ILLINOIS UNtVERStTYOF ILUNOiSAT URBANA-CHAM PAIGN PRODUCTION NOTE University of Dlinois at Urbana-Champaign Library Brittle Books Project, 2014.COPYRIGHT NOTIFICATION In Public Domain. Published priorto 1923. This digital copy was made from the printed version held by the University of lllinois at Urbana-Champaign. It was made in compliance with copyright law. Prepared for the Brittle Books Project, Main Library, University of lllinois at Urbana-Champaign by Northern Micrographics Brookhaven Bindery La Crosse, Wisconsin 2014y ^]i" ■ DE (iJ~ I . ........... ARISTOTELE CICERONIS IN RHETORICA AUCTORE QUAESTIONUM PARS I. SCRIPSIT D&. HtJGO JENTSCH. E X PROGRAMMATE GYMNASII 6UBENENSIS. GUBENAE. IN AEDIBUS ED. FECHNERI. ivi DCCCLXxpn.-Aristoteles quatenus Ciceronis in rhetorica fuerit auctor ut recte possit iudicari, cum primum quaerendum sit, quibus omnino in rebus consentiant illi, quoniam multa, quae iis communia sunt, praecipere potuit, quisquis vel mediocriter versatus erat in arte dicendi, ea, quae congruant inter illos, minime omnia elucet revocanda esse ad originem Aristoteleam, Itaque Cicero unde desumpserit haec, quibus num philosophi contineatur doctrina incertum est, ut ex veri similitudine possit decerni, antea £|bconstitutum oportet, quoad is ipsos illius novisse putandus sit libros rhetoricos. Ad haec eius studia ^ examinanda cum ante hos VIII fere annos aggressus sim dissertatione quae vocatur inaugurali com- ^ ponenda,1) iam altera proposita est quaestio latius patens, cumque quae libello illo coacta est senten- ^tiarum summa, qua interiore artis Stagiritae notitia imbutum fuisse Tullium negatur,2) non omnibus § pariter probata sit viris doctis, — velut Pideritius, quem inter Ciceronianae artis rhetoricae existimatores •; nunc principem tenere locum nemo infitiabitur, humanissimis me de dissensione sua eiusque causis docuit litteris — meritone illa dicta sit an non ex hac, quae iam instituitur, disputatione iudicari poterit, et quem ad modum illa hanc praeparavit huiusque de loco quodam iudicandi fundamentum iecit, ita haec id, quod superiore disquisitione effectum est, confirmatura eiusque aliqua ex parte quasi c defensio futura est. C Commentationi igitur haec proposita est ratio, ut primum explicetur, consentiatne cum philo- | sopho Tullius, deinde num Aristotelea origo in Ciceronis perceptis agnoscenda sit, tum videanturne ex ^ ipsis Stagiritae libris desumpta, quae congruant, cum doctrinae illius notitiam etiam per alios accipere potuerit, philosophos quosdam et grammaticos velut Tyrannionem; 3) illa autem vis directa nisi i perspicua est, postremo quaerendum, noveritne Cicero, unde, quae acceperit Aristotelea, profecta sint. I § 1. %> Ac primum quidem quaerendum est, sitne Aristotelem Cicero secutus in universa ratione rhetorica, ut eadem artis sit natura idemque ingenium: agitur autem et de principiis, ex quibus ipsam, quam docet, eloquentiam moderatur, et de eo, quod ad huius explicationem valet, ethica illa, hoc formale potes dicere. Quid autem philosophi proprium sit in his duobus rerum generibus, collatis antiquissimarum artium reliquiis imprimisque rhetorica quae dicitur ad Alexandrum, non plane neglectis iis, quae de universa sophistarum artis indole atque natura a Platone discimus, reperitur* Aristotelis cx arte rhetorica quaeritur quid habeat Cicero. Berolin. 1866. 2) 1. 1. p. 50: lectam esse a Cicerone universam philosophi artem nec potest doceri neque negari; libri primi c.l —3. et tertii c. 8. ei nota fuisse apparet; in reliquis autem artis Aristoteleae partibus eum collocasse studium aut haec ei cognita fuisse nulla, unde id colligatur, sunt vestigia. 3) v. Heitz. de perditis Aristotelis libris p. 11. Thiel. de zoologicor. Aristotel. librorum ordine p. 5 n. 30 imprimis- que Planer. de Tyrannione grammatico Berol. 1852. p. 4 not. 3 med. 19 Revocavit autem Stagirita dicendi artem ad honestatem. Itaque in utramque partem de eadem re verba facere oratorem vetat, quamvis rhetorica e natura sua contrariis pariter servire possit. Haec rationis emendatio ad Ciceronis tempora minus pertinebat, cum ad usum, quae eius erat apud Romanos forma, paene nihil valeret: abhorrebant enim illi ab hac ostentatione, propter quam sophistae et ipsi se rem defendere eandemque impugnare posse gloriarentur et bilinguem hanc facultatem se docere profiterentur, ut nihil omnino, quod sophistarum simile esset, apud eos exortum sit. In foro igitur et apud iudices omnem vim suam ipse sublaturus erat orator,1) si, quod modo affirmasset omnique ratione tutatus esset, idem docuisset se posse negare atque dissolvere;2) usum autem potissimum in artis explicatione sequitur Tullius. Is igitur cum oratorum propriam dicat esse exercitationem facultatis eius ipsius rei, quae ante fuerit probata, refellendae d. or. I 263 III 78, 80, summam artis perfectionem (III 71 coll. 80) praeter exercitationem dicendi in eo ponit, ut in omni causa ab eodem duae orationes contrariae explicari possint, id quod dialecticorum de disputando praeceptis comparetur. His mores plane non respiciens nec iudicans, utrum hac facultate etiam uti liceat in utramque partem an finibus quibusdam ea in ipso usu circumscribenda sit, quam late pateat vis eloquentiae, significare vult. Praeterea academicas illius generis exercitationes commendat d. or. I 158 III 107, 145 s. f. de rep. III 6 in Lactant. institut. V 14,3) at minime quae Ttqoyv^va^iia quoddam, ut artis vocabulo utar, contrariarum eadem in causa orationum habendarum sint, sed in singulis utendum esse illis dicit non ad decipiendos fraude auditores, verum ad rem dubiam diversis ex partibus illustrandam, ut illis studiis quasi materies colligatur et ad tempus reservetur, unde ad amplificandam orationem locos communes repetat orator (d. or. III 106). In ipsis vero praeceptis rhetoricis id, quod quaerimus, animadverti non potest: ubi enim id fieri videtur, non tam de eadem utramque in partem tractanda causa, quam de argumentorum generibus ambiguis agitur, quibus quidem totis et demere possis fidem et coneiliare. Huius generis est locus d. or. II 215; neque eiusd. libr. § 30 s. fin. (uterque nostrum eadem de re alias aliud defendet) de eo loquitur scriptor, quod in sophistis reprehensum erat idque Aristoteles removerat rh. I 1 p. 1355 a 30, ut quispiam contrariarum eadem in re partium patronus sit, verum de obscuris rebus et incertis, quae non sciantur, sed opinionibus contineantur, ut iniuria Antonius id inde colligat 1. 1. alterum necessario mentiri, cum error quam in oratoris consilio potius in argumenti natura positus sit. Ceterum quod mtfreig dre%vovg in utramque partem explicat, partit. 51, 117, 118 coll. 120 extr.4), id ei non magis quam Aristoteli aliisque rhetoribus crimini vertendum est. Eadem igitur de causa verba facere in utramque partem rhetoricae esse Tullius cum philo- sopho consentit, verum hic cum id, quod in artis notione insit, ad usum non admittat, ille aperte quidem non eosdem fecit fines, sed nullus in eius libris reperitur locus, qui obstet, ne tacite eosdem servasse iudicetur. Utrum autem id factum sit eandem ob causam, quae philosopho erat, quod vavavTia Ttei&eiv per honestatis leges non liceret (ov Sel (pavka Ttei&ew), an ob externas causas, quae 1) Alia erat apud Graecos rei conditio, apud quos cum suain quisque ipse agere deberet causam, itaque patronus, qui cui orationem conscripsisset, publice non fere cognosceretur, facile fieri poterat, ut idem utrique parti serviret; de qua re v. quae ex Eggeri disputatione: haben die Athenienser die profession der advocaten gekannt? (in actt. institut. francogallic. 1860 n. 294, 295) afferuntur in Philol. XVIII p. 378 in: „es kam vor, dass ein redner beide parteien bediente, wofiir die sachgemasse ausbeutung der rein iuristischen controverse als entschuldigung angefiihrt werden kann." Alia ex parte rem defendit Garv. in commentar. Cic. d. off. libr. II p. 117 sq. 2) Hoc non excludi apparet, ne aliis temporibus idem aliter de eadem re iudicet itaque etiam verba faciat, id quod ipsius Tullii inconstantiae saepissime opprobio fit. 3) „quasi oratorio exercitii genere in utramque partem disserendi." 