vel definite de singulis temporibus, hominibus, causis; quos quidem locos — vobis hoc, Cotta et Sulpici, dico — muita commentatione atque meditatione paratos atque expe- ditos habere debetis. 119. Longum est enim nunc me ex- plicare, qua ratione aut confirmare aut infirmare testes, ta- bulas, quaestiones oporteat. Haec sunt omnia ingenii vel mediocris, exercitationis autem maximae; artem quidem et praecepta dumtaxat hactenus requirunt, ut certis dicendi lu- minibus ornentur. 120. Itemque illa, quae sunt alterius ge- neris, quae tota ab oratore pariuntur, excogitationem non habent difficilem, explicationem magis illustrem perpolitam- que desiderant. Itaque quum haec duo nobis quaerenda sint in causis, primum quid, deinde quomodo dicamus; al- terum, quod totum arte tinctum videtur, tametsi artem requi- rit, tamen prudentiae est paene mediocris quid dicendum sit videre; alterum est, in quo oratoris vis illa divina virtus- que cernitur, ea, quae dicenda sunt, ornate, copiose varie- que dicere. XXVIII. 121. Quare illam partem superiorem, quoniam semel ita vobis placuit, non recusabo quo minus perpoliam atque conficiam«— quantum consequar, vos iu- dicabitis —: quibus ex locis ad eas tres res, quae ad fidem faciendam solae valent, ducatur oratio, ut et concilientur animi et doceantur etmoveantur; haec sunt enim tria. Ea vero quemadmodum illustrentur, praesto est, qui omnes do- cere possit, qui hoc primus in nostros mores induxit, qui maxime auxit, qui solus effecit. 122. Namque ego, Catule, — dicam enim non reverens adsentandi suspicionem —, ne- minem esse oratorem paullo illuslriorem arbitror neque Graecum neque Latinum, quem aetas nostra tulerit, quem non et saepe et diligenter audierim. Itaque si quid est inLIB. II. CAP. 27 —29. §.117 — 126. 87 me, quod iam sperare videor, quoniam quidem vos, his in- geniis homines, tantum operae mihi ad audiendum datis, ex eo est, quod nihil quisquam umquam me audiente egit ora- tor, quod non in memoria mea penitus insederit. Itaque ego is, qui sum, quantuscumque sum adiudicandum, omni- bus auditis oratoribus, sine ulia dubitatione sic statuo et iu- dico, neminem omnium tot et tanta, quanta sint in Crasso, habuisse ornamenta dicendi. 123. Quamobrem, si vos quo- que hoc idem existimatis, non erit, ut opinor, iniqua par- titio, si, quum ego hunc oratorem, quem nunc fingo, ut in- stitui, crearo, aiuero, confirmaro, tradam eum Crasso et vestiendum et ornandum. 124. Tum Crassus: Tu vero, inquit, Antoni, perge, ut instituisti. Neque enim est boni neque liberalis parentis, quem procrearis et eduxeris, eum non et vestire et ornare, praesertim quumte locupletem esse negare non possis. Quod enim ornamentum, quae vis, qui animus, quae dignitas illi oratori defuit, qui in causa peroranda non dubitavit excitare reum consularem et eius diioricare tunicam et iudicibus ci- catrices adversas senis imperatoris ostendere? qui idein, hoc accusante Sulpicio, quum hominem seditiosum furio- sumque defenderet, non dubitavit seditiones ipsas ornare ac demonstrare gravissimis verbis multos saepe impetus po- puli non iniustos esse, quos praestare nemo posset; mul- tas etiam e re publica seditiones saepe esse factas, ut quum reges essent exacti, ut quum tribunicia potestas constituta? illam Norbani seditionem ex luctu civium et ex Caepionis odio, qui exercitum amiserat, nequereprimi potuisse et iure esse conflatam? 125. Potuit hic locus tam anceps, tam inauditus, tam lubricus, tam novus sine quadam incredibili vi ac facultate dicendi tractari? Quid ego de Cn. Mallii, quid de Q. Regis commiseratione dicam? quid de aliis innumera- bilibus? in quibus non hoc maxime enituit, quod tibi omnes dant, acumen quoddam singulare, sed haec ipsa, quaenunc ad me delegare vis, ea semper in te eximia et praestantia fuerunt. XXIX. 126. Tum Catulus: Ego vero, inquit, in. vobis hoc maxime admirari soleo, quod, quum inter vos in dicendo dissimillimi sitis, ita tamen uterque vestrum dicat,88 DE ORATORE ut ei nihil neque a natura denegatum neque a doctrina noo delatum esse videatur. Quare, Crasse, neque tu tua suavi- tate nos privabis, ut, si quid ab Antonio aut praetermissum aut relictum sit, non explices; neque te, Antoni, si quid non dixeris, existimabimus non potuisse potius, quam a Crasso dici maluisse. 127. Hic Crassus: Quin tu, inquit, Antoni, omittis ista, quae proposuisti, quae nemo horum desiderat; quibus ex locis ea, quae dicenda suntin causis, reperiantur. Quae quamquam abs te novo quodam modo praeclareque dicuntur, sunt tamen et re faciliora et prae- ceptis pervagata: illa deprome nobis unde adferas, quae saepissime tractas semperque divinitus. 128. Depromam equidem, inquit, et quo facilius id o te exig-am, quod petam, nihil tibi a me postulanti recusa- bo. Meae totius orationis et istius ipsius facultatis, quam modo Crassus in caeium verbis extulit, tres sunt ratio- nes, ut ante dixi: una conciliandorum hominum, altera docendorum, tertia concitandorum. 129. Harum trium par- tium prima ienitatem orationis, secunda acumen, tertia vim desiderat. Nam hoc necesse est, ut is, qui nobis causam adiudicaturus sit, aut inclinatione voluntatis propendeat in nos aut defensionis argumentis adducatur aut animi permo- tione cog*atar. Sed quoniam illa pars, in qua rerum ipsarum expiicatio ac defensio posita est, videtur omnem huius ge- neris quasi doctrinam continere, de ea primum loquemur et pauca dicemus. Pauca enim sunt, quae usu iam tractata et animo quasi notata habere videamur. XXX. 130. Ac tibi sapienter monenti, Crasse, libenter adsentiemur, ut singrb iarum causarum defensiones, quas solent magistri pueris tradere, relinquamus, aperiamus autem capita ea, unde omnis ad omnem et causam et orationem disputatio ducitur» Neque enim, quotiens verbum aliquod est scribendum no- bis, totiens eius verbi litterae sunt cogitatione conquiren- dae-, nec quotiens causa dicenda est, totiens ad eius causae seposita argumenta revoivi nos oportet, sed habere certos locos, qui, ut litterae ad verbum scribendum, sic illi ad causam explicandam statim occurrant. 131. Sed hi loci ei demum oratori prodesse possunt, qui est versatus in rebusLIB. II. CAP. 29 — 31. §.126 — 134. 89 vel usu, quem aetas denique adfert, vel audilione et cogi- tatione, quae studio et diligentia praecurrit aetatem. Nam si tu mihi quamvis eruditum hominem adduxeris, quamvis acrem et acutum in cogitando, quamvis ad pronuntiandum expeditum, si erit idem in consuetudine civitatis, in exem- plis, in institutis, in moribus ac voluntatibus civium suorurn hospes, non multum ei loci proderunt ilJi, ex quibus argu- menta promuntur. Subacto mihi ingenio opus est, ut agro non semelarato, sediterato, quo meiiores fetus possit et grandiores edere. Subactio autem est usus, auditio, lectio, litterae. 132. Ac primum naturam causae videat, quae num- quam latet, factumne sit quaeratur, an quale sit, an quod nomen habeat; quo perspecto statim occurrit naturali qua- dam prudentia, non his subductionibus, quas isti docent, quid faciat causam, id est, quo sublato controversia stare non possit; deinde quid veniat in iudicium, quod isti sic iubent quaerere: Interfecit Opimius Gracchum. Quid facit causam? quod rei publicae causa quum ex senatus con~ sulto ad arma vocasset. Hoc tolle, causa non erit. At id ipsum negat contra leges licuisse Decius. Veniet igitur in iu- dicium: Licueritne ex senatus consulto servandae rei pu- blicae causa? Perspicua sunt haec quidem et in vulgari pru- dentia sita; sed illa quaerenda: quae et ab accusatore efe a defensore argumenta ad id, quod in iudicium venit, spe- ctantia debent adferri. XXXI. 133. Atque hic illud viden- dum est, in quo summus est error istorum magistrorum, ad quos liberos nostros mittimus, non quo hoc quidem ad di- cendum magno opere pertineat, sed tamen ut videatis, quam sit genus hoc eorum, qui sibi eruditi videntur, hebes atque impolitum; constituunt ejiim in partiendis orationum modis duo g*enera causarum: unum appellant, in quo sine perso- nis atque temporibus de universo genere quaeratur; alterum, quod personis certis et temporibus definiatur, ignari omnes controversias ad universi generis vim et naturam referri. 134. Nam in ea ipsa causa, de qua ante dixi, nihil pertinet ad oratoris locos Opimii persona, nihilDecii. De ipso enim universo genere infinita quaestio est, num poena videaturDE ORATORE esse adficiendus, qui civem ex senatus consulto patriae conservandae causa interemerit, quum id per leges non li- ceret. Nulla denique est causa, in qua id, quod in iudicium venit, reorum personis ac non generum ipsorum universa . dubitatione quaeratur. 135. Quin etiam in iis ipsis, ubi de facto ambigitur, ceperitne pecunias contra leges P. Decius, argumenta et criminum et defensionis revocentur oportet ad genus et ad naturam universam: quod sumptuosus, de lu- xurie; quod alieni appetens, de avaritia; quod seditiosus, de turbulentis et malis civibus; quod a multis arguitur, de genere testium; contraque, quae pro reo dicentur, omnia necessario a tempore atque homine ad communes rerum et g-enerum summas revolventur. 136. Atque haec forsitan homini non omnia, quae sunt in naturarerum, ceieriter ani- mo comprehendenti permulta videantur, quae veniant in iu- dicium tum, quum de facto quaeratur; sed tamen criminum «lultitudo est, non defensionum aut locorum infinita. XXXII. 137. Quae vero, quum de facto non ambigitur, quaeruntur, qualia sint, ea si ex reis numeres, et innume- rabilia sunt et obscura; si ex rebus, valde et modica et il- lustria. Nam si Mancini causam in uno Mancino ponimus, quotienseumque is, quem pater patratus dediderit, receptus non erit, totiens causa nova nascetur. Sin iiia controversia causam facit, videaturne ei, quem pater patratus dediderit, si is non sit receptus, postliminium esse, nihil ad artem di- cendi nec ad argumenta defensionis Mancini nomen pertinet. 138. Ac, si quid adfert praeterea hominis aut dignitas aut in- dignitas, extra quaestionem est et ea tamen ipsaoratio aduni- versi generis disputationem referatur necesse est. Ilaec ego non eo consilio disputo, ut homines eruditos redarguam; quamquam reprehendendi sunt, qui in genere definiendo istas causas describunt in personis et in temporibus positas esse. 139. Nam etsi incurrunt tempora et personae, tamen intelli- gendum est non ex iis, sed ex genere quaestionis pendere eausas. Sed hoc nihil ad me; nullum enim nobis certamen cum istis esse debet. Tantum satis est intelligi,ne hoc qui- dem eos consecutos, quod in tanto otio etiam sine hac forensi exercitatione efficere potuerunt, ut genera rerumLIB. II. CAP. 31 — 33. S. 134—143. 91 ^discernerent eaque paulio subtilius expliearent. 140. Verum hoc, ut dixi, nihil ad me. Illud ad me ac multo etiam ma- gis ad vos, Cotta noster et Sulpici: quomodo nunc se isto- rum artes habent, pertimescenda est multitudo causarum; est enim infinita, si in personis ponitur; quot homines, tot causae; sin ad generum universas quaestiones referunlur, ita modicae et paucae sunt, ut eas omnes diiigentes et me- mores et sobrii oratores percursas animo et prope dicam decantatas habere debeant; nisi forte existimatis a M\ Cu- rio causam didicisse L. Crassum et ea re multa attulisse, quamobrem postumo non nato Curium tamen heredem Co- ponii esse oporteret. 141. Nihil ad copiam argumentorum neque ad causae vim ac naturam nomen Coponii aut Curii pertinuit; in genere erat universo rei negotiique, non in tempore ac nominibus, omnis quaestio*. Quum scriptum ita sit, si mihi filius genitur , isque prius moritur, et caelera, tum mihi ille sit heres ; si natus filius non sit, videaturne is, qui filio mortuo institutus heres sit, heres esse: perpetui iuris et universi generis quaestio non hominum nomina, sed rationem dicendi et arg-umentorum fontes desiderat. XXXIII. 142. In quo etiarn isti nos iuris consulti impediunt a discen- doque deterrent. Video enim in Catonis et in Bruti libris nominatim fere referri, quid aiicui de iure viro aut mulieri responderit; credo, ut putaremus in hominibus, non in re consuitationis aut dubitationis causam aliquam fuisse: ut, quod homines innumerabiles essent, debilitati aiurecogno- scendo voluntatem discendi simui cum spe perdiscendi abiiceremus. Sed haec Crassus aiiquando nobis expediet et exponet descripta generatim. Est enim, ne forte nescias, heri nobis iiie hoc, Catuie, poiiicitus, ius civile, quod nunc diffusum et dissipatum esset, in certa genera coacturum et ad artern facilem redacturum. 148. Et quidem, inquit Catulus, haud- quaquam id est difficile Crasso, qui et, quod disci potuit de iure, didicitet, quodiis, qui eum docuerunt, defuit, ipse adferet; ut, quae sint in iure, vel acute describere vel or- nate iilustrare possit. Erg-o ista, inquit Antonius, tum a €rasso discemus, quum se de turba et a subselliis in otium,02 DE 0RAT0RE ut cogitat, soliumque contulerit. 144. Iam id quidem saepe? inquit Catulus, ex eo audivi, quum diceret sibi certum esse a iudiciis causisque discedere; sed, ut ipsi soieo dicere, non licebit. Neque enim auxilium suum saepe a viris bonis frustra implorari patietur neque id aequo animo feret eivi- tas; quae si voce L. Crassi carebit, ornamento quodam sese spoliatam putabit. Nam hercle, inquit Antonius, si tiaee vere a Catulo dicta sunt, tibi mecum in eodem est pistrino, Crasse, vivendum; et istam oscitantem[et dormitantemjsa- pientiam Scaevolarum et caeterorum beatorum otio conce- damus. 145. Adrisit hic Crassus leniter et, Pertexe modo, inquit, Antoni, quod exorsus es. Me tamen ista oscitans sapientia, simulatque ad eam confugero, in libertatem vin- dicabit. XXXIV. Huius quidem loci, quem modo sum exorsus, hic est finis, inquit Antonlus; quoniam intellig-eretur non in hominum innumerabilibus personis neque in infinita tempo- rum varietate, sed in generum causis atque naturis omnia sita esse, quae in dubium vocarentur; genera autem esse definita non solum numero, sed etiam paucitate; ut eara materiem orationis, quae cuiusque esset generis, studiosi qui essent dicendi, omnibus locis descriptam, instructam ornatamque comprehenderent, rebus dico et sententiis. 146. Ea vi sua verba parient, quae semper satis ornata mihi quidem videri soient, si eiusmodi sunt, ut ea res ipsa pe- perisse videatur. Ac si verum quaeritis, quod mihi quidem videatur — nihil enim aliud adfirmare possum nisi senten- tiam et opinionem meam —: hoc instrumentum causarum et generum universorum in forum deferre debemus neque? ut quaeque res delata ad nos erit, tum denique scrutari lo- cos, ex quibus argumenta eruamus; quae quidem omnibus, qui ea mediocriter modo considerarint, studio adhibito et usu, pertractata esse possunt; sed tamen animus referen- dus est ad ea capita et ad illos, quos saepe iam appellavi, locos, ex quibus omnia ad omnem orationem inventa ducuntur, 147. Atque hoc totum est sive artis siveanimadversionis sive consuetudinis nosse regiones, intra quas venere et perve- stiges, quod quaeras. Ubi eum iocum omnem cogitationeLIB. II, CAP. 34 — 36. §. 143 — 152. 93 saepseris, si modo usu rerum percallueris, nihil te effu- giet atque omne, quod erit in re, oceurret atque incidet. XXXV. Et sic, quum ad inveniendum in dicendo tria sint: acumen, deinderatio, quamlicet, sivolumus, appeilemus1 artem, tertium dilig*entia; non possum equidem non ing-enio primas concedere; sed tamen ipsum ingenium diligentia etiam ex tarditate incitat: 148. diligentia, inquam, quae quum omnibus in rebus tum in causis defendendis plurimum valet. Ilaec praecipue colenda est nobis, haec semper ad- hibenda, haec nihil est quod non adsequatur. Causa ut pe- nitus, quod initio dixi, nota sit, diligentia est; ut adversa- rium attente audiamus atque ut eius non solum sententias, sed etiam verba omnia excipiamus, vultus denique perspi- ciamus omnes, qui sensus animi pierumque indicant, dili- gentia est: 149. [id tamen dissimulanter facere, ne sibi ille aiiquid proficere videatur, prudentia est;] deinde ut in iis locis, quos proponam paullo post, pervolvatur animus, ut penitus insinuet in causam, ut sit cura et cogitatione inten- tus, diligentia est; ut his rebus adhibeat tamquam lumen aliquod memoriam, ut vocem, ut vires, diligentia est. 150. Inter ingenium quidem et diligentiam perpaullum loci reli- quum est arti. Ars demonstrat tantum, ubi quaeras, atque ubi sit iilud, quod studeas invenire; reliqua sunt in cura, attentione animi, cogitatione, vigilantia, adsiduitate, labore; complectar uno verbo, quo saepe iam usi sumus, diiigen- tia; qua unafvirtute omnes] virtutes reliquae continentur. 151. Nam orationis quidem copia videmus ut abundent phi- losophi, qui, ut opinor — sed tu haec, Catule, melius — nulla dant praecepta dicendi nee idcirco minus, quaecumque res proposita est, suscipiunt, de qua copiose et abundanter lo> quantur. XXXYI. 152. Tum Catulus: Est, inquit, ut dicis, An-. toni, ut plerique philosophi nulla tradant praecepta dicen^l et habeant paratum tamen quid de quaque re dicant. Sed Aristoteles, is, quem ego maxime adniiror, posuitquosdatfi locos, ex quibus omnis argamenti Via nori modoM:,phiIoso- phorum disputationem, sed etiam a;d hanc orationem, ,cjua in causis utimur,inveniretur; a quo quidem homineiam dudum,94 DE ORATORE Antoni, non aberrat oratio tua, sive tu similitudine illius di- vini ingenii in eadem incurris vestigia sive etiam illa ipsa legisti atque didicisti, quod quidem mihi magis veri simile videtur. Plus enim te operae Graecis dedisse rebus video, quam putaramus. 153. Tum ille, Verum, inquit, ex me audies, Catuie. Semper ego existimavi iucundiorem et pro- babiliorem huic populo oratorem fore, qui primum quam minimam artificii alicuius, deinde nullam Graecarum rerum significationem daret. Atque ego idem existimavi pecudis esse, non hominis, quum tantas res Graeci susciperent, profiterentur, agerent seque et videndi res obscurissimas et bene vivendi et copiose dicendi rationem daturos homi- nibus pollicerentur, non admovere aurem et, si palam au- dire eos non auderes, ne minueres apud tuos cives aucto- ritatem tuam, subauscultando tamen excipere voces eorum et procul quid narrarent attendere. Itaque feci, Catule, et istorum omnium summatim causas et genera ipsa g;ustavi. XXXVII. 154. Yalde hercule, inquit Catulus, timide tam- quam ad aliquem libidinis scopuium sic tuam mentem ad philosophiam appulisti, quam haec civitas aspernata num- quam est. Nam et referta quondam Italia Pythagoreorum fuit tum, quum erat in hac gente magna illa Graecia; ex quo etiam quidam Numam Pompilium, regem nostrum, fu- isse Pythag-oreum ferunt, qui annis ante permultis fuit quam ipse Pythag^oras: quo etiam maior vir habendus est, quum iliam sapientiam constituendae civitatis duobus prope sae- culis ante cognovit, quam eam Graeci natam esse senserunt; et certe non tulit ullos haec civitas aut gloria clariores aut auctoritate g*raviores aut humanitate politiores P. Africano, C. Laelio, L. Furio, qui secum eruditissimos homines ex Graecia palam semper habuerunt. 155. Atque eg-o hoc ex iis saepe audivi, quum dicerent pergratum Athenienses et sibi fecisse et multis principibus civitatis, quod, quum ad senatum legatos de suis maximis rebus mitterent, tres illius aetatis nobilissimos philosophos misissent, Carneadem et Critolaum et Diogenem. Itaque eos, dum Romae essent, et a se et ab aliis frequenter auditos; quos tu quum habe- res auctores, Antoni, miror cur philosophiae sicut ZethusLIB. II. CAP. 36—38. §. 152—160. 95 ille Pacuvianus prope beilum indixeris. 156. Minime, in- quit Antonius *. ae sie decrevi philosophari potius, utNeopto- lemus apud Ennium, paucis: nam omnino haud pia- cet. Sed tamen haec est mea sententia, quam videbar ex- posuisse. Ego ista studia non improbo, moderata modo sint*. opinionem istorum studiorum et suspicionem artificii apud eos, qui res iudicent, oratori adversariam esse arbi- tror. Imminuit enim et oratoris auctoritatem et orationis fidem. XXXVIII. 157. Sed, ut eo revocetur, unde huc de- elinavit oratio, ex tribus istis clarissimis philosophis, quos Komam venisse dixisti, videsne Diogenem eum fuisse, qui di- ceret artem se tradere bene disserendi et vera ac faisa diiudi- candi, quam verbo Graeco dLccXsxuxriv appeliaret? In hac arte, si modo est haec ars, nulium est praeceptum, quo modo verum inveniatur, sed tantum est, quo modo iudicetur. 158. Nam et omne, quod eioquimur sic, ut id aut esse dicamus aut non esse et, si simpliciter dictum sit, suscipiunt dialectici, ut iudicent, verumne sit an falsum; et, si coniuncte sit elatum et adiuncta sint aiia, iudicant, rectene adiuncta sint et verane summa sit unius cuiusque rationis et ad extremum ipsi se compungunt suis acuminibus et multa quaerendo reperiunt non modo ea, quae iam non possint ipsi dissoivere, sed et- iam quibus ante exorsa et potius detexta prope retexantur. 159. Hie nos igitur Stoicus iste nihil adiuvat, quoniam, quem- admodum inveniam quid dicam non docet; atque idem etiam impedit, quod et muita reperit, quae neg-at ullo modo posse dissoivi, et genus sermonis adfert non iiquidum, non fusum ac profluens, sed exiie, aridum, concisum ac minutum. Quod si qui probabit, ita probabit, ut oratori tamen aptum non esse fateatur. Haec enim nostra oratio muititudinis est auribus accommodanda, ad oblectandos animos, ad impel- iendos, ad ea probanda, quae non aurificis statera, sed po- pulari quadam trutina examinantur. 160. Quare istam artem totam dimittemus, quae in excogitandis argumentis muta nimium est, in iudicandis nimium loquax. Critolaum istum, quem cum Dioge-ne venisse commemoras, puto plus huic nostro studio prodesse potuisse. Erat enim ab isto Ari- stotele, a cuius inventis tibi ego videor non longe aber-m DE ORATORE rare. Atque inter hune Aristotelem, cuius et illum legi li- brum, in quo exposuit dicendi artes omnium superiorum, et illos, in quibus ipse sua quaedam de eadem arte dixit, et hos germanos huius artis magistros, hoc mihi visum est in- teresse, quod ilie eadem acie mentis, qua rerum omnium vim naturamque viderat, haec quoque aspexit, quae ad di- cendi artem, quam ille despiciebat, perlinebant; illi autem, qui hoc solum colendum ducebant, habitarunt in hac una ratione tractanda, non eadem prudentia, qua iile, sed usu in hoc uno genere studioque maiore. 161. Carneadi vero vis incredibilis illa dicendi et varietas perquam esset optan- da nobis; qui nullam umquam in illis suis disputationibus rem defendit, quam non probarit; nullam oppug-navit, quam non everterit. Sed hoc maius est quiddam, quam ab iis, qui haec tradunt et docent, postulandum sit. XXXIX. 162. Ego autem, si quem nunc rudem plane institui ad dicendum velim, his potius tradam adsiduis uno opere eamdem incudem diem noctemque tundentibus, qui omnes tenuissimas particulas atque omnia minima mansa ut nutrices infantibus pueris in os inserant. Sin sit is, qui et doctrina mihi liberaliter institutus et aliquo iam imbutus usu et satis acri ing-enio esse videatur, illuc eum rapiam, ubi iion seclusa aliqua aquula teneatur, sed unde universum flumen erumpat; qui illi sedes et quasi domicilia omnium ar- gumentorum commonstret et ea breviter illustret verbisque definiat. 163. Quid enim est, in quo haereat, qui viderit omne, quod sumatur in oratione probandum aut refellen- dum, aut ex sua sumi vi atque natura aut adsumi foris? Ex sua vi, quum aut res quae sit tota quaeratur, aut pars eius aut vocabulum quod habeat aut quippiam, rem il- lam quod attingat: extrinsecus autem, quum ea, quae sunt foris neque inhaerent in rei natura, collig-untur. 164. Si res tota quaeritur, definitione universa explicanda est, sic; Si maiestas est ampiitudo ac dignitas civitatis, is eam mi- nuit, qui exercitum hostibus populi Romani tradidit, non qui eum, qui id fecisset, populi Romani potestati tradidit. 165. Sin pars partitione, hoc modo: Aut senatui parendum de salute rei publicae fuit aut aliud consilium instituendum autLIB.IL CAP. 38—40. §.160 — 171. 97 sua sponte faciendum; aliud eonsilium, superbum; suum, adrogans; ulendum igitur fuit consilio senatus. Si ex voca- bulo, ut Carbo: Si consul est, qui consulit patriae, quid aliud fecit Opimius? 166. Sin ab eo, quod rem attingit, plu- res sunt arg-umentorum sedes ac loci. Nam et coniuncta quaeremus et g-enera et partes generibus subiectas etsimilitu- dines et dissimilitudines et contraria et consequentia et con- sentanea et quasi praecurrentia et repugiiantia et causas re- rum vestig^abimus et ea, quae ex causis orta sint; et maiora, paria, minora quaeremus. XL. 167. Ex coniunctis sic ar- gumenta ducuntur; Si pietati summa tribuenda laus est, de- betls moveri, quum Q. Metellum tam pie lugere videatis. Ex g-enere autem: Si magistratus in populi Romani esse po- testate debent, quid Norbanum accusas, cuius tribunatus vo- luntati paruit civitatis? 168. Ex parte autem ea, quae est «ubiecta g^eneri: Si omnes, qui rei publbae consulunt, cari nobis esse debent, certe inprimis imperatores, quorum con- siliis, virtute, periculis retinemus et nostram salutem et im- perii dignitatem. Ex similitudine autem: Si ferae partus suos diligunt, qua nos in liberos nostros indulgentia esse debemus? 169. At ex dissimilitudine: Si barbarorum est in diem vivere, nostra consilia sempiternum tempus spectare debent. Atque utroque in genere et similitudinis et dissimili- tudinis exempla sunt exaliorum factis aut dictis aut eventis et fictae narrationes saepe ponendae. Iamexcontrario: SiGrac- chus nefarie, praeclare Opimius. 170. Ex consequentibus: Si et ferr.o interfectus ille et tu inimicus eius cum gladio cruento comprehensus in illo ipso loco et nemo praeter te ibi visus est et causa nemini et tu semper audax, quid est quod de facinore dubitare possimus? Ex consentaneis ... ex praecur^ rentibus ... ex repugnantibus, ut olim Crassus adolescens: Non si Opimium defendisti, Carbo, idcirco te isti bonum ci- vem putabunt. Simulasse te et aliquid quaesisse perspi- cuum est, quod Ti. Gracchi mortem saepe in contionibus deplorasti, quod P. Africani necis socius fuisti, quod eam legem in tribunatu tulisti, quod semper a bonis dissedisti. 171. Ex causis autem rerum sic: Avaritiam sitollere vultis, mater eius est tollenda, luxuries. Ex iis autem, quae sunt CIC. I. 2. 798 DE ORATORE orta de causis: Si aerarii copiis et ad belli adiumenta et ad ornamenta pacis utimur, vectigalibus serviamus. 172. Ma- iora autem et minora et paria comparabimus sic: ex maiore: Si bona existimatio divitiis praestat et pecunia tanto opere expetitur, quanto gloria magis est expetenda! exminore: Hic parvae consuetudinis Causa huius mortem tam fert familiariter: Quid si ipse amasset? quid tiic mihi faciet patri? Ex pari: Est eiusdem et eripere et contra rem publicam iargiri pecunias. 173. Foris autem adsumuntur ea, quae non sua vi, sed extranea sublevantur, ut haec: Hoc verum est; dixit enim Q. Lutatius. Hoc faJsum est; habita enim quaestio est. Hoc sequi necesse est; recito enim tabulas. De quo genere toto paullo ante dixi. XLI. 174. Haec, ut brevissime dici potuerunt, ita a me dicta sunt. Ut enim si aurum cui, quod esset multifariam defossum, commonstrare vellem, satis esse deberet, si signa et notas ostenderem lo- corum, quibus cognitis ipse sibi foderet et id, quod vellet, parvo labore, nullo errore, inveniret, sic quas ego argumen- torumevolvi notas, quaerenti demonstrant, ubi sint: reliqua cura et cogitatione eruuntur. 175. Quod autem argumento- rum genus cuique causarum generi maxime conveniat, non est artis exquisitae praescribere, sed est mediocris ingenii iudicare. Neque enim nunc id agimus, ut artem aliquam di- eendi explicemus, sed ut doctissimis hominibus usus nostri quasi quaedam monita tradamus. His igitur locis in mente et cogitatione defixis et in omni re ad dicendum posita ex- citatis, nihil erit quod oratorem elfugere possit non modo in forensibus disceptationibus, sed omnino in ullo genere dicendi. 176. Si vero adsequetur, ut talis videatur, qualem se videri velit, et animos eorum ita adficiat, apud quos aget, ut eos, quocumque velit, vel trahere vel rapere possit, ni- hil profecto praeterea ad dicendum requiret. Iam illud vide- mus nequaquam satis esse, reperire quid dicas, nisi id in- ventum tractare possis. 177. Tractatio autem varia esse de- bet, ne aut cognoscat artem qui audiat aut defatigetur simi- litudinis satietate. Proponi oportet quid adferas et quare ita sit ostendere; ex iisdem illis locis interdum concludere,LIB. II. CAP. 40—43. §. 171—182. 99 relinquere alias alioque transire; saepe non proponere ac ratione ipsa adferenda quid proponendum fuerit declarare; si cui quid simiie dicas, prius ut simile dicas confirmes; de- inde quod agitur, adiungas; interpuncta argumentorum ple- rumque occulas, ne quis ea numerare possit, ut re distin- guantur, verbis confusa esse videantur. XLII. 178. Haec et properans ut apud doctos et se- midoctus ipse percurro, ut aliquando ad illa maiora venia- mus. Nihii est enim in dicendo, Catule, maius, quam ut fa- veat oratori is, qui audiet, utique ipse sic moveatur, ut im- petu quodam animi et perturbatione magis quam iudicio aut consilio regatur. Plura enim multo homines iudicant odio aut amore aut cupiditate aut iracundia aut dolore aut laetitia aut spe aut timore aut errore aut aliqua permotione mentis quam veritate aut praescripto aut iuris norma aliqua aut iu- dicii formula aut legibus. 179. Quare, nisi quid vobis aliud placet, ad illa pergamus. Paullum, inquit Catulus, etiamnunc deesse videtur iis rebus, Antoni, quas exposuisti, quod sit tibi ante explican- dum, quam illuc proficiscare, quo te dicis intendere. Quid- nam? inquit. Qui ordo tibi placeat, inquit Catulus, et quae dispositio argumentorum, in qua tu mihi semper deus videri soles. 180. Vide quam sim,inquit, deus in isto genere, Ca tule. Non hereule mihi nisi admonito venisset in mentem; ut possis existimare me in ea, in quibus nonnumquam ali- quid efficere videor, usu solere in dicendo vel casu potius incurrere. Ac res quidem ista, quam ego, quia non noram, sic tamquam ignotum hominem praeteribam, tantum potest in dicendo, ut ad vincendum nulla plus possit; sed tamen mihi videris ante tempus a me rationem ordinis et disponen- darum rerum requisisse. 181. Nam si ego omnem vim ora- toris in argumentis et in re ipsa per se comprobanda posuis- sem, tempus esset iam de ordine argumentorum et de col- locatione aJiquid dieere; sed quum tria sint a me proposita, de uno dictum; quum de duobus reliquis dixero, tum erit denique de disponenda tota oratione quaerendum. XLIII. 182. Valet igitur multum ad vincendum probari mores et instituta[et facta et vitamjeorum, qui agent causas, 7*100 DE ORATORE et eorum, pro quibus, el item improbari adversariorum ani- mosque eorum, apufd quos ag*etur7 conciliari quam maxime ad benevolentiam quum erg-a oratorem tum erga illum, pro quo dicet orator. Conciliantur autem animi dig-nitate homi- nis, rebus gestis, existimatione vitae; quae facilius ornari possunt, si modo sunt, quam fingi, si nuila sunt. Sed haec adiuvant in oratore: lenitas vocis, vultus, pudoris significa- tio, verborum comitas,- si quid persequare acrius, utinvitus et coactus facere videare. Facilitatis, liberalitatis, mansuetu- dinis, pietatis, grati animi, non appetentis, non avidi signa proferre perutiie est; eaque omnia, quae proborum, demis- sorum, non acrium, non pertinacium, non litigiosorum, non acerborum sunt, valde benevolentiam conciiiant abalienant- que ab iis, in quibus haec minus sunt. Itaque eadem sunt in adversarios ex contrario conferenda. 183. Sed g-enus hoc totum orationis in iis causis excellit, in quibus minus potest inflammari animus iudicis acri et vehementi quadam incita- tione. Non enim semper fortis oratio quaeritur, sed saepe placida, summissa, lenis, quae maxime commendat reos. Reos autem appello non eos modo, qui arguuntur, sedomnes, quorum de re disceptatur: sic enim olim loquebantur. 184. Horum igitur exprimere mores oratione iustos, integros, re- %iosos, timidos, perferentes iniuriarum mirum quiddam valet; et hoc vel in principiis vei in re narranda vel in per- orando tantam habet vim, si est suaviter et cum sensu tra- ctatum, ut saepe plus quam causa valeat. Tantum autem eflicitur sensu quodam ac ratione dicendi, ut quasi mores oratoris effing-at oratio. Genere enim quodam sententiarum et genere verborum, adhibita etiam actione ieni facilitatem- que sig-nificanti efficitur, ut probi, ut bene morati, ut boni viri esse videantur. XLIY. 185. Huic autem est illa dispar adiuncta ratio orationis, quae alio quodam g^enere mentes iudicum permovet impellitque, ut aut oderint aut diligant aut invideant aut salvum velint aut metuant aut sperent aut cupiant aut abhorreant aut laetentur aut maereant aut mise- reantur aut punire velint aut ad eos motus deducantur, si qui fmitimi sunt et propinqui his ac talibus animi permotio- nibus. 186. Atque illud optandum est oratori, ut aiiquamLIB. II. CAP. 43 — 45. §. 182—189. 