4) oratorem de his parata quaedam eius generis atque expedita habere oportere dicit d. or. II 118.3 modo commemoratae sunt, quibus id Romanis longe non tam propinquum fuisse demonstratur, quam Aristotelis aetate Graecis dicendi doctoribus, cum nulla sint indicia, iudicari non potest. Sed si quaerimus, nurn, qua ex parte cum Stagirita consentiat, in hac eius ex doctrina pendeat, non quidem e paucis, quibus id ille expressit verbis, verum ex universa rei tractatione, ipsorum eius librorum lectione non fere effectum id videtur, cum prorsus nullis rebus hoc indicatum sit. Ac ne propterea quidem, quod primus in rationem hoc induxit Stagirita, Aristotelea in hoc subesse vis putanda est, cum hoc in genere non Graecorum in doctrina nitatur, sed omnium rhetorum Romanorum alia sit disciplina; nam longe aliter atque in arte ad Aiexandrum Anaximenea ne in rhetorica quidem ad Herennium scripta aut in Ciceronis de inventione libris, quibus vulgaria traduntur praecepta, ubi de ambiguis rebus et inartificialibus argumentis in diversas partes, ut commodum ferat, usurpandis non pauca sunt, de eadem causa contrariis ex partibus suscipienda quidquam praecipitur. Altera Stagiritae lex bonas tantum causas gerere m iisque defendendis veritatem observare oratorem iubet: rh. I lp. 1355 a 31, 37 sqq. coll. 22 imprimisque id ex comparatione artis Aristoteleae cum Platonica priorum descriptione intellegitur. Qua de re si qua ex ipsa Ciceronis vita et actione colligi possunt, idque, ut in quaestione de usu instituenda, non alienum videtur, tamen maxime hic eius ratio respicienda est. Atque primum in ea non praecipuam aut principalem illam habet legem eamque ipsam omnino ne commemorat quidem aperte, sed inveniuntur quaedam eius vestigia: d. or. I 202: „hoc sermone nostro conquirimus eum virum, . . qui scelus fraudemque nocentis possit subicere odio civium supplicioque constringere, idemque ingenii praesidio innocentiam iudiciorum poena liberare idemque languentem labentemque populum aut ad decus excitare aut ab errore deducere aut inflammare in improbos aut incitatum in bonos mitigare, qui denique quemcumque in animis hominum motum res et causa" (iusta igitur tantum) „postulet, eum dicendo vel excitare possit vel sedare.u III 55: ,,quae quo maior est vis (eloquentiae), hoc est magis probitate iungenda summaque prudentia; quarum virtutum expertibus si dicendi copiam tradiderimus, non eos quidem oratores effecerimus, sed furentibus quaedam arrna dederimus." Neque hinc alienum est, quod virtutibus a Tullio adnumeratur eloquentia, id quod quidem hoc ipso loco III 55 in. dicit idemque d. orv. I 83 profertur, sed non ita, ut de scriptoris vera sententia doceamur: hoc fit ib. III 65, partit. 79 (coll. 76), ubi quomodo id intelle- gendum sit, clarissime apparet, cum illam „copiose loquentem sapientiam," hanc ipsam autem virtutem aliquam, quae scientia cernatur, esse dicat;1) pariterque cum sapientia coniungitur haec d. or. II 344. Esset autem tota haec res ab eo, de quo hic agitur, cum probitas ad alterum virtutum genus pertineat, aliena, nisi ex Stoicorum doctrina (v. I 83), quam hac de re ille amplectitur (III 55), omnes virtutes arte inter se cohaererent imprimisque hoc loco III 55 diserte id diceretur, quamvis omissa sit ratio philosopha. Ne id quidem plane neglegendum est, quod, quibus in oratoribus eluceant virtutes, hos utique probat, velut Brut. 272 extr., quamquam eas solas non sufficere graviter monet ib. 294. Postremo oratorem aperte vult esse virum bonum d. or. II 84,2) quocum loco conferri potest Br. 179, ubi in T. Aufidio, qui parum dicebat, id laudat, quod bonus vir erat et innocens. Atque hanc certe prae se ferre speciem iubet oratorem d. or. II 186, 192, 211, unde cum intellegatur utilem hanc oratori a Cicerone existimari, tamen ad quaestionem hic propositam nihil efficitur, in qua de ipso oratoris animo sensibusque agitur. Itaque ad locum d. or. III 55 non laudaverim Cic. d. off. I 19 (virtutis enim laus omnis in actione consistit), cum, si accuratiorem distinctionem respicimus, eloquentia pertineat ad virtutes illis, quae in actionibus versantur, oppositas. 2) hunc locum cum Pideritius ad civiles rationes, quas sequantur optimates, revocandum esse statuat, hoc in eo nulla re est significatum. Ex verborum collocatione, ex qua id diiudicandum esse censet M. Seyffert. in progymnasmatt. Comm. Y 2 p. 88 ed. 1, cum viri boni nomine hominem probum, bonorum virorum plerumque bonos cives significari arbitre^ur, hic nihil intellegitur, cum illo loco d. or. II 84 paucis verbis infra eundem dicat bonum virum.4 De veritate autem (quod quae in Brut. § 42 per irrisionem loquitur de rebus ex historia ornandi causa repetendis: „concessum est rhetoribus ementiri in historiis, ut aliquid dicere possint argutius," huc nihii valent, quamquam ex Aristotelis arte eius modi vox frustra quaeritur) nusquam verba facit nisi in partit. 32, ubi probalilem fore orationem dicit, „si probitas narrantis significata fuerit, si orationis veritas et vitae fides." Itaque non sua ipsius causa, sed ob externam probabilitatem ea proponitur expetenda, ut ille locus huc non referendus sit, ubi de arte ad honestatem instituenda quaeritur. — Atque hanc virtutem minoris fieri clare intellegitur d. or. I 44, ubi satis magnum esse statuitur, si orator, quod sibi proposuerit, perficiat „prudentibusque diserte, stultis etiam vere videatur dicere." Non minus aperte idem apparet d. off. II 51: „iudicis est semper in causis verum sequi, patroni non nunquam veri simile, etiam si minus sit verum, defendere." Ciceronis igitur libris cum his de rebus non satis doceamur, in usu, si huius licet rationem habere, quamquam res nefarias (v. d. off. 1. 1.) nunquam susceperit, non nimis anxium eum fuisse vide- mus, id quod temporibus satis explicatur. In illo de rebus, quae manifesto pravae sint, non defendendis praecepto nemo fere Aristoteleam agnoverit auctoritatem; probabilius id ad antiquos revocaveris Romanorum mores, quorum specimen Catonis illud exstat, quo orator esse vir bonus iubetur; neque hoc aliter tamen ad posteros valuisse putandum est, nisi temperatum experientia eius, qui cedere temporibus didicerat. A veritate autem quod discedere non debeat orator, in hoc Ciceronis sententiam ex philosophi doctrina pendere nemo facile credet. — Neque vero proposuit modo Aristoteles, quid tenendum esset rhetoricae, sed etiam qua ratione id fieri posset vel potius deberet, indicavit: expetendum enim cum is quoque, ut priores omnes, ro Ttsttiai existimet, assequendum id esse non nisi Ttitftewv ope statuit, quae solae tractandae sint in arte rhetorica, I 1 p. 1354 a 14, 1355 a 4. Boni iustique cum studio has cohaerere non ipse quidem dicit, sed id inde apparet, quod, cum sophisticum enthymema (ut id ita dicam, quod inter syllogismos sophismati respondet) a rhetorica alienum sit, in illis versari non potest orator, nisi antea ipsi de earum fide fuerit persuasum. Sunt autem oratori ut cognoseenda ea, quibus contrariae eiusdem causae partes commendentur, ita et nhtftetg, quae re vera sunt (to re m&avov) et quae videntur tantum earumque solam prae se ferunt speciem (to yaivofievov m&avov) perspiciendae p. 1355b 16, nimirum ut has alteras dissolvere possit; etenim si quis non tam hanc ob causam eas cognoscere studet, quam ut iis utatur, iusti ac veri oratoris nomine non nisi dfiayvvfjiwg ornatur. Quod si ita est, quanto haec rheto- ricarum rationum ad solas Ttitixeig revocatio cum eo, quod rhetoricae principium esse voluit Aristoteles, ut modo demonstratum est, vinculo coniuncta teneatur, videtur apparere. Pro veris autem quod non modo interdum, sed plerumque %a evdo%a rhetoricae subiciuntur (1355a 15 sqq. coll. 1357a 32, ubi enthymemata plerumque inniti dicuntur ev rotg enl to TtoXv) hic nihil differt (cum de oratoris probi- tate ac fide agatur), quando quidem Aristoteles hoc in genere (v. p. 1355 a 15) %a evSo^a adiungit fotg aXrid-etfiv, nec oratori concedit illis ita abuti, ut a prioribus factum esse e Platonis Phaedro p. 272E—273 discimus.1) Sunt quidem etiam in Stagiritae arte, in quibus a se ipse dissentire videatur, quo id maxime referunt2), quod animi perturbationes, quas a rhetorica excluserit (I 1 p. 1354 a 17 et 25), tamen adhibet ipseque accuratissimam earum profert doctrinam (II 1 —11): qua de re primum non aliter iudicandum est quam de enthymematum, quae non re vera sunt, locis collectis oratorique traditis (II 24): nam si adversarius audientium animos moverit, hic qua ratione id fecerit, ut propulsari hac *) cf. quae hac de re disputavit R. "Wiechmann. amicus in dissertat. de Platonis et .Aristotelis art. rhetor. 1864. p. 27. *) gravissimo hoc ei opprobrio fecit Thereminius in libro, qui inscribitur: die beredsamkeit eine tugend. 