101 permotionem animorum sua sponte ipsi adferant ad eausam iudiees ad id, quod utilitas oratoris feret, accommodatam. FaciJius est enim currentem, utaiunt, incitare quam com- movere languentem. Sin id aut non erit aut erit obscurius, sicut medico dilig-enti, priusquam conetur aegro adhibere medicinam, non solum morbus eius, cui mederi volet, sed etiam consuetudo valentis et natura corporis cognoscenda est, sic equidem quum aggredior in ancipiti causa et gravi ad animos iudicum pertractandos, omni mente in ea cogita- tione curaque versor, ut odorer, quam sagacissime possim, quid sentiant, quid existiment, quid exspectent, quid velint, quo deduci oratione facillime posse videantur. 187. Si se dant et, ut ante dixi, sua sponte, quo impeilimus, inclinant atque propendent, accipio quod datur et ad id, unde aliquis flatus ostenditur, vela do. Sin est integer quietusque iudex, plus est operis. Sunt enim omnia dicendo excitanda, nihil adiuvante natura. Sed tantam vim habet illa, quae recte a bono poeta dicta est flexanima atque omnium re- gina rerum oratio, ut non modo inclinantem ©xcipereaut stantem inclinare, sed etiam adversantem ae repugnantem ut imperator fortis ac bonus capere possit. XLV. 188. Haec sunt iiia, quae me ludens Crassus modo flagitabat, quum a me divinitus tractari solere diceret et in causa M\ Aquilii, Gaii Norbani nonnullisque aliis quasi praeclare acta iau- daret; quae mehercule ego, Crasse, quum a te tractantuf in causis, horrere soleo, Tanta vis animi, tantus impetus, tantus dolor oeulis, vultu, gestu, digito denique isto tuo si- gnificari solet; tantum est flumen gravissimorum optimorum- que verborum, tam integrae sententiae, tam verae, tam no- vae, tam sine pigmentis fucoque puerili, ut mihi non solum tu incendere iudicem, sed ipszincendi videaris. 189. Neque fieri potest, ut doleat is, qui audit, utode- rit, ut invideat, ut pertimescat aliquid, ut ad fletum miseri- cordiamque deducatur, nisi omnes illi motus, quos orator ad- hibere volet iudici, in ipso oratore impressi esse atque inusti videbuntur. Quodsi fictus aliquis doior suscipiendus esset et si in eiusmodi g-enere orationis nihil esset nisi falsum at- que imitatione simulatum, maior ars aliqua forsitan esset102 DE 0RAT0RE requirenda. Nunc ego, quid tibi, Crasse, quid caeteris ac- eidat, nescio: de me autem causa nulla est, cur apud ho- mines prudentissimos atque amicissimos mentiar. Non me- hercule umquam apud iudices aut dolorem aut misericordiam aut invidiam aut odium dicendo excitare volui quin ipse in commovendis iudicibus iis ipsis sensibus, ad quos iilos ad- ducere vellem, permoverer. 190. Nequeest enim facile per- ficere, ut irascatur ei, cui tu velis, iudex, si tu ipse id iente ferre videare; neque ut oderit eum, quem tu velis, nisi te ipsum flagrantem odio ante viderit; neque ad misericordiam adducetur, nisi tu ei signa doloris tui verbis, sententiis, voce, vultu, coilacrimatione denique ostenderis. Ut enim nulla materies tam faciiis ad exardescendum est, quae nisi admoto igniignem concipere possit, sie nuila mens est tam ad comprehendendam virn oratoris para*.a, quae possit in- cendi, nisi ipse inflammatus ad eam et ardens accesserit. XLYI. 191. Ac, ne hoc forte magnum ac mirabiie esse vi- deatur, hominem totiens irasci, totiens dolere, totiens omni motu animi concitari, praesertim in rebus aiienis, magna vis est earum sententiarum atque eorum locorum, quos agas tractesque dicenao, nihil ut opus sit simuiatione et fal- laciis. Ipsa enim natura orationis eius, quae suscipitur ad aliorum animos permovendos, oratorem ipsum magis etiam quam quemquam eorum, qui audiunt, permovet. 192. Et ne hoc in causis, in iudiciis, in amicorum periculis, in con- cursu hominum, in civitate, in foro accidere miremur, quum agitur non solum ingenii nostri existimatio, — nam id esset levius; quamquam, quum professus sis te id posse facere, quod pauci, ne id quidem negligendum est —, sed alia sunt maioramuito, fides, officium, diligentia, quibus rebus ad- ducti, etiam quum alienissimos defendimus, tamen eos alie- nos, si ipsi viri boni volumus haberi, existimare non pos- sumus. 193. Sed, ut dixi, ne hoc in nobis mirum esse vi- deatur, quid potest esse tam fictum quam versus, quam scaena, quam fabuiae? Tamen in hoc genere saepe ipse vidi, ut ex persona mihi ardere oculi hominis histrionis vi- derentur f spondalia dicentis,LIB. II. CAP. 45 — 49. §. 189—196. 103 Segregare abs te ausvJs aui sine illo Salamina ingredi? Neque paiernum aspectum es veritus? Numquam illum aspectum dicebat, quin mihi Telamo ira- tus furere iuctu filii videretur. At idem inflexa ad misera- bilem sonum voce: Quum aetate exacta indigem Liberum lacerasti, orbasti, exstinxti; neque Fratris necis, Neque eius gnati parvi, qui tibi in tutelam est traditus, — flens ac lugens dicere videbatur. Quae si ille histrio, coti- die quum ageret, tamen recte agere sine dolore non pot- erat, quid Pacuvium putatis in scribendo leni animo ac re- misso fuisse? Fieri nullo modo potuit. 194. Saepe enim audivi poetam bonum neminem — id quod a Democrito et Platone in scriptis relictum esse dicunt — sine inflamma- tione animorum exsistere posse et sine quodam adflatu quasi furoris. XLVII. Quare nolite existimare me ipsum, qui non heroum veteres casus fictosque luctus velim imitari atque adumbrare dicendo neque actor sim alienae personae, sed auctor meae, quum mihi M\ Aquilius in civitate retinendus esset, quae in illa causa peroranda fecerim, sine magno doiore fecisse. 195. Quem enim ego consulem fuisse, im- peratorem ornatum a senatu, ovantem in Capitolium ascen- disse meminissem, hunc quum adflictum, debilitatum, mae- rentem, in summum discrimen adductum viderem, non prius sum conatus misericordiam aliis commovere, quam miseri- eordia sum ipse captus. Sensi equidem tum magno opere moveri iudices, quum excitavi maestum ac sordidatum se- nem et quum ista feci, quae tu, Crasse, laudas, non arte, de qua quid ioquar nescio, sed motu magno animi ac do- lore, ut discinderem tunicam, ut cicatrices ostenderem. 196. Quum C. Marius maerorem orationis meae praesens ac se- dens multum lacrimis suis adiuvaret quumque ego illum crebro appellans collegam ei suum commendarem atque ipsum advocatum ad communem imperatorum fortunam de- fendendam invocarem, non fuit haec sine meis lacrimis, non sine dolore [magno] miseratio omniumque deorum et homi- num et civium et sociorum imploratio. Quibus omnibus ver- bis, quae a me tum sunt habita, si dolor abfuisset meus,104 DE ORATORE non modo non miserabilis, sed etiam irridenda fuisset ora~ tio mea. Quamobrem hoc vos doceo, Sulpici, bonus ego< videlicet atque eruditus magister, ut in dicendo irasci, ut dolere, ut fiere possitis. 197. Quamquam te quidem quid ho.c doceam, qui in accusando sodali et quaestore meo tantum incendium non oratione solum, sed etiam multo ma- gis vi et dolore et ardore animi concitaras, ut ego ad id re- stinguendum vix conarer accedere? Habueras enim tu omnia in causa superiora: vim, fugam, lapidationem, crudelitatem tribuniciam in Caepionis gravi miserabilique casu in iudi- cium vocabas; deinde principem et senatus et civitatis, M„ AemiJium, lapide percussum esse constabat; vi pulsum e- templo L. Cottam et T. Didium, quum intercedere vellent rogationi, nemo poterat negare. XLVIII. 198. Accedebat, ut haec tu adoleseens pro re publica queri summa cum di- gnitate existimarere; ego, homo censorius, vix satis honeste viderer seditiosum civem et in hominis consularis calamitate erudelem posse defendere. Erant optimi cives iudices, bo- norum virorum plenum forum, vix ut mihi tenuis quaedam venia daretur excusationis, quod tamen eum defenderem, qui mihi quaestor fuisset. Hic ego quid dicam me artem aliquam adhibuisse? Quid fecerim, narrabo. Si placuerit, vos meam defensionem in aliquo artis loco reponetis. 199. Omnium seditionum genera, vitia, pericula collegi eamque orationem ex omni rei publicae nostrae temporum varietate repetivi conclusique ita, ut dicerem, etsi omnes semper mo- lestae seditiones fuissent, iustas tamen fuisse nonnullas et prope necessarias. Tum illa, quae modo Crassus comme- morabat, egi; neque reges ex hac civitate exigi neque tri- bunos plebis creari neque plebiscitis totiens consularem po- testatem minui neque provocationem, patronam illam civi- tatis ac vindicem libertatis, populo Romano dari sine nobi- lium dissensione potuisse; ac, si iilae seditiones saluti huic civitati fuissent, non continuo, si quis motus populi factus esset, id C. Norbano in nefario crimine atque in fraude ca- pitali esse ponendum. Quodsi umquam populo Romano con- cessum esset, ut iure incitatus videretur, id quod doce- bam saepe esse concessum, nullarn illa causa iustioremLIB. II. CAP. 47 — 50. §. 196 — 202. 105 fuisse. Tum omnem orationem traduxi et converti in inere- pandam Caepionis fugam, in deplorandum interitum exerci- tus. Sic et eorum dolorem, qui lugebant suos, oratione re- fricabam et animos equitum Romanorum, apud quos tum iudices causa agebatur, ad Q. Caepionis odium, a quo erant ipsi propter iudicia abalienati, renovabam [atque revoca- bam]. XLIX. 200. Quod ubi sensi me in possessionem iudi- cii ac defensionis meae constitisse, quod et popuii benevo- lentiam mihi conciliaram, cuius etiam causam in seditiosis contionibus defenderam, et iudicum animos totos vel calami- tate civitatis vel luctu ac desiderio propinquorum vel odio< proprio in Caepionem ad causam nostram converteram, tunr admiscere huic generi orationis vehementi atque atroci ge- nus iilud alterum, de quo ante disputavi, lenitatis et man- suetudinis coepi: me pro meo sodali, qui mihi in liberum ioco more maiorum esse deberet, et pro mea omni fama prope fortunisque decernere, nihil mihi ad existimationem turpius, nihil ad dolorem acerbius accidere posse, quam si is, qui saepe aiienissimis a me, sed meis tamen civibus sa- luli existimarer fuisse, sodali meo auxilium ferre non potuis- sem. 201. Petebam a iudicibus, ut illud aetati meae, utho- noribus, ut rebus gestis, si iusto, si pio dolore me esse adfectum viderent, concederent; praesertim si in aliis cau- sis intellexissent omnia me semper pro amicorum periculis^ nihil umquam pro me ipso deprecatum. Sic in illa omni de- fensione atque causa, quod esse in arte positum videbatur, ut de lege Appuleia dicerem, ut quid esset minuere maiesta- tem explicarem, perquam breviter perstrinxi atque attigi. His duabus partibus orationis, quarum altera commendatio- nem habet, altera concitationem, quae minime praeceptis artium sunt perpoiitae, omnis est a me illa causa tractata, ut et acerrimus in Caepionis invidia renovanda et in meis moribus erga meos necessarios declarandis mansuetissimus» viderer. Ita magis adfectis animis iudicum quam doctis tua,. Sulpici, est a nobis tum accusatio victa. L. 202. Hic Sul- picius: Vere hercle, inquit, Antoni, ista commemoras. Nam ego nihil umquam vidi, quodtam e manibus elaberetur, quam rnihi tum esl elapsa iila ipsa causa. Quum enim quemad-106 DE ORATORE .xiiodum dixisti, tibi ego non iudieium, sed incendium tra- didissem, quod tuum principium, di immortales, fuit! qui timor! quae dubitatio! quanta haesitatio tractusque verbo- rum! (Jt tn illud initio, quod tibi unum ad ignoscendum ho- vmines dabant , tenuisti: te pro homine pernecessario, quae- store tuo, dicere! quam tibi primum munisti ad te audien- ut ii: qui scripserunt de dicendi ratione, arbitrati sunt, neque Tusculani atque huius ambulationis antemeridianae aut nosirae pomeridianae se-ssionis. Non enim solum acuenda nobis ne- que procudenda lingua est, sed onerandum complendumque pectus maximarum rerum et plurimarum suavitate, copia, varietate. XXXI. 122. Nostra est enim — simodo nos oratores, si in civium disceptationibus', si in pericalis, si in delibera- tionibus pubiicis adhibendi auctores et principes sumus —■, nostra est, inquam, omnis ista prudentiae doctrinaeque pos- sessio, in quam homines quasi caducam atque vacuam abun- dantes otio, nobis occupatis, involaverunt aique etiam aut irridenies oratorem, ut ille in Gorgia Socrates, cavillantur aut aliquid de oratoris arte paucis praecipiunt libellis eosque rheioricos inscribuni, quasi non iila sint propria rhetorum, quae abiisdem de iustitia, de officio, de civitatibus instituen- dis et regendis, de omni vivendi, denique etiam de naturae raiione dicuntur. 123. Quae quoniam iam aliunde non pos- surnus, sumenda sunt nobis ab iis ipsis, a quibus expilati sumus; dummodo illa ad hanc civiiem scieniiam, quo perti- nent et quam intuentur, transferamus; neque, ut ante dixi, omnem teramus in his discendis rebus aetatem; sed quum fontes viderimus, quos nisi qui ceieriter cognorit, numquam cognuscet omnino, ium, quotienscumque opus erit, ex iis tantum, quantum res petet, hauriemus. 124. Namnequetam est acris acies in naturis hominum et ingeniis, ut res iantas quisquam nisi monstratas possit videre; neque tanta tamen in rebus obscuritas, ut eas non penitus acri vir ingenio cer- nai, si modo aspexerit. In hoc igitur tanto tam immensoque campo quum liceat oratori vagari iibere atque, ubicumque constiterit, consistere in suo, facile suppeditat omnis appa- ratus ornaiusque dicendi. 125. Rerum enim eopia verborumLIB. III. CAP 30—32. §.120—129. 173 copiam gignit: et, si est honestas in rebus ipsis, de quibus dieitur, exsistit ex re naturalis quidam splendor in verbis. Sit modo is> qui dieet aut scribet, institutus iiberaliter edu- catione doctrinaque puerili et fiag-ret studio et a natura ad- iuvetur et in universorum g-enerum infmitis disceptationibus exercitatus ornatissimos scriptores oratoresque ad cog-no- scendum imitandumque delegerit, ne ille haud sane, quem- admodum verba strnat et illuminet, a magistris istis requiret. Ita facile in rerum abundantia ad orationis ornamenta sine duce natura ipsa, si modo est exercitata, delabitur. XXXII. 126. Hic Catulus; Di immortales, inquit, quan- tamrerum varietatem, quantamvim, quantam copiam, Crasse, complexus es quantisque ex angustiis oratorem educere ausus es et in maiorum suorum regno collocare! Namque ilios ve- teres doctores auctoresque dicendi nullum genus disputatio- nis a se alienum putasse accepimus semperque esse in omni orationis ratione versatos. 127. Ex quibus Eleus Hippias quum Olympiam venisset maxima illa quinquennali ceiebri- tate ludorum, gloriatus est cuncta paene audiente Graecia nihil esse utla in arte rerum omnium quod ipse nesciret; nec solum has artes, quibus liberales doctrinae atque ing*enuae continerentur, geometriam, musicam, litterarum cognitionem ot poetarum atque illa, quae de naturis rerum, quae de ho- minum moribus, quae de rebus publicis dicerentur, sed anu- lum, quem haberet, pallium, quo amictus, soccos, quibus indutus esset, [se] sua manu confecisse. 128. Scilicet nimis hic quidem est progressus, sed ex eo ipso est coniectura faciiis, quantum sibi illi oratores de praeclarissimis artibus appetierint, qui ne sordidiores quidem repjiidiarint. Quid de Prodico Ceo, de Thrasymacho Calchedonio, de Protagora Abderita ioquar? quorum unus quisque plurimum tempori- bus illis etiam de natura rerum et disseruit et scripsit. 129. Ipse ille Leontinus Gorgias, quo patrono, ut Plato voluit, philosopho succubuit orator, qui autnon est victus umquam a Socrate neque sermo ille Platonis verus est aut, si est [victus], eloquentior videlicet fuit et disertior Socrates et, ut tu appellas, copiosior et melior orator —: sed hic in iilo ipsoPIatonis libro de omni re, quaecumque in disceptationem174 DE ORATORE quaestionemque revocetur, se copiosissime dicturum esse profitetur; isque princeps ex omnibus ausus estin conventu poscere qua de re quisque vellet audire; cui tantus honos habitus est aGraecia, soli ut ex omnibus Delphis non inaurata statua, sed aurea statueretur. 130. Sed hi, quos nominavi, multique praeterea summique dicendi doctores uno tempore fuerunt; ex quibus intelligi potest ita se rem habere, ut tu, Crasse, dicis, oratorisque nomen apud antiquos in Graecia maiore quadam vel copia vel gioria floruisse. 131. Quo qui- dem magis dubito tibine plus laudis an Graecis vituperationis statuam esse tribuendum; quum tu in alia lingua ac moribus natus occupatissima in civitate vel privatorum negotiis paene omnibus vel orbis terrae procuratione ac summi imperii gu- bernatione districtus, tantamvim rerum cognitionemque com- prehenderis eamque omnem cum eius, qui consilio et oratione in civitate valeat, scientia atque exercitatione sociaris; illi nati in litteris ardentesque his studiis, otio vero diffiuentes, non modo nihil acquisierint, sed ne relictum quidem et tra- ditum et suum conservaverint. XXXIII. 132. Tum Crassus; Non in hac, inquit, una, Catule, re, sed in aliis etiam com- pluribus distributione partium ac separatione magnitudines sunt artium diminutae. An tu existimas, quum esset Hippo- crates ille Cous, fuisse tum alios medicos, qui morbis, alios, qui rnilneribus, alios, qui oculis mederentur? Num geome- triam Euclide aut Archimede, num musicam Damone aut Aristoxeno, num ipsas litteras Aristophane aut Callimacho tractante tam discerptas fuisse, ut nemo genus universum complecteretur atque ut alius aliam sibi partem in qua ela- boraret seponeret? 133. Equidem saepe hoc audivi de patre et de socero meo, nostros quoque homines, qui excellere sapientiae gloria vellent, omnia, quae quidem tum haec civi- tas nosset, solitos esse complecti. Meminerant illi Sex. Aelium; M\ vero Manilium nos etiam vidimus transverso ambulantem foro; quod erat insigne eum, qui id faceret, facere civibus suis omnibus consilii sui copiam; ad quos olim et ita ambulantes et in solio sedentes domi sic adibatur, non solum ut de iure civili adeos, verum etiam de filia collocanda, de fundo emendo, de agro colendo, de omni denique aut officio aut negotio re-LIB. III. CAP. 30 — 34. §. 129 — 138. 175 ferretur. 134. Haec fuit P. Crassi illius veteris, haec Ti. Co- runcanii, haec proavi generi mei, Scipionis prudentissimi hominis sapientia, qui omnes pontifices maximi fuerunt, ut ad eos de omnibus divinis atque humanis rebus referretur; eidemque in senatu et apud populum et in causis amico- rum et domi etmilitiae consiiium suum fidemque praestabant. 135. Quid enim M. Catoni praeter hanc politissimam doctri- nam transmarinam atque adventiciam defuit? Num, quia ius civile didicerat, causas non dicebat? aut quiapoterat dicere, iuris scientiam neg-ligebat? Utroque in genere [etjelaboravit et praestitit. Num propter hanc ex privatorum negotiis col- lectam gratiam tardior in re pubiica capessenda fuit? Nemo apud populum fortior, nemo melior senator; idem faciie opli- mus imperator; denique nihil in hac civitate temporibus illis sciri discive potuit, quod iile non quum investigarit et scierit tum etiam conscripserit. 136. Nunc contra plerique ad ho- nores adipiscendos et ad rem publicam gerendam nudi ve- niunt atque inermes, nulia cognitione rerum, nulla scientia ornati. Sin aliquis excellit unus e multis, effert se , si unum aliquid adfert, aut bellicam virtutem aut usum aliquemmili- tarem; quae sane nunc quidem obsoleverunt; aut iuris scien- tiam, ne eius quidem universi; nam pontificium, quod est coniunctum, nemo discit; aut eloquentiam, quam in clamore et in verborum cursu positam putant: omnium vero bonarum artium, denique virtutum ipsarum societatem cognationem- que non norunt. XXXIV. 137. Sed ut ad Graecos referam orationem, quibus carere hoc quidem sermonis genere non possumus — nam ut virtutis a nostris, sic doctrinae sunt ab illis exempla petenda —, septem fuisse dicuntur uno tem- pore, qui sapientes et haberentur et vocarentur. Hi omnes praeter Milesium Thalen civitatibus suis praefuerunt. Quis doctior eisdem temporibus illis aut cuius eloquentia iitteris instructior fuisse traditur quamPisistrati? qui primus Homeri libros confusos antea sic disposuisse dicitur, ut nunc habe- mus. Non fuit ille quidem civibus suis utilis, sed ita eloquen- tia floruit, ut litteris doctrinaque praestaret. 138. Quid Pe- ricles? de cuius dicendi vi sic accepimus, ut, quum contra voluntatem Atheniensium loqueretur pro salute patriae seve-175 DE ORATORE rius, tamen id ipsum, quod iJle. contra populares homines diceret, popuiare omnibus et iucundum videretur: cuius in iabris veteres comici, etiam quum illi male dicerent, quod turn Athenis fieri licebat, leporem habitasse dixerunt tantamque in eodemvim fuisse,utin eorum mentibus, qui audissentquasi acu/eos quosdam reiinqueret. At hunc non declamator ali- quis ad ciepsydram latrare docuerat, sed, ut accepimus, Clazomenius ille Anaxag-oras vir summus in maximarum re- rum scientia. Itaquehic doctrina, consilio, eioquentia excel- lens quadraginta annis praefuit Athenis et urbanis eodem tempore et bellicis rebus. 139. Quid Critias ? quid Aicibiades? civitatibus quidem suis non boni, sed certe docti atque elo- quentes, nonneSocraticis erant disputationibus eruditi? Quis Dionem Syracosium doctrinis omnibus expolivit? non Plato? atque eum idem ille non iing-uae soium, verum etiam animi ac virtutis magister ad liberandam patriam impulit, instruxit, armavit. Aliisne igitur artibus hunc Dionem instituit Plato, aliis Isocrates clarissimum virum Timotheum Cononis prae- stantissimi imperatoris filium, summum ipsum imperatorem hominemque doctissimum? aut aliis Pythagoreus iile Lysis Thebanum Epaminondam, haud scio an summum virum unum omnis Graeciae? aut Xenophon Agesilaum? aut PhiloJaus Archytam Tarentinum? aut ipse Pythag*oras totam illam ve- lerem Italiae Graeciam, quae quondam magna vocitata est? XXXV. 140. Equidem non arbitror. Sic enim video, unam quamdam omnium rerum, quae essent homine erudito dignae atque eo, qui in re publica vellet exceilere, fuisse doctrinam; quam qui accepissent, si eidem ingenio ad pronuntiandum valuissent et se ad dicendum quoque non repugnante natura dedissent, eloquentia praestitisse. 141. Itaque ipse Aristo- teles quum florere Isocratem nobiJitate discipulorum videret, quod ille suas disputationes a causis forensibus et civilibus ad inanem sermonis elegantiam transtulisset, mutavit repente totam formam prope disciplinae suae versumque quemdam Philoctetae.paullo secus dixit. Ille enim turpe sibi ait esse tacere, quum barbaros, hic autem, quumlsocratem pateretur dicere. Itaque ornavit et illustravit doctrinam illam omnem rerumque cognitionem cum orationis exercita-LLB.IIl. CAP. 34—36. §. 138-145. 177 uone coniunxit. Neque vero hoc fugit sapientissimum regeni Philippum, qui hunc Alexandro fiiio doctorem accierit, a quo eodem iile et agendi acciperet praecepta et eloquendi. 142. Nunc sive qui volet, eum philosophum, qui copiam nobis rerum orationisque tradat, per me appellet oratorem licet; sive hunc oratorem, quem ego dico sapientiam iun- ctam habere eloquentiae, philosophum appeliare malet, non impediam; dummodo hoc constet, neque infantiam eius, qui rem norit, sed eam explicare dicendo non queat, neque in- s&entiam illius, cui res non suppetat, verba non desint, esse laudandam; quorum si alterum sit optandum, malim equidem indisertam prudentiam quam stultitiam loquacem, 143. Sin quaerimus quid unum excellat ex omnibus, docto oratori palma danda est. Quem si patiuntur eumdem esse philosophum, subiata controversia est. Sin eos diiungent, hoc erunt inferiores, quod in oratore perfecto inest iilorum omnis scientia, in philosophorum autem cognitione non con- tinuo inest eloquentia; quae quamvis contemnatur ab eis, necesse est tamen aliquem cumulum illorum artibus adferre videatur. Haec quum Crassus dixisset, parumper et ipse conticuit et caeteris silentium fuit. XXXVI. 144. Tum Cotta: Equidem, inquit, Crasse, non possum queri, quod mihi videare aliud quiddam et non id, quod susceperis, disputasse; plus enim aliquanto attulisti, quam tibi erat altributum a nobis ac denuntiatum; sed cer- te ut hae partes fuerunt tuae, de illustranda oratione ut di- ceres, et eras ipse iam ingressus atque in quattuor partes omnem orationis laudem descripseras, cum de duabus primis nobis quidem satis, sed, ut ipse dicebas, celeriter exigueque dixisses, duas tibi reliquas feceras, quemadmo- dum primum ornate, deinde etiam apte diceremus. 145. Quo -quum ingressus esses, repente te quasi quidam aestus in- genii tui procul a terra abripuit atque in altum a conspectu paene omnium abstraxit. Omnem enim rerum scientiam complexus non tu quidem eam nobis tradidisti; neque enim fuit tam exigni temporis: sed apud hos quid profeceris ne- scio, me quidem in Academiam totum compulisti. In qua velim sit illud, quod saepe posuisti, ut non necesse sit con- cic. I. 2. 12178 DE ORATORE sumere aetatem alque ut possit is illa omnia cernere, qul tantummodo aspexerit: sed etiamsi est aliquanto spissius aut si eg-o sum tardior, profecto numquam conquiescam ne- que defatigabof ante, quam illorum ancipites vias rationes- que et pro omnibus et contra omnia disputandi percepero. 146. Tum Caesar: Unum, inquit, me ex tuo sermone maxime, Crasse, commovit, quod eumnegasti, qui non cito quid didicisset, umquam omnino posse perdiscere; ut mihi non sit difficile periclitari et aut statim percipere ista, quae tu verbis ad caelum extulisti, aut, si non potuerim, tempus non perdere, quum tamen his nostris possim esse contentus. 147. Hic Sulpicius: Ego vero, inquit, Crasse, neque Ari- stotelem istum neque Carneadem nec philosophorum quem- quam desidero, vel me licet existimes desperare ista posse perdiscere vel, id quod facio, contemnere. Mihi rerum fo- rensium et communium vulgaris haec cognitio satis magna est ad eam, quam specto, eloquentiam; ex qua ipsa tamen permulta nescio; quae tum denique, quum causa aliqua, quae a me dicenda est, desiderat, quaero. Quamobrem, nisi forte es iam defessus et si tibi non graves sumus, refer ad iila te, quae ad ipsius orationis laudem splendoremque per- tinent; quae ego ex te audire volui, non ut desperarem me eloquentiam consequi posse, sed ut aliquid addiscerem. XXXVII. 148. Tum Crassus: Pervulgatas res requiris, inquit, et tibi non incognitas, Sulpici. Quis enim de isto ge- nere non docuit, non instituit, non scriptum etiam reliquit? Sed g^eram morem et ea dumtaxat, quae mihi nota sunt, bre- viter exponam tibi; censebo tamen ad eos, qui auctores et inventores sunt harum sane minutarum rerum, revertendum. 149. Omnis igitur oratio conficitur ex verbis; quorum pri- mum nobis ratio simpliciter videnda est, deinde coniuncte, Nam est quidam ornatus orationis, qui ex singulis verbis est; aiius, qui ex continuatis coniunctisque constat. Ergo utemur verbis aut iis, quae propria sunt et certa quasi vo- cabula rerum, paene una nata cum rebus ipsis; aut iis, quae transferuntur et quasi alieno in loco collocantur; aut iis, quae novamus et facimus ipsi. 150. In propriis igitur est verbis llla laus oratoris, ut abiecta atque obsofeta fugiat, lectis at-LIB. IL\ OAP. 36 —38. §.145 — 155. 179 que ilJustribus utatur, in quibus pienum quiddam et sonans inesse videatur. Sed in hoc verborum genere propriorum delectus est habendus quidam atque- is aurium quodam iudi- cio ponderandus est; in quo consuetudo etiam bene loquendi valet plurimum. 151. Itaque hoc, quod vuig-o de oratoribus ab imperitis dici solet: Bonis hic verbis, aut: Aliquis non bonisutitur, non arte aiiqua perpenditur, sed quo- dam quasi naturali sensu iudicatur: in quo non magna laus est vitare vitium — quamquam est magnum —, verum tamen hoc quasi solum quoddam atque fundamentum est, verbo- rum usus et copia bonorum. 152. Sed quid ipse aedificet orator et in quo adiungat artem, id esse nobis quaerendum atque explicandum videtur. XXXYIII. Tria sunt igitur in verbo simplici, quae ora- tor adferat ad iliustrandam atque exornandam orationem: aut inusitatum verbum aut novatum aut translatum. 153. In- usitata sunt prisca fere ac vetastate ab usu cotidiani sermo* nis iam diu intermissa, quae sunt poetarum licentiae libe- riora quam nostrae; sed tamen raro habet etiam in oralione poeticum aliquod verbum dignitatem. Neque enim iliud fu- gerim dicere, ut Caelius: Qua tempestate Poenus in Itaiiam venit, nec prolem aut suboiem aut effari aut nuncupare aut, ut tu soles, Catule, non rebar au* o p i u a b a r; aut alia multa, quibus loco positis grandior at- que antiquior oratio saepe videri solet. 154. Novantur au- tem verba, quae ab eo, qui dicit, ipso gignuntur ac fiunt, vel coniungendis verbis, ut haec: Tum pavor sapientiam omnem mi exanimato expectorat. Num non vis huius me versutiloquas malitias..... videtis enim et versutiloquas et expectorat ex con- iunctione facta esse verba, non nata? vel saepe sine con- iunctione verba novantur, ut f i 11 e senius, ut, di geni- tales, ut bacarum ubertate incurvescere. 155. Tertius ille modus transferendi verbi late patet, quem neces- sitas g-enuit inopia coacta et angustiis, post autem iucundi- tas delectatioque celebravit. Nam ut vestis frigoris depel- iendi causa reperta primo, post adhiberi coepta est ad or- natum etiam corporis et dignitatem, sic verbi translatio io 12 *180 DE ORATORE stituta est inopiae causa, frequentata delectationis. Nam gemm-are vites, luxuriem esse in herbis, laetas s e g e te s etiam rustici dicunt. Quod enim declarari vix ver- bo proprio potest, id translato quum est dictum, illustrat id7 quod inteiligi volumus, eius rei, quam alieno verbo posui- mus, similitudo. 156. Erg-o hae translationes quasi mutua- tiones sunt, quum quod non habeas aliunde sumas: illae paullo audaciores, quae non inopiam indicant, sed orationi splendoris aliquid arcessunt; quarum ego quid vobis aut inveniendi rationem aut genera ponam? XXXIX. 157. Similitudinis est ad verbum unum con- tracta brevitas, quod verbum in alieno loco tamquam in suo positum, si agnoscitur, delectat; si simile nihilhabet, repu- diatur. Sed ea transferri oportet, quae aut clariorem faciunt rem, ut illa omnia: InJiorrescii mare, Tenebrae conduplicantur, noctisque et nimbum obcaecai nigror, Flamma inter nubes coruscat, caelum tonitru contremit, Grando mixla imbri largifico subita praecipitans cadit; Undique omnes venti erumpunt, saevi exsistunt turbines: Fervit aestu pelagus: omnia fere, quo essent clariora, translatis per similitudinem verbis dicta sunt; 158. aut quo significetur magls res tota sive facti alicuius sive consilii, ut ille, qui occultantem con- sulto, ne id, quod ageretur, intelligi posset, duobus trans- latis verbis similitudine ipsa indicat, Quandoquidem is se circumvestit dictis, saepit se dolo. Nonnumquam etiam brevitas translatione confieitur, ut illud: Si telum manu fugit. Imprudentia teli missi brevius propriis verbis exponi non potuit, quam est uno significata translato. 159. Hoc in genere persaepe mihi admirandum videtur quid sit, quod omnes translatis et alienis magis de- lectentur verbis quam propriis et suis. XL. Nam si res suum nomen et vocabulum proprium non habet, ut pes in navi, ut nexum, quod per libram agitur, ut in uxore di- vortium, necessitas cogit, quod non habeas, aliunde su- mere •. sed in suorum verborum maxima copia tamen homi-LIB. III. CAP. 38 — 41. S. 155 — 164. 181 nes aliena multo magis, si sunt ratione translata, deleelant 160. Id accidere credo, vel quod ingenii specimen est quod- dam transilire ante pedes posita et aJia long-e repetita su- mere; vel quod is, qui audit, alio ducitur cog-itatione neque tamen aberrat, quae maxima est delectatio; vel quod singu- lis verbis res ac totum simile conficitur; vel quod omnis translatio, quae quidem sumpta ratione est, ad sensus ipsos admovetur, maxime oculorum, qui est sensus acerrimus. 161. Nam et odor urbanitatis et mo'Iitudo humanitatis et murmur maris etdulcitudo orationis suntducta acae- teris sensibus; illa vero oculorum multo acriora, quae po- nunt paene in conspectu animi, quae cernere et videre non possumus. Nihil est enim in rerum natura, cuius nos non in aiiis rebus possimus uti vocabulo et nomine. Unde enim simile duci potest — potest autem ex omnibus —, indidem verbum unum, quod similitudinem continet, translatum lu- men adferre orationi. 162. Quo in genere primum est fugien- da dissimilitudo: Caeli ingentes fornices. Quamvis sphaeram in scaenam, ut dicitur, attuleritEnnius, tamen in sphaera fornicis similitudo non potest inesse. Vive, Ulixes, dumlicet: Oculis postremum lumen radiatum rape ! non dixit cape, non pete — haberet enim morarn spe- rantis diutius esse victurum —, sed rape. Hoc verbum est ad id aptatum, quod ante dixerat, dum licet. XLl. 163. JDeinde videndum est ne long-e simile sit ductum. Syrtim patrimonii, scopulum libentius dixerim; Charybdim b o n o ru m, v o r a g i n stimator metuendus quam admirandus orator. XL. 147. Ye- rum ad Crassum revertamur. Tum Brutus: Etsi satis, in- quit, milii videbar habere cognitum Scaevolam ex iis rebus, quas audiebam saepe ex C. Rutilio, quo utebar propter fa- miliaritatem Scaevolae nostri, tamen ista mihi eius dicendi tanta laus nota non erat. Itaque cepi voiuptatem tam orna- tum virum tamque excellens ingenium fuisse in nostra re publica. 148. Hicego: Noli, inquam, Brute, existimare his duobus quidquam fuisse in nostra civitate praestantius. Nam ut pauilo ante dixi consultorum alterum disertissimum, di- sertorum alterum consultissimum fuisse, sic in reliquis re- bus ita dissimiles erant inter sese, statuere ut tamen non pos- ses, utrius te malles similiorem. Crassus erat elegantium parcissimus, Scaevola parcorum eiegantissimus: Crassus in summa comitate habebat etiam severitatis satis, Scaevolae multa in severitate non deerat tamen comitas. 149. Licet omnia hoc modo: sed vereor ne fingi videantur haec, ut di- cantur a me quodam modo; res tamen sic se habet Quum omnis virtus sit, ut vestra, Brute, vetus Academia dixit, me- diocritas, uterque horum medium quiddam volebat sequi: sed ita cadebat, ut alter ex alterius laude partem, uterque autem suam totam haberet. 150. Tum Brutus: Quum ex tua oratione mihi videor, inquit, bene Crassum et Scaevolam cognovisse, tum de te et de Ser.Sulpicio cogitans esse quam- dam vobis cum illis similitudinem iudico. Quonam, inquam, istuc modo? Quia mihi et tu videris, inquit, tantum iuris civilis scire voluisse, quantum satis esset oratori, et Servius eloquentiae tantum adsumpsisse, ut ius civile facile posset tueri ; aetatesque vestrae, ut illorum, nihil autnon fere mul- tum differunt. XLI. 151. Et egx): De me, inquam, dicere nihil est necesse; de Servio autem et tu probe dicis et ego dicam quod sentio. Non enim facile quem dixerim plus studii quam illum et ad dicendum et ad omnes bonarum re- rum disciplinas adhibuisse. Nam et in iisdem exercitationi- bus ineunle aetate fuimus et postea una Rhodum ille etiam profectus est, quo melior esset et doctior; et, inde ut rediit,232 BRUTUS U videtur mihi in secunda arte primus esse maluisse quam in prima secundus. Atque haud scio an par principibus esse poluisset: sed fortasse maiuit, id quod estadeptus, long-e omnium non eiusdem modo aetatis, sed eorum etiam, qui fuissent, in iure civili esse princeps. 152. Hic Brutus: Ain' tu? inquit. Etiamne Q. Scaevolae Servium nostrum antepo- nis? Sic enim, inquam, Brute, existimo, iuris civilis ma- gnum usum et apud Seaevolam et apud multos fuisse; artem in hoc uno; quod numquam effecisset ipsius iuris scientia, nisi eam praeterea didicisset artem, quae doceret rem uni- versam tribuere in partes, iatentem explicare definiendo, obscuram explanare interpretando, arnbigua primum videre, deinde disting-uere, postremo habere regulam, qua vera et falsa iudicarentur et quae quibus propositis essent quae- que non essent consequentia. 153. Hic enim attuiit hanc artem omnium artium maximam quasi lucem ad ea, quae confuse ab aliis aut respondebantur aut agebantur. XLll. Dialecticam mihi videris dicere, inquit. Recte, inquam, in- telligis: sed adiunxit etiam et litterarum scientiam et loquendi elegantiam, quae ex scriptis eius, quorum similia nulla sunt, facillime perspici potest. 154. Quumque discendi causa duo^ bus peritissimis operam dedisset, L. Lucilio Balbo et C. Aquilio Gallo, Galli hominis acuti et exercitati promptam et paratam in agendo et in respondendo celeritatem subtilitate diligentiaque superavit: Balbi docti et eruditi hominis in utraque re consideratam tarditatem vicit expediendis con- ficiendisque rebus; sic et habet, quod uterque eorum habuit, et explevit, quod utrique defuit. 155. ltaque, ut Crassus mihi videtur sapientius fecisse quam Scaevola — hic enim causas studiose recipiebat, in quibus a Crasso superabatur, ille se consuii nolebat, ne qua in re inferior esset quam Scae- vola —, sic Servius sapientissime, quum duae civiles artes ac forenses plurimum et iaudis haberent et gratiae, perfecit, ut altera praestaret omnibus, ex aitera tantum adsumeret, quantum esset et ad tuendum ius civile et ad obtinendam consularem dignitatem satis. 156. Tum Brutus: Ita pror- sus, inquit, et antea putabam : audivi enim nuper eum stu- diose et frequenter Sami, quum ex eo ius nostrum pontifi-35 CAP. 41 —43. §. 151 — 161. 233 cium, qua ex parte cum iure eivili coniunctum esset, veliem cognoscere, et nunc meum iudicium rnuito magis confirmo testimonio et iudicio tuo; simul iJlud gaudeo, quod et ae qualitas vestra et pares honorum gradus et artium studio- rumque quasi finitima vicinitas tantum abest ab obtrecta- tione et invidia, quae solet lacerare pierosque, uti ea non modo non exulcerare vestram gratiam, sed etiam conciliare videatur. Quali enim te erg-a illum perspicio, tali iilum in te voluntate iudicioque cognovi. 157. Itaque doleo et iJJius con- silio et tua voce popuJum Romanum carere tarri diu: quod quum per se dolendum est tum muito magis consideranti ad quos ista non translata sint, sed nescio quo pacto devenerint* Hic Atticus: Dixeram, inquit, a principio, de re publiea ut siierernus: itaque faciamus. Nam si isto modo voiumus sin- guias res desiderare, non modo querendi, sed ne lugendi quidem finem reperiemus. XLIII. 158. Pergamus ergo, in- quam, ad reliqua et institutum ordinem persequamur. Pa- ratus igitur veniebat Crassus, exspectabatur, audiebatur; a principio statim, quod erat apud eum semper accuratum, exspectatione dignus videbatur; non multa iactatio corporis, non inciinatio vocis, nuila inambulatio, non crebra supplo- sio pedis; vehemens et interdum irata et plena iusti doloris oratio, multae et cum gravit*ate facetiae; quodque difficile est, idem et perornatus et perbrevis. 159. Iam in altercan- do invenit parem neminem: versatus est in omni fere g-enere causarum; mature in iocum principum oratorum venit. Ac- cusavit C. Carbonem eloquentissimum hominem admodum adolescens: summam ingenii non iaudem modo, sed etiam admirationem est consecutus. 160. Defendit postea Liciniam virginem, quum annos xxvn. natus esset. In ea ipsa causa fuit eioquentissimus orationisque eius scriptas quasdam par- tes reliquit. Voiuit adolescens in coionia Narbonensi cau- sae popularis aliquid attingere eamque coioniam, ut fecit, ipse deducere. Exstat in eam legem senior, ut ita dicam, quam iiia aetas ferebat, oratio. Muitae deinde causae; sed ita tacitus tribunatus, ut, nisi in eo magistratu eenavisset apud praeconem Granium idque nobis bis narravisset Luci- lius, tribunum plebis nesciremus fuisse. 161. Ita prorsus,234 BPtUTUS 36 inquit Brutus; sed ne de Scaevolae quidem tribunatu quid- quam audivisse videor et eum collegam Crassi credo fuisse. Omnibus quidem aliis, inquarn. in magistratibus, sed tribu- nus anno post fuit eoque in Rostris sedente suasit Serviliam leg^em Crassus. Nam censuram sine Scaevola gessit; eum enim mag-istratum nemo umquam Scaevolarum petivit. Sed haec Crassi quum edita oratio est, quam te saepe iegisse certo scio, quattuor et triginta tum habebat annos totidem- que annis mihi aetate praestabat. His enim consulibus eam legem suasit, quibus nati sumus, quum ipse esset Q. Cae- pione consule natus et C. Laelio, triennio ipso minor quam Antonius. Quod idcirco posui, ut dicendi Latine prima maturitas in qua aetate exstitisset posset notari et inteliige- retur iam ad summum paene esse perductam, ut eo nihil ferme quisquam addere posset, nisi qui a philosophia, a iure civiii, ab historia fuisset instructior. XLIV. 162. Erit, in- quitBrutus, aut iam est iste, quem exspectas? Nescio, in- quam. Sed est etiam L. Crassi in consulatu pro Q. Caepione defensione iuncta non brevis ut laudatio, ut oratio autem orevis; postrema censoris oratio, qua anno duodequinqua- gesimo usus est. In his omnibus inest quidam sine ullo fuco veritatis color. Quin etiam comprehensio et ambitus ille ver- borum, si sic itsQiodov appeilari placet, erat apud illum con- tractus et brevis, et in membra quaedam, quae n&la Graeci vocant, dispertiebat orationem lubentius. 163. Hoc ioco Bru- tus: Quandoquidem tu istos oratores, inquit, tanto opere laudas, vellem aliquid Antonio praeter illum de ratione di- cendi sane exilem libellum, plura Crasso libuisset scribere; quum enim omnibus memoriam sui tum etiam disciplinam dicendi nobis reliquissent. Nam Scaevolae dicendi elegun- tiam satis ex iis orationibus, quas reliquit, habemus cogni- tam. 164. Et ego: Mihi quidem a pueritia quasi magistra fuit, inquam, illa in legem Caepionis oratio: in qua et aucto- ritas ornatur senatus, quo pro ordine illa dicuntur et invi- dia concitatur in iudicum et in accusatorum factionem, con- tra quorum potentiam populariter tum dicendum fuit. Multa in illa oratione graviter, multa leniter, multa aspere, multa facete dicta sunt: piura etiam dicta quam scripta, quod ex37 CAP. 43 — 46. §. 161 — 169. 235 quibusdam eapitibus expositis nec explicatis intelligi potest. Ipsa illa censoria contra Cn. Domitium collegamnon estora- tio, sed quasi capita rerum et orationis commentarium paullo plenius. Nulla est enim altercatio clamoribus umquam ha- bita maioribus. 165. Et vero fuit in hoc etiam popularis dictio exceilens: Antonii genus dicendi muito aptius iudiciis quam contionibus. XLY. Hoc loeo ipsum Domitium non relinquo. Nam etsi non fuit in oratorum numero, tamen opinor satis in eo fuisse orationis atque ingenii, quo et magistratus personam et consularem dignitatem tueretur: quod idem de C. Caelio dixerim, industriam in eo summam fuisse summasque virtu- tes, eloquentiae tantum, quod esset in rebus privatis amicis eius, in re publica ipsius dignitati satis. 160. Eodem tem- pore M. Herennius in mediocribus oratoribus Latine et di- ligenter loquentibus numeratus est: qui tamen summa nobi- litate hominem, cognatione, sodalitate, collegio, summa et- iam eloquentia, L. Philippum in consulatus petitione supera- vit. Eodem tempore C. Claudius, etsi propter summam no- oilitatem et singularem potentiam magnus erat, tamen etiam eloquentiae quamdam mediocritatem adferebat. 167. Eius- dem fere temporis fuit eques Romanus C. Titius , qui meo iudicio eo pervenisse videtur, quo potuit fere Latinus orator sine Graecis litteris et sine multo usupervenire. Huius ora- tiones tantum argutiarum, tantum exemplorum, tantum ur- banitatis habent, ut paene Attico stilo scriptae esse videan- tur. Easdem argutias in tragoedias satis ille quidem acute, ' sed parum tragice transtulit. Quem studebat imitari L. Afra- nius poeta, homo perargutus, in fabulis quidemetiam, ut scitis, disertus. 168. Fuit etiam Q. Rubrius Varro, qui a senatu hostis cum C. Mario iudicatus est, acer et vehemens accusator. In eo genere sane probabilis, doctus autem Grae- cis litteris, propinquus noster, factus ad dicendum, M. Gra- tidius M. Antonii perfamiliaris, cuius praefectus quum esset in Cilicia, est interfectus, qui accusavit C. Fimbriam, M. Ma- rii Gratidiani pater. XLVI. 169. Atque etiam apud socios et Latinos orato- res habiti sunt Q. Vettius Vettianus, e Marsis, quem ipse236 BRUTUS 38 cognovi, prudens vir et in dicendo brevis; Q. D. Yaierii Sorani, vicini et familiares mei, non tam in dicendo admi- rabiles, quam docti et Graecis litteris et Latinis; C. Rusti- celius Bononiensis, is quidem et exercitatus et natura volu- bilis; omnium autem eloquentissimus extra hanc urbem T. Betucius Barrus Asculanus, cuius sunt aliquot orationes Asculi habitae: ilia Romae contra Caepionem nobilis sane, cui orationi Caepionis ore respondit Aelius , qui scriptitavit orationes multis, orator ipse numquam fuit. 170. Apud ma- 2ores autem nostros video disertissimum habitum ex Latio L. Papirium Fregellanum Ti. Gracchi P. F. fere aetate: eius etiam oratio est pro Fregellanis coioniisque Latinis habita in senatu. Tum Brutus: Qirid tu igitur, inquit, tribuis istis externis quasi oratoribus? Quid censes, inquam, nisi idem quodurbanis? praeterunum, quod non est eorum urbani- tate quadam quasi colorata oratio. 171. EtBrutus: Qui est, inquit, iste tandem urbanitatis color? Nescio, inquam; tan- tum esse quemdam scio. Id tu, Brute, iam intelliges, quum in Gailiam veneris: audies tu quidem etiam verba quaedam non trita Romae, sed haec mutari dediscique possunt; iilud est maius, quod in vocibus nostrorum oratorum retinnit quiddam et resonat urbanius. Nec hoc in oratoribus modo apparet, sed etiam in caeteris. 172. Ego memini T. Tincam Placentinum hominem facetissimum cum famiiiari nostro Q. Granio praecone dicacitate certare. Eon, inquit Brutus, de quo multa Lucilius? lsto ipso: sed Tincam non minus multa ridieule dicentem Granius obruebat nescio quo sapore ver- naculo; ut ego iam non mirer illud Theophrasto accidisse, quod dicitur, quum percontaretur ex anicula quadam quanti aliquid venderet et respondisset illa atque addidisset: Ho- spes, non poie minoris, tulisse eum moleste se non effugere hospitis speciem, quurn aetatem ageret Athenis optimeque loqueretur. Omnino sic, ut opinor, in nostris est quidam urbanorum, sicut illic Atticorum sonus. Sed domum redea- mus, id est, ad nostros revertamur. XLVII. 173. Duobus igitur summis, Crasso et Antonio, L. Philippus proximus accedebat, sed longo intervailo tamen proximus. Itaque eum , etsi nemo inte^cedebat, qui se iiii59 CAP. 46—48. §. 169 — 177. 237 anteferret, neque secundum tamen neque tertium dixerim. Nee enim in quadrigis eum secundum numeraverim aut ter- tium, qui vix e careeribus exierit, quum palmam iam pri- mus acceperit, nec in cursoribus, qui tantum absit a primo, vix ut in eodem curriculo esse videatur. Sed tamen erant ea in Phiiippo, quae qui sine comparatione illorum specta- ret, satis magna diceret: summa Jibertasin oratione, multae facetiae; satis creber in reperiendis, solutus in explicandis sententiis; erat etiam in primis, ut temporibus illis, Graecis doctrinis institutus, in altereando 6um aliquo acuieo et male- dicto facetus. 174. Horum aetati prope coniunctus L. Gel- iius non tam vendibilis orator, quam ut nescires quid ei de- esset. Nec enim erat indoctus nec tardus ad excogitandum nec Romanarum rerum immemor et verbis solutus satis; sed in magnos oratores inciderat eius aetas: multam tamen ope- ram amicis et utilem praebuit; atque ita diu vixit, ut multa- rum aetatum oratoribus impiicaretur. 175. Muitum etiam in causis versabatur iisdem fere temporibus D. Brutus, is qui consui cum Mamerco fuit, homo et Graecis doctus iitte- ris et Latinis. Dicebat etiam L. Scipio non imperite Gnaeus- que Pompeius Sex. F. aliquem numerum obtinebat. Nam Sex. frater eius praestantissimum ing-enium contuierat ad summam iuris civilis et ad perfectam g*eometriae et rerum Stoicarum scientiam. Item in iure et ante hos M. Brutus et pauiio post eum C. Beilienus homo per se magmis prope simili ratione summus evaserat; qui consuifactus esset, nisi in Marianos consulatus et in eas petitionis angnstias inci- disset. 176. Cn. autem Octavii eloquentia, quae fuerat ante consulatum ignorata, in consuiatu multis contionibus est ve- hementer probata. Sed ab eis, qui tantum in dicentium nu- mero, non in oratorum fuerunt, iam ad oratores revertamur. Censeo, inquit Attieus: eloquentes enim videbare, non se- dulos velle conquirere. XLVIII. 177. Festivitate igitur et facetiis, inquam, C. Iuiius L. F. et superioribus et aequaJibus suis omnibus prae- stitit oratorque fuit minime ilie quidem vehemens, sed nemo umquam urbanitate, nemo lepore, nemo suavitate conditior. Sunt eius aliquot orationes, ex quibus sicut ex eiusdem238 BRUTIJS 40 tragoediis lenitas eius sine nervis perspici potest. 178. Eius aequalis P. Cethegus, cui de re publica satis suppeditabat oratio: totam enim tenebat eam penitusque cognoverat. Ita- que in senatu consularium auctoritatem adsequebatur, sed in causis publicis nihii, in privatis satis veterator videbatur. Erat in privatis causis Q. Lucretius Vispillo et acutus et iu- ris peritus: nam Ofella contionibus aptior quam iudiciis: pru- dens etiam T. Annius Velina et in eius generis causis orator sane toierabilis. In eodem g-enere causarum multum erat T. luventius nimis ille quidem lentus in dicendo et paene fri- g-idus, sed et callidus et in capiendo adversario versutus et praeterea nec indoctus et magna curn iuris civilis intelligen- tia. 179. Cuius auditor P. Orbius meus fere aequalis in di- cendo non nimis exercitatus, in iure autem civili non infe- rior quam magister fuit. Nam T. Aufidius, qui vixit ad sum- mam senectutem, volebat esse similis horum eratque et bo- nus vir et innocens, sed dicebat parum; nec sane plus frater eius M. Vergiiius, qui tribunus plebis L. Sullae imperatori diem dixit. Eius collega P. Magius in dicendo paullo tamen copiosior. 180. Sed omnium oratorum sive rabularum, qui et piane indocti et inurbani aut rustici etiam fuerunt, quos quidem ego cognoverim, solutissimum in dicendo et acutis- simum iudico nostri ordinis Q. Sertorium, equestris C. Gar- gonium. Fuit etiam facilis et expeditus ad dicendum et vi- tae splendore multo et ingenio sane probabili T. Iunius L. F. tribunicius, quo accusante P. Sestius, praetor designatus, damnatus est ambitus. Is processisset honoribus longius, nisi semper infirma atque etiam aegra valetudine fuisset. XLIX. 181. Atque ego praeclare intelligo me in eorum commemoratione versari, qui nec habiti sunt oratores neque fuerunt, praeteririque a me aliquot ex veteribus commemo- ratione aut laude dignos: sed hoc quidem ignoratione su- perioris aetatis. Quid enim est quod scribi possit de iis, de quibusnulla monumenta loquunturnec aliorum nec ipsorum? de eis autem, quos ipsi vidimus, neminem fere praetermit- timus eorum, quos aliquando dicentes audivimus. 182. Volo enim sciri in tanta et tam vetere re publica maximis prae- miis eloquentiae propositis omnes cupisse dicere, non plu-41 CAP. 48 — 50. S. 177 — 186. 239 rimos ausos esse, potuisse paucos. Ego lamen ita de uno quoque dicam, ut intellig-i possit quem existimem ciamato- rem, quem oratorem fuisse. Iisdem fere temporibus aetate inferiores paullo quam Iulius, sed aequales propemodum fuerunt C. Cotta, P. Sulpicius, Q. Varius, Cn. Pomponius, C. Curio, L. Fuiius, M. Drusus, P. Antistius, nec ulla aetate uberior oratorum fetus fuit. 183. Ex his Cotta et Sulpicius quum meo iudicio tum omnium facile primas tulerunt. Hic Atticus: Quomodo istuc dicis, inquit, quum tuo iudicio tum omnium? Semperne in oratoreprobando autimprobandovul- gi iudicium cum intelligentium iudicio congruit, an aiii pro- bantur a multitudine, alii autem ab iis, qui inteliigunt? Recte requiris, inquam, Attiee: sed audies ex me fortasse, quod non omnes probent. 184. An tu, inquit, id laboras, si huic modo Bruto probaturus es? Plane, inquam, Attice, dispu- tationem hanc de oratore probando aut improbando muito malim tibi etBruto placere; eloquentiam autem meam populo probari velim. Etenim necesse est, qui ita dicat, ut a mul- titudine probetur, eumdem doctis probari. Nam quid in di- cendo rectum sit aut pravum ego iudicabo, si modo is sum, qui id possim aut sciam iudicare: qualis vero sit orator ex eo, quod is dicendo efficiet, poterit intelligi. 185. Tria sunt enim, ut quidem ego sentio, quae sint efficienda dicendo: ut doceatur is, apud quem dicetur, ut delectetur, utmovea- tur vehementius. Quibus virtutibus oratoris horum quidque efficiatur aut quibus vitiis orator aut non adsequatur haec aut etiam in his labatur et cadat, artifex aliquis iudicabit. Efficiatur autem ab oratore necne, ut ei, qui audiunt, ita ad- ficiantur, ut orator veiit, vulgi adsensu et populari appro- batione iudicari soiet. Itaque numquam de bono oratore aut non bono doctis hominibus cum populo dissensio fuit. L. 186. An censes, dum illi viguerunt, quos ante dixi, non eosdem gradus oratorum vulgi iudicio et doctorum fuisse? De populo si quem ita rogavisses: Quis est in hac civitate eloquentissimus? in Antonio et Crasso aut dubitaret aut hunc alius, illum alius diceret. Nemone Philippum tam suavem oratorem, tam g;ravem, tam facetum his anteferret, quem nosmet ipsi, qui haec arte aliqua volumus expendere, proxi-240 BRUTUS 42 mum illis fuisse diximus ? Nemo profecto. Id enirn ipsum est summi oratoris summum oratorem populo videri. 187. Qnare tibicen Antigenidas dixerit discipulo sane frigenti ad populum: Mihi cane et Musis: ego huic Bruto dieenti, ut soiet, apud multitudinem: Mihi cane et populo, mi Bruie, dixerim, ut qui audient quid efficiatur, ego etiam cur id ef- ficiatur intelligarn. Credit iis, quae dicuntur, qui audit ora- torem, vera putat, adsentitur, probat, fidem facit oratio. 188. Tu artifex quid quaeris amplius? Delectatur audiens multitudo et ducitur oratione et quasi voluptate quadam per- funditur. Quid habes quod disputes? Gaudet dolet, ridet plorat, favet odit, contemnit invidet, ad misericordiam in- ducitur, ad pudendum, adpigendum; irascitur,miratur, spe- rat timet: haec perinde aceidunt, ut eorum, qui adsunt, mentes verbis et sententiis et actione tractantur. Quid est quod exspectetur docti alicuius sententia? Quod enim pro- bat multitudo, lioc idem doctis probandum est. Denique hoc specimen est popularis iudicii, in quo numquam fuit popuio cum doctis intelligentibusque dissensio. 189. Quum multi essent oratores in vario genere dicendi, quis umquam ex his excelJere iudicatus est vulgi iudicio, qui non idem a doctis probaretur? Quando autem dubium fuisset apud patres no- stros elig-endi cui patroni daretur optio quin aut Antonium optaret aut Crassum? Aderant multi alii: tarnen utrum de his potius dubitasset aliquis, quin alterum nemo. Quid, ado- lescentibus nobis quum esset Cotta et Hortensius, nurn quis, cui quidem eiigendi potestas esset, quemquam his antepo- nebat? LI. 190. Tum Brutus: Quid tu, inquit, quaeris alios? de te ipso nonne quid optarent rei, quid ipse Hortensius iudicaret videbamus? qui quum partiretur tecum causas, — saepe enim interfui — perorandi locum, ubi plurimum pollet oratio, semper tibi relinquebat. Faciebat ille quidem, inquarn; et mihi benevolentia, credo, ductus tribuebat omnia. Sed ego quae de me populi sit opinio nescio: de reliquis hoc adfirmo, qui vulg-i opinione disertissimi habiti sint, eos- dem inteiiig^entium quoque iudicio fuisse probatissimos. 191. Nec enim posset idem Demosthenes dicere, quod dixisse An- timachum clarum poetam ferunt, qui quum convocatis audi-43 CAP. 50—52. §. 186—197. toribus legeret eis magnum iilud, quod novistis, volumen suum et eum legentem omnes praeter Platonem reliquissent* Legam, inquit, nihilo minus: Plaio enim mihi unus instar est cenium milium. Et reete. Poema enim reconditum paucorum approbationem, oratio popularis adsensum vulgi debet mo- vere. At si eumdem hunc Platonem unum auditorem haberet Demosthenes, quum esset relictus a caeteris, verbum facere non posset. 192. Quid tu, Brute, posses, si te ut Curionem quondam contio reliquisset? Ego vero, inquit ille, ut me tibi indicem, in eis etiam causis, in quibus omnis res nobis cum iudicibus est, non cum populo, tamen, si a corona re- lictus sim, non queam dicere. Ita se, inquam, res habet: ut, si tibiae inflatae non referant sonum, abiiciendas eas sibi tibicen putet, sic oratori populi aures tamquam tibiae sunt; eae si inflatum non recipiunt aut si auditor omnino tamquam equus non facit, agitandi finis faciendus est. LII. 193. Hoc tamen interest, quod vulg-us interdum non proban- durn oratorem probat, sed probat sine comparatione: quum a medioeri aut etiam a malo delectatur, eo est contentus, esse melius non sentit; illud, quod est, qualecumque est, probat. Tenet enim aures vel mediocris orator, sit modo aliquid in eo: nec res ulla plus apud animos hominum, quam ordo et ornatus orationis valet. 194. Quare quis ex populo, quum Q. Scaevoiam pro M. Coponio dicentem audiret in ea causa, de qua ante dixi, quidquam politius aut elegantius aut omnino melius aut exspectaret aut posse fieri putaret? 195. Quum is hoc probare vellet, M' Curium, quum ita he- res institutus esset, si pupillus ante mortuus esset, quam in suam tutelam venisset, pupillo non nato heredem esse non posse; quid ille non dixit de testamentorum iure? de anti quis formulis? quemadmodum scribi oportuisset, si etiam filio non nato heres institueretur? 196. quam captiosum es- set populo, quod scriptum esset, negiigi et opinione quaeri voluntates et interpretatione disertorum scripta simpiicium hominum pervertere? 197. Quam iile multa de auctoritate pairis sui, qui semper ius illud esse defenderat? quani omni- no multa de conservando iure civili? Quae quidem omnia ^uum perite et scienter tum[ita]breviter et presse et satis or- cic. I. 2. 16242 BRUTUS 44 nate et pereleganter diceret, quis esset in popuio, qui aut exspectaret aut fieri posse quidquam melius putaret? LIIL At vero, ut contra Crassus ab adolescente delicato, qui in iittore ambulans scalmum repperisset ob eamque rem aedi- ilcare navem concupivisset, exorsus est, similiter Scaevolam ex uno scalmo captionis centumvirale iudicium hereditatis effecisse, hoc illo initio consecutus muitis eiusdem generis sententiis delectavit animosque omnium, qui aderant, in hi- iaritatem a severitate traduxit; quod est unum ex tribus, quae dixi ab oratore effici debere. Deinde hoc voiuisse eum, qui xestamentum fecisset, hoc sensisse, quoquo modo liiius non esset , qui in suam tutelam veniret, sive non natus sive ante mortuus , Curius heres ut esset: ita scribere plerosque et id valere et valuisse semper. Haec et multa eiusmodi di- «ens fidem faciebat; quod est ex tribus oratoris officiis al- terum. 198. Deinde aequum bonum, testamentorum senten- tias voluntatesque tutatus est, quanta esset in verbis captio quum in caeteris rebus tum in testamentis, si negligerentur voluntates; quantam sibi potentiam Scaevola adsumeret, si nemo auderet testamentum facere postea nisi de iiiius sen- tentia. Haec quum graviter tum ab exemplis copiose, tuin varie, tum etiam ridicule et facete expiicans eam admiratio- nem adsensionemque commovit, dixisse ut contra nemo vi- deretur. Hoc erat oratoris officium partitione tertium, ge- nere maximum. Hic ilie de populo iudex, qui separatim ai- terum admiratus esset, idem, audito aitero, iudicium suum contemneret: at vero inteiligens et doctus audiens Scaevo- iam sentiret esse quoddam uberius dicendi g-enus et orna- tius. Ab utroque autem, causa perorata, si quaereretur, uter praestaret orator, numquam profecto sapientis iudicium a iudicio vuigi discreparet. LIY. 199. Qui praestat igitur in- teiiigens imperito ? Magna re et difficiii: siquidem mag-num est scire, quibus rebus efficiatur amittaturve dicendo illud quidquid est, quod aut effici dicendo oportet aut amitti non oportet. Praestat etiam iilo doctus auditor indocto, quod saepe, quum oratores duo aut plures populi iudicio proban- tur, quod dicendi genus optimum sit intelligit. Nam iiiud, quod populo non probatur, ne intelligenti quidem auditori45 CAP. 52 — 55. S. 197 — 203. 243 probari potest. Ut enim ex nervorum sono in fidibus quam scienter ei pulsi sint intelligi solet, sic ex animorum motu cernitur quid tractandis his perficiat orator. 200. Itaque in- telligens dicendi existimator, non adsidens et attente audiens, sed uno aspectu et praeteriens de oratore saepe iudicat. Videt oscitantem iudicem, loquentem cum altero, nonnum- quam etiam circulantem, mittentem ad horas, quaesitorem, ut dimittat, rog-antem: inteliigit oratorem in ea causa non adesse, qui possit animis iudicum admovere orationem tam- quam fidibus manum. Idem si praeteriens aspexerit erectos intuentes iudices, ut aut doceri de re idque etiam vuitu pro- bare videantur: aut ut avem cantu aliquo, sic ilios viderit oratione quasi suspensos teneri aut, id quod maxime opus est, misericordia, odio, motu animi aliquo perturbatos esse vehementius: ea si praeteriens, ut dixi, aspexerit, si nihii audiverit, tamen oratorem versari in ilio iudicio et opus ora- torium fieri aut perfectum iam esse profecto intelliget. LV. 201. Quum haec disseruissem, uterque adsensus est; et ego tamquam de integro ordiens: Quando igitur, in- quam, a Cotta et Sulpicio haec omnis fluxit oratio, quum hos maxime iudicio iilorum hominum et iilius aetatis dixis- sem probatos, revertar ad eos ipsos; tum reliquos, ut insti- tui, deinceps persequar. Quoniam erg-o oratorum bonorum — hos enim quaerimus — duo genera sunt, unum attenuate presseque, alterum subiate ampleque dicentium: etsi id me- lius est quod splendidius et magnificentius, tamen in bonis omnia, quae summa sunt, iure laudantur. 202. Sedcavenda est presso illi oratori inopia et ieiunitas, ampio autem infla- tum et corruptum orationis g-enus. Inveniebat igitur acute Cotta, dicebat pure ac solute; et ut ad infirmitatem laterum perscienter contentionem omnem remiserat, sic ad virium imbeciliitatem dicendi aceommodabat genus. Nihil erat in eius oratione nisi sincerum, nihil nisi siccum atque sanum: illudque maximum, quod quum contentione orationis flectere animos iudicum vix posset nec omnino eo genere diceret, tractando tamen impellebat, ut idem facerent a se commoti quod a Sulpicio concitati. 203. Fuit enim Sulpicius vel ma- xime omnium, quos quidem ego audiverim, grandis et, ut 16*244 BRUTUS 46 ita dicam, tragicus orator. Vox quum magna tum suavis et splendida; gestus et motus corporis ita venustus, ut tamen ad forum, non ad scaenam institutus videretur; incitata et volubilis nec ea redundans tamen nec circumfluens oratio. Crassum hic volebat imitari; Cotta malebat Antonium: sed ab hoc vis aberat Antonii, Crassi ab illo lepos. 204. 0 ma- gnam, inquit, artem! Brutus; siquidem istis, quum summi essent oratores, duae res maximae, altera alteri defuit. LYI. Atque, inquam, in his oratoribus illud animadvertendum est, posse esse summos, qui inter se sintdissimiles. Nihil enimtam dissimile, quam Cotta Sulpicio, et uterque aequalibus suis plu- rimum praestitit. Quare hoc doctoris intelligentis est, videre, quo ferat nalura sua quemque, et ea duce utentem sic insti- tuere, ut Isocratem in acerrimo ingenio Theopompi et lenis- simo Ephori dixisse traditum est, alteri se calcaria adhibere, alteri frenos. 205. Sulpicii orationes, quae feruntur, eas post mortem eius scripsisse P. Canutius putatur aequalis meus, homo extra nostrum ordinem meo iudicio disertissi- mus. Ipsius Sulpicii nuila oratio est: saepeque ex eo audivi, quum se scribere neque consuesse neque posse diceret. Cot- tae pro se lege Varia quae inscribitur, eam L. Aelius scri- psit Cottae rogatu. Fuit is omnino vir egregius et eques Ro- manus cum primis honestus idemque eruditissimus et Grae- cis litteris et Latinis, antiquilatisque nostrae et in inventis rebus et in actis scriplorumque veterum litterate peritus: quam scientiam Varro noster accfcptam ab illo auctamque per sese, vir ing-enio praestans omnique doctrina, pluribus et illustrioribus litteris explicavit. 206. Sed idem Aelius Stoi- cus esse voluit, orator autem nec studuit umquam nec fuit. Scribebat tamen orationes, quas alii dieerent; ut Q. MeteMo * F., ut Q. Caepioni, ut Q. Pompeio Rufo, quamquam is etiam ipse scripsit eas, quibus pro se est usus, sed non sine Ae- lio. 207. His enim scriptis etiam ipse interfui, quum essem apud Aelium adolescens eumque audire perstudiose solerem. Cottam autem miror summum ipsum oratorem minimeque ineptumAelianas leves oratiuneulas voluisse existimari suas. LVII. His duobus eiusdem aetatis adnumerabatur nemo ter- tius, sed mihi placebat Poniponius maxime, vei dicam, mi-47 CAP. 55 — 58. §. 203 — 211. 245 nime displicebat. Locus erat omnino in maximis causis prae- ter eos, de quibus supra dixi. nemini: propterea quod An- tonius, qui maxime expetebatur, facilis in causis recipien- dis erat; fastidiosior Crassus, sed tamen recipiebat. Horum qui neutrum habebat, confugiebat ad Philippum fere aut ad Caesarem ; [secundum Philippum et Caesarem] Cotta et Sui- picius expetebantur. Ita ab his sex patronis causae illustres a§:ebantur; neque tam multa, quam nostra aetate iudicia fie- bant; neque hoc, quod nunc fit, ut causae singulae defen- derentur a pluribus $ quo nihil est vitiosius. 208. Responde- mus eis, quos non audivimus: in quo primum saepe aliter est dictum, aliter ad nos relatum: deinde magni interest coram vi- dereme, quemadmodum adversarius de quaque readseveret maxime autem, quemadmodum quaeque res audiatur. Sed ni- hil vitiosius, quam, quum unum corpus debeat esse defensio- nis, nasci de integro causam, quum sitabaltero perorata. 209. Omnium enim causarum unum est naturale principium, una peroratio: reliquae partes quasi membra suo quaeque loco locata suam et vim et dignitatem tenent. Quum autem diffi- cile sit in longa oratione non aliquando aliquid ita dicere, ut sibi ipse non conveniat, quanto difficilius cavere, ne quid dicas, quod non conveniat eius orationi, qui ante te dixe- rit? Sed quia et labor muJto maior est totam causam quam partem dicere et quia plures ineuntur gratiae, si uno tem- pore dicas pro pluribus, idcirco hanc consuetudinem luben- ter ascivimus. LVIII. 210. Erant tamen, quibus videretur illius aetatis tertius Curio , quia splendidioribus fortasse verbis utebatur, et quia Latine non pessime loquebatur, usu, credo, aliquo domestico; nam litterarum admodum nihil sciebat. Sed ma- gni interest quos quisque audiat cotidie domi, quibuscum loquatur a puero, quemadmodum patres, paedagogi, matres etiam loquantur. 211. Legimus epistolas Corneliae matris Gracchorum: apparet, filios non tam in gremio educatos quam in sermone matris. Auditus est nobis Laeliae C. F. saepe sermo. Ergo illam patris elegantia tinctam vidimus et filias eius Mucias ambas, quarum sermo mihi fuit notus, et neptes Licinias, quas nns quidem ambas, hanc vero Scipionis etiain246 BRUTUS tu, Bruie, credo, aliquando audisti ioquentem. Ego vero ac lubenter quidem, inquit Brutus; et eo lubentius, quod L» Crassi erat filia. 