1837. p. 125.5 ex parte possit et superari, sciundum estjx) huc accedit illud, quod philosophum ab ipsa vita saepius videmus non adeo alienum esse, ut, quae hac postulentur, prae doctrinae legibus neglegat. Itaque cum nemo possit negare magni ad causam defendendam momenti esse perturbationes animi, earum scientiam excitandarum, in qua si praecipue ars ponitur vitium est, iure adsumi est concedendums quod quamquam ipse de his non monuit, recte tamen colligitur ex eis, quae Ae&wg doctrinae, quam adhibuit, excusandae causa dicit III 1 p. 1404 a 2—8. Idque ipsum, quocirca removeri a rhetorica animi motus voluit, quod vero atque iusto auditoris iudicio (xal yaq vag av^ovXag xqtvovtfi xal rf dtxrj xQitfig iaviv II 1. p. 1377 b 22) officiant, ita evitari a philosopho putandum est ex universa artis eius indole ac natura, ut, cum omnino rhetoricae nisi bonae causae non sint suscipiendae atque tuendae, illa quoque disciplinae pars ad harum servitutem adigerida sit, itaque, quae per se honestati non con- sentanea sit nec possit probari, in usu certe huic subiungatur ideoque iam non debeat repudiari. Philosophus igitur cum in artis explicatione a severiore ratione sua ipse discesserit, qui quidem solam argumentorum explicationem propriam rhetoricae iudicat, affectuum autem doctrinam ut ab ipsa re alienam excludit, postea vero in usu multum illos valere tacite concedens praeter rationes suas admittit, id, quod ita ille composuit, systema Cicero amplectitur: sed hoc loco quoniam de principiis agitur et quoniam aliud est systematis partem ex proposito adhibere, aliud rationis immutatione facta adsumere, minoris ille consensus est momenti. Nani Tullius illius discriminis mentionem non facit, sed plane eandem eius loci, qui de animi perturbationibus est, atque qui de argumentis, vim esse apparet in illius libris; praeterea non semel plurimum affectiones in orationibus valere dicuntur (d. or. II 215 in. all., coll. Br. 89), nimirum cum iudiciale potissimum genus rhetoricae respiciat, ut ad eum quoque pertineat, quod in prioribus reprehendit Aristoteles rh. I 1 p. 1354b 20-—35«, Hac igitur in re dissentiunt hi duo scriptores. Adde, quod Stagirita elocutionem, cui dispositio adhaeret, quidquid de tertii libri origine statuitur, inferioris momenti esse indicat, Tullius autem in partitionibus idem ei, atque inventioni reliquisque partibus, in libris d. or. et in orat. etiam plus tribuit, cum, si non ex ea pendere exitum, at certe elocutionem minime nullius ad eum esse momenti, ac praeterea propriam hanc rhetoricae esse significet. § 2. Alter est huius quaestionis locus de formali, quod diximus, artis rhetoricae principio in disciplinae forma posito, quam ad rem exhibendam primum postulat, ut praeceptis rationes addanturj quod cum Aristoteles necessarium esse demonstret, ut ad tsxvrjg notionem efferatur dicendi facultas,2) in hoc cum eo consentit atque etiam, id quod alio loeo3) illustratum est, eius verba recepit Cicero d. or. II. 32. Verum etsi hoc a se quoque expeti dixit ib. 33 in., tamen minime observavit, cumque id in dialogis minus offendat ob eorum formam, quamquam in his ipsis illud profitetur, ne in reliquis quidem libris id tenetur, atque tam raro huius modi vestigium est (velut d. or. III 160), ut, nisi ipse 1) Hoc iam ante Aristotelem monetur in rhet. ad Alexdr. c. 20 (ubi singulare ahrj^aTWV artificium illustratur) s. f. IV sldojsg io t6 dtxcuov xai adtxov xQWfiifra xaTct tov xaiqov xal [Jbri Xav&avwciv f\{iag ov ivavTtoi ddtxov ahovvTsg Tovg dixdtpvTag. Differt autem hic scriptor eo, quod id etiam ad usum refert (xQWfJS&a), ab Aristotele, qui in ratione se continet (p. 1355 a 32). IUo loco quam diversae sint philosophi et priorum rhetorum hac de re sententiae cum clarissime appareat, commode is artis Aristoteleae commentariis 1. 1. inseri potest, velut Spengelii p. 28 in. 2) met. A 1 p. 981 a 28 rhet. I 1 p. 1354 a 10 sq. 3) v. dissertat., quae supra laudata est, p. 43—45, ubi respiciendus erat Sev. Vater. in observatt. ad Aristot. rhetoric. 1794. p. 4, cum, quid in verborum consensu tamen illorum doctrinae differant explicet. „Artis, inquit, praecepta inveniri posse Aristoteles inde colligit, quod utrique possint dicere et causa, cur possint, perspicua sit. Cicero coirtra id ex eo derivat, quod intellegi possit, cur alii aliis melius dicant." Addi potest hic locus ad Spengel. comment. p. 8 med. (caeterum cf. hui. edit. p. XI 2) pariterque ad Ellendt. et Piderit. explicat. 1. d. or. II 32. 2id proposuisset, nemo facile ad hanc rem in eius libris attenderet. Sed mirandum hoc minime est, cum ,Tullii ingenium alienum fuerit ut ab interiore philosophia ita a philosopha rerum tractandarum ratione, quae quidem etiam in argumentis perquirendis posita est. Caeterum quoniam huc id referendum videtur, quod Aristotelem praecepta exemplis quam commenticiisJ) potius ex orationibus repetitis2) confirmare constat, quae apparet non tam propterea addi, ut praecepta fiant clariora, quam ut testi- monia sint, quibus probetur doctrina quaeque serviant huius auctoritati: Tullius quasi utrumque genus commiscet, cum maximam partem ex suis orationibus repetat exempla; sed si haec minime ad illustranda praecepta fingi tenemus, in hoc illum ab Aristoteleo more non abhorrere confitendum est. Alterum huc id revocandum est, quod ad artis formulam rhetorica a philosopho est composita, id quod a nullo antea factum erat. In hoc quod Tullius cum eo consentit ipseque illud requirit Brut. 152, id non magni aestimandum est, quoniam, si qua ars eo pervenit, ut ad systema revocetur, non fere, qui eam illustraturus nec plane ab eius cursu et progressibus alienus est, ad pristinum sta~ tum potest redire. Latinam autem rhetoricam totam ex Graeca pendere eiusque quasi continuationem esse cum constet, ille inferioris scriptoris cum priore consensus hoc in genere paene necessarius erat. Sed ad ipsam artis compositionem propius accedere et comparando explicare, num, quae Aristo- telis est, agnoscatur in Tulliana, non huius est loci. Ac si deinceps quaeritur, animadvertaturne philo- sophi ad Ciceronis rationem vis in illo consensu, ea quidem ex parte id concedendum esse modo diximus, quod nemo ante Aristotelem hanc induxit rationem itaque posteri eum sequuntur: sed, ut longius progrediamur, effectum id esse ipsius Stagiritae librorum lectione negandum est; imitati sunt in hoc omnes illius exemplum partimque etiam hoc artificii studio nimis aucto exili molestaquae dividendi diligentia in vitjum id converterunt. Tullii quamvis in universum cum Aristotelis institutione rei congruat, tamen huius nec sollertiam subtilitatemque nec rerum omnium simul respiciendarum disper- sarumque unum sub adspectum subiciendarum facultatem probavit, cuius insigne exemplum hoc est, quod fere ubique, ut modo (p. 5) dictum est, reliqua praeter iudiciale genera rhetoricae neglexit itaque ad eum quoque id valet, quo, si res vere examinetur, mancas priorum artes esse significat phi- losophus rh. I 1 p. 1354. b. 26. Eundem autem Aristotelem, qui ex arte rhetoricam disponeret, tamen, cum ab usu minime esset alienus, id evitasse videmus, in quod posteri incurrerunt disciplinam efficientes, quae ad ipsam vitam parum pertineret. Quo in genere si Tullius cum eo confertur, aliqua quidem ex parte hi duo consentiunt, praesertim si utriusque libri cum eorum, quos modo diximus, qui inter hos duos interiecti sunt, doctrinis, quoad earum fingere possumus imaginem, comparamus, quorum aetate cum eloquentia iam ad scholarum umbracula depulsa esset, huius ratio a re publica aliena erat atque carebat usu: attamen hunc minime pari modo duo illi respiciunt. Philosophus enim non eum praecipue sequitur, immo hac ipsa re differt a prioribus, imprimisque id expetit, ut iustam efficiat disciplinam rhetoricam. Contra Tullio, sicut homines Romani etiam illo tempore rationi anteferebant res et usum 3), haec summa sunt proposita, quamquam non eodem modo fit atque a rhetoribus Aristotele antiquioribus: a quibus hoc differt consentitque cum Stagirita, quod neque sicut hi ordinem praeceptorum simpliciter enumerat, sed systema proponit (ut in partitionibus atque etiam in topicis, quae quamvis in ipso usu 3) Pauca sunt huius generis velut III 11 p. 1412 a 14; 15 p. 1416 a 23; aliqua ex parte 16 p. 1417 a 4. 2) v. Westermann in hist. eloqu. Gr. p. 150; Spengel. in cwaywy. re%v. p. 37 coll. 77 n., de Aristotel. rhetor. p. 20. praefat. Anaxim. p. X, in Philol. XVIII 645 n. 8. all. 8) Fuisse qui in hoc usque eo procederent, ut omnino vituperarent, si quis artem tractaret atque doceret, 0. Jahn. in orator. praefat. p. 8 med. adnotat.7 versentur, tamen ad artis formiilam composita sunt), et adsumit, quae ab illis neglegebantur, quaestio- nes in sola arte versantes, id quod etiam in illis de oratore libris l) apparet, etsi eos ipse potius in homi- num eloquentissimorum et summorum in republica virorum experientia quam in doctrinae praeceptis versaturos dicit I 23 II 175, 361: iusta tamen rhetoricae definitio nusquam ab eo profertur. — Sed in eius libris non de ratione rhetorica agitur, qua ex parte disciplina est ex se ipsa apta, verum ex qua servit eloquentiae, ideoque praeter illam simul complectitur naturam et exercitationem 2) (d. or. I 113 sqq. II 85; de imitatione agit II 90 sqq.; de causis, quas orator tractaturus sit, accuratissime cognoscendis ib. 99 sqq. cum, quae ab ipsa rhetorica plane abhorrent, respiciat § 109; v. etiam II 131; omninoque de diligentia in his omnibus ponenda II 148 sq.): contra negiegit, quae ad rationem potius quam ad usum pertinent; itaque affectuum doctrinam minime tam diligenter, quarn Aristoteles, perquirit, sed in iis versatur, quae necessaria sunt ad orationes componendas, praeteriens quae spectant ad illorum naturam; etiam genus dicendi demonstrativum paene totum omittit ut a vita abhorrens. — Excludo hic id, quod in Stagiritae persona positum est neque per se est virtus, quam in omne tempus attulerit disciplinae, cum rationem, non ut tradat, sed velut eius ipsius causa explicet