212. Quid Crassum, inquam, illum censes, istius Liciniae filium, Crassi testamento qui fuit adoptatus? Summo iste quidem dicitur ingenio fuisse, inquit; et vero hic Scipio, collega meus, mihi sane bene et loqui videtur et dicere. Recte, inquam, iudicas, Brute. Etenim istius §e- nus est ex ipsius sapientiae stirpe generatum. Nam et de duobus avis iam diximus, Scipione et Crasso; et de tribus proavis, Q. Metello, cuius quattuor filii, P. Scipione, qui ex dominatu Ti. Gracchi privatus in libertatem rem publicam vindicavit, Q. Scaevola augure, qui peritissimus iuris idem- que percomis est habitus. 213. Iam duorum abavorum quam est illustre nomen, P. Scipionis, qui bis consul fuit, qui est Corculum dictus, alterius omnium sapientissimi, C. Laelii! 0 generosam, inquit, stirpem et tamquam in unam arborem piura genera, sic in istam domum muitorum insitam atque illatam sapientiam! LIX. Similiter igitur suspicor, ut con- feramus parva magnis, Curionis, etsi pupillus relictus est, patrio fuisse instituto puro sermone adsuefactam domum: et eo magis hoc iudico, quod neminem ex iis quidem, qui aliquo in numero fuerunt, cognovi in omni genere honesta- rum artium tam indoctum, tam rudem. 214. Nullum ilie poetam noverat, nullum legerat oratorem, nullam memoriam antiquitatis collegerat: non pubiicum ius, non privatum et civiie cognoverat: quamquamhoc quidem fuit etiam in aliis et magnis quidem oratoribus, quos parum his instructos ar- tibus vidimus, ut Sulpicium, ut Antonium. Sed ei tamen unum illud habebant, dicendi opus elaboratum; idque quum constaret ex quinque notissimis partibus, nemo in aliqua parte earum omnino nihil poterat. In quacumque enim una plane clauderet, orator esse non posset. 215. Sed tamen alius in aiia excellebat mag-is: reperiebat quid dici opus es- set, et quomodo praeparari et quo loco locari: memoriaque ea comprehendebat Antonius: excellebat autem actione: erantque ei quaedam ex his paria cum Crasso, quaedam et- iam superiora. At Crassi magis enitebat oratio. Nec vero Sulpicio neque Cottae dicere possumus neque cuiquam bono49 CAP. 58—61. S. 211 — 219. 247 oratori rem ullam ex illis quinque partibus plane atque omni- no defuisse. 216. Itaque in Curione hoc verissime iudieari potest, nuila re una magis oratorem commendari quam ver- borum splendore et copia. Nam quum tardus in cogitando tum in instruendo dissipatus fuit. LX. Reliqua duo sunt, agere et meminisse: in utroque cachinnos irridentium com- movebat. Motus erat is, quem et C. Iulius in perpetuum no- tavit, quum ex eo in utramque partem toto corpore vacil- lante quaesivit: Quis loqueretur e lintre: et Cn. Sici- nius homo impurus, sed admodum ridiculus neque aliud in eo oratoris simile quidquam: 217. is quum tribunus plebis Curionem et Octavium consules produxisset Curioque multa dixisset sedente Cn. Octavio collega, qui devinctus erat fa- sciis et multis medicamentis propter dolorem artuum deli- butus: „Numquam,a inquit, „Octavi, collegae tuo gratiam referes; qui nisi se suo more iactavisset, hodie te istic mu- scae eomedissent." Memoria autem ita fuit nulia, ut aliquo- tiens, tria quum proposuisset, aut quartum adderet aut ter- tium quaereret; qui in iudicio privato vei maximo, quum ego pro Titinia Cottae peroravissem, ille contra me pro Ser. Naevio diceret, subito totam causam oblitus est idque vene- ficiis et cantionibus Titiniae factum esse dicebat. 218. Ma- gna haec immemoris ingenii signa: sed nihil turpius, quam quod etiam in scriptis obliviscebatur quid paullo ante po- suisset, ut in eo libro, ubi se exeuntem e senatu et cum Pansa nostro et cum Curione filio colloquentem facit, quum senatum Caesar consul habuisset 7 omnisque ille sermo du- ctus e percontatione filii quid in senatu esset actum: in quo multis verbis quum inveheretur in Caesarem Curio disputa- tioque esset inter eos, ut est consuetudo dialogorum, quum sermo esset institutus senatu misso, quem senatum Caesar consul habuisset, reprehendit eas res, quas idem Caesar anno post et deinceps reliquis annis administravisset in Gallia. LXI. 219. Tum Brutus admirans: Tantamne fuisse oblivio- nem, inquit, in scripto praesertim, ut ne legens quidem um- quam senserit quantum flagitii commisisset? Quid autem, inquam, Brute, stultius, quam, si ea vituperare volebat, quae vituperavit, non eo tempore instituere sermonem, quum il-248 BRUTUS 50 larum rerum iam tempora praeterissent? Sed ila totus errat, ut in eodem sermone dicat in senatum se Caesare consule non accedere, et id dicat ipso consule exiens e senatu. lam, qui hac parte animi, quae custos est caeterarum inge- nii partium, tam debilis esset, ut ne in scripto quidem me- minisset quid paullo ante posuisset, huic minime mirum est ex tempore dicenti solitam effluere mentem. 220. Itaque quum ei nec officium deesset et flagraret studio dicendi, per- paucae ad eum causae deferebantur. Orator autem vivis eius aequalibus proximus oplimis numerabatur propter verborum bonitatem, ut ante dixi, et expeditam ac profluentem quo- dammodo celeritatem. Itaque eius orationes aspiciendas ta- men censeo. Sunt illae quidem Janguidiores, verumtamen possunt augere et quasi aiere idbonum, quod in ilio medio- criter fuisse concedimus; quod habet tantam vim, ut solum sirle aliis in Curione speciem oratoris alicuius effecerit. Sed ad instituta redeamus. LXII. 221. In eodem igitur numero eiusdem aetatis C. Carbo fuit iliius eloquentissimi viri filius non satis acutus orator, sed tamen orator numeratus est. Erat in verbis gra- vitas et faciie dicebat et auctoritatem naturalem quamdam habebat oratio. Acutior Q. Varius rebus inveniendis nec minus verbis expeditus; fortis vero actor et vehemens et verbis nec inops nec abiectus et quem plane orato- rem dicere auderes, Cn. Pomponius lateribus pugnans, in- citans animos, acer, acerbus, criminosus. 222. Multum ab his aberat L. Fufius, tamen ex accusatione M' Aquiiii dili- gentiae fructum ceperat. Nam M. Drusum tuum magnum avuncuium, gravem oratorem, ita dumtaxat quum dere pu- blica diceret; L. autem Luculium etiam acutum, patremque tuum, Brute, iuris quoque et publici et privati sane peritunn M. Lucuiium, M. Octavium Cn. F., qui tantum auctoritate di- cendoque vaiuit, ut legem Semproniam frumentariam populi frequentis suffragiis abrogaverit; Cn. Octavium M. F., M. Ca- tonem patrem, Q. etiam Catulum fiiium abducamus ex acie, id est a iudiciis, et in praesidiis rei publicae, cui facile sa- tis facere possint, collocemus. 223. Eodem Q. Caepionem referrem, nisi nimis equestri ordini deditus a senatu disse51 CAP. 61 — 63. S. 219 — 227. 249 disset. Cn. Carbonem, M. Marium et ex eodem genere com plures minime dignos eleg-antis conventus auribus aptissi- mos cognovi turbulentis contionibus. Quo in g-enere, ut in his perturbem aetatum ordinem, nuper L. Quinctius fuit; aptior etiam Palicanus auribus imperitorum. 224. Et quo- niam huius generis facta mentio est, seditiosorum omnium post Gracchos L. Appuleius Saturninus eloquentissimus vi- sus est, magis specie tamen et motu atque ipso amictu ca- piebat homines quam aut dicendi copia aut mediocritate Drudentiae. Longe autem post natos homines improbissimus C. Servilius Glaucia, sed peracutus et callidus cum primis- que ridiculus. Is ex summis et fortunae et vitae sordibus in praetura consul factus esset, si rationem eius haberi li- cere iudicatum esset. Nam et plebem tenebat et equestrem ordinem beneficio legis devinxerat. Is praetor eodem die, quo Sarturninus tribunus plebis, Mario et Flacco consulibus publice est interfectus; liomo simillimus Atheniensis Hyper- boli, cuius improbitatem veteres Atticorum comoediae no- taverunt. 225. Quos est Sex. Titius consecutus homo Joquax sane et satis acutus, sed tam solutus et mollis in g-estu, ut saltatio quaedam nasceretur, cui saltationi Titius nomen es- set. lta cavendum est ne quid in agendo dicendove facias, cuius imitatio rideatur. LXIII. Sed ad paulio superiorem aetatem revecti sumus: nunc ad eam, de qua aliquantum sumus locuti, revertamur. 226. Coniunctus igitur Sulpicii aetati P. Antistius fuit, rabula sane probabilis, qui multos quum tacuisset annos ne- que contemni solum, sed irrideri etiam solitus esset, in tri- bunatu primum contra C. Iulii illam consulatus petitionem extraordinariam veram causam agens est probatus: et eo magis, quod eamdem causam quum ageret eius collega ille ipse Sulpicius, hic plura et acutiora dicebat. Itaque post tribunatum primo multae ad eum causae, deinde omnes ma- ximae quaecumque erant deferebantur. 227. Rem videbat acute, componebat diligenter, memoria valebat; verbis non ille quidem ornatis utebatur, sed tamen non abiectis; expe- dita autem erat et perfacile currehs oratio, et erat eius qui- dam tamquam habitus non inurbanus; actio paullum quum250 BRUTUS 52 vitio vocis tum etiam ineptiis claudicabat. Hic temporibus floruit iis, quibus inter profectionem reditumque L. Sullae sine iure fuit et sine ulia dignitate res publica: hoc etiam magis probabatur, quod erat ab oratoribus quaedam in foro soiitudo. Sulpicius occiderat, Cotta aberat et Curio; vive- bat e reliquis patronis eius aetatis nemo praeter Carbonem etPomponium, quorum utrumque facile superabat. LXIV, 228. Inferioris autem aetatis erat proximus L. Sisenna, do- <5tus vir et studiis optimis deditus, bene Latine loquens, gna- rus rei publicae, non sine facetiis; sed neque laboris multi nec satis versatus in causis; interiectusque inter duas aeta- tes Hortensii et Sulpicii nec maiorem consequi poterat et minori necesse erat cedere. Huius omnis facultas ex histo- ria ipsius perspici potest, quae quum facile omnes vincat superiores, tum indicat tamen quantum absit a summo quam- que genus hoc scriptionis nondum sit satis Latinis litteris illustratum. Nam Q. Hortensii admodum adolescentis inge- nium ut Phidiae signum simul aspectum et probatum est. 229. Is L. Crasso Q. Scaevola consulibus primum in foro ximum. 31. Quae est autem in hominibus tanta perversitas ut inventis frugibus glande vescantur? An victus hominum Atheniensium beneficio excoli potuit, oratio non potuit? Quis porro umquam Graecorum rhetorum aThucydide quid- quam duxit? — At laudatus est ab omnibus. — Fateor: sed ita ut rerum explicator prudens, severus, gravis; non ut in iudiciis versaret causas, sed ut iri historiis belia narraret. Itaque numquam est numeratus orator; 32. nec vero, si historiam non scripsisset, nomen eius exstaret, quuin prae- sertim fuisset honoratus et nobilis. Huius tamen nemo ne- que verborum neque sententiarum gravitatem imitatur; sed,286 ORATOR 8 quum mutila quaedam et hiantia locuti sunt, quae vel sine magistro facere potuerunt, germanos se putant esse Thucy- didas. Nactus sum etiam, qui Xenophontis simiiem esse se cuperet, cuius sermo est ille quidem melle dulcior, sed a forensi strepitu remotissimus. 33. Referamus nos igitur ad eum, quem volumus, in- choandum et ea quidem eloquentia informandum, quam in nullo cognovitAntonius. X.Magnum opusomnino et arduum, Brute, conamur; sed nihil difficile amanti puto. Amo autem et semper amavi ingenium, studia, mores tuos. Incendor porro cotidie magis non desiderio solum, quo quidem con- ficior, congressus nostros, consuetudinem victus, doctissi- mos sermones requirens tuos, sed etiam incredibili fama virtutum admirabilium, quae specie dispares prudentia con- iunguntur. 34. Quid enim tam distans quam a severitate comitas? Quis tamen umquam te aut sanctior est habitus aut duieior? Quid tam difficile quam in plurimorum contro- versiis diiudicandis ab omnibus dilig-i? Consequeris tamen, ut eos ipsos, quos contra statuas, aequos placatosque dimit- tas. Itaque efficis, ut, quum gratiae causa nihii facias, omnia tamen sint grata, quae facis. Ergo ex omnibus terris una Gallia communi non ardet incendio; in qua frueris ipse te, quum in Italiae luce cognosceris versarisque in oplimorum civium vel flore vel robore. Iam quantum illud est, quod in maximis occupationibus numquam intermittis studia do- ctrinae, semper aut ipse scribis aliquid aut me vocas ad scribendum! 35. Itaque hoc sum aggressus statim Catone absoluto; quem ipsum numquam attigissem, tempora timens inimica virtuti, nisi tibi hortanti et illius memoriam mihi ca- ram excitanti non parere nefas esse duxissem. Sed testifi- cor me a te rogutum et recusantem haec scribere esse ausum. Volo enim mihi tecum commune crimen, ut, si sustinere tantam quaestionem non potuero, iniusti oneris impositi tua culpa sit, mea recepti; in quo tamen iudicii nostri errorem laus tibi dati muneris compensabit. XI. 36. Sed in omni re difficillimum est formam, qui ftccQccmriQ Graece dicitur, exponere optimi, quod aliud aliis videtur optimum. Ennio delector, ait quispiam, quod non9 CAP. 9—12. §. 32 — 39. 287 discedit a communi more verborum; Paeuvio, inquit alius; omnes apud liunc ornati elaboratique sunt versus, multa apud alterum negligentius; fac alium Accio; varia enim sunt iudicia ut in Graecis nec facilis explicatio, quae forma maxime excellat. In picturis alios horrida, inculta, [abdita et] opaca, contra alios nitida, laeta, collustrata delectant» Quid est, quo praescriptum aliquod aut formulam exprimas, quum in suo quodque genere praestet et genera plura sinff Hac ego religione non sum ab hoc conatu repulsus existima- vique in omnibus rebus esse aliquid optimum, etiamsi late- ret, idque ab eo posse, qui eius rei gnarus esset , iudicari. 37. Sed quoniam plura sunt orationum genera eaque diversa neque in unam formam cadunt omnia, laudationum scriptionem et historiarum et talium suasioimm, qualem Iso- crates fecit panegyricum multique alii, qui sunt nominati sophistae, reliquarumque rerum formam, quae absunt a fo- rensi contentione eiusque totius generis, quod Graece iiti- dsixtMov nominatur, quod quasi ad inspiciendum deleGta- tionis causa comparatum est, non complectar hoc tempore; non quo negligenda sit ; est enim illa quasi nutrix eius ora- toris, quem informare volumus et de quo molimur aliquid exquisitius dicere. XII. Ab hac et verborum copia alitur et eorum constructio et numerus Jiberiore quadam fruitur Jicentia. 38. Datur etiam ,venia concinnilati sententiarum et argilti certique et circumscripti verborum ambitus eonce- duntur, de industriaque non ex insidiis, sed aperte ac pa- lam eJaboralur, ut verba verbis quasi demensa et paria re- spondeant, ut crebro conferantur pugnantia comparenturque contraria, et ut pariter extrema terminentur eumdemque re- ferant in cadendo sonum; quae in veritate causarum et rarius multo facimus et certe occultius. In Panathenaico autem Iso- crates ea studiose se consectatum fatetur: non enim ad iudi- ciorum certamen, sed ad voJuptatem aurium scripserat. 39. Haec tractasse Thrasymaclium Calchedonium primum et Leon- tinum ferunt Gorgiam, Theodorum inde Byzantium multos- que alios, quos AoyodatddAovg appellat in Phaedro Socra- tes: quorum satis arguta multa, sed ut modo primumque nascentia minuta et versiculor^im similia quaedam nimiumque288 ORATOR 10 depicta. Quo magis sunt Herodotus Thucydidesque mirabi- les; quorum aetas quum in eorum tempora, quos nominavi, incidisset, longissime tamen ipsi a talibus deiiciis vel potius ineptiis afuerunt. Alter enim sine uilis salebris quasi seda- tus amnis fluit, alter incitatior fertur et de beilicis rebus ca- nit etiam quodammodo beliicum; primisque ab his, ut ait Theophrastus, historia commota est, ut auderet uberius quam superiores et ornatius dicere. XIII. 40. Horum ae- tati successit Isocrates , qui praeter caeteros eiusdem gene- ris laudatur semper a nobis, nonnumquam, Brute, leniteret erudite repugnante te; sed credes mihi fortasse, si quid in eo laudem cog*noveris. Nam quum concisus ei Thrasymachus minutis numeris videretur et Gorgias, qui tamen primi tra- duntur arte quadam verba vinxisse, Thucydides autem prae fractior nec satis, ut ita dicam, rotundus, primus instituit dilatare verbis et mollioiibus numeris explere sententias. In quo quum doceret eos, qui partim in dicendo, partim in scribendo principes exstiterunt, domus eius officina habita eioquentiae est. 41. Itaque ut ego, quum a nostro Catone laudabar, vel reprehendi me a caeteris facile patiebar, sic Isocrates videtur testimonio Piatonis aliorum iudicia debere contemnere. Est enim, ut scis, quasi in extrema pagina Phae- dri his ipsis verbis loquens Socrates: Adolescensetiam nunc, oPhaedre, Isocrates est; sedquiddeillo augurer lubet dicere. Quid tandem? inquit ille. Maiore mihi ing-enio videtur esse, quam ut cum orationibus Lysiae comparetur. Praeterea ad virtutem maior indoles, ut minime mirum futu- rum sit, si, quum aetate processerit, autinhoc orationum genere, cui nunc studet, tantum quan- tum pueris reliquis praestet omnibus qui um- quam orationes attigerunt; aut, si contentus his non fuerit, divino aliquo animi motu maiora concupiscat. Inest enim natura philosophia in huius viri mente quaedam. 42. Haec de adolescenle Socrates auguratur. At ea de seniore scribit Plato et scri- bit aequalis et quidem exagitator omnium rhetorum hunc miraturunum. Me autem, qui Isocratem non diiig-unt, una11 CAP. 12 — 14. §. 39 — 46. 289 cum Socrate et cum Platone errare patiantur. Dulce igltur orationis genus et solutum et fluens, sententiis argutum, verbis sonans est in illo epidictico genere, quod diximus proprium sophistarum, pompae quam pug-nae aptius, gymna- siis et palaestrae dicatum, spretum et pulsum foro. Sed quod educata huius nutrimentis eloquentia ipsa se postea colorat et roborat, non alienum fuit de oratoris quasi incu- nabulis dicere. Verum haec ludorum atque pompae; nos autem iam in aciem dimicationemque veniamus. XIV. 43. Quoniam tria videnda sunt oratori, quid dicat et quo quidque loeo et quomodo, dicendum omnino est quid sit optimum in singulis, sed aliquanto secus atque in traden- da arte dici solet. NulJa praecepta ponemus — neque enim id suscepimus —, sed excellentis eloquentiae speciem et formam adumbrabimus; nec quibus rebus ea paretur expo» nemus, sed qualis nobis esse videatur. 44. Ac duo brevi- ter prima; sunt enim non tam insignia ad maximam laudem quam necessaria et tamen cum multis paene communia. Nam et invenire et iudicare quid dicas mag-na illa qui- dem sunt et tamquam animi instar in corpore, sed propria magis prudentiae quam eloquentiae: qua tamen in causa est vacua prudentia? Noverit igitur hic quidem orator, quem summum esse volumus,. argumentorum et rationum locos. 45. Nam quoniam, quidquid est quod in controversia aut in contentione versetur, in eo aut sitne aut quid sit aut quale sit quaeritur; sitne, signis; quid sit, definitionibus; quale sit, recti pradque partibus; quibus ut uti possit orator, non ille vulgaris, sed hic excellens, a propriis personis et tem- poribus semper, si potest, avocat controversiam. Latius enim de g-enere quam de parte disceptare licet; ut, quod in universo sit probatum, id in parte sit probari necesse. 46. Haec igitur quaestio a propriis personis et temporibus ad universi g-eneris orationem traducta appeilatur fredtg. In hac Aristoteles adolescentes non ad philosophorum morem tenuiter disserendi, sed ad copiam rhetorum in utramque partem, ut ornatius et uberius dici possit, exercuit; idem- que locos — sic enim appellat— quasi argumentorum no- tas tradidit, unde omnis in utramque partem traheretur ora~ cic. I. 2. 19290 ORATOR 12 tio. XV. 47. Faciet igitur hic noster — non enim declama- torem aliquem de ludo aut rabulam de foro, sed doctissi- mum et perfectissimum quaerimus —, ut, quoniam loci certi traduntur, percurrat omnes, utatur aptis, generatim dicat; ex quo emanent etiam, qui communes appellantur loci. Nec vero utetur imprudenter hac copia, sed omnia expendet et seliget. Non enim semper nec in omnibus causis ex iis- dem argumentorum momenta sunt. 48. Iudicium igitur adhibebit nec inveniet solum quid dicat, sed etiam expen- det. Nihil enim est feracius ingeniis, iis praesertim, quae disciplinis exculta sunt. Sed ut segetes fecundae et«uberes non solum fruges, verum herbas etiam effundunt inimicissi- mas frugibus, sic interdum ex illis locis aut levia quaedam aut causis aliena aut non utilia gignuntur; quorum ab ora- toris iudicio delectus magnus adhibebitur. 49. Quonam modo ille in bonis haerebit et habitabit suis, aut molliet duraaut occultabit quae dilui non poterunt atque omnino opprimet, si Iicebit, aut abducet animos aut aliud adferet, quod oppo- situm probabilius sit quam illud quod obstabit? 50. Iam vero ea, quae invenerit, qua diligentia collocabit? quoniam id se- cundum erat de tribus. Vestibula nimirum honesta aditus- que ad causam faciet illustres; quumque animos prima ag- gressione occupaverit, infirmabit excludetque contraria; de firmissimis alia prima ponet, alia postrema inculcabitque le- viora.*** Atque in primis duabus dicendi partibus qualis es- set summatim breviterque descripsimus. XVI. 51. Sed, ut ante dicturn est, in his partibus, etsi graves atque magnae sunt, minus et artis est et laboris. Quum autem quid et quo loco dicat invenerit, illud est fonge maximum, videre quonam modo. Scitum est enim, quod Carneades noster dicere solebat, Clitomachum eadem dicere, Charmadam autem eodem etiam modo dicere. Quodsi in philosophia tantum interest quemadmodum dicas, ubi res spectatur, non verba penduntur, quid tandem in causis exi- stimandum est, quibus totis moderatur oratio? 52. Quod quidem ego, Brute, ex tuis litteris sentiebam, non te id sci- scitari, qualem ego in inveniendo et in collocando summum esse oratorem vellem, sed id mihi quaerere videbare, quod13 CAP. 14 — 17. §. 46 - 56. 291 genus ipsius orationis optimum iudicarem: rem difficilem, di immortales, atque omnium difficillimam. Nam quum est oratio moiiis et tenera et ita flexibilis, ut sequatur quocum- que torqueas, tum et naturae variae et voluntates muitum inter se distantia effecerunt g-enera dicendi. 53. FJumen aliis verborum volubilitasque cordi est, qui ponunt in orationis celeritate eloquentiam. Distincta alios et interpuncta inter- valla, morae respirationesque delectant. Quid potest esse tam diversum? tamen est in utroque aliquid excellens. Ela- borant alii in lenitate et aequabilitate et puro quasi quodam et candido genere dicendi. Ecce aliqui duritatem et severi- tatem quamdam verbis et orationis quasi maestitiam se- quuntur; quodque paullo ante divisimus, ut alii graves, alu tenues, alii temperati vellent videri, quot orationum genera esse diximus, totidem oratorum reperiuntur. XVII. 54. Et quoniam coepi iam cumulatius hoc munus augere, quam a te postulatum est — tibi enim tantum de ora- tionis genere quaerenti respondi etiam breviter de invenien- do et collocando —, ne nunc quidem solum de orationis modo dicam, sed etiam de actionis: ita praetermissa pars nulla erit; quandoquidem de memoria nihil est hoc loco di- eendum, quae communis est muitarum artium. 55. Quo modo autem dicatur, id est in duobus, in agendo et in eloquendo. Est enim actio quasi corporis quaedam eloquentia, quum constet e voce atque motu. Vocis mutationes totidem sunt quot animorum , qui maxime voce commoventur. Itaqueille perfectus, quem iam dudum nostra indicat oratio, utcumque se adfectum videri et animum audientis moveri volet, ita certum vocis admovebit sonum; de quo plura dicerem, si hoc praecipiendi tempus esset aut si tu hoc quaereres. Di- cerem etiam de g-estu, cum quo iunctus est vultus; quibus omnibus dici vix potest quantum intersit quemadmodum uta- tur orator. 56. Nam et infantes actionis dignitate eloquentiae saepe fructum tuierunt et diserti deformitate agendi multi in- fantes putati sunt, ut iam non sine causa Demosthenes tribu- erit et primas et secundas et tertias actioni. Si enim eloquen- tia nulla sine hac, haec autem sine eloquentia tanta est, certe piurimum in dicendo potest, Volet igltur ille, qui eloquentiae 19 *292 ORATOR 14 principatum petet, et contenta voce atrociter dicere et sum- missa leniter et inclinata videri gravis et inflexa miserabilis. 57. Mira est enim quaedam natura vocis, cuius quidem e tribus omnino sonis, inflexo, acuto, gravi, tanta sit et tam suavis varietas perfecta in cantibus. XVIII. Est autem etiam in dicendo quidam cantus obscurior, non hic e Phrygia et Caria rhetorum epilogus paene canticum, sed ille, quem si- g-nificat Demosthenes et Aeschines, quum alter alteri obiicit vocis flexiones; dicit plura etiam Demosthenes illumque saepe dicit voce dulci et clara fuisse. 58. In quo illud etiam notandum mihi videtur ad studium persequendae suavitatls in vocibus. Ipsa enim natura, quasi modularetur hominum orationem, in omni verbo posuit acutam vocem nec una plus nec a postrema syllaba citra tertiam; quo magis natu- ram ducem ad aurium voluptatem sequatur industria. 59. Ac vocis bonitas quidem optanda est: non est enim in nobis, sed tractatio atque usus in nobis. Ergo ille princeps varia- bit etmutabit: omnes sonorum, tum intendens, tum remit- tens, persequetur gradus. Idemque motu sic utetur, nihil ut. supersit. ln gestu status erectus et celsus; rarus incessus nec ita longus; excursio moderata eaquerara; nulla mollitia cervicum, nullae argutiae digitorum, non ad numerum arti- culus cadens; trunco magis toto se ipse moderans et viriii laterum flexione, brachii proiectione in contentionibus, con- xractione in remissis. 60. Vuitus vero, qui secundum vocem plurimum potest, quantam adferet tum dignitatem , tum ve- nustatem! In quo quum effeceris ne quid ineptum aut vui- tuosum sit, tum oculorum est quaedam magna moderatio. Nam ut imago est animi vultus, sic indices ocuii; quorum et hilaritatis et vicissim tristitiae modum res ipsae, de quibus agetur, temperabunt. XIX. 61. Sed iam illius perfecti oratoris et summae eloquentiae species exprimenda est; quem hoc uno excel- lere, id est, oratione, caetera in eo latere indicatnomenipsum. Non enim inventor aut compositor aut actor haec complexus est omnia, sed et Graece ab eloquendo qyjtcoq etLatine elo q u e n s dictus est. Caeterarum enim rerum, quae sunt in15 CAP. 17—20. §. 56—66. 293 oratore, partem aliquam sibi quisque vindicat; dicendi autem, id est, eloquendi maxima vis soli huic conceditur. 62. Quamquam enim et philosophi quidam ornate locuti sunt7— siquidem et Theophrastus divinitate loquendi no- men invenit et Aristoteles Isocratem ipsum lacessivit et Xe- nophontis voce Musas quasi locutas ferunt et long-e omnium, quicumque scripserunt aut locuti sunt, exstitit et gravitate et suavitate princeps Plato —, tamen horum oratio neque nervos neque aeuleos oratorios ac forenses habet. 63. Lo- quuntur cum doctis, quorum sedare animos malunt quam incitare: sic de rebus placatis acminime turbulentis docendi causa, non eapiendi loquuntur, ut in eo ipso, quod deiecta- tionem aliquam dicendo aucupentur, plus nonnullis quam necesse sit facere videantur. Ergo ab hoc genere non diffi- cile est hanc eloquentiam, de qua nunc agitur, secernere. 64. Mollis est enim oratio philosophorum et umbratilis nec sententiis nec verbis instructa popularibus nec vincta nume- ris, sed soluta liberius; nihil iratum habet, nihil invidum, nihil atrox, nihii miserabile, nihil astutum; casta, verecunda, virg-o incorrupta quodammodo. Itaque sermo potius quam oratio dicitur. Quamquam enim omnis locutio oratio est, ta- men unius oratoris locutio hoc proprio signata riomine est. 65. Sophistarum, de quibus supra dixi, magis distin- guenda similitudo videtur, qui omnes eosdem volunt flores, quos adhibet orator in causis, persequi. Sed hoc differunt, quod, quum sit iis propositum non perturbare animos, sed placare potius nec tam persuadere quarh delectare, et aper- tius id faciunt quam nos et erebrius, concinnas magis sen- tentias exquirunt quam probabiies, a re saepe discedunt, intexunt fabulas, verba altius transferunt eaque ita dispo- nunt, ut pictores varietatem colorum, paria paribus referunt, adversa contrariis, saepissimeque similiter extrema definiunt. XX. 66. Huic generi historia finitima est, in qua et narratur ornate et regio saepe aut pugna describitur; interponuntur etiam contiones et hortationes, sed in his tracta quaedam et fluens expetitur, non haec contorta et acris oratio. Ab his non multo secus quam a poetis haec eloquentia, quam quaerimus, sevocanda est. Nam etiam poetae quae-294 ORATOR 16 stionem atlulerunt, quidnam esset iliud, quo ipsi differrenl ab oratoribus. Numero maxime videbantur antea et versu; nunc apud oratores iam ipse numerus increbuit. 67. Quid- quid est enim, quod sub aurium mensuram aliquam cadit, etiamsi abest a versu — nam id quidem orationis est vitium — numerus vocatur, qui Graece Qvfr[ids dicitur. Itaque vi- deo visum esse nonnullis, Platonis et Democriti locutionem, etsi absit a versu, tamen, quod incitatius feratur et clarissi- mis verborum luminibus utatur, potius poema putandum quam comicorum poetarum; apud quos, nisi quod versiculi sunt, nihil est aliud cotidiani dissimile sermonis. Nec tamen id est poetae maximum, etsi est eo laudabilior, quod virtu- tes oratoris persequitur, quum versu sit astrictior. 68. Ego autem, etiamsi quorumdam grandis et o.rnata vox estpoeta- rum, tamen in ea quum lieentiam statuo maiorem esse quam in nobis faciendorum iungendorumque verborum, tum et- iam nonnullorum voluntate vocibus magis quam rebus inser- viunt. Nec vero, si quid est unum inter eos simile — id autem est iudicium electioque verborum —, propterea cae- terarum rerum dissimilitudo intelligi non potest; sed id nec dubium est et, si quid habet quaestionis, hoc tamen ipsum ad id, quod propositum est, non est necessarium. Seiunctus jgitur orator a philosophorum eloquentia, a sophistarum, ab historicorum, a poetarum explicandus est nobis qualis fu- turus sit. XXI. 69. Erit igitur eloquens — hunc enim auctore An- tonio quaerimus — is, qui in foro causisque civilibus ita dicet, ut probet, ut delectet, utflectat. Probare necessitatis est, delectare suavitatis, flectere victoriae: namidunumex omnibus ad obtinendas causas potest plurimum. Sed quot officia oratoris, tot sunt genera dicendi: subtiie in proban- do, modicum in delectando, vehemens in flectendo; in quo uno vis omnis oratoris est. 70. Magni igitur iudicii, summae etiam facultatis esse debebit moderator ille et quasi tempe- rator huius tripertitae varietatis. Nam et iudicabit quid cui- que opus sit et poterit quocumque modo postulabit causa dicere. Sed est eloquentiae sicut reliquarum rerum funda- mentum sapientia. Ut enim in vita, sic in oratione nihil est17 CAP. 20 — 22. §.66 — 74. 295 difficiiius quam quid deeeat videre. IlQ£7tov appeilant hoe Graeci; nos dicamus sane decorum. De quo praeclare et multa praecipiuntur et res est cognitione dignissima. Huius ig-noratione non modo in vita, sed saepissime et in poema- tis et in oratione peccatur. 71. Est autem quid deceat ora- tori videndum non in sententiis solum, sed etiam in verbis. Non enim omnis fortuna, non omnis honos, non omnis aueto- ritas, non omnis aetas,nec vero locus aut tempus aut auditor omnis eodem aut verborum genere tractandus est aut sen- tentiarum semperque in omni parte orationis ut vitae quid deceat est considerandum: quod et in re, de quaagitur, po- situm est et in personis et eorum, qui dicunt, et eorum, qui audiunt. 72. Itaque hunc locum longe et late patentem phi- losophi solent in officiis tractare, — non quum de recto ipso disputant, nam id quidem unum est —, grammatici in poe- tis, eloquentes in omni et g-enere et parte causarum. Quam enim indecorum est, de stillicidiis quum apud unum iudicem dicas, ampJissimis verbis et locis uti communibus, de ma- l modo sic, ut si quis Phidiae ciipeum dissolverit, coliocationia cic. I. 2. 22338 ORATOR CAP. 71. §. 234—238. 60 universam speciem sustulerit, non singulorum operum venu- statem; ut in Thucydide orbemmodo orationis desidero, or- namenta comparent. 235. Isti autem quum dissolvunt oratio- nem, in qua nec res nec verbum ullum est nisi abiectum, non clipeum , sed, ut in proverbio est— etsi humilius dictum est? lamen simile est — scopas, ut ita dieam, mihi videnturdis- solvere. Atque ut plane genus hoc, quod ego laudo, con- tempsisse videantur, aut scribant aliquid vel Isocrateo more vel quo Aeschines aut Demosthenes utitur, tum illos existi- mabo non desperatione formidavisse geiius hoc, sed iudicio refugisse; aut reperiam ipsa eadem condicione quiutivelit, ut aut dicat aut scribat utra voles lingua eo genere, quo illi volunt; facilius est enim apta dissolvere quam dissipata co- nectere. 236. Res autem se sic habet, ut brevlssime dicam quod sentio: composite et apte sine sententiis dicere insania est, sententiose autem sine verborum et ordineetmodo in- fantia, sed eiusmodi tamen infantia, ut, ea qui utantur, non stulti homines haberi possint, etiam plerumque prudentes; quo qui est contentus, utatur. Eioquens vero, qui non appro- bationes solum, sed admirationes, clamores, plausus, sili- ceat, movere debet, omnibus oportet ita rebus excellat, ut ei turpe sit quidquam aut spectari aut audiri libentius. 