nullaque re nisi illa ipsa ducatur3), cum Cicero contra doctrinam ubique ita persequatur, ut alios de hac doceat. — Singularum autem rerum tractandarum modo idem confirmatur, quod ex universa librorum institutione intellegitur; neque enim observationum forma, sed praeceptorum illas profert Itaque si rationem conferimus, quae inter doctrinam et usum intercedit apud Tullium, cum illa, quae apud Stagiritam, maior est differentia quam similitudo: hic ex usu colligit praecepta, ille ad usum ea traducit; hic condere disciplinam sibi proponit, ille eius forma utitur, ut, quae usui serviant, ad ordinem quendam revocentur; est denique alteri m disciplina finis positus, alteri nihil id est nisi institutionis oratoriae instrumentum. Atque hoc quidem quamvis summae artis, si eius normam re- spicias, non sit, tamen, ut in homine Romano minime contemnendum est, immo iure Bernhardy4) in hoc singularem Ciceronis virtutem inesse iudicato Qua vero ex parte consentiunt (id quod, ut diximus, tum demum clare perspicitur, cum conferatur Tullii doctrina cum rhetoribus, qui Aristotelem secuti Cicerone priores erant), si deinceps quaerimus, num in his ad philosophi morem rediisse Cicero putandus sit, itaque num-qua illius librorum vis cognoscatur, hoc utique negandum est, quin illud potius rebus Romanis, ut tunc erant, explicatur, quae in hoc congruunt cum Graecis aetatis Aristoteleae rebus, quod apud Romanos vigebat etiam in re publica eloquentia, ut eius ratio summi esset momenti, apud Athenienses certe incipiebat demum de vita dece- dere, ut eius doctrinu nondum plane esset ab usu aliena. — Itaque, ut iam summam faciamus, de principiis maximam partem non contraria quidem Aristoteli sentire videmus Ciceronem, sed illi quae erant principia, iis tantum hic non tribuit, J) Potest dubitari de oratore, qni quidem in universa rei tractandae ratione etiam proprior est Aristoteli quam ipsi de oratore libri, cum scriptor in eo non institutionem oratoriam traditurus sit, verum existimatoris partes agat (§ 212, 217 extr.): at hic quoque id ei propositum est, ut ad artis dicendi usum traducantur, quae ratione persequatur, cum eorum, qui Attice se loqui profiterentur, auctoritatem labefacturus sit; accedit quod singulis in rebus (velut in numero illustrando § 204 sqq.) minime ab usu alienus est. 2) Ne illud quidem hic praetereundum est, quod saepissime in explicanda arte oratoria commemorat tria illa, naturam, rationem, exercitationem: qui loci infra (§ 3) enumerabuntur. 3) cf. Bernays. de Aristotel. dialogg. p. 1. — Eucken. de Aristotel. disserendi ratione p. 37. in. 4) in histor. litter. Latin. § 44: „Cicero wies an den mannigfaltigsten obiecten die noch unversuchte kunst, belehrend und anregend die romische praxis mit der theorie zu vermitteln.8 in eoque, in quo philosophum praeter caeteros rhetores se sequi probare poterat, rationibus praecepto- rum exquirendis, minime illius exemplum imitatur; gravissima autem, ut iam id addatur, quod licet propositae non sit quaestionis, ei haec est lex, ut orator^ quidquid tuendum susceperit per- ficiendumque sibi proposuerit, quod cuius generis sit, non in magno ponit discrimine, utique per- ficiat — cf. d. or. I 30 in. „nihil praestabilius" coll. II 161, 176 — idque qua ratione fiat, non magis curat; illud autem, quod Aristotelem ad rhetoricae naturam ipsam propius accedentem ex eaque principia repetentem proposuisse vidimus idque ethicum diximus principium, diserte nusquam praecepit. In explicanda vero artis ratione non, ut disciplina effiqiatur, studet, sed ut quam commodissime ad usum doctrina instituatur. His igitur ex partibus vis Aristotelea in Tullii libris non est agnoscenda. — Atque ex hoc si quid de priorum scriptorum artis tractationibus licet colligere, illr non magis cum Stagirita videntur consensisse. Sunt autem formales potissimum rationes respiciendae, cum de alteris nihil omnino sciamus; ex iisque id quidem receperunt omnes, ut ad artis formulam compo- nerent rhetoricam: sed alii, qui in Graecia fuerunt, velut Hermagorei, in doctrina nimis versantes reces- serunt ab usu; (de Theophrasto aliisque, de quibus fortasse aliter statuendum est, non satis multa tradita sunt, ut quidquam certi hac ex parte de iis possit affirmari), alii, quorum exemplum nobis est rhetorica ad Herennium, prae usu neglexerunt ea, quae disciplinae sunt. — Hoc igitur in genere philosophi ars ad posteros, quantum nos possumus iudicare, nihil valuit nec quisquam invenitur, qui illius in rhetorica magnitudinem atque virtutes sit^assecutus. § 3. Iam singuli systematis loci, de quibus Aristoteles disputavit, sunt perlustrandi cum iisque Ciceroniana doctrina comparanda. Hoc non frustra post Spengelii in Mus. Rhen. vol. XVIII a. 1863 ed. disquisitionem, quae est de Veterum doctorum artis oratoriae definitionibus et partitionibus, suscipi ex eo apparet, quod huic, quem ad modum iam in superioris libelli p. 23 monui, non Stagiritae et Ciceronis propositum erat inter se comparare doctrinas, verum utriusque altero neglecto de duabus illis rebus iudicia statuere, quodque hanc ipsam ob causam non habebat, cur commoraretur in iis, de quibus hic agitur, notionibus explanandis aut examinanda ratione, qua singulae inter se continerentur, sed brevis sufficiebat rei significatio. Huius viri praeclari, cuius opera veteris rhetoricae studia nova et amplissima ceperunt incrementa, a iudiciis qua ex parte equidem differam, infra suo loco satis apparebit: differentias enim, qua is est auctoritate, pluribus explicandas, sententiam diversam diligenter firmandam putavi. A rhetoricae definitione ut ordiamur, constat primam eius iustam formam ab Aristotele prolatam esse, qua in re minime ei similem esse Ciceronem vidimus, cuius in libris iis, qui nobis hic respieiendi sunt, legitima rei descriptio non est. Itaque hanc quaestionem in eo versari necesse est, ut de singulis notionis partibus atque elementis quid is statuerit et quatenus in his cum Stagirita consentiat, reperiatur; ac primum ad genus proximum quod vocatur accedendum est; hoc autem a philosopho dvvaixGoog voce describitur (rhet. I 2 p, 1355 b 26 colL 1356 a 34, 1359 b 13, top. I 3 p. 101 b 6 eth. Nic. I 1 p. 1094 b 3), quae quid sibi velit examinandum est. Iure autem quaeri videtur, nonne etiam ad rhetoricam pertineat illius notionis, cuius proprietates ab Aristotele subtiliter de- scriptas esse inter omnes constat, explicatio, quae in metaphys. J 12 accuratiorque 0 2 profertur. Primum igitur haud dubie ea hic nisi potentiae sive facultatis vi intellecta esse non potest, cum9 simul etiam possibilitatem J) hac significari met. J 12 p. 1019 a 15 — 32 demonstretur. Hac disputa- tione quae quattuor notionis formae enumerantur (v. Schwegler. comment. p. 223. Bonit. II p. 253), earum prima huc pertinet, potentia activa, dvvafjiig TtoirjTLxij. Est autem haec aq%Y[ xwiqtiewg fievapolijg ev weQcp rj2) y fkeqov J 12 0 1. Universalem hanc definitionem ad rhetoricam quadrare apertum est, cum in animis auditorum, in quibus summus inest eloquentiae finis rh. I 3 p. 1358 b 1 reXog Ttqog tovtov — sc. %ov dxQoaTijvy mutationem efficiat persuadendo, quod quidem positum est in homi- nibus ad oratoris voluntatem flectendis et ducendis. Illam dvva^xuv itoiTjTixTjv cum met. 0 2 aut ra- tionalem, Xoyixijv esse aut aXoyov appareat, prior illa nimirum hic consideranda est, cuius exempla ars .medica J 12 et architectonica 0 2 nominantur. Sunt autem primum al [xem Xoyov dvva^ietg natfai rcov ivawicov al avmi 0 2. Itaque qua ex parte cum his conveniat rhetorica, explicandum est, ut metaphysieam illam distinctionem ad eam quadrare demonstretur. Illo loco met. 0 2 ars medica dvvafjug esse dicitur, quod vyieiav spectet simulque morbum huic contrarium: cui arti quod vyieta est, cum idem rhetoricae fides audientium sit, haec rj avrrj tcov evavucov> qualis esse aperte a philosopho dicitur rh. 1 1 p. 1355 a 36,3) ita est, ut consideret, et quibus fieri possit fides et quibus demi: id quod eo vehementius, etsi non solum propterea ad rhetoricam pertinet, quod maximam partem ea, in quibus haec versatur, ita comparata sunt, ut etiam aliter se habere possint, quem ad modum expresse ipse dicit Aristoteles rh. I 2 p. 1355 a 31 aXXwg e%eiv evdexetat coll. 1357 a 15, 32; itaque eadem persaepe iure et affirmari possunt et negari. Postulatur igitur, ut rem iam ad singula persequamur, ab oratore, ut possit meditari et de iis, quae ad causam commendandam et quae ad eandem dissuadendam, nec minus quae ad quid laudandum quaeque ad idem vituperandum pertineant, denique quae ad rem accusandam quaeque ad eam defendendam. — Qua in re ne quid falsi tribuatur philosopho, discer- nendum est inter oratoris facultatem et ipsum usum. Neque enim ita ttjv avtiqv rcov evavTicov rheto- ricam esse, ut orator res diversas suscipere paratus sit, sed, cum p. 1355 a 29 tavavTia Set dvvaa&ai Ttei&eiv dicat, statim to djLKporeQa TtQdrretv excludi iam supra p. 2 vidimus. Quod iis, quae susceptae causae obstent, non idem atque his, quae ei fidem faciant, tribuendum esse docet, id ad ipsam hanc quaestionem, possitne illa metaphysica dvvd^ecog notio referri ad artem dicendi, nullius iam est momenti nisi ea ex parte, quod etiam in minuta hac re philosophi in libris metaphysicis explicatio convenit cum rhetorica: v. met. 0 2 p. 1046 b 8—13 o 6e Xoyog 6 avtog SiqXoZ %o itQayiia xai trjv ffteQytftv (coll. de (fTeQijtfei Bonit. comment. p. 383 in.) rtXiqv ov% coaavtoog, . . . etfrt ., ad olxodofMxrjv met. J 12, ad TtoXiuxrjv pol. III 12 in. p. 1282 b 16 coll. eth. Nic. X 10 p. 1180 b 31; adde xvfieQvifjTLxijv ap. Alexandrurn Aphrodis. ad top. I 3 p. 101 b 6 p. 255 a 29 Brandis., quae omnes artes non solum aut praeeipue innituntur in indole. Accedit, quod nusquam Aristoteles ad hanc descendit quaestionem, sitne rhetorica in natura potissimum posita an in alio fundamento, quamquam natura, ratio, exercitatio quid valeant eumt non ignorare demonstratur eth. Nic. X 10 p. 1179 b 20 sqq. e&ei, dtdaxfj, minimeque in artis capite primo, quo singulae definitionis quasi elementa colliguntur, id indicatum est; nam cum p. 1354 a 7, 10 alios oratione valere dicat elxfj sive aito mmo^arov, temeie et casu, alios dia tfvviq- ^etavy certe hoc non e sola pendet indole, omninoque cum haec arti opponantur, non tam de eo agitur, unde oriatur vis orationis, utrum natura potissimum efficiatur an institutione, quam ex his duobus exercendae eloquentiae generibus colligit philosophus etiam ad artem eam efferri posse; dicit enim e7tel (T dfi(poveqwg evSe%etai xvl. Itaque gradationem quandam atque adscensum in hoc loco inesse arbitror, cum, qui dia tfvvrj&etav emtvyxavovtfw, propius (ut hanc profectam esse dicit arto e§ewg, cuius genus quoddam artem esse vidimus), quam qui arto tamofxatov et elxfj, ab arte abesse perspicuum sit1), ut haec eius sit sententia: quoniam alii casu bene dicunt causis prosperi eventus prorsus neglectis, alii ex consuetudine quadam rationes usu probatas sequuntur non illas quidem dili- gentius exploratas at certe observatas, etiam accuratam earum cognitionem accedere posse apparet, quo ars oratoria efficiatur. Itaque indolis speciem subesse non potest concedi nisi in elxfj voce, eaque naturalem dicendi facultatem una comprehendi quamquam non negatur, tamen id illo loco ne sentitur quidem clare, nedum maioris hoc esse statuatur momenti. Idque credibile est etiam hanc ob causam, quod philosopho non tam propositum est explicare, quibus opus sit ei, qui orator futurus sit, quam ad artis rationes revocare rhetoricam. Jvva\xiv igitur, ut iam finem faciam disputandi, Aristoteles cum rhetoricam dixit, neque in- feriorem elegit notionem, sed latius patentem, cui subiungeretur et artis expers et ex arte instituta dicendi facultatis exercitatio, neque in natura potissimum eam positam esse significavit. Hanc philosophi sententiam non aperte amplectitur Tullius, at in singulis plerisque eum ab hac non procul abesse ostendi potest. Ac primum quidem is ipse de rhetorica saepissime facultatis voce utitur, etsi excludendi hic ii sunt loci, quibus significatur hatura (d. inv. I 2 d. or. I 95, 96 202 cf. p. Arch. 2): haec autem verbi vis apud Tullium minus abhorret ab eloquentia, cum eam uni- versam, non solam rhetoricam, quae quidem ex arte pendeat, tractet in eaque naturae, id quod infra videbimus, permultum tribuat. Sed reliquis, ubi illa vox apparet, locis etiam Cicero latissime pa- tentem notionem elegit; facultas enim ars dicendi vocatur plurimis iis locis, quibus nihil nisi %o dvvatf&at in ea inest: d. or. I 76, 78, 84, 90, 214, 215, 216, 218, 226, II 33, 35, 49 (cf. etiam 358); III 28, 34; partit. 140; or. 70, 113; d. off. II 66 (cf. d. or. I 69 poetica facultas); etiam cum vi coniuncta est facultas II 125, haec autem ipsa apparet III 55 eaque nihil nisi posse significatur, cuius rei testimonium est III 75 s. f. coll. 76 in. Atque ut facultas simpliciter hac sententia ponitur, ita etiam ad singulorum hominum potestatem ac copiam dicendi revocatur d. or. I 30, 44, 78, 117, 135, d. opt. gen. or. 6, 10; d. off. II 67, eandemque vocem Antonius d. or. II 128, 294 de sua eloquentia usurpat non tam propter modestiam, quam quod universae sententiae suae constat. Optimeque cum hac facultatis notione sententiae conveniunt, quas Cicero a personis eolloquii exprimi fingit, cum eae *) Non procul ab hac sententia abesse video, quamvis ipsam non plane exprimat, Anton. in commentat., quam supra p. 10 commemoravi, p. 582 n. 20. — cf. praeterea ind. Bonit. p. 261 a 6 sq. Vater. animadvers. ad Ar. rh. loc., qui supra p. 5 laudatus est.15 non paucis locis (v. Spengel. 1. 1. p. 488), quorum exemplutn sit d. or. II 147, in medio relinquant, sitne eloquentia consuetudo, qua sine iudicio ac quasi inscius artificiis utitur orator, ut de quadam huius parte significavit d. or. III 150, 173, an animadversio, qua iam non temere illis utitur, sed eorum conscientia imbutus1), an denique ars, ut etiam causae illorum perspectae sint: namque hae omnes notiones, quibus varii disciplinae gradus significantur, comprehenduntur facultatis nomine. Sed cum nihil obstet, ne in hac non minus, quam in SvvdfJLet, cui plane respondet, id inesse statuatur eam in utramque partem patere, minime tamen id a Cicerone — quandoquidem plane philo- sopham illam Stagiritae in libris metaphysicis de dvvdjuiewg vi atque natura disquisitionem iure nemo suspicabitur a Tullio perceptam esse2), qui non sane eius modi notiones aecurate circumscriptas animo tenebat quique pariter disciplinarum in theoreticas poeticas practicas divisione alienus est3) — illis locis ita sentitur, ut ab Aristotele definitum est, praesertim si ad cognoscendum (Svvdimeig fiem Xoyov) illa vox revocatur. Quare cuin illa vi non alienus sit locus d. or. II 215 in., ubi „omnium rerum in contrarias partes ex iisdem locis suppeditari facultas" dicitnr (v. partit. 138), ita nimirum, ut toTtotg et probandarum propositionum et refellendarum aut rei non minus quam ei contrariae confirmandae via demonstretur, in illis igitur haec vis ad diversas partes vajens insit, nec minus partit. 140 in., ubi dicendi de bonis et malis caeterisque rerum generibus facultas commemoratur, tamen ad totam rhe- toricam non videmus illam notionem hac ratione referri. De or. III 71 cum ad summam in illa arte perfectionem, quae in Pericle et Demosthene appareat, necessaria esse dicatur „Aristotelea visu posita (III 80) in illa „facultate rei in diversas partes tractandae", id minime ad ipsam rhetoricam revocandum est, sed ad universae philosophiae peripateticae de rebus contrarie disputantis indolem ac naturam, quod Giceronis ex sententia magnum rhetoricae adiumentum est, veram tamen et intimam eius vim hoc exprimi nusquam indicavit. Praeterea, ne in sola facultatis voce de arte dicendi usur- pata haereamus, id, quod Stagiritae ex iudicio in hoc verbo inesse vidimus, — ut disciplina diversis de eadem causa sententiis pariter serviat, — aliis, ubi facultatis vox non appareat, locis a Tullio rhetoricae tribui, quamvis in huius artis notione non necessario id inesse putet, iam § 1 explicatum est. Itaque cum ipsa vox in Tullii perceptis sit eadem atque apud philosophum, eademque, quae hac significatur, illius atque huius de arte dicendi sententia, quamquam utrumque non ita coniunctum J) Inter has duas (animadversionem, artem) et consuetudinis cum exercitatione coniunctionem (d. or. I 81, 90 II 32; 298, 357 — qui duo loci iam a Spengelio in Mus. Rhen. 1. 1. p. 489 n. 13 allati sunt — III 194 Brut. 276) hoc interest, ut exercitatio transeat etiam ultra animadversionem eaque, quae animadversione percepta sint, iam ad usum traducat, sicut in re singulari, elocutione, d. or. III 93 inferiores gradus uno exercitationis nomine comprehenduntur. Gonsuetudine igitur cum artificiis utantur, fit ob sensum quendam obscurum; cum animadversio accesserit, eorum est conscientia; si vero exer- citatio adesse dicitur, etiam consulto et e ratione adhibentur illa. Hinc simul intellegitur, quid inter ipsam consuetudinem et exercitationem saepius coniunctas discriminis intercedat. Sed consuetudo cum in hac rei definitione longissime ab arte remota sit et quasi infimus, quo haec praeparetur, gradus ab eaque maxime diversus (or. 162, sicut Brut. 258 opponitur rationi et scientiae), tamen illa consuetudo in exercitatione niti potest, cum exercitatione adeo imbuti simus usu artificiorum, ut hunc iam ad nos ipsi minime attendentes sequamur (d. or. III 227). 