237. Habes meum de oratore, Brute, iudicium; quod aut sequere , si probaveris, aut tuo stabis, si aliud quoddam est tuum. In quo neque pugnabo tecum neque hocmeum, dequo tanto opere hoc libro adseveravi, umquam adfirmabo esseve- rius quam tuum. Potest enim non solum aliud mihi ac tibi, sed mihi ipsi aliud alias videri. Nec in hac modo re, quae ad vulgi adsensum spectet et ad aurium voluptatem, quae duo sunt ad iudicandum levissima, sed ne in maximis quidem re- bus quidquam adhuc inveni firmius, quod tenerem aut quo iudicium meum dirigerem, quam id, quodcumque mihi quam simillimum veri videretur, quum ipsum illud verum in oecul- to lateret. 238. Tu autem velim, sitibiea, quae disputata sunt, minus probabuntur, ut aut maius opus institutum putes quam efficipotuerit, aut, dum tibi roganti voluerim obsequi, vere- cundia negandi scribendi me imprudentiam suscepisse.M. TULLII CICERONIS AD C. TREBATIUM T 0 P I C A. I. 1. Maiores nos res scribere ingressos, C. Trebaii, et iis libris, quos brevi tempore satis multos edidimus , di- gniores e eursu ipso revocavit voluntas tua. Quum enim me- cum in Tusculano esses et in bibliotheca separatim uterque nostrum ad suum studium libellos quos vellet evolveret, in- cidisti in AristoteJis Topica quaedam, quae sunt ab illo piu- ribus libris expJicata. Qua inscriptione commotus continuo a me librorum eorum sententiam requisisti; 2. quam quum tibi exposuissem, disciplinam inveniendorum argumentorum, ut sine ullo errore ad ea ratione et via perveniremus ab Ari- stotele inventa, illis libris contineri, verecunde tu quidem ut omnia, sed tamen facile ut cernerem te ardere studio, me- cum ut tibi illa traderem egisti. Quum autem ego te non tam vitandi laboris mei causa, quam quia tua id interesse ar- bitrarer, vel ut eos per te ipse leg-eres vel ut totam ratio- nem a doctissimo quodam rhetore acciperes, hortatus essem? utrumque, ut ex te audiebam, es expertus. 3. Sed a libris te obscuritas reiecit. Rhetor aulem ille magnus haec, ut opi- nor, iVristotelia se ignorare respondit. Quod quidem minime sum admiratus, eum phiiosophum rhetori non esse cognitum, qui ab ipsis philosophis praeter admodum paucos ignorare- tur. Quibus eo minus ignoscendum est, quod nonmodo re- bus iis, quae ab illo dictae et inventae sunt, adiici debue- runt, sed dicendi quoque incredibili quadam quum copia tum etiam suavitate. 4. Non potui igitur tibi saepius hoc ro- ganti et tamen verenti ne mihi gravis esses — facile enim id cernebam — debere diutius, ne ipsi iuris interpreii fieri v*- 22*340 TOPICA 2 deretur iniuria. Etenim quum tu mihi meisque multa saepe scripsisses, veritus sum ne, si ego gravarer, aut ingra- tum id aut superbum videretur. Sed dum fuimus una, tu optimus es testis quam fuerim occupatus; 5. ut autem a te discessi, in Graeciam proficiscens, quum opera mea nec res publica nec amici uterentur nec honeste inter arma ver- sari possem, ne si tuto quidem id mihi liceret, ut veni Ve- liam tuaque et tuos vidi, admonitus huius aeris aiieni nolui deesse ne tacitae quidem flagitationi tuae. Itaque haec, quum mecum libros non haberem, memoria repetita in ipsa navi- gatione conscripsi tibique ex itinere misi, ut mea dilig-entia mandatorum tuorum te quoque, etsi admonitore non eges, ad memoriam nostrarum rerum excitarem. Sed iam tempus est ad id, quod instituimus, accedere. II. 6. Quum omnis ratio diligens disserendi duas habeat partes, unam inveniendi, alteram iudicandi, utriusque prin- ceps, ut mihi quidem videtur, Aristoteles fuit. Stoici autem in altera elaboraverunt: iudicandi enim vias diligenter per- secuti sunt ea scientia, quam 8iaKe%ri%iiv appellant; inve- niendi artem, quae roTtinri dicitur, quae et ad usum potior erat et ordine naturae certe prior, totam reliquerunt. 7. Nos autem, quoniam in utraque summa utilitas est et utramque, si erit otium, persequi cogitamus, ab ea, quae prior est, ordiemur. Ut igitur earum rerum, quae absconditae sunt, demonstrato et notato loco facilis inventio est, sic, quum per- vestigare arg-umentum aliquod volumus, locos nosse debemus; sic enim appellatae ab Aristotele sunt eae quasi sedes, e quibus argumenta promuntur. 8. Itaque licet definire locum esse ar- gumenti sedem; argumentum autem rationem, quaereidu- biae faciat fidem. Sed ex iis locis, in quibus argumenta inclu- sa sunt, alii in eo ipso, de quo agitur, haerent,aliiadsumuntur extrinsecus. In ipso tum ex toto, tum expartibus eius, tum ex nota, tum ex iis rebus, quae quodam modo adfectae sunt ad id, de quo quaeritur. Extrinsecus autem ea ducuntur, quae ab- sunt longeque disiuncta sunt. 9. Sed ad id totum, de quo dis- seritur, tum definitio adhibetur, quae quasi involutum evol- vitid, de quo quaeritur; eius argumenti talis estformula: Ius civile est aequitas constituta iis, qui eiusdem civitatis3 CAP. 1 — 3. §. 1 — 16. 341 sunt, ad res suas obtinendas,- eius autem aequitatis utilis cognitio est: utilis ergo est iuris civilis scientia: 10. tum partium enumeratio, quae tractatur hoc modo: Si neque cen- su nec vindicta nec testamento iiber factus est, non est liber; neque ulla est earum rerum: non est igitur Jiber; tum nota- tio, quum ex verbi vi argumentum aliquod elicitur, hocmodo: Quum lex assiduo vindicem assiduum esse iubeat, locuple- tem iubet iocupleti; locuples enim est assiduus, ut ait Aelius, appeliatus ab aere dando. III. 11. Ducuntur etiam argu- menta ex iis rebus, quae quodam modo adfectae sunt ad id, de quo quaeritur. Sed hoc genus in piures partes distribu-* tum est. Nam alia coniugata appellamus, alia ex genere, alia ex forma, alia ex similitudine, alia ex differentia, aiia ex contrario, alia ex adiunctis, alia ex antecedentibus, alia ex consequentibus, alia ex repugnantibus, alia ex causis, alia ex effectis , alia ex comparatione maiorum aut parium aut minorum. 12. Coniugata dicuntur, quae sunt ex verbis generis eiusdem. Eiusdem autem generis verba sunt, quae orta ab uno varie commutantur, ut sapiens, sapienter, s a p i e n t i a. Haec verborum coniugatio Gv&yfa dicitur, ex qua huiusmodi est argumentum: Si compascuus ager est, ius est compascere. 13. A genere sic ducitur: Quoniam argen- tum omne mulieri legatum est, non potest eapecunia, quae numerata domi relicta est, non esse legata; forma enim a genere, quoad suum nomen retinet, numquam seiungitur, nu- merata autem pecunia nomen argenti retinet: legata igitur videtur. 14. A forma generis, quam interdum, quo planius accipiatur, partem licet nominare, hoc modo: Si ita Fabiae pecunia legata est a viro, si ei viro materfamilias es- set, si ea in manum non convenerat, niliil debetur. Genus enimestuxor; eius duaeformae: una matrumfamilias, eae sunt, quae in manum convenerunt; altera earum, quae tan- tummodo uxores habentur. Qua in parte quum fuerit Fabia, legatum ei non videtur. 15. A similitudine, hocmodo: Si aedes eae corruerunt vitiumve fecerunt, quarum ususfructus legatus est, heres testituere non debet nec reficere, non ma- gis quam servum restituere, si is, cuius ususfructus legatus esset, deperisset. 16. A differentia: Non, si uxori vir lega-342 TOPICA 4 vit arg-entum omne, quod suum esset, idcirco, quae in no- minibus fuerunt, legala sunt. Multum enirn differt in arcane positum sit argentum an in tabulis debeatur. 17. Ex con- trario autem sic: Non debet ea mulier, cui vir bonorum suo- rum usumfructum iegavit, ceilis vinariis et oleariis plenis re-» lictis, putare id ad se pertinere. Usus enim, non abusus, legatus est. Ea sunt inter se contraria. IV. 18. Ab adiun- ctiss Si ea mulier testamentum fecit, quae se capite num- quam deminuit, non videtur ex edicto praetoris secundum eas tabulas possessio dari. Adiungitur enim, ut secundum servorum, secundum exsulum, secundum puerulorum tabu- las possessio videatur ex edicto dari. 19. Ab antecedenti- bus autem et consequentibus et repug-nantibus hocmodo; ab antecedentibus: Si viri culpa factum est divortium, etsi mulier nuntium remisit, tamen pro liberis manere nihii opor- tet. 20. A consequentibus: Si mulier, quum fuisset nupta cumeo, quicum conubium non esset,nuntiumremisit; quon- iam, qui nati sunt, patrem non sequuntur, pro liberis ma- nere nihil oportet. 21. A repugnantibus: Si paterfamilias uxori ancillarum usumfructum legavit a Mo neque a secun- do herede legavit, mortuo filio mulier usumfructum non amit- tit. Quod enim semel testamento alicui datum est, id ab eo invito, cui datum est, auferri non potest. Repugnat enim recte accipere et invitum reddere. 22. x\b efficientibus re- bus hoc modo: Omnibus est ius parietem directum ad parie- tem communem adiung-ere vel solidum vel fornicatum. Sed qui in pariete communi demoliendo damni infecti promiserit, non debebit praestare, quod fornix vitii fecerit. Non enim eius vitio, qui demolitus est, damnum factum est, sed eius operis vitio, quod ita aedificatum est, ut suspendi non posset. 23. Ab effectis rebus hoc modo: Quum mulier viro in manum convenit, omnia, quae mulieris fuerunt, viri fiunt dotis nomine. Ex comparatione autem omnia valent, quae sunt eiusmodi: Quod in re maiore valet, valeat in minore, ut, si in urbe fines non regantur, nec aqua in urbe arcea- tur. ltem contra: Quod in minore valet, valeat in maiore. Licet idem exemplum convertere. Item: Quod in re pari va- let, vaieatinhac, quaeparest; ut: Quoniamusus auctoruas5 CAP. 3—5. §. 16 — 28. 343 fundi biennium est, sit etiam aedium. At in lege aedes non appellantur et sunt caeterarum rerum omnium, quarurn an- nuus est usus. Vaieat aequitas, quae paribus in causis pa- ria iura desiderat. 24. Quae autem adsumuntur extrinsecus, ea maxime ex auctoritate ducuntur. Itaque Graeci tales ar- gumentationes uts%vov$ voeant, id est, artis expertes, ut si ita respondeas: Quoniam P. Scaevola id solum esse ambitus aedium dixerit, quo parietis communis tegendi causatectum proiiceretur, ex quo tecto in eius aedes, qui protexisset, aqua deflueret, id tibi ius videri. 25. His igitur locis, qui sunt expositi ad omne argu- mentum , tamquam elementis quibusdam significatio et de- monstratio ad reperiendum datur. Utrum igitur hactenus sa- tis est? Tibi quidem tam acuto et tam occupato puto. V. Sed quoniam avidum hominem ad has discendi epulas recepi, sic aceipiam, ut reliquiarum sit potius aliquid quam te hinc patiar non satiatum discedere. 26. Quando ergo unus quis- que eorum locorum, quos exposui, sua quaedam habet mem- bra, ea quam subtilissime persequamur, et primum deipsa definitione dicatur. Definitio est oratio, quae id, quod de- finitur, explicat quid sit. Definitionum autem duo genera prima: unum earum rerum, quae sunt; alterum earum, quae intelliguntur. 27. Esse ea dico, quae cerni tangive possunt, ut fundum aedes, parietem stillicidium, mancipium pecu- dern, supellectilem penus, caetera; quo exgenere quaedam interdum nobis definienda sunt. Non esse rursus ea dico, quae tangi demonstrarive non possunt, cerni tamen animo atque inteliigi possunt, ut si usucapionem, si tutelam, si gen- tem, si agnationem definias, quarum rerum nullum subest quasi corpus, est tamen quaedam conformatio insignita et impressa in intellig-entia, quam notionem voco. Ea saepe in argumentando definitione explicanda est. 28. Atque etiam definitiones aiiae sunt partitionum, aliae divisionum: parti- tionum, quum res ea, quae proposita est, quasi in membra discerpitur; ut si quis ius civile dicat id esse, quod in legi- bus, senatus consuitis, rebus iudicatis, iuris peritorum au- ctoritate, edictis magistratuum, more, aequitate consistat. Divisionum autem definitio formas omnes complectitur, quae344 TOPICA 6 :sub eo genere sunt, quod definitur, hoc modo: Abalienalio est eius rei, quae mancipi est, aut traditio alteri nexu aut ip iure cessio, inter quos ea iure civili fieri possunt. VI. Sunt etiam alia genera definitionum, sed ad huius Iibri institutum ilia nihil pertinent; tantum est dicendum qui sit definitionis modus. 29. Sic igitur veteres praecipiunt: quum sumpseris ea, quae sint ei rei, quam definire velis, cumaliis commu- nia, usque eo persequi, dum proprium efficiatur, quod nul~ iam in aliamremtransferripossit. Uthoc: Hereditas est pecunia. Commune adhuc; multa enim genera pecuniae. Adde quod sequitur: quae morte alicuius ad quem- piampervenit. Nondum est definitio; muitis enim modis sine hereditate teneri mortuorum pecuniae possunt. Unum adde verbum, iure; iam a communitate res disiuncta vide- bitur, ut sit explicata definitio sic: Hereditas est pecunia, quae morte aiicuius ad quempiam pervenit iure. Nondum est satis; adde, nec ea aut iegata testamento aut possessione retenta; confectum est. ltemque, ut illud: Gentiles sunt in- ter se, qui eodem nomine sunt. Non est satis. Qui ab in- genuis oriundi sunt. Ne id quidem satis est. Quorum maio- rum nemo servitutem servivit. Abest etiam nunc. Qui ca- pite non sunt deminuti. Hoc fortasse satis est. Nihii enim video Scaevoiam pontificem ad hanc definitionem addidisse. Atque haec ratio valet in utroque genere definitionum, sive id, quodest, siveid, quod intelligitur, definiendum est. 30. Partitionum autem et divisionum genus quale esset osten- dimus, sed quid inter se differant planius dicendum est. In partitione quasi membra sunt, ut corporis, caput, humeri, manus, latera, crura, pedes et caetera; VII. in divisione for- mae, quas Graeci sldrj vocant, nostri, si qui haec forte tractant, species appellant, non pessime id quidem, sed inutiliter ad mutandos casus in dicendo. Nolim enim, ne si Latine quidem possit dici, specierum et speciebus di- cere; et saepe iis casibus utendum est; at formis et for- marum velim. Quum autem utroque verbo idem significe- tur, commoditatem in dicendo non arbitror negligendam. 31. Genus et formam definiunt hoc modo: Genus est notio ad plures differentias pertinens: forma est notio, cuius diffe-7 CAP. 5—8. §. 28—-35. 345 rentia ad caput generis et quasi fontem referri potest. Notio- nem appello, quod Graeci tum avvoiav, tum tcqoIti^iv. Ea est insita et praecepta cuiusque formae cognitio enodationis indigens. Formae sunt igitur eae , in quas genus sine ullius praetermissione dividitur; ut si quis ius in legem, morem, aequitatem dividat. Formas qui putat idem esse, quodpar- tes, confundit artem et similitudine quadam conturbatus non satis acute, quae sunt secernenda, distingruit. 32. Saepe etiam definiunt et oratores et poetae per translationem verbi ex similitudine cum aliqua suavitate. Sed eg*o a vestris exemplis nisi necessario non recedam. Solebat igitur Aqui- lius collega et familiaris meus, quum de littoribus ageretur, quae omnia publica esse vultis, quaerentibus iis, ad quos id pertinebat, quid esset littus, ita defmire, qua fluctus elu- deret; hoc est, quasi qui adolescentiam florem aetatis, se- nectutem occasum vitae velit definire; translatione enim utens discedebat a verbis propriis rerum ac suis. VIII. Quod ad definitiones attinet, hactenus; reliqua videamus. 33. Partitione autem sic utendum est, nullam ut partem relinquas; ut, si parliri velis tutelas, inscienter facias, siullam praetermittas. At si stipulationum aut iudiciorum formulas partiare, non ,es\ vitiosum in re infinita praetermittere ali- quid. Quod idem in divisione vitiosum est. Formarum enim certus est numerus, quae cuique g-eneri subiiciantur; partium distributio saepe est infinitior, tamquam rivorum a fonte de- ductio. 34. Itaque in oratoriis artibus quaestionis genere proposito, quot eius formae sint, subiungitur absolute. At quum de ornamentis verborum sententiarumve praecipitur,, quae vocantur non fit idem. Res est enim infini- tior; ut ex hoc quoque intellig-atur quid velimus inter par- titionem et divisionem interesse. Quamquam enim vocabula prope idem valere videbantur, tamen quia res differebant^ nomina rerum distare voluerunt. 35. Multa etiam ex notatione sumuntur. Ea est autem, quum ex vi nominis arg-umentum elicitur; quam Graeci itv- ftoAoyiav vocant, id est, verbum ex verbo, veriloquiumt nos autem novitatem verbi non satis apti fugientes g^enus hoc notationem appellamus, quia suntverbarerum notae*346 TOPIGA 8 Itaque hoc idem Aristoteles GvyLfiolov appellat, quod La- 4ine est nota. Sed quum intelligitur quid sig-nificetur, minus laborandum est de nomine. 36. Multa igitur in disputando notatione eiiciuntur ex verbo; ut quum quaeritur postli- tniniiim quid sit;— non dico, quae sint postliminii; nam id caderet in divisionem, quae talis est: Postliminio red- «unt haec, homo, navis , mulus clitellarius, equus, equa, quae frenos recipere soiet —; sed quum ipsius postliminii vis quaeritur et verbum ipsum notatur. In quo Servius no- ster, ut opinor, nihil putat esse notandum, nisi post; et liminium illud productionem esse verbi vult, ut in finitu- .mo, iegitumo, aeditumo nonplusinessetumum, quam in meditullio tullium: 37. Scaevola autem P. F. iun- ctum esse putat verbum, ut sit in eo et post et limen; ut, quae anobis alienata, quum ad hostem pervenerint, ex suo tamquam limine exierint, ea quum redierint post ad idem limen, postliminio redisse videantur. Quo genere etiam Man- cini causa defendi potest, postliminio redisse; deditum non esse, quoniam non sit receptus; nam neque deditionem ne- que donationem sine acceptione intelligi posse. IX. 38. Sequitur is locus, qui constat ex iis rebus, quae quodammodo adfectae sunt ad id, de quo ambigitur; quem modo dixi in plures partes distributum. Cuius est primus locus ex coniugatione, quam [Graeci] 6v£vyiav vocant, fini- timus notationi, de qua modo dictum est; ut, si aquam plu- viam eam modo intelligeremus, quam imbri collectam vide- remus, veniret Mucius, qui, quia iugata verba essent plu- via et pluendo, diceret omnem aquam oportere arceri, quae pluendo crevisset. 39. Quum autem a genere ducetur argumentum, non erit necesse id usque a capite arcessere. Saepe etiam citra licet, dummodo supra sit, quod sumitur, quam id, ad quod sumitur; ut aqua piuvia ultimo genere ea est, quae de caelo veniens crescit imbri; sed propiore in quo quasi ius arcendi continetur, genus est aqua pluvia nocens; eius generis formae, loci vitio et manu nocens; qno- rum alterum iubetur ab arbitro coerceri, alterum non iube- tur. 40. Commode etiam tractatur haec argumentatio, quae ex genere sumitur, quum ex toto partes persequare hoc mo-9 CAP. 8 —10. §. 35—45. 347 do: Si dolus malus est, quum aliud agitur, aliud simulatur, enumerare licet, quibus id modis fiat; deinde in eorum ali- quem id, quod arguas dolo malo faetum, includere; quod genus argumenti in primis firmum videri solet. X. 4i. Similitudo sequitur, quae late patet, sed orato- ribus et philosophis magis quam vobis. Etsi enim omnes loci sunt omnium disputationum ad argumenta suppeditan- da, tamen aliis disputationibus abundantius occurrunt, aliis angustius. Itaque genera tibi nota sint; ubi autem iis utare, quaestiones ipsae te admonebunt. 42. Sunt enim similitudi- nes, quae ex pluribus collationibus perveniunt quo volunt, hoc modo; Si tutor fidem praestare debet, sisocius, si, cui mandaris, si, qui fiduciam acceperit, debet etiam procura tor. Haec ex pluribus perveniens quo vult, appellatur in- ductio, quae Graece ijtccymyri nominatur, qua plurimum est usus in sermonibus Socrates. 43. Alterum similitudinis ge- nus collatione sumitur, quum una res uni, par pari compa- ratur, hoc modo: Quemadmodum, si in urbe de finibus con- troversia est, quia fines magis agrorum videntur esse quam urbis, finibus regundis adigere arbitrum non possis, sic, si aqua pluvia in urbe nocet, quoniam res totamagis agrorum est, aquae pluviae arcendae adig-ere non possis arbitrum. 44. Ex eodem similitudinis loco etiam exempla sumuntur, ut Crassus in causa Curiana exemplis plurimis usus est, qui testamento sic heredes instituti, si filius natus esset in de- cem mensibus isque mortuus prius quam in suam tutelam venisset, hereditatem obtinuissent. Quae commemoratio exemplorum valuit, eaque vos in respondendo uti multum soletis. 45. Ficta etiam exempla similitudinis habent vim; sed ea oratoria magis sunt quam vestra; quamquam uti et- iam vos soletis, sed hoc modo: Finge mancipio aliquem de- disse id, quod mancipio dari non potest. Num idcirco id eius factum est, qui accepit? aut num is, qui mancipio de- dit, ob eam rem se ulla re obligavit? In hoc genere orato- ribus et philosophis concessum est, ut muta etiam loquantur, ut mortui ab inferis excitentur, ut aliquid, quod fieri nullo modo possit, aug-endae rei g-ratia dicatur aut minuendae, quae vjteQfiokri dicitur, multa aiia mirabiiia. Sed latior est348 TOPICA 10 campus illorum. Eisdem tamen ex locis, ut ante dixi, et in maximis et minimis in quaestionibus argumenta dueuntur. XI. 46. Sequitur simiiitudinem differentia rei, maxime contraria superiori; sed est eiusdem dissimile et simile in- venire. Eius generis haec sunt: Non, quemadmodam quod mulieri debeas, recte ipsi mulieri sine tutore auctore solvas, item, quod pupillo aut pupiliae debeas, recte possis eo- dem modo solvere. 47. Deinceps locus est, qui e contrario dicitur. Contrariorum autem genera plura: unum eorum, quae in eodem genere plurimum differunt, ut sapientia, stul- titia. Eodem autem genere dicuntur, quibus propositis oc- currunt tamquam e regione quaedam contraria, ut celeritati tarditas, non debilitas. Ex quibus contrariis argumenta ta- lia exsistunt: Si stultitiam fugimus, sapientiam sequamur, et bonitatem, si malitiam. Haec, quae ex eodein genere con- traria sunt, appeilantur adversa. 48. Sunt enim alia con- traria, quae privantia licet appellemus Latine, Graeci appel- lant 6t£Q7]tLK(x. Praeposito enim in privatur verbum ea vi, quam haberet, si in praepositum non fuisset, digni- tas indignitas, humanitas inhumanitas, et cae- tera generis eiusdem, quorum tractatio est eadem, quae superiorum, quae adversa dixi. 49. Nam alia quoque sunt contrariorum genera, velut ea, quae cum aliquo conferun- lur, ut duplum simplum, multa pauca, longum breve, maius minus. Sunt etiam illa valde contraria, quae appellantur negantia. Ea aitoyatiua Graeci, e contrario aientibus: Si hoc est, illud non est. Quid enim opus exemplo est? Tantum intelligatur, in arg-umento quaerendo contrariis omnibus contraria non convenire. 50. Ab adiunctis autem posui equidem exemplum paul- lo ante., multa adiungi, quae suscipienda essent, si statuis- semus ex edicto praetoris secundum eas tabulas possessio- nem dari, quas is instituisset, cui testamenti factio nullaes- set. Sed locus hic magis ad coniecturales causas, quae ver- santur in iudiciis, valet; quum quaeritur quid aut sit aut evenerit aut futurum sit aut quid omnino fieri possit. XII. 51. Ac loci quidem ipsius forma talis est. Admonet autem hic iocus, ut quaeratur quid ante rem, quid cum re, quid11 GAP. 10 — 13. §. 45 — 54. 349 postrem evenerit. „Nihil hoc ad nos; ad Ciceronem," in- quiebat Gallus noster, si quis ad eum quid tale rettulerat, ut de facto quaereretur. Tu tamen patiere nullum a me artis institutae locum praeteriri; ne, si nihil, nisi quod ad te per- tineat, scribendum putaris, nimium te amare videare. Est igitur magna ex parte locus hic oratorius non modo non iu- ris consuitorum, sed ne philosophorum quidem. 52. Ante rem enim quaeruntur, quae talia sunt, apparatus, colloquia, locus, constitutum, convivium, cum re autem: pedum crepi- tus, strepitus hominum, corporumumbrae, si quid eiusmo- di; at post rem: palior, rubor, titubatio, si qua alia signa con- turbationis et conscientiae, praeterea restinctus ignis, gladius cruentus, caeteraque, quae suspicionem factipossunt movere. 53. Deinceps est iocus diaiecticorum proprius ex con- sequentibus et antecedentibus et repugnantibus. Nam con- iuncta, de quibus paulio ante dictum est, non semper eve- niunt; consequentia autem semper. Ea enim dico conse- quentia, quae rem necessario consequuntur: itemque et antecedentia et repugnantia. Quidquid enim sequitur quam- que rem, id cohaeret cum re necessario; et quidquid repu- gnat, id eiusmodi est, ut cohaerere numquam possit. XIII. Quum tripertito igitur distribuatur iocus hic, in conseeutio- nem, antecessionem, repugnantiam, reperiendi argumenti simplex locus est, tractandi triplex. Narn quid interest, quum hoc sumpseris, pecuniam numeratam mulieri deberi, cui sit argentum omne legatum, utrum hoc modo concludas argu- mentum: Si pecunia sigiiata argentum est, legata est mu- lieri. Est autem pecunia signata argentum. Legata igi- tur est; an illo modo: Si numerata pecunia non est legata, non est numerata pecunia argentum. Est autem numerata pecunia argentum; legata igitur est; an illo modo: Non et legatum arg-entum est et non est legata numerata pecunia. Legatum autem argentum est; leg-ata igitur numerata pecunia est? 54. Appeliant autem dialectici eam conclusionem argu- menti, in qua, quum primum adsumpseris, consequitur id, quod adnexum est, primum conciusionis modum; quum id, quod adnexum est, negaris, ut id quoque, cui fuerit adne- xum, neg-andum sit, secundus is appeilatur concludendi mo-350 TOPICA 12 dus; quum autem aliqua eoniuncta negaris et ex iis unum aut plura sumpseris, ut, quod relinquitur, tollendum sit, is tertius appellatur conelusionis modus. 55. Ex hoc iila rhe- torum ex contrariis conclusa, quae ipsi iv&vprniaTu appel- lant; non quin omnis sententia proprio nomine ivd"v[irjiicc dicatur, sed, ut Homerus propter excellentiam commune poetarum nomen efficit apud Graecos suum, sic, quum omnis sententia ivd"v[if}jia dicatur, quia videtur ea, quae ex con- trariis eonficitur, acutissima, sola proprie nomen commune possedit. Eius generis haec sunt: Hoc metuere, alterum in meiu non ponere! Eam, quam nihil accusas, damnas, bene quam meritam esse autumas, Dicis male mereri. Id, quod scis, prodest; nihil id, quod nescis, obest? XIV. 56. Hoc disserendi genus attingit omnino vestras quoque in respondendo disputationes, sed philosophorum magis; quibus est cum oratoribus illa ex repugnantibus sententiis communis conclusio, quae a dialectieis tertius mo- dus, a rhetoribus ivd"v[irj[ia nuncupatur. Reliqui dialecti- corum modi plures sunt, qui ex disiunctionibus constant: Aut hoc aut illud; hoc autem; non ig-itur illud. Itemque: Aut hoc aut illud; non autem hoc; illud igitur. Quae con- clusiones idcirco ratae sunt, quod in disiunctione plus uno verum esse non potest. 57. Atque ex iis conelusionibus, quas supra scripsi, prior quartus, posterior quintus a dia- lecticis modus appellatur. Deinde addunt coniunctionum ne- gantiam, sic: Non et hoc et illud; hoc autem; non igitur il- lud. Hic modus est sextus. Septimus autem: Non et hoc et illud; non autem hoc; illud igitur. Ex iis modis conclusio- nes innumerabiles nascuntur, in quo est tota fere diaAenrMij. Sed ne eae quidem, quas exposui, ad hane institutionem necessariae. 58. Proximus est locus rerum efficientium, quae causae appellantur; deinde rerum effectarum ab efficientibus causis. Harum exempla, ut reliquorum locorum, paullo ante posui9 et quidem ex iure civili; sed haec patent latius. XV. Cau- sarum enim genera duo sunt: unum, quod vi sua id, quod13 CAP. 13—-16. §. 54 — 62. 351 sub eam vim subiectum est, cerle efficit, ut: Ignis accendit^ alterum, quod naturam efficiendi non habet, sed sine quo effici non possit, ut si quis aes causam statuae velit dicere^ quod sine eo non possit effici. 59. Huius generis causarum^ sine quo non efficitur, alia sunt quieta, nihil ag-entia, sto- Jida quodammodo, utlocus, tempus, materia, ferramenta, caetera generis eiusdemi alia autem praecursionem quam- dam adhibent ad efficiendum et quaedam adferunt per se ad- iuvantia, etsi non necessaria, uts Amori congressio causam attuierat, amor flagitio. Ex hoc genere causarum ex aeter- nitate pendentium fatum a Stoicis nectitur. Atque ut earum causarum, sine quibus effici non potest, genera divisi, sie etiam efficientium dividi possunt. Sunt enim aliae causae, quae plane efficiant nulla re adiuvante, aliae, quae adiuvari velint, ut: Sapientia efficit sapientes sola per se; beatos ef- ficiat necne sola per se quaestio est. 60. Quare quum in disputationem inciderit causa efficiens aliquid necessario, sine dubitatione licebit, quod efficitur ab ea causa, con- cludere. XVI. Quum autem erit talis causa, ut in ea non sit efficiendi necessitas, necessaria conclusio non sequitur. Atque illud quidem genus causarum, quod habet vim effi- ciendi necessariam, errorem adferre non fere solet; hoc au- tem, sine quo non efficitur, saepe conturbat. Non enim, si sine parentibus filii esse non possunt, propterea causa fuit in parentibus gignendi necessaria. 61. Hoc igitur, sine quo non fit, ab eo, a quo certefit, diligenter est separandum. Illud enim est tamquam, Utinam ne in nemore Pelio..... Nisi enim accidissent abiegnae ad terram trabes, Argo illa facta non esset, nec tamen fuit in his trabibus efficiendi vis necessaria. At quum in Aiacis navim crispisulcans igneum fulmen iniectum est, inflammatur navis necessa- rio. 62. Atque etiam est causarum dissimilitudo, quod aliae sunt, ut sine ulla appetitione animi, sine voluntate, sine opi- nione suum quasi opus efficiant, velut, ut omne intereat, quod ortum est; aliae autem aut voluntate efficiunt aut per- turbatione animi aut habitu aut natura aut arte aut casu: voluntate, ut tu, quum liunc libellum legis; perturbatione*352 TOPICA 14 ut si quis eventum horum temporum timeat; habitu, ut qui faciie et cito irascatur; natura, ut vitium in dies crescat; arte, ut bene pingat; casu, ut prospere naviget. Nihil ho- rum sine causa, nec quidquam omnino; sed huiusmodi cau- sae non necessariae. 63. Omnium autem causarum in aliis inest constantia, in aliis non inest. In natura et in arte con- stantia est, in caeteris nulla. XVII. Sed tamen earum cau- sarum, quae non sunt constantes, aliae sunt perspicuae, aliae latent. Perspicuae sunt, quae appetitionem animi iudicium- que tangunt; latent, quae subiectae sunt fortunae. Quum enim nihii sine causa fiat, hoc ipsum est fortunae eventus, obscura causa et Jatenter efficitur. Etiam ea, quae fiunt, par- tim sunt ignorata, partim voluntaria: ignorata, quae neces- sitate effecta sunt; voluntaria, quae consilio. 64. Quae au- tem fortuna, vel ignorata vel voluntaria. Nam iacere telum voluntatis est, ferire quem nolueris fortunae. Ex quo ARIES SUBIICITUR ille in vestris actionibus: SI TELUM MANU FUGIT MAGIS QVAM IEC1T. Cadunt etiam in ignorationem atque in imprudentiam perturbationes animi; quae, quam- quam sunt voiuntariae — obiurgatione enim et admonitione deiiciuntur — tamen habent tantos motus, ut ea, quae vo- iuntaria sunt, aut necessaria interdum aut certe ignorata vi- deantur. 65. Toto igitur loco causarum explicato, ex earum differentia in magnis quidem causis vel oratorum vel philo- sophorum mag-na arg-umentorum suppetit copia; in vestris autem si non uberior, at fortasse subtilior. Privata enim iu- dicia maximarum quidem rerum in iuris consultorum mihi videntur esse prudentia. Nam et adsunt multum et adhiben- tur in consilia et patronis dilig-entibus ad eorum prudentiam confugientibus hastas ministrant. 66. In omnibus igitur iis iudieiis, in quibus ex fide bona est additum, ubi vero etiam, ut inter bonos bene agier, in primisque in arbitrio rei uxo- riae,in quo est,QU0D [eius] aequius MELius,parati esse debent. llli dolum malum, illi fidem bonam, illi aequum bonum, illi, quid socium socio, quid eum, qui neg-otia aliena curasset, ei, cuius ea negotia fuissent; quid eum, qui mandasset, eum- ve, cui mandatum esset, alterum alteri praestare oporteret; quid virum uxori, quod uxorem viro, tradiderunt. Licebit15 CAP. 16 — 18. §. 62 — 71. 353 igitur diligenter cognitis argumentorum locis non modo ora- toribus et philosophis, sed iuris etiam peritis copiose de con- sultationibus suis disputare. XVIII. 67. Coniunctus huic cau- sarum loco ille locus est, qui efficitur ex causis. Ut enim causa quid sit effectum indicat, sic quod effectum est quae fuerit causa demonstrat. Hic locus suppeditare solet orato- ribus et poetis, saepe etiam philosophis, sed iis, quiornate et copiose eioqui possunt, mirabilem copiam dicendi, quum denuntiant quid ex quaque re sit futurum. Causarum enim cognltio cognitionem eventorum facit. 68. Reliquus est comparationis iocus, cuius genus et exemplum supra positum est, ut caeterorum nunc explican- da tractatio est. Comparantur igitur ea, quae aut maiora aut minora aut paria dicuntur; in quibus spectantur haec, nu- merus, species, vis, quaedam etiam ad res aliquas adfectio. 69. Numero sic comparabuntur, plura bona ut paucioribus bonis anteponantur, pauciora mala malis pluribus, diutur- niora bona brevioribus, longe et late pervagata angustis; ex quibus plura bona propagentur, quaeque plures imiten- tur et faciant. Specie autem comparantur, ut anteponantur quae propter se expetenda sunt iis, quae propter aliud, et ut innata atque insita adsumptis et adventiciis, integra con- taminatis, iucunda minus iucundis, honesta ipsis etiam uti- libus, proclivia laboriosis, necessaria non necessariis, sua alienis, rara vulgaribus, desiderabilia iis, quibus facile ca- rere possis, perfecta inchoatis, tota partibus, ratione uten- tia rationis expertibus, voluntaria necessariis, animata in- animis, naturalia non naturalibus, artificiosa non artificiosis. 