2) v. dissertat. p. 44 n. 1 de e&wg vi, coll. Ritter. in programmat. Servestan. a. 1846 commentat. de ivjsXE^sCag sententia. R. Kuehneri de Ciceronis in philosophiam meritis liber ab huius modi quaestionibus, quae ad abdita notionum vestigia in Ciceronis doctrina exploranda pertinent, ex proposito alienus est. 3) Theoreticas et poeticas artes ita distinguit acad. II 22: artium aliud eiusmodi genus est, ut tantummodo rem cernat, aliud, ut moliatur aliquid et faciat . . . quarum omne opus est in faciendo atque agendo . . . Poeticarum quid proprium sit disciplinarum ei non ignotum fuisse intellegitur etiam ex loco de nat. deor. II 22: censet Zeno artis maxime proprium esse creare et gignere. Praeterea scientiae delectationem et efficiendi utilitatem ab eo de rep. V 3, 5 seiungi moneor, quae seiunctio prope abest ab eo, quo illa disciplinarum genera distinguuntur.16 invenimus, ut rhetoricam, quod dicat facultatem, hoc indicari eam in utramque partem patere per- spexerit, si quaerimus, num qua in eo consensu Aristotelis vis reperiatur, ut hanc notionem propter eius quandam imitationem elegerit, hoc non est cur credamus. Nam cum Ciceroni, quae vera rhetoricae natura esset, in medio relinquenti verbum esset eligendum, quo eae notiones, ad quas ornnino respiciendum erat, simul continerentur, hoc potissimum offerebatur; quare non tam in sententiarum similitudine quam in linguarum natura ille consensus positus est, cum uterque notionem quaerat latissime patentem. Restat, ut indagetur, quid hoc in genere de arte, quam ab Aristoteie, et si rexviqg significatio cum dvvd^mg vi simpliciter comparatur et si ipsa philosophi de rhetorica verba exarninantur, minime excludi apparuit, iudicaverit Cicero. Non raro ille quidem de arte dicendi loquitur, sed pertineatne haec, quae eius est apud Aristotelem sententia, ad rhetoricam, potest dubitari. Revocanda est enim artis notio in illius libris primum ad rationem (d. or. II 147, 201 III 70, 107 s. f'. 1 10, 151, 182, 196, 215 Br. 48 or. 43, 50, 162, 179, 183, 203 cf. de rep. I 2), quapropter ut apud Graecos etiam libri, quibus illa explicatur, hoc nomine significantur (d. or. III 75 Br. 46 cf Madvig opusc. I p. 61 in.). Cernitur autem ratio in cognoscendis rerum causis (d. or. I 109 II 32 III 175 or. 162, 180), quibus cognitis res ipsae perspiciuntur proptereaque harum naturas explicare artis esse dicitur or. 179; in hac igitur cum id contineatur, ut artificium cum eius conscientia exhibeatur, opponitur ea naturae et sensui (or. 183), sensui (ib. 70), quibus qui ducitur, caret conscientia illa; praeterea opponitur ei cognitionis gradui, qui iam ultra hunc infimum positus est, observationi et animadversioni (a quibus qua ratione differat ars, modo illustratum est) or. 172, 178 (sicut in Br. 33 s. f. ratio et observatio disiunguntur). Accedit, quod rationis est systematis forma uti (d. or. I 157, 186, 188), unde fit, ut haec ipsa eo nomine ornetur (d. or. III 98). — Altera artis notio, prior utique, si respicis originem, ea est, quae refertur ad actionem, (quam et in faciendo et in dicendo positam esse posse perspicuum est) exigendam ex ratione, quae ad usum transfertur, idque cum ad singulorum boriiinum, qui iJIam actionem exerceant, facultates referatur, velut d. or. III 217, hoc quidem hac quaestione alienum est, ubi de rei potius natura quam hominis in ea vi — de obiectiva, quam nos dicimus, artis specie — agitur. Hanc igitur, quamquam aperte et ex proposito Cicero nusquam de eius notione agit, iritellegi tamen putandum est d. or. II 151 III 26, 86, 127, 128, 136, 139, 180, 195, 196, 197, 212, 217 Br. 3, 26, 331 or. 4, 54 cf. de fin. V 26 acad. pr. II 7 de nat. d. II 22,!) cumque hoc in genere ars oppo- natur actionibus, quae fiant nulla conscientia naturae earum, ob eamque rem illius proprium, quod accedente ratione efficitur, in hac conscientia positum sit, refertur ilJa et ad eas, quas nos nunc dicimus, artes et ad eas disciplinas, quae a nobis ad scientiarum genus revocantur, d. or. I 8, 10, 44, 92, 108 II 30 III 79 de geometria, or. 114 ubi O. Jahn. not. cf., 211 Br. 152 ubi eiusdem brevis et acuta conferatur adnotatio. Yerum ad has ut iure aliqua referatur disciplina, non illa quasi formalis de tractandae eius ratione lex, ut causae artificiorum addantur totaque ad systema componatur, sufficit, sed etiam materies quodam modo comparata esse debet idque clarissime in illis d or. locis apparet; nam illa farmali lege efficitur tantum ars populari sensu dicta (d. or. I 109), cum, ut ars subtili definitione intellecta evadat, etiam materies cognitioni apta esse debeat (ib. 108). Haec autem artis notio opponitur ei actionis sive creandi gignendive generi, quod aut natura, qua et sensus ille naturalis, de quo modo dictum est, et necessitas quaedam (velut Br. 34 coll. or. 58 d. or. III 185 s. f.) significari potest, aut casu sive fortuito (or. 177) fieri dicitur, quae naturae et casus notiones plerumque coniunctae opponuntur arti (or. 170 Br. 33), quod in iis id, quod commune est, tenetur, non cum conscientia, certe non consulto adhiberi artificia, eorum autem discrimen in modis tantum diversis eiusdem rei intellegendae positum est. *) v. p. 15 adn. 1.17 Sed quovis modo artis proprium cernitur artificii sive actionis conscientia huiusque naturae cogni- tione, quae paratur perspectis eius causis: ita plane de artis notione consentit cumAristotele, cui quidem in T£%vrj utraque haec vis inestJ), nec timendum est, ne, etiamsi uterque artem esse rhe- toricam dicat, tamen re vera non eadem utriusque sit sententia; itaque, quod artis notio latius quam i. e. quidquid meditatione inveniri possit (nos dicimus denkbar, velut Bernays. d. dial. Aristot. p. 87 ad eth. Nic. I 3, sive erdenklich.) Aliam verbi vim, ut illum dicendi usum ne in accuratis quidem disputationibus teneri Waiz. 1. 1. dicit, esse puto rh. I 1 p. 1355 b 13, ubi non tam quoad cogitari quam quoad fieri possit, significatur, ut ad realem potius possibilitatem (so weit es thunlich ist) quam ad logicam (so weit es denkbar ist) referatur. 3) Priores negleguntur libri rhetorici, cum et per se credibile sit triginta fere annorum spatio doctrinae immutationem factam esse — cf. Spengel. 1. 1. p. 510 med. dergleichen, dass Cicero stillschweigend seine friihere ansicht aufgibt, findet sich in seinen Schriften gar oft, ist aber von niemand beobachtet worden — et de illis aperte id ipse dicat d. or. I 5. Est etiam respiciendum, quod iam in libris d. or. contemnit vulgaria praecepta velut I 138 sqq. II 78 sqq. 358 all., in quibus primi illi23 videantur vestigia, quid de singulis his rebus duabus iudicaverit, quaerendum est. Ac primum finis Ciceroni quoque est persuadere, id quod clare indicat or. 65, cum sophistis non tam ut persuadeant, quod oratoris sit, quam ut delectent, propositum esse dicat; idemque subest d. or I 44. Sed cum ad hoc, ut orator et, quod sibi proposuerit, perficiat velut STtiywoiisvov vi rehog, quod dicit Aristoteles, accedat, ut admirabilis iis videatur, quibus libere liceat iudicare (d. or. I 119 sq.), itaque (ib. 118) ut pulchri sensum expleat, sicut etiam in ornata dictione, approbationem ob audientium delectationem movente, artis dicendi proprium posuit, tamen non profecto in hoc solo summum eloquentiae finem inesse putavit, ut eo tempore ad ipsam vitam referebatur eloquentia ac vim suam in iudiciis et senatu contionibusque exercebat, in quibus necessario non tam placere quam persuadere iis, qui audiebant, summum erat propositum. — Ne de officio quidem oratoris clare loquitur Tullius; sed quid de eo iu- dicaverit, aliqua ex parte colligi potest hinc, quod d. or. I 260 amplectentem facit Antonium ea, quae Crassus ib. 138 e vulgari repetiverat doctrina. Vult autem ille oratoris vim positam esse in facultate ad persuadendum accommodate dicendi: qua ab opinione ipsum non ita longe abesse scriptorem eo est probabile, quod, quamquam praeter hoc etiam aliud ab eo requiri vidimus, nusquam tamen hanc im- mutavit officii definitionem. Nec mittendum est, quod d. or. 1 44 Scaevolam non facit postulantem, ut persuadeat orator, sed iudicantem „satis magnum id esse, quod possit praestari, ut. . in contionibus et in sententiis dicendis ad persuadendum plurimum valeat oratiou, in quibus, cum recedat ab eventu in officio oratorio definiendo, subest officii a fine rhetoricae separatio. Ac si quaerimus, nonne eiusdem differentiae vestigia in singulis artis partibus animadvertantur, tota haec quaestio redit ad inventionem, ad eamque refertur aliqua ex parte illa disiunctio; dicit enim d. or. II 161: „Carneadi vero vis incredibilis illa dicendi et varietas perquam esset optanda nobis; qui nullam unquam in illis suis disputationibus rem defendit, quam non probarit, nullam oppugnavit, quam non verterit; sed hoc maius est quiddam, quamab iis, qui hanc tradunt et docent, postulandum sit.u Sed cum difierre videatur a Stagirita d. or. I 30 sq. nec minus Br. 59, quo loco suadae effectorem dicit oratorem, ibi leviter tangi rem strictimque absolvi quis non videt? Quae cum ita sint, primum illnd inter finem et officium rhetoricae discrimen in Ciceronis uni- versa artis oratoriae tractatione minime exstat et eminet; sed reperiuntur eius vestigia in singulis, ubi quasi res ipsa id videtur efficere, idque omnino ei notum fuisse intellegitur ex loco d. inv. 1 6. Ubi clarissime apparet d. or. I 260 coll. 138, Aristotelis cognoscitur vis doctrinae, cuius quidem in arte primum subtilis illa seiunctio nobis occurrit ab eoque hanc