70. Yis autem in comparatione sic cernitur: efficiens causa gravior quam non efficiens; quae se ipsis contenta sunt me- liora quam quae egent aliis; quae in nostra quam quae in aliorum potestate sunt; stabilia incertis; quae eripi non pos- sunt iis, quae possunt. Adfectio autem ad res aliquas est liuiusmodi: principum commoda maiora quam reliquorum; itemque quae iucundiora, quae pluribus probata, quae ab optimo quoque laudata. Atque ut haec in comparatione me- liora, sic deteriora quae iis sunt contraria. 71. Parium au- tem comparatio nec elationem habet nec summissionem; est cic. I. 2. 23354 TOPICA 16 enim aequalis. Multa autem sunt, quae aequalitate ipsa eom- parentur; quae ita fere eoncluduntur: Si eonsilio iuvare eives et auxilio aequa in iaude ponendum est, pari gloria debent esse ii,qui consulunt,et ii, qui defendunt; atqui primum est, quod sequitur igitur. Perfecta est omnis argumentorum in- veniendorum praeceptio, ut, quum profectus sis a definitione, apartitione, a notatione, a coniugatis, a genere, a forma, a similitudine, a differentia, a contrariis, ab adiunctis, a consequentibus, ab antecedentibus, a repugnantibus, a cau- sis , ab effectis, a comparatione maiorum, minorum, parium, nulla praeterea sedes arg-umenti quaerenda sit. XIX. 72. Sed quoniam ita a principio divisimus, ut aJios locos diceremus in eo ipso, de quo ambigitur, haerere, de quibus satis est dictum, alios adsumi extrinsecus, de iis pauca dicamus, etsi ea nihil omnino ad vestras disputatio- nes pertinent; sed tamen totam rem efficiamus, quandoqui- dem coepimus. Neque enim tu is es, quem nihil nisiius ci- vile delectet, et quoniam haec ita ad te scribuntur, ut etiam in aliorum manus sint ventura, detur opera, ut quam pluri- mum iis, quos recta studia delectant, prodesse possimus. 73. Haec ergo argumentatio, quae dicitur artis expers, in testimonio posita est. Testimonium autem nunc dicimus omne, quod ab aliqua re externa sumitur ad faciendam fidem. Per- sona autem non qualiscumque est testimonii pondus habet: ad fidem enim faciendam auctoritas quaeritur, sed auctori- tatem aut natura aut tempus adfert. Naturae auctoritas in virtute inest maxime; in tempore autem multa sunt, quae adferant auctoritatem, ingenium, opes, aetas, fortuna, ars, usus , necessitas, concursio etiam nonnumquam rerum for- tuitarum. Nam et ingeniosos et opulentos et aetatis spatio probatos dignos quibus credatur putant; non recte fortasse, sed vulgi opinio mutari vix potest, ad eamque omnia diri- gunt et qui iudicant et qui existimant. Qui enim rebus iis, quas dixi, excellunt, ipsa virtute videntur excellere. 74. Sed reliquis quoque rebus, quas modo enumeravi, quamquam in iis nulla species virtutis est, tamen interdum confirmatur fides, si aut ars quaedam adhibetur — magna est enim vis ad persuadendum scientiae — autusus; ple-17 CAP. 18 — 20. §. 71 — 78. 355 rumque enim creditur iis, qui experti sunt. XX. Facit etiam necessitas ftdem, quae tum a corporibus, tum ab animis na- scitur. Nam et verberibus, tormentis, igni fatigati quae di- cunt, ea videtur veritas ipsa dicere, et quae perturbatio- nibus animi, dolore, cupiditate, iracundia, metu, quia ne- cessitatis vim habent, adferunt auctoritatem et fidem. 75. Cuius generis etiam illa sunt, ex quibus verum nonnumquam Invenitur, pueritia, somnus, imprudentia, vinolentia, insa- nia. Nam et parvi saepe indicaverunt aliquid, quo id per- tineret ignari, et per somnum, vinum, insaniam multa saepe patefacta sunt. Muiti etiam in res odiosas imprudentes in- ciderunt, ut Staieno nuper accidit, qui ea locutus est bonis viris subauscultantibus pariete interposito, quibus patefactis in iudiciumque proiatis iile rei capitalis iure damnatus est. Huic simile quiddam de Lacedaernonio Pausania accepimus. 76. Concursio autem fortuitorum talis est, ut, si interventum est casu, quurn aut ageretur aliquid, quod proferendum non esset, aut diceretur. In hoc g-enere etiam illa est in Pala- medem coniecta suspicionum proditionis multitudo; quod genus refutare interdum veritas vix potest. Huius etiam est generis fama vulgi, quoddam multitudinis testimonium. Quae autem virtute fidem faciunt, ea bipertita sunt; ex quibus al- terum natura valet, alterum industria. Deorum enim virtus natura excellit, hominum autem industria. 77. Divina haec fere sunt testimonia: primum orationis — oracula enim ex eo ipso appellata sunt, quod inest in iis deorum oratio —; deinde rerum, in quibus insunt quasi quaedam opera divina: primum ipse mundus eiusque omnis ordo et ornatus; dein- ceps aerii voiatus avium atque cantus; deinde eiusdem aeris sonitus et ardores multarumque rerum in terra portenta at- que etiam per exta inventa praesensio. A dormientibus quo- que multa significata visis, quibus ex locis sumi interdum solent ad fidem faciendam testimonia deorum. 78. ln homine virtutis opinio valet plurimum. Opinio est autem non modo eos virtutem habere qui habeant, sed eos etiam qui habere videantur. Itaque quos ingenio, quos studio, quos doctrina praeditos vident quorumque vitam constantem et probatam, ut Catonis, Laelii, Scipionis aliorumqueplurium, rentur eos 23 *356 TOPICA 18 esse, quales se ipsi velint. Nee solum eos censent esse ta- ies, qui in honoribus populi reque publica versantur, sed et oratores et philosophos et poetas et historicos; ex quorum et dictis et scriptis saepe auctoritas petitur ad faciendam fidem. XXI. 79. Expositis omnibus argumentandi locis, iiiud primum intelligendum est nec ullam esse disputationem, in quam non aliquis locus incurrat, nec fere omnes loeos inci- dere in omnem quaestionem et quibusdam quaestionibus alios, quibusdam alios esse aptiores locos. Quaestionum duo genera, alterum infinitum, definitum alterum. Definitum est, quod vtco&sGlv Graeci, nos causam; mfinitum, quod &E0LV illi appellant, nos propositum possumus nominare. 80. Causa certis personis, locis, temporibus, actionibus, ne- gotiis cernitur aut in omnibus aut in pierisque eorum, pro- positum autem in aliquo eorum aut in pluribus nec tamen in maximis. Itaque propositum pars est causae. Sed omnis quaestio eorum aiiqua de re est, quibus causae continentur, aut una aut pluribus aut nonnumquam omnibus. 81. Quae- stionum autem, quacumque de re sunt, duo genera sunt: unum cogiiitionis, aiterum actionis. 82. Cognitionis sunt eae, qua- rum est finis scientia, ut si quaeratur a naturane ius pro- fectum sit an ab aiiqua quasi condicionehominum etpactione. Actionis autem huiusmodi exempla sunt: Sitne sapientis ad rem publicam accedere. Cognitionis quaestiones tripertitae sunt: aut sitne aut quid sit aut quale sit quaeritur. Horum primum coniectura, secundum definitione, tertium iuris et iniuriae distinctione explicatur. Coniecturae ratio in quat- tuor partes distributa est, quarum una est, quum quaeritur sitne aliquid; altera unde ortum sit; tertia quae id causa ef- fecerit; quarta in qua de commutatione rei quaeritur, Sit necne sit: ecquidnam sit honestum; ecquid aequum re vera; an haec tantum in opinione sint. Unde autem sit ortum: ut quum quaeritur, natura an doctrina possit effici virtus. Cau- sa autem efficiens sic quaeritur, quibus rebus eloquentia efficiatur. De commutatione sic, possitne eloquentia com- mutatione aliqua converti in infantiam. XXII. 83. Quum autem quid sit quaeritur, notio explicanda est et proprietas et divisio et partitio. Haec enim sunt definitioni attributa;19 CAP. 20 — 23. §. 78 — 87. 357 additur etiam descriptio, quam %aQu%Ty}Qu Graeci vocant. Notio sic quaeritur, sitne id aequum, quod ei, qui plus pot est, utile est. Proprietas sic, in hominemne solum cadat an etiam in beluas aegritudo. Divisio et eodem pacto par- titio sic, triane genera bonorum sint. Descriplio, qualis sit avarus, qualis adsentator caeteraque eiusdem generis, in quibus natura et vita describitur. 84. Quum autem quaeri- tur quale quid sit, aut simpliciter quaeritur aut comparate: simpliciter: Expetendane sit gloria; comparate: Praeponen- dane sit divitiis gloria. Simplicium tria genera sunt: de ex^ petendo fugiendoque, de aequo et iniquo, de honesto et turpi. Comparationum autem duo: unum de eodem et alio, alterum de maiore et minore. De expetendo et fugiendo hu- iusmodi: Si expetendae divitiae, si fugienda paupertas. De aequo et iniquo: Aequumne sit uicisci a quocumque iniuriam acceperis. De honesto et turpi : Honestumne sit pro patria mori? 85. Ex altero autem genere, quod erat bipertitum, unum est de eodem et alio: Quid intersit inter amicum et ad- sentatorem, reg-em et tyrannum. Alterum de maiore et mi- nore, ut si quaeratur eloquentiane pluris sit an iuris civilis scientia. De cognitionis quaestionibus hactenus. 86. Actio- nis reliquae sunt, quarum duo genera: unum ad officium, alterum ad motum animi vel gignendum vel sedandum plane- ve tollendum. Ad oMcium sic, ut quum quaeritur, suscipien- dine sint liberi. Ad movendos animos, cohortationesaddefen- dendam rem publicam, ad laudem, ad gloriam; quoexg^e- nere sunt querelae, incitationes miserationesque flebiles, rursusque oratio tum iracundiam restinguens, tum metum eripiens, tum exsultantem laelitiam comprimens, tum aeg-ri- tudinem abstergens. Haec quum in propositis quaestionibus genera sint, eadem in causas transferuntur. XXIII. 87. Loci autem qui ad quasque quaestiones ac- commodati sint deinceps est videndum. Omnes illi quidem ad plerasque, sed alii ad alias, ut dixi, aptiores. Ad con- iecturam igitur maxime apta, quae ex causis, quae ex effectis, quae ex coniunctis sumi possunt. Ad definitionem autem pertinet ratio et scientia definiendi. Atque huic g-eneri fini- timum est illud, quod appellari de eodem et alio diximus;358 TOPICA m quod genus forma quaedam definiiionis est. Si enim quae- ratur idemne sit pertinacia et perseverantia, definitionibus iudicandum est. 88. Loci autem convenient in eius generis quaestionem consequentis, antecedentis, repugnantis, ad- iuncti; etiam ii, qui sumuntur ex causis et effectis. Nam si hanc rem illa sequitur, hanc autem non sequitur; aut si huic rei ilia antecedit, huic non antecedit; aut si huic rei repu- gnat, ilii non repugnat; aut si huius rei haec, illius alia causa est; aut si ex alio hoc, ex alio illud effectum est: ex quovis horum id, de quo quaeritur, idemne an aliud sit inveniri potest. 89. Ad tertium genus quaestionis, in quo quale sit quaeritur, in comparationem ea cadunt, quae paullo ante in comparationis loco -enumerata sunt. In illud autem genus, in quo-de expetendo fugiendoque quaeritur, adhibentur ea, quae sunt aut animi aut corporis aut externa vel commoda vel incommoda. Itemque quum de honesto turpique quaeri- tur, ad animi bona aut mala omnis oratio dirigenda est. 90. Quum autem de aequo et iniquo disseritur, aequitatis loci colligentur. Hi cernuntur bipertito, et natura et instituto. Natura partes habet duas, tuitionem sui et ulciscendi ius. Institutio autem aequitatis tripertita est; una pars legitima est, altera conveniens, tertia moris vetustate firmata. At- que etiam aequitas tripertita dicitur esse; una ad superos deos, altera ad manes, tertia ad homines pertinere. Prima pietas, secunda sanctitas, tertia iustitia aut aequitas nomi- natur. XXIV. De proposito satis multa, deinceps de causa pauciora dicenda sunt. Pleraque enim sunt ei cum propo- sitp communia. 91. Tria sunt igitur genera causarum; iudicii, delibera- tionis, laudationis. Quarum fmes ipsi declarant quibus uten- dum locis sit. Nam iudicii finis est ius, ex quo etiam nomen. Iuris autem partes tum expositae, quum aequitatis. Delibe- randi finis utilitas, cuius eae partes, quae modo expositae, rerum expetendarum. Laudationis finis honestas; de qua item est ante dictum. 92. Sed definitae quaestiones a suis quaeque locis quasi propriis instituuntur, quae in accusa- tionem defensionemque partitae. In quibus exsistunt haec genera, ut accusator personam arguat facti, defensor aliquid21 CAP. 23—26. S. 87 — 96. 359 opponat de tribus: aut non esse factum aut, si sit factum, aliud eius facti nomen esse aut iure esse factum. Itaque aut infitialis aut coniecturalis prima appelletur, definitiva altera, tertia, quamvis molestum nomen hoc sit, iuridicialis voce- tur. XXV. Harum causarum propria argumenta ex iis sumpta locis, quos exposuimus, in praeceptis oratoriis explicata sunt. 93. Refutatio autem accusationis, in qua est depulsio crimi- nis, quoniam Graece GraGis dicitur, appelletur Latine sta- tus: in quo primum insistil quasi ad repugnandum congressa defensio. Atque in deliberationibus etiam et laudationibus iidem exsistunt status. Nam et negantur saepe ea futura, quae ab aliquo in sententia dicta sunt fore, si aut omnino fieri non possunt aut sine summa difficultate non possunt. In qua argumentatione status coniecturalis exsistit. 94. At, quum aliquid de utilitate, honestate, aequitate disseritur de- que iis rebus, quae liis sunt contrariae, incurrunt status aut iuris aut nominis; quod idern contingit in laudationibus. Nam aut negari potest id factum esse, quod laudetur, aut non eo nomine adficiendum, quo laudator adfecerit, aut omnino non esse laudabile, quod non recte, non iure factum sit. Quibus omnibus generibus usus est nimis impudenter Caesar con- tra Catonem meum. 95. Sed quae ex statu contentio effici- tur, eam Graeci xQivopevov vocant. Mihi placetid, quon- iam quidem ad te scribo, qua de re agitur, vocari. Quibus autem hoc qua de re agitur continetur, ea continentia vo- centur, quasi firmamenta defensionis, quibus sublatis defen- sio nulla sit. Sed quoniam lege firmius \n controversiis dis- ceptandis esse nihil debet, danda est opera, ut legem ad- iutricem et testem adhibeamus. In qua re alii quasi status ^xsistunt novi, sed appellentur legitimae disceptationes. 96. Tum enim defenditur non id legem dicere, quod adversarius velit, sed aliud. ld autem contingit, quum scriptum ambi- guum est, ut duae sententiae differentes aceipi possint. Tum opponitur scripto voluntas scriptoris, ut quaeratur verbane plus an sententia valere debeant. Tum legi lex contraria adfertur. Ita sunttria genera, quae controversiam in omni scripto facere possunt, ambiguum, discrepantia scripti et voluntatis, scripta contraria. XXYI. Iam hoc perspicuutn360 TOPICA CAP. 26. §. 96 —100. 22 est, non magis in legibus quam in testamentis, in stipulatio- nibus, in reliquis rebus, quae ex scripto aguntur, posse con- troversias easdem exsistere. Horum tractationes in aliis li- bris explicantur. 97. Nec solum perpetuae actiones, sed et- iam partes orationis iisdem locis adiuvantur, partim propriis, partim communibus; ut in principiis, quibus ut benevoli, ul dociles, ut attenti sint, qui audiant, efficiendum est propriis locis; itemque narrationes ut ad suos fines spectent, id est7 "it planae sint, ut breves, ut evidentes, ut credibiles, ut mo- ratae, ut cum dignitate. Quae quamquam in tota oratione esse debent, magis tamen sunt propria narrandi. 98. Quae autem consequitur narrationem fides, ea persuadendo quon- iam efficitur, qui ad persuadendum ioci maxime valeant dictum est in iis, in quibus de omni ratione dicendi. Per- oratio autem et alia quaedam habet et maxime amplificatio- nem, cuius effectus is debet esse, ut aut perturbentur ani- mi.aut tranquillentur, et, si ita iam adfecti ante sint, ut au- geat eorum motus aut sedet oratio. 99. Huic generi, in quo et misericordia et iracundia et odium et invidia et caeterae animi adfeetiones perturbantur, praecepta suppeditanturaliis in libris, quos poteris mecum legere, quum voles. Ad id autem, quod te velle senseram, cumulate satis factum esse debet voluntati tuae. 100. Nam ne praeterirem aliquid, quod ad argumentum in omni ratione reperiendum pertineret, plu- ra, quam a te desiderata erant, sum complexus fecique quod saepe liberales venditores solent, ut, quumaedes fun- dumve vendiderint rutis caesis receptis, concedant tamen aliquid emptori, quod ornandi causa apte et loco positum esse videatur; sic tibi nos ad id, quod quasi mancipio dare debuimus, ornamenta quasdam voluimusnondebitaaccedere»M. TULLII CICERONIS d e PARTITIONE ORATORIA DIALOGUS. 1.1. Cicero filius. Studeo, mi pater, Latine ex te audire ea? quae mihi tu de ratione dicendi Graece tradidisti; si modo tibi est otium et si vis. Cicero pater. An est, mi Cicero, quod ego malim quam te quam doctissimum e&se? Otium autem primum est summum, quoniam aliquando Roma exeundi potestas data est; deinde ista tua studia vel maxi- mis occupationibus meis anteferrem libenter. 2. C. F. Visne igltur, ut tu me Graece soles ordine interrog-are, sic ego te vicissim eisdem de rebus Latine interrog-em? C. P. Sane, si placet. Sic enim et ego te meminisse intelligam, quae acce- pisti, et tu ordine audies, quae requires. 3. C. F. Quot in partes distribuenda est omnis doctrina dicendi? C. P. In tres. C. F. Cedo quas ? C. P. Primum in ipsam vim oratoris, deinde in orationem, tum in quaestionem. C. F. In quo est ipsa vis? C. P. In rebus et in verbis. Sed et res et verba invenienda sunt et collocanda. Proprie autem in rebus inve- nire, in verbis eloqui dicitur. Collocare autem, etsi est com- mune, tamen ad inveniendum refertur. Vox, motus, vultus atque omnis actio eloquendi comes est earumque rerum omnium custos memoria. 4. C. F. Quid? orationis quot sunt partes? C. P. Quattuor. Earum duae valent ad rem docen- dam, narratio et confirmatio; ad pellendos animos duae,. principium et peroratio. C. F. Quid? Quaestio quasnam ha- bet partes? C. P. Infinitam, quam consultationem appello,. et definitam, quam causam nomino. II. 5. C. F. Quoniam igitur invenire primum est oratoris, quid quaeret? C. P. Ut inveniat, quemadmodum fidem faciat eis, quibus volet per-362 DE PARTITIONE ORATORIA 24 suadere, et quemadmodum motum animis eorum adferat. €. F. Quibus rebus fides fit? C. P. Argumentis, quae du- cuntur ex locis aut in re ipsa insitis aut adsumptis. C. F. Quos vocas loeos? C. P. In quibus latent argumenta. C. F. Quid est argumentum? C. P. Probabile inventum ad facien- dam fidem. 6. C. F. Quomodo igitur duo g-enera ista divi- dis? C. P. Quae sine arte putantur, ea remota appello, ut testimonia, insita, quae inhaerent in ipsa re. C. F. Testi- moniorum quae genera sunt? C. P. Divinum et humanum: divinum, ut oracula, ut auspicia, ut vaticinationes, ut re- sponsa sacerdotum, haruspicum, coniectorum; humanum, quod speetatur ex auctoritate et ex voluntate et ex ora- tione aut.libera aut expressa, in quo insunt scripta, pacta, promissa, iurata, quaesita. 7. C. F. Quae sunt quae dicis insita? C. P. Quae natura infixa sunt rebus ipsis, ut defini- tio, ut contrarium, ut ea, quae sunt ipsi contrariove eius aut similia aut dissimilia aut consentanea aut dissentanea; ut ea, quae sunt quasi coniuncta aut quae sunt quasi pug-nan- tia inter se; ut earum rerum, de quibus ag-itur, causae; aut causarum eventus, id est, quae sunt effecta de causis; ut distributiones, ut genera partium generumve partes; ut pri- mordia rerum et quasi praecurrentia, in quibus inestaliquid argumenti; ut rerum contentiones, quid maius, quid par, quid minus sit, in quibus aut naturae rerum aut facultates comparantur. III. 8. C. F. Omnibusne igitur ex istis locis argumenta sumemus ? C. P. Immo vero scrutabimur et quae- remus ex omnibus; sed adhibebimus iudicium, utlevia sem- per eiiciamus, nonnumquam etiam communia praetermitta- mus et non necessaria. C. F. Quoniam de fide respondisti, volo audire de motu. C. P. Tu loco quidem quaeris, sed plenius quod vis explicabitur, quum ad orationis ipsius quae- stionumque rationem venero. 9. C. F. Quid sequitur igitur? C.P. Quum inveneris, col- iocare; cuius in infinita quaestione ordo est idem fere, quem exposui , locorum; in definita autem adhibenda sunt illa et- iam, quae ad motum animorum pertinent. C. F. Quomodo igitur ista explicas? C. P. Habeo communia praecepta fidem faciendi et commovendi. Quoniam fides est firma opinio,25 CAP. 1 — 4. §. 1 — 14. 363 motus autem animi incitatio aut ad voluptatem aut ad mo- lestiam aut ad metum aut ad cupiditatem — tot sunt enim motus genera, partes plures generum singulorum—, omnem collocationem ad finem accommodo quaestionis. Nam est in proposito finis fides; in causa et fides et motus. Quare quum de causa dixero, in qua est propositum, de utroque dixero. 10. C. F. Quid habes igitur de causa dicere? C. P. Audito- rum eam g-enere distingni. Nam aut auscultator modo est qui audit aut disceptator, id est, rei sententiaeque modera- tor; ita aut, ut delectetur, audit aut ut statuat aliquid. Sta- tuit autem aut de praeteritis, ut iudex, aut de futuris, ut se- natus; sic tria haec genera, iudicii, deliberationis, exorna- tionis; quae, quia in iaudationem maxime confertur, pro- prium habet iam ex eo nomen. IV. 11. C. F. Quas res sibi proponet in istis tribus generibus orator? C. P. Delectatio- nem in exornatione, in iudicio aut saevitiam aut clemen- tiam iudicis, in suasione aut spem aut reformidationem de- liberantis. C. F. Cur igitur hoc loco exponis genera causa- rum? C. P. Ut rationem collocandi ad finem cuiusque ac- commodem. 12. C. F. Quonam tandem modo? C. P. Quia, quibus in orationibus delectatio finis est, varii sunt ordines collocandi. Nam aut temporum servantur gradus aut gene- rum distributiones; aut a minoribus ad maiora ascendimus aut a maioribus ad minora delabimur; aut haec inaequali va- rietate distinguimus, quum parva mag-nis, simplicia coniun- ctis, obscura dilucidis, laeta tristibus, incredibilia probabi- libus inteximus, quae in exornationem cadunt omnia. 13. C. F. Quid, in deliberatione quid spectas? C. P. Principia vel non ionga vel saepe nuila. Sunt enim ad audiendum qui deliberant sua causa parati. Nec multum sane saepe narran- dum est. Est enim narratio aut praeteritarum rerum aut prae- sentium; suasio autem futurarum. Quare ad fidem et ad motum adhibenda est omnis oratio. 14. C. F. Quid , in iu- diciis quae est collocatio? C. P. Non eadem accusatoris et rei, quod accusator rerum ordinem persequitur et singula argumenta quasi hastas in manu collocatas vehementer proponit, concludit acriter, confirmat tabulis, decretis, te- stimoniis accuratiusque in singulis commoratur, orationis364 DE PARTITIONE ORATORIA 26 praeceptis, quae ad incitandos animos valent, et in reliqua oratione pauilulum digrediens de cursu dicendi utitur et ve- hementius in perorando. Est enim propositum, ut iratum efficiat iudicem. V. 15. C. F. Quid faciendum est contra reo? C. P. Omnia longe secus. Sumenda principia ad bene- volentiam conciliandam; narrationes aut amputandae, quae laedunt, aut relinquendae, si totae sunt molestae; firmamen- ta ad fidem posita aut per se diluenda aut obscuranda aut digressionibus obruenda; perorationes autem ad misericor- diam conferendae. C. F. Semperne igitur ordinem collocan- di, quem volumus, tenerepossumus? C. P. Non sane; nam auditoris aures moderantur oratori prudenti et provido: eae quod respuunt immutandum est. 16. C. F. Expone deinceps, quae ipsius orationis ver- borumque praecepta sint. C. P. Unum genus est eloquendi sua sponte fusum; aiterum versum atque mutatum. Prima vis est in simplicibus verbis, in coniunctis secunda. Simplicia in- venienda sunt, coniunctio colloeanda est. Et simplicia verba partim nativa sunt, partim reperta. Nativa ea, quae signifi- cata sunt sensu; reperta, quae ex his facta sunt et novata aut similitudine aut imitatione aut inflexione aut adiunctione ver- borum. 17. Atque etiam est haec distinctio in verbis: altera natura, tractatione altera: natura, ut sint alia sonantiora, grandiora, laeviora et quodammodo nitidiora: alia contra; tractatione autem, quum aut propria sumuntur rerum voca- bula aut addita ad nomen aut nova aut prisca aut ab oratore modificata et inflexa quodammodo; qualia sunt ea, quae transferuntur aut immutantur, aut ea, quibus tamquam ab- utimur, aut ea, quae obscuramus, quae incredibiiiter tolli- mus, quaeque admirabilius, quam sermonis consuetudopati- tur, ornamus. VI. 18. C. F. Habeo de simplicibus verbis? nunc de coniunctione quaero. C. P. Numeri quidam sunt in coniunctione servandi consecutioque verborum. Numeros aures ipsae metiuntur, ne aut non compleas verbis quod proposueris aut redundes. Consecutio autem, ne generibus, numeris, temporibus, personis, casibus perturbetur oratio, Nam ut in simplicibus verbis, quod non est Latinum , sic in coniunctis, quod non est consequens, vituperandum esU27 CAP. 4—6. §. 14 — 22. 365 19. Communia autem simplicium eoniunetommquehaee sunt quinque quasi lumina, dilucidum, breve, probabiie, illustre, suave. Dilucidum fit usitatis verbis, propriis, dispositis, aut circumscriptione conclusa aut intermissione aut concisione verborum; obscurum autem aut longitudine aut contractione orationis aut ambiguitate aut inflexione atque immutatione verborum. Brevitas autem conficitur simplicibus verbis, se- mel una quaque re dicenda, nulJi rei nisi ut dilucide dicas serviendo. Probabile autem genus est orationis, si non ni- mis est comptum atque expolitum, si est auctoritas ac pon- dus in verbis, si sententiae vel graves vel aptae opinionibus liominum ac moribus. 20. Illustris est autem oratio, si et verba gravitate delecta ponuntur et translata et superlata et ad nomen adiuncta et duplieata et idem sig-nificantia atque ab ipsa actione atque imitatione rerum non abhorrentia. Est enim haec pars orationis, quae rem constituat paene ante oculos; is enim maxime sensus attingitur, sed et caeteri ta- men et maxime mens ipsa moveri potest. Sed quae dicta sunt de oratione dilucida, cadunt in hanc illustrem omnia. Est enim plus aliquanto illustre quam illud dilucidum. Altero fit ut intelligamus, altero ut videre videamur. 21. Suave autem genus erit dicendi primum eleg-antia et iucunditate verborum sonantium et laevium; deinde coniunctione, quae neque asperos habeat concursus neque disiunctos atque hi- antes et sit circumscripta non longo anfractu, sed ad spiri- tum vocis apto, habeatque similitudinem aequalitatemque verborum; tum ex contrariis sumpta verbis, crebra crebris, paribus paria respondeant, relataque ad idem verbum et ge- minata ac duplieata vel etiam saepius iterata ponantur, con- structioque verborum tum coniunctionibus copuletur, tum dissolutionibus quasi relaxetur. 22. Fit etiam suavis oratio, quum aliquid aut invisum aut inauditum aut novum dicas. Delectat enim quidquid est admirabile maximeque movet ea, quae motum aliquem animi miscet, oratio, quaeque significat oratoris ipsius amabiles mores, qui exprimuntur aut signifi- cando iudicio ipsius et animo humano ac liberaliautinflexione sermonis, quum aut augendi alterius aut minuendi sui causa «alia dici ab oratore, alia existimari videntur, idque comitate3 6.6 DE PARTITIONE ORATORIA 28 fieri magis quam vanitate. Secl sunt multa suavitatis prae- cepta, quae orationem aut magis obscuram aut minus pro- babilem faciunt. Itaque etiam hoc loco nobis est ipsis quid causa postulet iudicandum. VII. 23. C. F. Reliquum est ig-itur, ut dicas de conversa oratione atque mutata. C. P. Est id genus totum situm in commutatione verborum, quae simplicibus in verbis ita tractatur, ut aut ex verbo dilatetur aut in verbum contrahatur oratio: ex verbo, quum aut pro- prium aut idem significans aut factum verbum in plura verba diducitur; ex oratione, quum aut definitio ad unum verbum revocatur aut adsumpta verba removentur aut circuitus di~ rig-untur aut coniunctione fit unum verbum ex duobus. 24. In coniunctis autem verbis triplex adhiberi commutatio pot- est, non verborum, sed tantummodo ordinis, ut quum semel dictum sit directe, sicut natura ipsa tulerit, invertatur ordo et idem quasi sursum versum retroque dicatur, deinde idem intercise atque permixte. Eloquendi autem exercitatio ma- xirne in hoc toto convertendi genere versatar. 25. C. F. Actio igitur sequitur, ut opinor. C. P. Est ita: quae quidem oratori et cum rerum et cum verborum mo- mentis commutanda maxime est. Facit enim et dilucidam orationem et illustrem et probabilem et suavem non verbis, sed varietate vocis, motu corporis, vultu, quae plurimum valebunt, si cum orationis g-enere consentient et eius vim ac varietatem subsequentur. 26. C.F. Num quidnam tibi de ora- tore ipso restataliud? C. P.Nihil sanepraetermemoriam, quae est gemina litteraturae quodammodo et in dissimili genere persimilis. Nam ut illa constat ex notis litterarum et ex eo, in quo imprimuntur illae notae, sic confectio memoriae tam- quam cera locis utitur et in his imagines ut litteras collocat. VIII. 27. C. F. Quoniam igitur vis oratoris omnis expo- sita est, quid habes de orationis praeceptis dicere? C. P. Quattuor eius partes esse, quarum prima et postrema ad mo- tum animi valet. Is enim est initiis et perorationibus con- citandus. Secunda, narratio, ettertia, confirmatio, fidem facit orationi. Sed amplificatio quamquam habet proprium iocum, saepe etiam primum, postremum quidem fere sem- per, tamen reliquo in cursu orationis adhibenda est maxime-29 CAP. 6 — 9. §. 22 — 31. 367 que, quum aliquid aut confirmatum est aut reprehensum, Itaque ad fidem quoque vel plurimum valet; est enim ampli- ficatio vehemens quaedam arg-umentatio, ut illa docendi cau- sa sit ? haec commovendi. 28. C. F. Perge igitur ordine quat- tuor mihi istas partes explicare. C. P. Faciam et a princi- piis primum ordiar, quae quidem ducuntur aut ex personis aut ex rebus ipsis. Sumuntur autem trium rerum gratia: ut amice? ut intellig^enter, ut attente audiamur. Quorum primus locus est inpersonis nostris, disceptatorum, adversariorum; e quibus initia benevolentiae conciliandae comparantur aut meritis nostris aut dig-nitate aut aliquo genere virtutis et ma- xime liberalitatis, officii, iustitiae, fidei; contrariisque rebus in adversarios conferendis et cum iis, qui disceptant , aliqua coniunctionis aut causa aut spe significanda; et si in nos aliquod odium ofTensiove collata sit, tollenda ea miiiuenda- ve aut diluendo aut extenuando aut compensando aut depre- cando. 29. Intelligenter autem ut audiamur et item attente, ab ipsis rebus ordiendum est. Sed facillime discit auditor et quid agatur intelligit, si complectare a^principio genus naturam- que causae, si definias, si dividas, si neque prudentiam eius impedias confusione partium nec memoriam multitudine; quaeque mox de narratione dilucida dicentur, eadem etiam huc poterunt recte conferri. 30. Ut attente autem audiamur, trium rerum aiiqua consequemur; nam aut magna quaedam proponemus aut necessaria aut coniuncta cum ipsis, apud quos res ag-etur. Sit autem hoc etiam in praeceptis, ut, si quando tempus ipsum aut res aut locus aut interventus ali- cuius aut interpellatio aut ab adversario dictum aliquod et maxime in perorando dederit occasionem nobis[aliquam], ut dicamus aliquid ad tempus apte, ne derelinquamus; et, quae suo loco de amplificatione dicemus, multa ex eis poterunt ad principiorum praecepta transferri. IX. 31. C. F. Quid, in narratione quae tandem conser- vanda sunt? C. P. Quoniam narratio est rerum explicatio et quaedam quasi sedes et fundamentum constituendae fidei, ea sunt in ea servanda maxime, quae etiam in reliquis fere dicendi partibus; quae partim sunt necessaria, partim ad- sumpta ad ornandum. Nam ut dilucide probabiliterque nar-368 DE PARTITIONE ORATORIA 30 remus, necessarium est, sed adsumemus etiam suavitatem. 32. Ergo ad dilucide narrandum eadem illa superiora expla- nandi et illustrandi praecepta repetemus, in quibus sit bre- vitas ea, quae saepissime in narratione laudatur, de qua supra dictum est. Probabilis autem erit, si personis, si tem- poribus, silocis ea, quae narrabuntur, consentient; si cuius- que facti et eventi causa ponetur; si testata dici videbuntur, si cum hominum opinione, auctoritate, si cum lege, cum more, cum religione coniuncla; si probitas narrantis signi- ficabitur, si antiquitas, si memoria, si orationis veritas et vitae fides. Suavis autem narratio est, quae habet admira- tiones, exspectationes, exitus inopinatos, interpositos mo- tus animorum, colloquia personarum, dolores, iracundias, metus, 1 aetitias, cupiditates. Sed iam ad reliqua pergamus. 33. C. F. Nempe ea sequuntur, quae ad faciendam fidem pertinent? C. P. Ita est: quae quidem in confirmationem et in reprehensionem dividuntur. Nam in confirmando nostra probare volumus, in reprehendendo redarguere contraria. Quoniam igitur omne, quod in controversiam venit, id aut sit necne sit aut quid sit aut quale sit quaeritur, in primo coniectura valet, in altero definitio, in tertio ratio. 34. C. F. Teneo istam distributionem. Nunc coniecturae locos quaero. X. C. P. In veri similibus et in propriis rerum notis posita tota est. Sed appellemus docendi gratia veri simile, quod plerumque ita fiat, ut adolescentiam procliviorem esse ad libidinem; propriae autem notae argumentum, quod num- quam aliter fit certumque declarat, ut fumus ignem. Veri similia reperientur ex partibus et quasi membris narrationis. Ea sunt in personis, in locis, in temporibus, in factis, in eventis, in rerum ipsarum negotiorumque naturis. 35. In personis naturae primum spectantur, valetudinis, figurae, virium, aetatis, marium, feminarum; atque haec quidem in corpore: animi autem aut quemadmodum adfecti sint, virtu- tibus vitiis, artibus inertiis, aut quemadmodum commoti, cupiditate metu, voluptate molestia. Atque haec quidem in natura spectantur; in fortuna genus, amicitiae, liberi, pro- pinqui, adfines, opes, honores, potestates, divitiae, liber- tas, et ea quae sunthis contraria. 36. In locis autem etiila31 CAP. 9 — 12. §. 31 — 41. 369 naturalia, maritimi an remoti a mari, plani an montuosi, lae- ves an asperi, salubres an pestilentes, opaci an apriei, et illa fortuita, cuiti an inculti, celebres an deserti, coaedifi- cati an vasti, obscuri an rerum gestarum vestig-iis nobilitati, consecrati an profani. XI. 37. In temporibus autem prae- sentia, praeterita, futura cernuntur; in his ipsis vetusta, recentia, instantia, paullo post aut aliquando futura. Insunt etiam in temporibus illa, quae temporis quasi naturam no- tant, ut hiems, ver, aestas, autumnus, aut anni tempora; ut mensis , ut dies, ut nox, hora, tempestas, quae sunt na- turalia; fortuita autem, sacrificia, festi dies, nuptiae. 38. Iam facta et eventus aut consilii sunt aut imprudentiae, quae est aut in casu aut in quadam animi permotione; casu, quum aliter cecidit ac putatum est; permotione, quum aut oblivio aut error aut metus aut aliqua cupiditatis causa permovit. Est etiam in imprudentia necessitas ponenda. Rerum autem bonarum et malarum tria sunt genera; nam aut in animis aut in corporibus aut extra esse possunt. Huius igitur materiae ad argumentum subiectae perlustrandae animo partes erunt omnes et ad id, quod ag*etur, ex sing-ulis coniectura capien- da. 39. Est etiam genus argumentorum aliud, quod ex facti vestigiis sumitur, uttelum, cruor, clamor, eiulatus, tituba- tio, permutatio coloris, oratio inconstans, tremor et eorum aliquid, quod sensu percipi possit; etiam, si praeparatum aliquid, si communicatum cum aliquo, si postea visum, au- ditum, indicatum. 40. Veri similia autem partim singula mo- vent suo pondere, partim, etiamsi videntur esse exigua per se, multum tamen, quum sunt coacervata, proficiunt. At- que in his veri similibus insunt nonnumquam etiam certae rerum et propriae notae. Maximam autem fidem facit ad si- militudinem veri primum exemplum, deinde introducta rei similitudo; fabula etiam nonnumquam, etsi sit incredibilis, tamen homines commovet. XII. 41. C. F. Quid, definitionis quae ratio est et quae via? C. P. Non dubium est id quidem quin definitio genere decJaretur et proprietate quadam aut etiam communium fre- quentia, ex quibus proprium quid sit eluceat. Sed quoniam de propriis oritur plerumque magna dissensio, definiendum cic. I. 2. 24370 DE PARTITIONE ORATORIA 32 saepe est ex contrariis, saepe etiam ex dissimilibus, saepe ex paribus. Quamobrem descriptiones quoque sunt in hoc genere saepe aptae et enumeratio consequentium, in primis- que commovet explicatio vocabuii ac nominis. 42. C. F. Sunt exposita iam fere ea, quae de facto quae- que de facti appellatione quaeruntur. Nempe ig-itur ea re- stant, quae, quum et factum constat et nomen, qualia sint vocatur in dubium? C. P. Est ita, ut dicis. C. F. Quae sunt igitur in eo genere partes? C. P. Aut iure factum depeilen- di aut ulciscendi doloris gratia aut pietatis aut pudicitiae aut religionis aut patriae nomine aut denique necessitate, insci- entia, casu. 43. Nam quae motu animi et perturbatione facta sine ratione sunt, ea defensionem contra crimen in legitimis iudiciis non habent, in liberis disceptationibus habere pos- sunt. Hoc in genere, in quo quale sit quaeritur, ex contro- versia, iure et recte necne actum sit quaeri solet; quorum disputatio ex locorum descriptione sumenda est. 44. C.F. Age sis ergo, quoniam in confirmationem et reprehensionem di- viseras orationis fidem et dictum de altero est, expone nunc de reprehendendo. C. P. Aut totumestnegandum, quod in argnmentatione adversarius sumpserit, si fictum aut fal- sum esse possis docere, aut redarguenda ea, quae pro veri similibus sumpta sunt: primum dubia sumpta esse pro cer- tis; deinde etiam in perspicue falsis eadem posse dici; tum ex iis, quae sumpserit, non effici quod velit. Accidere au- tem oportet singula: sic universa frangentur. Commemoran- da sunt etiam exempla, quibus simiii in disputatione credi- tum non sit; conquerenda condicio communis periculi, si in- geniis hominum criminosorum sit exposita vita innocentium. XIII. 45. C. F. Quoniam unde inveniuntur, quae ad fidem pertinent, habeo, quemadmodum in dicendo singuia tracten- tur exspecto. C. P. Argumentationem quaerere videris, quae est argumenti explicatio; quae sumpta ex locis iis, qui sunt expositi, conficienda et distinguenda dilueide est. C. F. Plane istuc ipsum desidero. 46. C. P. Est ergo, ut supra dictum est, explicatio argumenti argumentatio, sed ea con- ficitur, quurn sumpseris aut non dubia aut probabilia, ex quibus id efficias, quod aut dubium aut minus probabile per33 CAP. 12 — 14. §. 41 — 51. 371 se videtur. Argumentandi autem duo genera sunt, quorum alterum ad fidem direeto speetat, alterum seinfleetit admo- tum. Dirigitur, quum proposuit aiiquid, quod probaret, sum- psitque ea, quibus niteretur, atque his confirmatis ad pro- positum se rettulit atque conclusit. Illa autem altera arg-u- mentatio quasi retro et contra, prius sumit quae vult ea- que confirmat; deinde id, quod proponendum fuit, permotis animis iacit ad extremum. 47. Est etiam iila varietas in ar- gumentando et non iniucunda distinctio, ut, quum interro- gamus nosmet ipsos aut percontamur aut imperamus aut optamus, quae sunt cum aliis compluribus sententiarum or- namenta. Vitare autem similitudinem poterimus, non sem- per a proposito ordientes; et si non omnia disputando con^ firmabimus breviterque interdum, quae erunt satis aperta, ponemus; quodque ex eis efficietur, si id apertum sit, non habebimus necesse semper concludere. XIV. 48. C. F. Quid, iila, quae sine arte appellantur, quae iam dudum adsumpta dixisti, ecquonam modo, ecquo - nam loco artis indigent? C. P. llla vero indigent, nec eo di- cuntur sine arte, quod ita sint , sed quod ea non parit ora- toris ars, sed foris ad se delata tamen arte tractat, et maxime in testibus. 49. Nam et de toto genere testium quam id sit infirmum saepe dicendum est et argumenta rerum esse pro- pria, testimonia autem voluntatum; utendumque [est] exem- plis, quibus testibus creditum non sit; et de singulis testibus, si natura vani, si ieves, si cum ignominia, si spe, si metu, si iracundia, si misericordia impulsi, si praemio, si gratia ad- ducti; comparandique cum superiore auctoritate testium, quibus tamen creditum non sit. 50. Saepe etiam quaestioni- bus resistendum est, quod et dolorem fugientes multi in tor- mentis ementiti persaepe sint morique maluerint falsum fa- tendo quam verum infitiando dolere; multi etiamvitam suam neglexerint, ut eos, qui his cariores, quam ipsi sibi essent, liberarent; alii autem aut natura corporis aut consuetudine dolendi aut metu supplicii ac mortis vim tormentorum per- tulerint; alii ementiti sint in eos, quos oderant. Atque haec exemplis firmanda sunt. 51. Neque est obscurum, quin, quopiarn in utramque partem sunt exempla et item ad con- 24*372 DE PARTITIONE O.RATORIA 34 iecturam faciendam loci. in contrariis contraria sumenda sint. Atque etiam incurrit aiia quaedam in testibus et in quaestionibus ratio. Saepe enim ea, quae dicta sunt, si aut ambigue aut inconstanter aut incredibiliter dicta sunt aut etiam aliter ab alio dicta, subtiliter reprehenduntur. XV. 52. C. F. Extrema tibi restat pars orationis, quae posita in perorando est, de qua sane velim audire. C. P. Facilior est explic&tio perorationis. Nam est divisa in duas partes, amplificationem et enumerationem. Augendi autem et hic est proprius locus in perorando, et in cursu ipso ora- tionis declinationes ad amplificandum dantur, confirmata re aliqua aut reprehensa. 53. Est igitur amplificatio gravior quaedam adfirmatio, quae motu animorum conciliet in di- cendo fidem. Ea et verborum genere conficitur et rerum. Verba ponenda sunt, quae vim habeant illustrandi nec ab usu sint abhorrentia, gravia, plena, sonantia, iuncta, facta, cog-nominata, non vulgaria, superlata, in primisque tran-slata, nec in singulis verbis, sed in continentibus, soluta, quae di- cuntur sine coniunctione, ut plura videantur. 54. Augent etiam relata verba, iterata, duplieata et ea, quae ascendunt gradatim ab humilioribus verbis ad superiora, omninoque semper est quasi naturalis et non explanata oratio, sed gra- vibus referta verbis, ad aug-endum accommodatior. Haec igitur in verbis, quibus actio voce, vultu, gestu congruens et apta ad animos permovendos accommodanda est. Sed et in verbis et in actione causa erit ponderanda et pro re agen- dum. Nam haec quia videntur perabsurda, quum graviora sunt, quam causa fert, dilig-enter quid quemque deceat iu- dicandum est. XVI. 55. Rerum autem amplificatio sumitur eisdem ex locis omnibus, e quibus illa, quae dicta sunt ad fidem: maximeque definitiones valent conglobatae et conse- quentium frequentatio et contrariarum et dissimilium et inter se pugnantium rerum conflictio et causae eaque, quae sunt orta de causis, maximeque similitudines et exempla; fictae etiam personae, muta denique loquantur, omninoque ea sunt adhibenda, si causa patitur, quae habentur magna, quorum est duplex genus. 56. Alia enim natura magna videntur, alia usu: natura, ut caelestia, ut divina, ut ea, quorum obscurae35 CAP. 14—17. S. 51 — 60. 373 causae, ut, in terris mundoque admirabilia quae sunt, ex quibus similibusque, si attendas, ad augendum permulta sup- petunt; usu, quae videnlur hominibus aut prodesse aut ob- esse vehementius, quorum sunt genera ad amplifieandum tria. Nam aut caritate moventur homines, ut deorum, ut patriae, ut parentum; aut amore, ut fratrum, ut coniugum, ut liberorum, ut familiarium; aut honestate, ut virtutum ma- ximeque earum, quae ad communionem hominum etlibera- litatem valent. Ex iis et cohortationes sumuntur ad ea reti- nenda et in eos, a quibus ea violata sunt, odia incitantur, et miseratio nascitur. XVII. 57. Proprius locus est augendi in iis rebus aut amissis aut amittendi periculo. Mhil est enirn tam miserabile quam ex beato miser. Et hoc totum quidem moveat, si qua ex fortuna quis cadat, et, a quorum caritate di- vellatur, quae amittat aut amiserit, in quibusmalissitfuturusve sit, exprimatur breviter. Cito enim exarescit lacrima, prae- sertim in alienis malis. Nec quidquam in amplificatione nimis enucleandum est, minuta est enim omnis dilig-entia; hic au- tem locus grandia requirit. 58. Illud iam est iudicii, quo qua- que in causa genere utamur augendi. In illis enim causis, quae ad delectationem exornantur, ii loci tractandi sunt, qui movere possunt exspectationem, admirationem, voluptatem; in cohortationibus autem bonorum ac malorum enumeratio- nes et exempla valent plurimum. In iudiciis accusatori fere quae ad iracundiam, reo plerumque quae ad misericordiam pertinent; nonnumquam tamen et accusator misericordiam movere debet et defensor iracundiam. 59. Enumeratio reli- qua est, laudatori nonnumquam, suasori non saepe, accu- satori saepius quam reo necessaria. Huius [ipsa] tempora duo sunt, si aut memoriae diffidas eorum, apud quos agas, vel intervallo temporis vel longitudine orationis aut frequen- tatis firmamentis orationis et breviter expositis vim est ha- bitura causa maiorem. 60. Reo rarius utendum est, quod ponenda sunt contraria, quorum dissolutio in brevitate non lucebit, aculei pungent. Sed erit in enumeratione vitandum, ne ostentatio memoriae suscepta videatur esse puerilis. Id effugiet qui non omnia minima repetet, sed brevi singula attingens pondera rerum ipsa comprehendet.374 DE PARTITIONE ORATORIA 36 XVIII. 61. C. F. Quoniam et deipso oratore e\ de ora- tione dixisti, expone eum mihi nunc, quem ex tribus extre- mum proposuisti, quaestionis loeum. C. P. Duo sunt, ut initio dixi, quaestionum genera, quorum aiterum finitum tem- poribus et personis eausam appello, alterum infinitum nul- lis neque personis neque temporibus notatum propositum voco. Sed est propositum latior quasi pars causae quaedam et controversiae. lnest enim infmitum in defmito et ad illud tamen referuntur omnia. 62. Quamobrem prius de proposito dicamus: cuius g-enera sunt duo, cognitionis alterum; eius scientia est finis, ut, verine sint sensus: alterum actionis; quod refertur ad efficiendum quid, ut, si quaeratur quibus officiis amicitia colenda sit. Rursus superioris genera sunt tria: sit necne sit, quid sit, quale sit. Sit necne sit, ut ius in naturane sit an in more; quid autem sit, sic: sitne ius id, quod maiori parti sit utile; quale autem sit, sic: iuste vivere sit necne utile. 63. Actionis autem duo sunt genera: unum, ad persequendum aliquid aut declinandum, ut, quibus rebus adipisci gloriam possis autquomodo invidia vitetur; aiterum, quod ad aliquam commoditatem usumque refertur, ut, quem- admodum sit res publica administranda aut quemadmodum in paupertate vivendum. 64. Rursus autem ex cognitionis consultatione, ubi sit necne sit aut fuerit futurumve sit quae- ritur, unum genus est quaestionis, possitne aliquid effici, ut quum quaeritur ecquisnam perfecte sapiens esse possit; al- terum, quemadmodum quidque fiat, ut quonam pacto virtus pariatur, naturane an ratione an usu? Cuius g-eneris omnes sunt, in quibus, ut in obsciiris naturaJibusque quaestionibus, causae rationesque rerum explicantur. XIX. 65. Illius au- tem g-eneris, in quo quid sit id, de quo agitur, quaeritur, duo sunt g-enera: quorum in altero disputandum est aliud an idem sit, utpertinaciaet perseverantia; in aitero autem descriptio generis alicuius et quasi imag-o est exprimenda, ut qualis sit avarus aut qui sit superbus. 66. Tertio autem in genere, in quo quaie sit quaeritur, aut de honestate aut de utilitate aut de aequitate dicendum est. De honestate sic, ut: Honestum ne sit pro amico periculum aut invidiam subire. De utili tate autem sic, ut: Sitne utile in re publica administranda37 CAP. 18—20. §. 61 — 70. 375 versari. De aequitate autem sic, ut: Sitne aequum amicos cognatis anteferre. Atque in hoc eodem genere, in quo quaie sit quaeritur, exoritur aliud quoddam disputandi genus. Non enim simpliciter solum quaeritur quid honestum sit, quid utile, quid aequum, sedretiam ex comparationequid hone- stius, quidutilius, quid aequius, atque etiam quid honestis- simum, quid utilissimum, quid aequissimum; cuius generis iila sunt, quae praestantissima sit dignitas vitae. Atque ea quidem, quae dixi, cog-nitionis sunt omnia. 67. Restant actionis: cuius alterum est praecipiendi genus, quod ad ra- tionem officii pertinet, ut quemadmodum colendi sint paren- tes; alterum autem ad sedandos animos et oratione sanan- dos, ut in consolandis maeroribus, ut in iracundia compri- menda aut in timore deliniendo aut in cupiditate minuenda. Cui quidem generi contrarium est disputandi genus ad eos- dem illos animi motus, quod in ampiificanda oratione saepe faciendum est, vel gignendos vel concitandos. Atque haee fere est partitio consultationum. XX. 68. C. F. Cognovi, sed quae ratio sit in his inveniendi et disponendi requiro. C. P. Quid, tu aliamne censes et non eamdem, quae exposi- ta est, ut ex eisdem locis ad fidem et ad inveniendum du- cantur omnia? Collocandi autem quae est exposita in aliis ratio, eadem huc transferetur. C. F. Cognita igitur omni distributione propositorum causarum nobis genera et praeceptarestant. C. P. Admodum. 69. Et earum quidem forma duplex est: quarum altera dele- ctationem sectatur aurium; alterius, ut obtineat, probet et ef- ficiat quod agit, omnis est suscepta contentio. Itaque illud superius exornatio dicitur; quod quum latum genus esse potest saneque varium, unum ex eo delegimus, quod ad lau- dandos ciaros viros suscipimus et ad improbos vituperan- dos. ^ Genus enim nullum est orationis, quod aut uberius ad dieendum aut utilius civitatibus esse possit aut in qito magis orator in cognitione virtutum vitiorumque versetur. Reiiquum autem genus causarum aut in provisione posteri temporis aut in praeteriti disceptatione versatur; quorum ai- terum deliberationis est, alterum iudicii. 70. Ex qua parti- tione tria g-enera causarum exstiterunt: unum, quod a me-376 DE PARTITIONE ORATORIA 38 iioreparte laudationis est appellatum, deliberationis alterum, tertium iudiciorum. Quamobrem de primo primum, si pla- cet, disputemus. C. F. Mihi vero placet. XXI. C. P. Ac laudandi vituperandique rationes, quae non ad bene dicendum solum, sed etiam ad honeste viven- dum valent, exponam breviter atque a principiis exordiar et laudandi et vituperandi. 71. Omnia enim sunt profecto laudanda, quae coniuncta cum virtute sunt, et quae cum vi- tiis, vituperanda. Quamobrem finis alterius est honestas, al- terius turpitudo. Conficitur autem genus hoc dictionis nar- randis exponendisque factis sine ullis argumentationibus, ad animi motus leniter tractandos magis quam ad fidem facien- dam aut confirmandam accommodate. Non enim dubia fir- mantur, sed ea, quae certa aut pro certis posita sunt, au- gentur. Quamobrem ex iis; quae ante dicta sunt, et narrandi et augendi praecepta repetentur. 72. Et quoniam in his cau- sis omnis ratio fere ad voluptatem auditoris et ad delectatio- nem refertur, utendum erit eis in oratione singulorum ver- borum insignibus, quae habent plurimum suavitatis; id fit, si factis verbis aut vetustis aut translatis frequenter utamur, et[in]ipsa constructione verborum, ut paria paribus etsimi- iia simiiibus saepe referantur, ut contraria, ut geminata, ut circumscripta numerose, non ad similitudinem versuum, sed ad expiendum aurium sensum apto quodam quasi verborum modo. 73. Adhibendaque frequentius etiam illa ornamenta rerum sunt, sive quae admirabilia et nec opinata sive signi- ficata monstris, prodiglis, oraculis, sive quae videbuntur ei, de quo agemus, cecidisse divina atque fatalia. Omnis enim exspectatio eius, qui audit, et admiratio et improvisi exitus habent aliquam in audiendo voluptatem. XXII. 74. Sed quoniam tribus in generibus bona malave versantur, externis, corporis etanimi, prima sint externa, quaeducan- tur a genere; quo breviter modiceque laudato aut, si erit Infame, praetermisso, si humiie, vel praeterito vel ad au- gendam eius, quem laudes, g-loriam tracto, deinceps, si res patietur, de fortunis erit facultatibusque dicendum. Postea de corporis bonis; in quibus quidem, quae virtutem maxime signifieat, facillime forma laudatur. 75. Deinde est ad facta39 CAP. 20—23. S. 70 — 79. 377 veniendum, quorum collocatio triplex est: aut enim tempo- rum servandus ordo est aut in primis recentissimum quod- que dicendum aut multa et varia facta in propria virtutum genera sunt digerenda. Sed hic loeus virtutum atque vitio- rum latissime patens ex multis et variis disputationibus nunc in quamdam angustam et brevem concludetur. 76. Est igi- tur vis virtutis duplex: aut enim scientia cernitur virtus aut actione. Nam quae prudentia, quae calliditas quaeque gra- vissimo nomine sapientia appellatur, haec scientia polletuna. Quae vero moderandis cupiditatibus regendisque animi mo- ubus laudatur, eius est munus in agendo; cui temperantiae nomen est. Atque illa prudentia in suis rebus domestiea, in pubiicis civilis appellari solet. 77. Temperantia autem in suas itidem res et in communes distributa est duobusque modis in rebus commodis discernitur, et ea, quae absunt, non expetendo et ab iis, quae in potestate sunt, abstinen- do. In rebus autem incommodis est itidem duplex: naro quae venientibus malis obstat, fortitudo, quae quod iam adest tolerat et perfert, patientia nominatur. Quae autem haec uno genere complectitur, magnitudo animi dicitur; cu- ius est liberalitas in usu pecuniae, simulque altitudo animi in capiendis incommodis et maxime iniuriis; et omne, quod est eius generis, grave, sedatum, [non turbulentum]. 78. In communione autem quae posita pars est, iustitia dicitur, eaque erga deos religio, erga parentes pietas, vulgo autem bonitas, creditis in rebus fides, in moderatione animadver- tendi lenitas, amicitia in benevolentia nominatur. XXIII. At- que hae quidem virtutes cernuntur in agendo. Sunt autem aliae quasi ministrae comitesque sapientiae; quarum altera, quae sint in disputando vera atque falsa quibusque positis quid sequatur, distinguit et iudicat; quae virtus omnis in ratione scientiaque disputandi sita est: altera autem oratoria. 79. Nihil est enim aliud eloquentia nisi copiose loquens sa- pientia; quae ex eodem hausta genere, quo illa, quae in disputando est, uberior est atquelatior et ad motus animo- rum vulgique sensus accommodatior. Custos vero virtutum omnium dedecus fugiens laudemque maxime consequens ve- recundia est. Atque hi quidem sunt fere quasi quidamhabitus378 DE PARTITIONE ORATORIA 40 animi sic adfecti et constituti, ut sint sing-uli inter se pro- prio virtutis genere distincti; a quibus ut quaeque res g-esta est, ita sit honesta necesse est summeque laudabilis. 80. Sunt autem alii quidam ficti animi habitus ad virtutem, quasi praeculti et praeparati rectis studiis et artibus; ut, in suis rebus studia litterarum, ut numerorum ac sonorum, ut mensurae, ut siderum, ut equorum, ut venandi, ut armo- rum; in communibus propensiora studia in aliquo genere virtutis praecipue colendo aut divinis rebus deserviendo aut parentibus, amicis, hospitibus praecipue atque insigniter di- ligendis. Atque haec quidem virtutum. Vitiorum autem sunt genera contraria. 81. Cernenda autem sunt diligenter, ne faliant ea nos vitia, quae virtutem videntur imitari. Nam et prudentiam maiitia et temperantiam immanitas in voluptati- bus aspernandis et magnitudinem animi superbia in nimis extoliendis et despicientia in contemnendis honoribus et li- beralitatem effusio et fortitudinem audacia imitatur et patien- tiam duritia immanis et iustitiam acerbitas et religionem su- perstitio et lenitatem moliitia animi et verecundiam timiditas et illam disputandi prudentiam concertatio captatioque ver- borum et hanc oratoriam vim inanis quaedam profluentia loquendi. Studiis autem bonis similia videntur ea, quae sunt in eodem g-enere nimia. 82. Quamobrem omnis vis laudandi vituperandique ex his sumetur virtutum vitiorumque parti- bus; sed in toto quasi contextu orationis haec erunt illu- stranda maxime, quemadmodum quisque generatus, quem- admodum educatus, quemadmodum institutus moratusque fuerit; et, si quid cui mag-num aut incredibile acciderit, ma- ximeque si id divinitus accidisse potuerit videri; tum quae quisque senserit, dixerit, gesserit, ad ea, quae proposita sunt, virtutum g-enera accommodabuntur, exillisque[iisdem] inveniendi locis causae rerum et eventus et consequentia requirentur. Neque vero mors eorum, quorum vita lauda- bitur, silentio praeteriri debebit , si modo quid erit animad- vertendum aut in ipso g-enere mortis aut in iis rebus, quae post mortem erunt consecutae. XXIV. 83. C. F. Aecepi ista didicique breviter non so- tum quemadmodum laudarem alterum, sed etiam quemad-41 CAP. 23 — 25. §-. 79—88. 379 modum eniterer, ut possem iure ipselaudari. Videamus lgitur deineeps in sententia dicenda quam viam et quae praeeepta teneamus. C. P. Est igitur in deliberando finis utilitas, ad quem omnia ita referuntur in consilio dando sententiaque dicenda, ut illa prima sint suasori aut dissuasori videnda, quidautpos- sit fieri aut non possit et quid aut necesse sit aut non necesse. Nam et, si quid effici non potest, deliberatio tollitur, quam- vis utile sit; et, si quid necesse est — necesse autem id est, sine quo salvi liberive esse non possumus—, id est reli- quis et honestatibus in civili ratione et commodis anteponen- dum. 84. Quum autem quaeritur quid fieri possit, videndum etiam est quam facile possit. Nam quae perdifficilia sunt, perinde habenda saepe sunt ac si effici non possint. Et quum de necessitate attendemus, etiamsi aliquid non necessarium videbitur, videndum tamen erit quam sit id magnum. Quod enim permagni interest, pro necessario saepe habetur. 83. Itaque quum constet hoc genus causarum ex suasione et dissuasione, suasori proponitur simplex ratio: si et utile est et fieri potest, fiat. Dissuasori duplex: una, si non utile est, ne fiat; altera, si fieri non potest, ne suscipiatur. Si suasori utrumque docendum est, dissuasori alterum infirmare sat est. 86. Quare quoniam in his versatur omne consilium duo- bus, de utiiitate ante dicamus, quae in discernendis bonis malisque versatur. Bonorum autem partim necessaria sunt, ut vita, pudieitia, libertas, ut liberi, coniuges, germani, pa- rentes: partim non necessaria; quorum alia sunt per se ex- petenda, ut ea, quae sita sunt in officiis atque virtutibus; alia, quod aliquid commodi efficiunt, ut opes et copiae. 87. Eorumautem, quae propter se expetuntur, partim honesta- te ipsa, partim commoditate aliqua expetuntur: honestate €a, quae proficiscuntur ab iis virtutibus, de quibus paullo ante estdictum, quae sunt laudabilia ipsaper sese; commo- ditate autem aiiqua, quae sunt in corporis aut in fortunae bonis expetenda. Quorum alia sunt quasi quodammodo cum honestate coniuncta, ut honos, ut gloria; alia diversa, ut vires, forma, valetudo, nobilitas, divitiae, clienteiae. XXV. 88. Est etiam quaedam quasi materies subiecta honestati, quae maxirne spectatur in amicitiis. Amicitiae autem cari-380 DE PARTITIONE ORATORIA 42 tale et amore cernuntur. Nam quum deorum tum parentum patriaeque eultus eorumque hominum, qui aut sapientia aut opibus excellunt, ad caritatem referri solet. Coniuges au- tem et liberi et fratres el alii, quos usus familiaritasque con- iunxit, quamquam etiam caritate ipsa, tamen amore rnaxime continentur. In his igitur rebus quum bona sint, facile est intellectu quae sint contraria. 89. Quodsi semper optima tenere possemus, haud sane, quoniam quidem ea perspicua sunt, consilio multum egeremus. Sed quia temporibus, quae vim habent maximam, persaepe evenit, ut utilitas cum ho- nestate certet, earumque rerum contentio plerumque delibe- rationes efficit, ne aut opportuna propter dignitatem aut ho- nesta propter utilitatem relinquantur, ad hanc difficultatem explicandam praecepta referamus. 90. Et quoniam non ad veritatem solum, sed etiam ad opiniones eorum, qui audiunt, accommodanda est oratio, hoc primum intelligamus, homi- num esse duo genera, alterum indoctum et agreste, quod anteferat semper utilitatem honestati, alterum humanum et expolitum, quod rebus omnibus dignitatem anteponat. Ita- que huic generi laus, honos, g-ioria, tldes, iustitia omnisque virtus, illi autem alteri quaestus, emolumentum fructusque proponitur. Atque etiam voluptas, quae maxime est inimica virtuti bonique naturam fallaciter imitando adulterat, quam immanissimus quisque acerrime sequitur, neque solum ho- nestis rebus, sed etiam necessariis anteponit, in suadendo, quum ei generi hominum consilium des, saepe sane lau- danda est. XXVI. 91. Et illud videndum est quanto magis homines mala fugiant quam sequantur bona. Nam neque honesta tam expetunt quam devitant turpia. Quis enim ho- norem, quis gloriam, quis laudem, quis ullum decus tam umquam expetivit, quam ignominiam, infamiam, contumeliam, dedecus fugit? Quarum rerum dolor est gravis testis genus hominum ad honestatem natum malo cuitu pravisque opi- nionibus esse corruptum. Quare in cohortando atque sua- dendo propositum quidem nobis erit illud, ut doceamus qui bona consequi malaque vitare possimus; 92. sed apud ho- mines bene institutos plurimum de laude et de honestate di- cemus, maximeque ea virtutum genera tractabimus, quae in43 CAP. 25 —27. S. 88 — 96. 381 communi hominum utilitate tuenda augendaque versantur. Sin apud indoctos imperitosque dicemus, fructus, emolumen- ta, voiuptates vitationesque dolorum proferantur; addantur etiam contumeliae atque ig-nominiae. Nemo est enim tam agrestis quem non si ipsa honestas minus, contumelia tamen et dedecus magno opere moveat. Quare quod ad utilitatem spectet ex iis, quae dicta sunt, reperietur; 93. quid autem possit effici necne possit, in quo etiam quam facile possit quamque expediat quaeri solet, maxime ex causis iis, quae quamque rem efficiant, est videndum. Causarum autem ge- nera sunt plura. Nam suntaliae, quae ipsae conficiunt; aliae, quae vim ad conficiendum aliquam adferunt. Itaque illae superiores conficientes vocentur; hae reliquae ponantur in eo genere, ut sine his confici non possit. 94. Confieiens autem causa alia est absolutaetperfecfcaperse,aliaadaiiquid adiuvans et efficiendi socia quaedam; cuius generis vis va- ria est et saepe aut maior aut minor, ut etiam illa, quae ma- ximam vim habet, sola saepe causa dicatur. Sunt autem aliae causae, quae aut propter principium aut propter exi- tum conficientes vocantur. Quum autem quaeritur quid sit optimum factu, aut utilitas aut spes efficiendi ad adsentien- dum impellit animos. XXVII. 95. Et quoniam de utilitate iam diximus, de efficiendi ratione dicamus. Quo toto ge nere quibuscum et contra quos, quo tempore aut quo loco aut quibus facultatibus armorum, pecuniae, sociorum earum- ve rerum, quae ad quamque rem efficiendam pertinent, pos- simus uti requirendum est. Neque solum ea sunt, quae nobis suppetant, sed etiam illa, quae adversentur, videnda. Et, si ex contentione procliviora erunt nostra, non solum effici posse, quae suademus, erit persuadendum, sed curandum etiam, ut illa facilia, proclivia, iucunda videantur. Dissua- dentibus autem aut utilitas labefactanda est aut efficiendi dif- ficultates efferendae, neque aliis ex praeceptis, sed iisdem ex suasionis locis. 96. Uterque vero ad augendum habeat exemplorum aut recentium, quo notiora sint, aut veterum, quo plus auctoritatis habeant, copiam; maximeque sit in hoc genere meditatus, ut possit vel utilia ac necessaria saepe honestis vel haec iliis anteferre. Ad commovendos autem382 DE PARTITIONE ORATORIA 44 animos maxime proficient, si incitandi erunt, eiusmodi sen- tentiae, quae aut ad explendas cupiditates aut ad odium sa- tiandum aut ad ulciscendas iniurias pertinebunt. Sin autem reprimendi, de incerto statu fortunae dubiisque eventis re- rum futurarum et de retinendis suis fortunis, si erunt secun- dae; sin autem adversae, de periculo commonendi. Atquehi quidem sunt perorationis loci. 97. Principia autem in senten- tiis dicendis brevia esse debebunt. Non enim supplex ut ad iudicem venit orator, sed hortator atque auctor. yuare pro- ponere qua mente dicat, quid velit, quibus de rebus dictu- rus sit debet hortarique ad se breviter dicentem audiendum. Tota autem oratio simplex et gravis et sententiis debet or- natior esse quam verbis. XXVIII. 98. C. F. Cognovi iam laudationis et suasionis locos. Nunc quae iudiciis accommodata sint exspecto; id- que nobis genus restare unum puto. C. P. Recte inteliigis. Atque eius quidem g-eneris finis est aequitas; quae non sim- pliciter spectatur, sed ex comparatione nonnumquam, ut, quum de verissimo accusatore disceptatur, aut quum here- ditatis sine lege aut sine testamento petitur possessio: in quibus causis quid aequius aequissimumve sit quaeritur; quas ad causas facultas petitur argumentationum ex iis, de quibus mox dicetur, aequitatis Jocis. 99. Atque etiam ante iudicium de constituendo ipso iudicio solet esse contentio, quum aut sitne actio illi, qui agit, aut iamne sit aut num iam esse desierit aut illane lege, hisne verbis sit actio quaeritur. Quae etiamsi ante quam res in iudicium venit aut concer- tata aut diiudicata aut confecta non sunt, tamen in ipsis iu- diciis permagnum saepe habent pondus, quum ita dicitur: Plus petisti; sero petisti; non fuit tua petitio; non a me, non hac lege, non liis verbis, non hoc iudicio. 100. Quarum causarum genus est positum in iure civili, quod est in pri- vatarum ac publicarum rerum lege aut more positum; cuius scientia neglecta ab oratoribus plerisque nobis ad dicendum necessaria videtur. Quare de constituendis actionibus, ac- cipiendis subeundisque iudiciis, de excipienda iniquitate actionis, de comparanda aequitate, quod ea fere generis eius sunt, ut, quamquam in ipsum iudicium saepe delabantur,45 CAP. 27 —50. S. 96 — 104. 383 tamen ante iudicium tractanda videantur, pauliulum ea se- paro a iudiciis tempore magis ag-endi quam dissimilitudine generls. Nam omnia, quae de iure civili aut de aequo et bono disceptantur, cadunt in eam formam causarum, in qua quale quid sit ambigitur, de qua dicturi sumus, quae in aequitate efc iure maxime consistit. XXIX. 101. In omnibus igitur cau- sis Ires sunt gradus, ex quibus unus aliquis capiendus est, si piures non queas, ad resistendum. Nam aut ita consisten- dum est, ut id, quod obiicitur, factum neges, aut illud, quod factum fateare, neges eam vim habere atque id esse, quod adver^arius criminetur, aut, si neque de facto neque de facti appeilatione ambigi potest, id, quod arguare, neges tale esse quale ilie dicat et rectum esse quod feceris conce- dendumve defendas. 102. Ita primus iile status et quasi con- flictio cum adversario coniectura quadam, secundus autem definitione atque descriptione aut informatione verbi, tertius aequi et veri et recti et humani ad ignoscendum disputatione tractandus est. Et quoniam semper is, qui defendit, non solum resistat oportet aliquo certo statu aut infitiando aut de- finiendo autaequitate opponenda, sed etiamrationem subiiciat recusationis suae, primus ilie status rationem iiabet iniqui criminis ipsain negationem infitiationemque facti; secundus, quod non sit in re, quod ab adversario ponatur in verbo; tertius , quod id recte factum esse defendat, quod sine ulla nominis controversia factum fateatur. 