profectam esse veri est similli- mum, nec tamen necessario ad ipsos philosophi libros ea referenda est, cum ipse ib. I 138 coll. d. inv. I 6 vulgari rhetorum ratione id receptum esse doceat. Ac si deinceps quaeritur, videaturne scivisse Tullius, unde originem duceret illa disiunctio, nullum, quo id diiudicetur, eius in libri versantur; contra locus II 365 huc non pertinet.' Cf. Quintilian. instit. or. II 15, 6 III 1, 20; 5, 14; 6, 59. Itaque d. inv. libri veram sententiae, quam Tullius, cum usu et experientia praestans esset, de arte oratoria habebat, imaginem non exprimunt. Aristotelis autem artem' sibi cognitam esse nec fplane in illis libris dicit nec in iis, quibus una cum caeteris artis magistris eum comprehendere videtur II 8 extr., satis gravia insunt argumenta, cum latius illa verba quam verius dicta esse videantur: ac ne praecepta quidem ab hoc ipso desumpta invenimus, ut, quamquam Aristotelis opus antea lectum esse perspicue non posit negari, merito sicfere statuatur, quidquid ex illius doctrina commemoretur, etiam aliunde eum habere posse. Summa igitur cum similitudine veri nisi quae rhetoricae antiquioris (circa annum a. u. 670), certe quod ad Aristo- teleae disciplinae vim attinet, fuerit conditio, inde non intellegatur, quae eadem res ex rhet. ad. Her. cognoscitur, quamquam eius ab auctore aliquantum immutatam esse doctrinam iure dicit Kayser. in edit. praefat. p. 1 sq. Stagiritae cvvaywyriv ante hos d. inv. libros componendos lectam esse a Tullio veri est simillimum.24 libris est indieium. — lam vero in iis ipsis, inter quae intercedit haec differentia, non vebementiui quidem Stagirita et Cicero dissentiunt, nec tamen plane conveniunt. Utriusque enim rei, et finis et pfficii naturam ad persuadendum revocavit philosophus; non tam simpliciter instituit rem Tullius, sed dila^ tavit utrumque, finem, cum praeter fidem faciendam aperte requirat eam orationis formam, quae pla- eeat auditoribus, officium, cum adsumptis ad inventionem reliquis rhetoricae partibus in elocutione artis proprilim collocet; quod autem persuaderi posse auditoribus etiarn alia atque ornata dic- tione concedit, ab Aristotelis hoc in genere sententia, qua\xo nd&eiv non tam ex eloquendo q$a,m ex argumentis pendere existimatur, non ille quidem abhorret, sed ubi ipse5 quid verum esse iudicet, accuratius illustrat, satis graviter ab eo differt principem in oratoris officio locum tribuens elocutioni* Beliqua quam primum fieri poterit subsequentur. Corrig. p. 10. v. 1: fUTctpX.Vorfeier des Geburtstages Sr. Majestat des Kaisers und Konigs, welche im Ansehlusse an die offenlliche PrAfnng in dem trymnasiiim, der hoheren Bilrgerschule und der Yorschnle zn Guben Freftag, den 19. IHarz, von 9 bis 12 nnd Machmitlags ion S'|8 bis 4 Uhr in der Anla des Gymnasinms abgehalten werden soll, Tbeehrt sieh den Wohlloblichen Patron der Anstalt, die Herren Stadtverordneten, die geehrten Eltern und Angehorigen unserer Schiiler, sowie alle Freunde und Gonner des Schulwesens im Namen des Lehrer-Collegiums ergebeust einzuladen der Director Professor Dr. Wagler. Inhalt; 1. De Aristotele Ciceronis in rhetorica auctore parg II. Scr. Dr. Hugo Jentsjyjy^ 2. Schulnachrichten. Voin Director. M 9 9 S. Druck von E. Fechner in Guben.Ordnnng der Prufung. Vormittags 9 Uhr. 1. Ghorgesang. 2. Quarta realis. Geographie. Herr Zabel. 3. Tertia,gymn. B. Griechisch. Herr Dr. Kohn. 4. Quinta B. Franzosisch. Herr Helra. 5. Tertia gymn. A. Geschichte. Herr Dr. Hoffman 6. Tertia realis. Englisch. Herr Thiede. 7. Quarta gymn. Mathematik. Herr Hoffmann II. 8. Quinta A. Rechnen. Herr Born. 9. Pestrede. 10. Entlassung der Abiturienten. 11. Chorgesang. Nachmittags 2^ Uhr. 1. Sexta B. Deutsch. Herr Dr. Fengler. 2. Vorsehule II. Rechnen. Herr Otto. 3. Sexta A. Latein. Herr Dopke. 4. Vorsohule III. Lesen. Herr Rohricht. 5. Vorschule I. Deutsch. Herr Schulz.De Aristotele Ciceronis in rhetorica auctore pars EL1) S 6. Rhetoricae finem in persuadendo posuisse Aristotelem, officium autem in considerandis iis rebus, quae accommodatae sint ad persuadendum, quoniam explicatum est, iam propius accedamus ad has res definiendas, ut possit diiudicari, num consentiat cum Stagirita Cicero certe in elementis eius notionis, qua non pariter et ille artis oratoriae proprietatem contineri statuit. Quaerendum est igitur, quidnam sit illud ni&avovy quod attribuitur rhetoricae, qualis eius sit materies vel qua ex parte ea re^ aggrediatur. Est autem Ttt&avov id, quo fides potest parari (rh. III 1 p. 1404 a 1): quam ob rem a rhetorica aliena sunt ea, quae sciuntur (rh. II 18 p. 1391 b 9 nsql cov yaQ lb(f[iev xal xsxQtxa[jLev, ovSev exi SeT Xoyov v. hui. commentat. p. I p. 11 cf. eth. Nic. III 5 p. 1112 a 1). Horum species quaedam cum iis, quae necessaria sint2) i. e. quae aliter se habere non possint, contineatur, haec aperte removet rh. I 2 p. 1357 a 6 I 4 p. 1359 a 33; de his enim consuli omnino negat eth. Nic. VI 2 p. 1139 a 14, de quibus autem non consulatur, ea ab arte dicendi separanda sunt. Universum hoc genus rerum, quae sciuntur, ad docendum pertinet met. I 1 p. 988 b 7, quod non debet commisceri cum persuadendo rh. I 1 p. 1355 a 26.s) Sunt igitur referenda ad ro m&avov ea, quae vulgo statuuntur, evdo^a rh. I 1 p. 1355 a 17 cf. 1356 b 33, 1357 a 13, va xotva I 1 p. 1355 a 27, vel de quibus ambigitur (ev olg etf%i to dfMptdo^etv II. p. 1356 a 9) ideoque consulitur I 2 p. 1357 a 5, idque non tam a singulis quibusdam, quam vulgo (ib. v. 1 coll. 1356 b 36). Haec autem cum pendeant ex vwv wg irit %o noXv (de quibus consuli dicit eth. Nic, III 5 p. 1112 b 9), ea arti oratoriae subiecta sunt (I 2 p. 1357 a 32 sqq.) Ad omnia autem rhetoricae genera haec pertinere, cum de emdeixtixcc) sepa- ratim id demonstrare studeant4), intellegitur ex loeo rh. II 18 p. 1391 b 9, ubi de iis, de quibus certum sit iudicium, verba non esse facienda, ad iudicium autem ferendum omnes spectare orationes dicit (v. 8, 12: ov yaq Set Ttettfai, ovtog etfrtv wg artXmg elnetv xqtTifjg); quam ob rem in omnibus generibus causarum subiecta sunt oratori ea, quae nondum diiudicata sunt. Quibus autem ex partibus in his !) Continuatur commentatio, cuius pars I edita est anno proximo. 2) Anal. post. I 2 p. 71 b 15 v. ad lib. d. anim. III 10, 4 commentar. Trendelenburgii: cuius egregii viri et ante hos X annos magistri una cum Hauptii auctoritate ad has quaestiones suscipiendas impulsum me esse iam dissertat. meae pag. 59 extr. dixi. 3) In hoc quoque sibi eonstare Aristotelem apparet, cum omnia ad auditorem, in quo insit (rh. I 3 p. 1358 b 1) to t&ogy qualibet in re summum (eth. Nic. I 5 p. 1097 a 21 sq.), referenda esse iudicet; eum autem ab eruditione alienum esse sumit nec aptum interiori rerum cognitioni, qualis docendo paratur. 4) v. Wiechmann. dissertat., quae in hui. commentat. p. I p. 4 laudata est, p. 17. 12 singulis possit dubitari, explicat rh. I 3 p. 1359 a 16—23, atque in iudieiali etiam accuratius in con- stitutionum doctrinae initiis III 17 p. 1417 b 23. *) Dubitant, utrum ad rhetoricam pertineant taXrj&rj2) an non: negat Yater. in observatt. p. 9 eoll. P. Victor. commentar. p. 19. med. Florent. ed., Wiechmann. dissert. p. 19, ait Anton. in Mus. Rhen. XIIII p. 583 adnot. extr. Neglegere videntur, qui quam ex philosophi verbis ex ipsa potius rei natura diiudicaturi sunt quaestionem, discrimen intercedere inter ea, quae sint vera, eaque quae vera esse cognitum sit. Ea, quae vera sint, talia esse non raro argumentis demonstrandum esse nemo negaverit. Hoc discrimen non fugisse Aristotelem intellegitur ex eo loco, qui unus hanc rem tangit rh. I 2 p. 1356 a 20 orav.. aXrj&eg.. dei^cofxev.. coll. I 1 p. 1355 a 15 sqq. Optimo iure ex priore illo ipso loeo colligitur minime ea, quae vera sint, secerni a rhetorica, dum modo ne talia ea esse manifestum, sed oratione probandum sit. Quae cum ita sint, quod quidem ad oratoris actionem et ad auditoris fidem pertinet, vera nihil differunt a rebus veri similibus, ut tota quaestio non magni sit momenti iureque a Spengelio in commentar. p. 46 plane praetermissa. Non tam de rebus agi, quae sciantur, quam quae credantur, doceri potest etiam hoc, quod in veri similibus versantur singula mdvewvL genera (quo ipso nomine differunt illa ab eo argumentorum genere, quod in rebus certis et ex principiis pendentibus positum est, aTtodei^ediv), imprimis Ttitfreig ev avrcp toj Aoyq>, quibus quidem summum tribuit. Haec cum species quaedam sit eorum argumen- torum, quibus utitur dialectica, cumque haec dialectica argumenta se contineant in €V(fo§oig3), ne harum quidem aliam esse posse condicionem per se intellegitur clareque id de enthymematis indicat, cum eorum TtQotatfeig, enunciata igitur, e quibus illa componuntur, %a elxota et ra (SrnxeTa, pauca vexfMfjqia ac ne ea quidem plane firma (rh. II 25 p. 1403 a 13) esse dicat I 2 p. 1357 a 30 sqq. II 25 p. 1402 b 14—23, 25. Quae cum praeter rexfJiijQLa non in necessariis versentur, sed plerumque ev voTg ev-> dexofievoig wg ta TtoXXa e%eiv xal aXXcng (p. 1357 a 15) et in tolg wg em to TtoXv (p. 1357 a 32 II 22 p. 1396a3), dissolvi ac refutari ea posse dicit lib. II cap. 25 altera parte: quales autem sunt TtQotatfeig> talia etiam ^v^iTteQdtS^ata esse eth, Nic. I 1 p, 1094 b 22 adnotat. In affectibus apparet idfem, quibus *) Illius de consti-tutionibus sive statibus doctrinae quae in eius arte inveniantur initia quaeque iam apud priores sint rhetores quo facilius perspiciatur, liunc eius conspectum addo: Anaximen. c. 36 Spgl. id. c. 5. Aristotel. III 17. id. III 15. id.115p.l376al4. id. I 13. Hermag. Rhet. Lat. hvtikty. r. ttqdyii. oi}6bv 6JTQa%£v oti ov yiyovsv wg ovx tGTiv sl yiyovsv 7l£TZQa% £v. 1. 