103. Deinde uni cuique rationi opponendum est ab accusatore id, quod si non esset in accusatione, causa omnino esse non posset. Itaque ea, quae sic referuntur, continentia causarum vocentur; quam- quam non ea magis, quae contra rationes defensionis ad- feruntur, quam ipsae defensionis rationes continent causas. Sed distinguendi g-ratia rationem appeilemus eam, quae ad- fertur ab reo ad recusandum depellendi criminis causa, quae nisi esset, quod defenderet non haberet; firmamentum autem, quod contra ad labefactandam rationem refertur, sine quo accusatio stare non pot,est. XXX. 104. Ex rationis autem et ex firmamenti conflictione et quasi concursu quaestio quaedam exoritur, quam disceptationem voco; in qua quid veniat in iudicium et de quo disceptetur quaeri solet. Nam384 DE PARTITIONE ORATORIA 46 prima adversariorum contentio diffusam habet quaestionem, ut in coniectura: Ceperitne pecunias Decius; in definitione: Minueritne maiestatem Norbanus; in aequitate: Iurene oeci- derit Opimius Gracchum. Haec, quae primam contentionem habent ex arguendo et resistendo, lata, ut dixi, et fusa sunt. Rationum et firmamentorum contentio adducit in angustum disceptationem. Ea in coniectura nuila est. Nemo enim eius, quod negat factum, rationem aut potest aut debet aut solet reddere. Itaque in his causis eadem et prima quaestio et disceptatio extrema est. 105. In illis autem, ubi ita dicitur: Non minuit maiestatem, quod egitde Caepione turbulentius; popuii enim Romani dolor iustus vim illam excitavit, non tribuni actio: maiestas autem, quoniam est mag-nitudo quae- dam populi Romani in eius potestate ac iure retinendo, au- cta potius est quam deminuta; et ubi ita refertur: Maiestas est in imperii atque in nominis populiRomani dignitate, quam minuit is, qui per vim muititudinis rem ad seditionem voca- vit; exsistit illa disceptatio: Minueritne maiestatem, qui vo- luntate populi Romani rem gratam et aequam per vim egerit. 106. In iis autem causis, ubi aliquid recte factum aut con- cedendum esse factum defenditur, quum est facti subiecta ratio, sicut ab Opimio: Iure feci, salutis omnium et conser- vandae rei publicae causa, relatumque ab Decio est: Ne seeieratissimum quidem civem sine iudicio iure ullo necare potuisti, oritur illa disceptatio: Potueritne recte salutis rei publicae causa civem eversorem civitatis indemnatum neca- re? Ita disceptationes eae, quae in iis controversiis oriun- tur, quae sunt certis personis ac temporibus notatae, fiunt rursus infinitae detractis temporibus ac personis et rursum ad consultationum formam rationemque revocantur. XXXI. 107. Sed in g-ravissimis firmamentis etiam ilJa ponenda sunt, si quae ex scripto legis aut testamenti aut verborum ipsius iudicii aut alicuius stipulationis aut cautionis opponuntur defensioni contraria. Ac ne hoc quidem genus in eas cau- sas incurrit, quae coniectura continentur. Quod enim factum negatur, id coarg-ui non potest scripto. Ne in definitionem quidem venit genere seripti ipsius. Nam etiamsi verbuin ali- quod ex scripto definiendum est quam vim habeat, ut, quum47 CAP. 30 — 32. §. 104 — 112. 385 ex testamentis quid sit penus aut quum ex lege praedii quae- ritur quae sint ruta caesa, non scripti g-enus, sed verbi inter- pretatio controversiam parit. 108. Quum autem aut piura significantur scripto propter verbi aut verborum ambiguita- tem, ut liceat ei, qui contra dicat, eo trahere significatio- nem scripti, quo expediat ac velit: aut, si ambigue scriptum non sit, vel a verbis voluntatem et sententiam scriptoris ab- ducere vel alio se eadem de re contrarie scripto defendere, tum disceptatio ex scripti contentione exsistit, ut in ambi- g-uis disceptetur quid maxime significetur, in scripti senten- tiaeque contentione utrum potius iudex sequatur, in con- trariis scriptis utrum magis sit comprobandum. 109. Disceptalio autem quum est constituta, proposi- tum esse debet oratori, quo omnes argumentationes repeti- tae ex inveniendi locis coniiciantur. Quod quamquam satis est ei, qui videt quid in quoque loco lateat quique illos locos tamquam thesauros aliquos argumentorum notatos ha- bet, tamen ea, quae sunt certarum causarum propria, tan- gemus. XXXII. 110. In conieetura igitur, quum est in in- fitiando reus, accusatori haec prima duo sunt — sed accu- satorem pro omni actore et petitore appello; possunt enim etiam sine aecusatione in causis haec eadem controversia- rum g-enera versari —, sed haec duo sunt ei prima, causa et eventus. Causam appello rationem efficiendi, eventum id, quod est effectum. Atque ipsa quidem partitio causarum paullo ante in suasionis locis distributa est. 111. Quae enim in consilio capiendo futuri temporis praecipiebantur, quam- obrem aut utilitatem viderentur habitura aut efficiendi facul- tatem, eadem, qui de facto argumentabitur, colligere debe- bit, quamobrem et utilia illi, quem arguet, fuisse et ab eo effici potuisse demonstret. Utilitatis coniectura movetur, si illud, quod arguilur, aiit spe bonorum aut malorum metu fecisse dicitur; quod fit acrius, quo illa in utroque genere maiora ponuntur. 112. Spectantur etiam ad causam facti motus animorum, si ira recens, si odium vetus, si ulciscen- di studium, si iniuriae dolor, si honoris, si gloriae, si im- perii, si pecuniae cupiditas, si periculi timor, si aes alie- num, si angustiae rei familiaris, si audax, si levis, si cru- cic. I. 2. 25386 DE PARTITIONE ORATORIA. 48 delis, si impotens, si incautus, si insipiens, si amans , si commota mente, si vinolentus, si cum spe efficiendi, si cum opinione celandi aut, si patefactum esset, depellendi crimi- nis vel perrumpendi periculi vel in longinquum tempus dif- ferendi; aut si iudicii poena levior quam facti praemium; aut si facinoris voluptas maior quam damnationis dolor. 113. His enim fere rebus facti suspicio confirmatur, quum et vo- luntatis in reo causae reperiuntur et facultatis. ln voluntate autem utilitas ex adeptione alicuius commodi vitationeque alicuius incommodi quaeritur, ut aut spes aut metus impu- lisse videatur aut aliquis repentinus animi motus, qui etiam citius in fraudem quam ratio utilitatis impellit. Quamobrem haec sint dicta de causis. 114. C. F. Teneo; et quaero qui sint illi eventus, quos ex causis effici dixisti. XXXIII. C. P. Consequentia quaedam signa praeteriti etquasiimpressa facti vestigia; quae quidem vel maxime suspicionem movent et sunt quasi tacita criminum testimonia atque hoc quidem gra- viora, quod causae communiter videntur insiinulare et ar- guere omnes posse, quorum modo interfuerit aliquid, haec proprie atting-unt eos ipsos, qui arguuntur, ut telum, ut ve- stigium, ut cruor, ut deprehensum aliquid, quod ablatum ereptumve videatur, ut responsum inconstanter, ut haesita- tum, ut titubatum, ut cum aliquo visus, ex quo suspicio oria- tur, ut eo ipso in loco visus, in quo facinus, ut pallor, ut tremor, ut scriptum aut obsignatum aut depositum quidpiam. Haec enim talia sunt, quae aut in re ipsa aut* etiam ante quam factum est aut postea suspiciosum crimen efficiant. 115. Quae si non erunt, tamen causis ipsis et effieiendi fa- cultatibus niti oportebit, adiunctailla disputatione communi, non fuisse illum tam amentem, ut indicia facti aut effugere aut occultare non posset, ut ita apertus esset, ut locum cri- mini relinqueret. Communis ille contra locus, audaciam te- meritati, non prudentiae esse coniunctam. 116. Sequitur autem ille locus ad aug-endum, non esse exspectandum, dum fateatur; argumentis peccata convinci; et hic etiam exempla ponentur. XXXIV. 117. Atque haec quidem de argumen- tis. Sin autem erit etiam testium facultas, primum genus erit ipsum laudandum dicendumque, ne argumentis teneretur49 CAP. 32 — 35. S. 112 — 120. 387 reus, ipsum sua cautione effecisse, testes effug-ere non po- tuisse; deinde singuli laudentur — quae autem essent lau- dabiiia dictum est —; deinde argumento etiam firmo, quia tamen saepe faisum est, posse recte non credi; viro bono et firmo sine vitio iudicis non posse non credi. Atque et~ iam, si obscuri testes erunt aut tenues, dicendum erit non esse ex fortuna fidem ponderandam aut eos esse cuiusque rei locupletissimos testes, qui id, quo de agatur, facillime scire possint. Sin quaestiones habitae aut postulatio, ut habeantur, causam adiuvabunt, confirmandum primum genus quaestionum erit; dicendum de vi doloris, de opinione ma- iorum, qui rem totam, nisi probassent, certe repudiassent; 118. de institutis Atheniensium, Rhodiorum, doctissimorum hominum, apud quos etiam — id quod acerbissimum est — liberi civesque torquentur, de nostrorum etiam prudentissi- morum hominum institutis, qui quum in dominos de servis quaeri noluissent, tamen de incestu et coniuratione, quae facta me consule est, quaerendum putaverunt. Irridenda et- iam disputatio est, qua solent uti ad infirmandas quaestio- nes, et meditata puerilisque dicenda. Tum facienda fides diiigenter esse et sine cupiditate quaesiturn dictaque quae- stionis argumentis et coniectura ponderanda. Atque haec accusationis fere membra sunt. XXXV. 119. Defensionis autem primum infirmatio causarum, aut non fuisse aut non tantas aut non sibi soli aut commodius potuisse idem conse- qui, aut non iis se esse moribus, non ea vita, aut nuilos animi motus aut non tam impotentes fuisse. Facultatum au- tem infirmatione utetur , si aut vires aut animum aut copias aut opes afuisse demonstrabit, aut alienum tempus aut lo- cum non idoneum aut muitos arbitros, quorum crederet ne- mini, aut non se tam apertum, ut id susciperet, quod occul- tare non posset, neque tam amentem, ut poenas ac iudicia contemneret. 120. Consequentia autem diluet exponendo non esse iila certa indicia facti, quae etiam nullo admisso consequi possent, consistetque in singulis et ea aut eorum, quae ipse facta esse dicet, propria esse defendet potius quam criminis, aut, si sibi cum accusatore communia essent, pro periculo potius quam contra saiutem valere debere; testium- 25*388 DE PARTiTIONE ORATORIA 50 que et quaestionum genus universum et quod poterit in sin- gulis ex reprehensionis loeis, de quibus ante dictum est, re- fellet. 121. Harum eausarum principia suspiciosa ad acer- bitatem ab accusatore ponentur, denuntiabilurque commune insidiarum periculum excitabunturque animi, ut atten- dant. Ab reo autem querela conflati criminis collectarumque suspicionum et accusatoris insidiae et item commune peri- culum proferetuf animique ad misericordiam adlicientnr et modice benevolentia iudicum coiligetur. Narratio aulem ac- cusatoris erit quasi membratim gesti negotii suspiciosa ex- plicatio, sparsis omnibus argumentis, obscuratis defensioni- bus. Defensori aut praeteritis aut obscuratis suspicionum arg-umentis, rerum ipsarum eventus erunt casusque narran- di. 122. In confirmandis autem nostris argumentationibus infirmandisque contrariis saepe erunt accusatori motus ani- morum incitandi, reo mitigandi. Atque haec quidem utrique maxime in peroratione facienda; aiteri frequentatione argii- mentorum et coacervatione universa; alteri, si plane cau- sam redarguendo explicarit, enumeratione, ut quidque di- luerit, ct miseratione ad extremum. XXXVI. 123. C. F. Scire mihi iam videor quemadmo- dum coniectura tractanda sit. Nunc de definitione audiamus. G. P. Communia dantur in isto genere accusatori defensori- que praecepta. Uter enim definiendo describendoque verbo magis ad sensum iudicis opinionemque penetrarit et uter ad communem verbi vim et ad eam praeceptionem, quam inchoatam habebunt in animis ii, qui audient, magis et pro- pius accesserit, is vincat necesse est. 124. Non enim argu- mentando tractatur hoc genus, sed tamquam explicando ex- cutiendoque verbo, ut, si in reo pecunia absoluto rursusque revocato praevaricationem aecusator esse definiat omnem iudicii corruptelam ab reo, defensor autem non omnem, sed tantummodo accusatoris corruptelam ab reo, sit ergo haec contentio prima verborum, in qua, etiamsi propius acce* dat ad consuetudinem mentemque sermonis defensoris de- finitio, tamen accusator sententia legis nititur; 125. negal enim probari oportere eos, qui leges scripserint, ratum habere iudicium , si totum corruptum sit; si unus accusa-51 CAP. 35—37. §. 120—130. 389 tor corruptus sit, rescindere; nititur aequitate et utilitate: ut illa quasi scribenda lex sic esset, quaeque tamen complecte- retur in iudiciis corruptis, ea verbo uno praevaricationis comprehendisse dicitur; 126. defensor autem testatur con- sueludinein sermonis verbique vim ex contrario repelit qua- si ex vero accusatore, cui contrarium est nomen praeva- ricatoris; ex consequentibus, quod ea littera de accusa- tore soleat dari iudici; ex nomine ipso, quod significat eum, qui in contrariis causis quasi varie positus esse videatur. Sed huic tamen ipsi confugiendum est ad aequitatis locos, ad rerum iudicatarum auctoritatem, ad finem aliquem peri, cuii: communeque sit hoc praeceptum, ut quum uterque definierit quam maxime potuerit ad communem sensum vim- que verbi, tum simiiibus exemplisque eorum, qui ita iocuti sint, suam definitionem sententiamque confirmet. 127. Atque accusatori sit in hoc genere causarum locus ille communis, minime esse concedendum, ut is, qui de re confiteatur, verbi se interpretatione defendat; defensor autem et ea, quam proposui, aequitate nitatur et, ea quum secum faciat, non re, sed depravatione verbi se urgeri queratur. Quo in ge- nere percensere poterit plerosque inveniendi locos; nam et similibus utetur et contrariis et consequentibus, quamquam uterque, tamen reus, nisi plane erit absurda causa, frequen- tius. 128. Amplificandi autem causa, quae, aut quum de- gredientur a.causa, dici solent, aut quum perorabunt, haec vel ad odium vel ad misericordiam vel ad omni modo animos iudicum movendos ex iis, quae sunt ante posita, sumentur, si modo rerum magnitudo hominumve aut invidia aut dig-ni- tas postuiabit. XXXVII. 129. C. F. Habeo ista; nunc ea, quae, quum quale sit quidpiam disceptatur, quaeri ex utraque parte de- ceat velim audire. C. P. Confitentur in isto genere, qui ar- guuntur, se id fecisse ipsum, in quo reprehenduntur; sed quoniam iure se fecisse dicunt, iuris est omnis ratio nobis explicanda. Quod dividitur in duas primas partes, naturam atque legem, et utriusque generis vis in divinum et huma- num ius est distributa; quorum aequitatis est unum, alterum religionis. 130. Aequitatis autem vis est duplex: cuius altera390 DE PARTITIONE ORATORIA 52 directo [et] veri et iusti et, ut dieitur, aequi et boni ratione defenditur; altera ad vicissitudinem referendae gratiae per- tinet; quod in beneficio gratia, in iniuria poenitio nominatur. Atque haec communia sunt naturae atque legis; sed propria legis et ea, quae scripta sunt, et ea, quae sine litteris aut gentium iure aut maiorum more retinentur. Scriptorum au- tem privatum aliud est, publicum aliud: publicum lex, se- natusconsullum, foedus; privatum tabulae, pactum conven- turri, stipulatio. Quae autem scripta non sunt, ea aut con- suetudine aut conventis hominum et quasi consensu obtinen- tur. Atque etiam hoc in primis, ut nostros mores leg-esque tueamur, quodammodo naturali iure praescriptum est. 131. Et quoniam breviter sunt aperti quasi fontes quidam aequi- tatis, meditata nobis ad hoc causarum genus esse debebunt ea, quae dicenda erunt in orationibus denatura, delegibus, de more maiorum, de propulsanda iniuria, de uleiscenda, de omni parte iuris. Si imprudenter aut necessitate aut easu quidpiam fecerit, quod non concederetur iis, qui sua sponte et voluntate fecissent, ad eius facti deprecationem ignoscen- di petenda venia est, quae sumetur ex plerisque locis aequi- tatis. Expositum est, ut potui brevissime, de omni contro- versiarum genere, nisi praeterea tu quid requiris. XXXVIII. 132. C. F. Illud equidem, quod iam unum restare video, quale sit, quum disceptatio versatur in scri- ptis. C. P. Recte intelligis; isto enim exposito munus pro- missi omne confecero. Sunt igitur ambigui duobus adver- sariis praecepta communia. Uterque enim eam significatio- nem, qua nitetur ipse, dig-nam scriptoris prudentia esse de- fendet; uterque id, quod adversarius ex ambigne scripto intelligendum esse dicet, aut absurdum aut inutile aut ini- quum aut turpe esse defendet aut etiam discrepare cum cae- teris scriptis vel aliorum vel maxime, si poterit, eiusdem; quamque defendet ipse, eam rem et sententiam quemvis pru- dentem et iustum hominem, si integrum daretur, seripturum fuisse, sed planius; 133. eamque sententiam, quam signi- ficari posse dicet, nihil habere aut captionis aut vitii; eon- trariam autem si probarit, fore, ut multa vitiosa, stulta, ini- qua, contraria consequantur. Quum autem aliud sensisse53 CAP. 37 — 39. S. 130 — 137. 391 scriptor videlur et aliud scripsisse, qui scripto nitetur, eum, re exposita, recitatione uti oportebit, deinde instare adver- s&rio, iterare, renovare, interrogare, num aut scriptum neget aut contra factum infitietur. 134. Post iudicem ad vim scri- pti vocet. Hac confirmatione usus amplificet rem leg-e lau- danda audaciamque confutel eius, qui quum palam contra fecerit idque fateatur, adsittamen factumque defendat. Dein- de infirmet defensionem, quum adversarius aliud voluisse, aiiud sensisse scriptorem, aiiud scripsisse dicat, non esse ferendum a quoquam potius latoris sensum quam alege ex- plicari. Cur ita scripserit, si ita non senserit? Cur, quum ea quae plane scripta sint neglexerit, quae nusquam scri- pta sint proferat? Cur prudentissimos in scribendo viros summae stultitiae putet esse damnandos? Quid impedierit scriptorem quo minus exciperet illud, quod adversarius, tamquam si exceptum esset, ita dicit se secutum? 135. Ute- tur exemplis iis, quibus idem scriptor, aut, si id non pot- erit, quibus alii, quod excipiendum putarint, exceperint. Quaerenda etiam ratio est, si qua poterit inveniri, quare non sit exceptum: aut iniqua iex aut inutilis futura dicetur aut alia causa obtemperandi, alia abrogandi; dissentire adver- sarii vocem atque legis. Deinde amplificandi causa de con- servandis legibus, de periculo rerum publicarum atque pri- vataruni quum aliis locis tum in perorando maxime graviter erit vehementerque dicendum. XXXIX. 136. Ille autem, qui se senlentia legis et voluntate defendet, in consilio atque in mente scriptoris, non in verbis ac litteris vim legis posi- tam esse defendet, quodque nihil exceperit in lege, lauda- bit, ne deverticula peccatis darentur atque ut ex facto cuius- que iudex legis mentem interpretaretur. Deinde erit uten- dum exemplis, in quibus omnis aequitas perturbetur, si ver- bis legum ac non sententiis pareatur. 137. Deinde genus eiusmodi caliiditatis et calumniae retrahetur in odium iudicis cum quadam invidiosa quereia. Et si incidet imprudentiae causa, quae non ad delictum, sed ad casum necessitatemve pertineat, quod genus paullo ante attigimus, erit iisdem ae- quitatis sententiis contraacerbitatem verborum deprecandum. Sin scripta inter se dissentient, tanta series artis est et sic392 DE PART. ORAT. CAP. 39—40. §. J37—140. 54 inter se sunt pleraque conexa et apta, ut, quae paulio ante praecepta dedimus ambigui quaeque proxime sententiae et scripti, eadem ad hoc genus causae tertium transferantur. 138. Nam quibus locis in ambiguo defendimus eam significa- tionem, quae nos adiuvat, eisdem in contrariis legibus no- stra iex defendenda est. Deinde est efflciendum, ut alterius scriptisententiam, alterius verba defendamus. Ita quaemodo de scripto sententiaque praecepta sunt, eadem huc omnia transferemus. XL. 139. Expositae tibi omnes sunt oratoriae partitio- nes, quae quidem e media illa nostra Academia effloruerunt, neque sine ea aut inveniri aut intelligi aut tractari possunt. Nam et partiri ipsum et deflnire et ambigui partitiones divi- dere et argumentorum locos nosse et argumentationem ipsam concludere et videre quae sumenda in argumentando sint quidque ex iis, quae sumpta sunt, efficiatur et vera a falsis, veri similia ab incredibilibus diiudicare et distinguere et aut male sumpta aut male conclusa reprehendere et eadem vel anguste disserere, ut dialectici qui appeltantur, vel, ut ora- torem decet, late expromere, illius exercitationis et subtili- ter disputandi et copiose dicendi artis est. 140. De bonis vero rebus et malis, aequis iniquis, utilibus inutilibus, ho- nestis turpibus quam potest habere orator sine illis maxima- rum rerum artibus facultatem aut copiam? Quare haec tibi sint, mi Cicero, quae exposui, quasi indicia fontium illo- rum; ad quos si nobis eisdem ducibus aliisve perveneris, tum et haee ipsa melius et multo maiora alia cognosces. C. F. Ego vero, ac magno quidem studio, mi pater; multisque ex tuis praeclarissimis muneribus nullum maius exspecto.M. TULLIl CICERONIS LIBELLUS CE OPTIMO GENERE ORATORUM. I. 1. Oratorum genera esse dicuntur tamquam poeta- rum. Id secus est; nam alterum est multiplex. Poematis enim tragici, comici, epici, melici etiam ac dithyrambici, quo mag-is est tractatum a Latinis, suum cuiusque est diver- sum a reliquis. ltaque et in tragoedia comicum vitiosum est et in comoedia turpe tragicuni; et in caeteris suus est euique certussonusetquaedaminteiligentibusnotavox. 2. Oratorum autem si quis ita numerat plura genera, ut alios grandes aut graves aut copiosos , alios tenues aut subtiles aut breves, alios eis interiectos et tamquam medios putet, de hominibus dicit aliquid, de re parum. In re enim quod optimum sit quaeritur; in homine dicitur, quod est. ltaque Jicet dicere et Ennium summum epicum poetam, si cui ita videtur, et Pa- cuvium tragicum et Caecilium fortasse comicum. 3. Orato- rem genere non divido; perfectum enim quaero. Unum est autem genus perfecti, a quo qui absunt, non genere diffe- runt, ut Terentius ab Accio, sed in eodem genere non sunt pares. Optimus est enim orator, qui dicendo animos audien- tium et docet et delectat et permovet. Docere debitum est, delectare honorarium, permovere necessarium. 4. Haec ut alius melius quam alius, concedendum est; verum id fitnon genere, sed gradu. Optimum quidem unum est et proximum quod ei simillimum. Ex quo perspicuum est, quod optimo dissimiilimum sit, id esse deterrimum. II. Nam quoniam elo- quentia constat et ex verbis et ex sententiis, perficiendum est,394 DE OPT. GEN. ORAT. 56 ut pure et emendate loquentes, quod est Latine, verborum praeterea et propriorum et traiatorum elegantiam persequa- mur: in propriis, ut lautissima eligamus; in tralatis, ut simi- litudinem secuti vereeunde utamur alienis. 5. Sententiarum auterh totidem genera sunt, quot dixi esse laudum. Sunt enim doeendi aeutae, delectandi quasi argutae, commovendi graves. Sed et verborum est structura quaedam, duas res efficiens, numerum et laevitatem, et sententiae suam com- „positionem habent, ad probandam rem accommodatum ordi- nem. Sed earum omnium rerum, ut aedificiorum, memoria est quasi fundamentum, lumen actio. 6. Ea igilur omnia in quo erunt summa, erit perfectissimus orator; in quo media, mediocris: in quo minima, deterrimus; sed appeilabuntur omnes oratores, ut pictores appeilantur etiam mali, nec ge- neribus inter sese, sed facultatibus different. Itaque nemo est orator, qui Demostheni se similem nolit esse; at Menan- der Homeri noluit; genus enim erat aliud. Id non est in ora- toribus; aut etiamsi est, ut aiius gravitatem sequens subti- iitatem fugiat, contra alius acutiorem se quam ornatiorem velit, etiamsi est in genere tolerabili, certe non est in opti- mo; siquidem, quod omnes laudes habet, id est optimum. III. 7. Haec autem dixi brevius quidem quam res pete- bat; sed ad id, quod agimus, non fuit dicendum pluribus; unum enim quum sit genus, id quale sit quaerimus. Est autem tale, quale floruit Athenis; ex quo Atticorum orato- rum ipsa vis ignota est, nota gioria. Nam alterum multi vi- derunt, vitiosi nihil apud eos esse, alterum pauci, laudabi- lia esse multa. Est enim vitiosum in sententia, si quid ab- surdum aut alienum aut non acutum aut subinsulsum est; in verbis, si inquinatum, si abiectum, si non aptum, si durum, si longe petitum. 8. Haec vitaverunt fere omnes, qui aut Attici numerantur aut dicunt Attice. Sed qui eatenus value- runt, sani et sicci dumtaxat habeantur, sed ita, ut palaestri- tae; spatiari in xysto ut liceat, non ab Olympiis coronam petant. Qui quum careant omni vitio, non sunt contenti quasi bona valetudine, sedvires, laeertos, sanguinem quae- runt, quamdam etiam suavitatem coloris, eos imitemur, si possumus; sin minus, illos potius, qui incorrupta sanitate57 CAP. 1—4. §. 1—13. 395 sunt, quod est proprium Atticorum, quam eos, quorum vi- tiosa abundantia est, quales Asia multos tulit. 9. Quod quum faciemus — si modo id ipsum adsequemur; est enim per- magnum—, imitemur, si potuerimus, Lysiam et eius qui- dem tenuitatem potissimum; est enim muitis locis g-randior, sed quia et privatas ille plerasque et eas ipsas aliis et par- varum rerum causulas scripsit, videtur esse ieiunior, quum se ipse consulto ad minutarum causarum genera limaverit. IV. Quod qui ita faciet, ut, si cupiat uberior esse, non pos- sit, habeatur sane orator, sed de minoribus; mag-no autem oratori etiam ilio modo saepe dicendum est in tali genere causarum. 10. Ita fit ut Demosthenes certe possit summisse dicere, elate Lysias fortasse non possit. Sed si eodem modo putant, exercitu in foro et in omnibus templis, quae circum forum sunt, collocato, dici pro Miione decuisse, ut si de re privata ad unum iudicem diceremus, vim eloquentiae sua facultate, non rei natura metiuntur. 11. Quare quoniam nonnullorum sermo iam increbruit, partim se ipsos Attice di- cere, partim neminem nostrum dicere, alteros negligamus? satis enim i|s res ipsa respondet, quum aut non adhibean- tur ad causas aut adhibiti derideantur; nam si riderentur, esset id ipsum Atticorum. Sed qui dici a nobis Attico more nolunt, ipsi autem se non oratores esse profitentur, si tere- tes aures habent inteliigensque iudicium, tamquam ad pictu- ram probandam adhibentur etiam inscii faciendi cum aliqua sollertia iudicandi; 12. sin autem intelligentiam ponunt in audiendi fastidio neque eos quidquam excelsum magnificum- que delectat, dicant se quiddam subtile et politum velle, grande ornatumque contemnere; id vero desinant dicere, qui subtiliter dicant, eos solos Attice dicere, id est, quasi sicce et integre. Et ample et ornate et copiose cum eadem inte- gritate Atticorum est. Quid? dubium est utrum orationem nostram tolerabilem tantum an etiam admirabilem esse cu- piamus ? Non enim iam quaerimus quid sit Attice, sed quid sit optime dicere. 13. Ex quo intelligitur, quoniam Graeco- rum oratorum praestantissimi sint ii, qui fuerunt Athenis, eorum autem princeps facile Demosthenes, hunc si qui imi- tetur, eum et Attice dicturum et optime, ut, quoniam Attici396 DE OPT. GEN. ORAT. 58 nobis propositi simt ad imitandum, bene dicere id sit Attice dicere. V. Sed quum in eo magnus error esset, quale esset id dicendi genus, putavi mihi suscipiendum laborem, utilem studiosis, mihi quidem ipsi non necessarium. 14. Converti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas ora- tiones inter seque contrarias, Aeschini et Demostheni; nec converti ut interpres, sed ut orator, sententiis iisdem et ea- rum formis tamquam figuris, verbis ad nostram consuetndi- nem aptis; in quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere, sed genus omne verborum vimque servavi. Non enim ea me adnumerare lectori putavi oportere, sed tam- quam appendere. 15. Hic labor meus hoc adsequetur , ut nostri homines quid ab illis exigant, qui se Atticos voiunt, et ad quam eos quasi formulam dicendi revocent intelligant. Sed exoritur Thucydides. Eius enim quidam eloquentiam admirantur. Id quidem recte; sed nihil ad eum oratorem, quem quaerimus. Aliud est enim explicare res gestas nar- rando, aliud argumentando criminari crimenve dissoivere; aliud narratione tenere auditorem, aliud concita^e. At loqui- tur pulcre. 16. Num melius quamPlato? Necesse est ta- men oratori, quem quaerimus, controversias explicare foren- ses dicendi genere apto ad docendum, ad delectandum, ad permovendum. VL Quare si quis erit, qui se Thucydidio g-enere causas in foro dicturum esse profiteatur, is abhorre- bit etiam a suspicione eius, quod versatur in re civili et fo- rensi; sin Thucydidem laudabit, ascribat suae nostram sen- tentiam. 17. Quin ipsum Isocratem, quem divinus auctor Plato suum fere aequalem admirabiliter in Phaedro laudari fecit ab Socrate quemque omnes docti summum oratorem esse dixerunt, tamen hunc innumerum non repono. Non enim in acie versatur et ferro, sed quasi rudibus eius eludit ora- tio. A me autem, ut cum maximis minima conferam, g"la- diatorum par nobilissimum inducitur, Aeschines, tamquam Aeserninus, ut ait Lucilius, nonspurcus homo, sed acer et doctus cum Pacideiano hic componitur, ... optimu' longe post homines natos. Nihil enim illo oratore arbitror cogitari oosse divinius. 18. Huic labori59 CAP. 4—7. §. 13— 22. 397 nostro duo genera reprehensorum opponuntur. Unum hoc: „Verum melius Graeci"; a quo quaeratur ecquid possint ipsi melius Latine? Alterum: „Quid istas potius legam quam Graecas?" Iidem Andriam et Synephebos nec minus Teren- tium et Caecilium quam Menandrum leg-unt, nec Androma- cham aut Antiopam aut Epigonos Latinos reiiciunt; sed ta- men [Ennium et Pacuvium et Aecium potius quam Euripidem et Sophoclem legunt]. Quod igitur est eorum in orationibus e-Graeco conversis fastidium, nullum quum sitin versibus? VII. 19. Sed aggrediamur iam quod suscepimus, si prius exposuerimus quae causa in iudicium deducta sit. Quum esset lex Athenis, ne qtjis populi scitum faceret, ut quis quam corona donaretur in magistratu prius quam ratio- nes rettulisset; et altera lex, eos, qui a populo donarentur, in contione donari debere; qui a senatu, in senatu, de- mosthenes curator muris reficiendis fuit eosque refecit pe- 3uniasua; de hoc igitur Ctesiphon scitumfecit, nullis ab illo rationibus relatis, ut corona aurea donaretur eaque donatio fieret in theatro, populo convocato, qui locus non est con- tionis legitimae, atque ita praedicaretur, eum donari virtutis ergo benevolentiaeque, quam is erga populum atheni- ensem haberet. 20. Hunc igitur Ctesiphontem in iudi- cium adduxit Aeschines, quod contra leges scripsisset, ut et rationibus non relatis corona donaretur et ut in theatro, et quod de virtute eius et benevolentiafalsascripsisset, quon- iam Demosthenes nec vir bonus esset nec bene meritus de civitate. Causa ipsa abhorret illa quidem a formula consue- tudinis nostrae, sed est magna. Habet enim et legum inter- pretationem satis acutam in utramque partem et meritorum in rem publicam contentionem sane gravem. 21. Itaque cau- sa fuit Aeschini, quum ipse a Demosthene esset capitis ac- cusatus, quod legationem ementitus esset, ut ulciscendi ini- mici causa nomine Ctesiphontis iudicium fieret de factis fa- maque Demostheni. Non enim tam multa dixit de rationibus non relatis, quam de eo, quod civis improbus ut optimus laudatus esset. 22. Hanc multam Aeschines a Ctesiphonte petivit quadriennio ante Philippi Macedonis mortem; sed iu- dicium factum est aliquot annis post, Alexandro iam Asiam398 DE OPT. GEN. ORAT. CAR 7. S. 22 — 23. 60 tenente; ad quod iudicium concursus dicitur e tota Graecia /actus esse. Quid enim tam aut visendum aut audiendum fuit quam summorum oratorum in gravissima causa accurala et inimicitiis incensa contentio? 23. Quorum ego orationes si, ut spero, ita expnessero, virtutibus utens illorum omni- bus, id est, sententiis et earum figuris et rerum ordine, verba persequens eatenus, ut ea non abhorreant a more nostro: — quae si e Graecis omnia conversa non erunt, tamen ut generis eiusdem sint elaboravimus —, erit regula, ad quam eorum dirigantur orationes, qui Attice volent dicere. Sed de nobis satis. Aliquando enim Aeschinem ipsum Latine dicentem audiamus.Huius partis volumine priore continentur: Prooemia editoris.............p. 111 Sflq. Memorabilia vitae Ciceronis per annos digesta . . p. XIX—XXXVIII. M. Tullii Ciceronis rhetoricorum ad C. Herennium libri quattuor...........p. 1 —102. Eiusdem rhetoricorum libri duo qui sunt de inven- tione rhetorica....................103 — 207. volumine altero: Prooemia editoris ..........p. III sqq. M. Tullii Ciceronis de oratore libri tres . » . . p. 1 —198. Eiusdem de claris oratoribus liber qui dicitur Brfctus.............p. 199 — 278. Eiusdem ad M. Brutum orator p. 279—338. Eiusdem ad C. Trebatium topica......p. 339 — 360. Eiusdem de partitione oratoria dialogus . . . p. 361—392. Eiusdem libellus de optimo genere oratorum . . p. 393 —398.This book is a preservation facsimile produced for the University of Illinois, Urbana-Champaign. It is made in compliance with copyright law and produced on acid-free archival 60# book weight paper which meets the requirements of ANSI/NISO Z39.48-1992 (permanence ofpaper). Preservation facsimile printing and binding by Northern Micrographics Brookhaven Bindery La Crosse, Wisconsin 2014