6T0%a<5iJb. coniect. ix t. cvfacpiqovt. — ot(, ovx — rf gvfifpeq. •— 3. noi- ^iuridic. — OTi ov Tocovde ov fitya — — o- ^adsumpt. ix t. dix. cf. c. 33. &vop.> dtx. oti dvxatwg ovx advxov sl Stxatov 7u t. adtx. TTjg iur. abs. — xaXov x.t.X. — ovx ai6%Qov — — — — — — — ovx h'%. [i£ye&. — — — ' — _ — — — t. intyQ. 2. oQog definit. *) Illius de consti-tutionibus sive statibus doctrinae quae in eius arte inveniantur initia quaeque iam apud priores sint rhetores quo facilius perspiciatur, liunc eius conspectum addo: Status iuridicialis adsumptivus alterum est genus status generalis, quo qualis res sit quaeritur (Gic. d. inv. I 10 partii 101 d. or. II 106). De statu iuridiciali absoluto v. rhet. ad Her. 1 24 Cic. d. inv. I 15 partit. 101. Locis a Spengelio in commentar. rhet. Arist. p. 180 prolatis addi potest is, quem supra tertium commemoravi, rh. I 15, ubi quibus in quaestionum generibus testes usui esse possint explicatur. Perfectam in his non inesse statuum doctrinam cum manifestum sit, utile visum est eam conferre cum tabula accurata facilique ad perspiciendum, quae a Yolkmanno (de rhetorica Graecorum et Romanorum p. 29) exhibetur. 2) Hoc ne quis cum iis eommisceat, quae in commentat. p. I p. 3 mcd. dicuntur, illo loco agitur de oratoris moribus atque fide, hoc de logica facultate: expetenda est oratori in rebus incertis veritas, res autem, quas veras esse constat, non praecipue eius sunt quasi campus, sed modo admittuntur (v. quae supra disputantur). 3) Testimonia collegit Anton. in Mus. Rhen. L 1. p. 575. Status iuridicialis adsumptivus alterum est genus status generalis, quo qualis res sit quaeritur (Gic. d. inv. I 10 partii 101 d. or. II 106). De statu iuridiciali absoluto v. rhet. ad Her. 1 24 Cic. d. inv. I 15 partit. 101. Locis a Spengelio in commentar. rhet. Arist. p. 180 prolatis addi potest is, quem supra tertium commemoravi, rh. I 15, ubi quibus in quaestionum generibus testes usui esse possint explicatur. Perfectam in his non inesse statuum doctrinam cum manifestum sit, utile visum est eam conferre cum tabula accurata facilique ad perspiciendum, quae a Yolkmanno (de rhetorica Graecorum et Romanorum p. 29) exhibetur. 2) Hoc ne quis cum iis eommisceat, quae in commentat. p. I p. 3 mcd. dicuntur, illo loco agitur de oratoris moribus atque fide, hoc de logica facultate: expetenda est oratori in rebus incertis veritas, res autem, quas veras esse constat, non praecipue eius sunt quasi campus, sed modo admittuntur (v. quae supra disputantur). 3) Testimonia collegit Anton. in Mus. Rhen. L 1. p. 575.3 potius ad consilia ex iis, quae probabilia videantur, temere capienda impelli quarn aptos fieri ad verum indagandum homines manifestum est; ac ne in moribus quidem (rcp tf&ixcp) quidquam aliud inesse facile intellegitur. Quae cum ita sint, ea, quae valeant ad res ambiguas, veri similia igitur et quae vulgo statuantur, rhetoricae subiecit Aristoteles, qua re docendi facultas ab ea separatur. Hoc eam a caeteris disciplinis excepta dialectica differre statuit1), quarum quidem est persequi res ad principia. Cohaeret curn hoc, quod certae iis sunt rerum regiones, id quod in rhetorica non pariter se habet: sed hoc ad eam quae- stionem delabitur, quae postea aggredienda est. Cicero his de rebus quid existimet satis clare indicat. Agi de rebus ambiguis, quae non plane explicari et illustrari possint, non quidem expresse dicit; leviter id tangit d. or. II 5: omnia, quaecumque in hominum disceptationem cadunt, bene sunt ei dicenda, qui hoc se posse profitetur. Sed colligitur ex accuratiore constitutionum explicatione; ex hoc enim intellegitur summam quaestionem, quae oratiope tractetur, revocandam esse ad aliquid ambigui; nam cum de re ipsa non dubitetur, certe de eius qualitate aliqua ex parte disputari posse (or. 126 s f.) oportet, unde varia statuum genera oriuntur (d. or. II 105, 132, 331 III 70 partit. 33, 101 or. 45, 121 top. 81). De argumentorum natura aut generibus nihil docet in constitntionum doctrina maxime haerens; repetenda autem illa esse e vulgaribus sententiis itaque has oratori sequendas esse non semel diserte dicit d. or. I 12 (cf. Muelleri explicationem huius loci in Seebodii miscellan. crit. II 1823, 506 sq.) 108, 223 III 66, 123 (ad civilem scientiam transferantur) partit. 79 (eloquentia est copiose loquens sapientia. . . ad vulgi sensus accommodatior), sicut etiam, quem ad modum elocutionis ubique rationem habet, dicendi genus non a vulgari dictione abhorrere debere dicit d. or. II 159 extr. III 66 Br. 114 s. f., or. 64 philosophorum sermonem, quod nec sententiis nec verbis instructus sit popularibus, convenire oratio- nibus negat; eodemque loco philosophorum ab oratoribus discrimen simul in eo ponit, quod illi docendi, hi capiendi causa verba faciant. De affectibus moribusque nihil explicat, quod huc referatur: sed in his cum extra probabilitatem omnino non prodeatur, ne eum quidem aliter de his iudicasse putandum est Alia autem mtftewv genera ne is quidem commemorat. Quibus omnibus ex rebus satis intelle- gitur in hoc cum Aristotele consentire Tullium. Inventionem oratoriam in tres partes distribuens quod unam earum docendi officium esse statuit (d. or. II 121, 128 d. opt. gen. or. 3 Br. 185 all.) in hoc minime accurate intellectum, sed latiore sensu verbum usurpatur, ut ad probandum pertineat. Nec magis illi obstat sententiae, quod top. 81 quam illo loco adnumerat rhetoricae, propositum esse dicit, ut efficiat scientiam, quae vox non magis accurate dicta, sed explicanda est ex actionum oppositione. Accedit, quod ex iis disciplinis, ex quibus pendet rhetorica mutuans ab iis materiam, sententias ita sumendas esse dicit, ut ad civilem transferantur scientiam (d. or. III 123). Idemque iudicat or. 181, cum aliud persuadendi, aliud eloquendi esse genus dicendi statuens quaerat, utrum eonveniat oratori, cuius scilicet non tam sit docere quam persuadere. His igitur in praeceptis cum consentiant scriptores, minime tamen philosophi auctoritatem in hoc secutum esse Tullium inde apparet. Nam in universa arte nisi plane ab illius ratione abhorrebat, aliter hoc in genere iudicare non poterat. Ac ne quis, quia priores artium scriptores, quot eorum mo- numenta exstent, de ea quaestione expresse non disputarunt, primum hunc in ea re ad Stagirjtae sententiam rediisse arbitretur, Cicero de tota hac re nisi obiter non indicat, quid sentiat, id quod, si a vulgari doctrina in ea discessisset aut si certe quid novi aut quod a prioribus neglectum esset ad diseiplinam se afferre putasset, apertius profecto dixisset. Quare credibile est non plane id a prioribus, J) cf. Rinnii commentat. in progr. gymn. Cizens. a. 1860 p. 7 extr., cuius libelli § 3 veteris et Graecae et Latinae xhetoricae ingenium acute describitur.4 qui artem dicendi explicabant, oraissum esse, imprimis a philosophis, quibus quidem propinquum erat eius modi res tangere. Hoc igitur utriusque scriptoris in consensu non tamen exAristotelis doc- trina artem Ciceronis pendere atque etiam minus hunc primum ad eam rediisse existi- mandumest. § 7- Sequitur, ut quaeratur, quibus de rebus sit rhetorica. Dicit philosophus eam esse 7t$ql SxadTa rh. I 2 in. Atque definitam propriamque nullam ei tribui materiam apparet rh. I 2 p. 1355 b 34 ov rteqi yevog Xdiov dfpwqt^^evov e%et %0 vexvixov et 1356 a 33 neql ovdsvog yag coQictfievov ... etftlv Nulla igitur de re ex arte agit atque exquisite, quae altera eius a caeteris disciplinis est differentia arte cum ea, quae p. 3 commemorata est, cohaerens. Sed ut certae nullius rerum regionis velut domina haec est ars, ita ne ulla quidem ab eius vi exclusa est: neque enim abhorrere rhetoricam a singularum disciplinarum materia Aristoteles statuisse1) putandas est rh. 1 1 p. 1354 a 3: quo loco non tam id explicatur, quibus finibus circumscripta quantaque, quam qualis sit materia artis dicendi, cum hanc in iis vim suam exercere dicat, quae non artis definitae sint, sed quae vulgo de rebus statuantur,2) minime vero „non in iis rebus, quae artis cuiusdam definitae sint:u immo cum ibi agatur de similitudine atque propinquitate rhetoricae et dialecticae, quoniam hanc alteram a nuliius disciplinae materia rebusque alienam esse constat, ne de rhetorica quidem aliter iudicandum esse intellegitur. Omnino nihil ex iis locis effici posse, quibus, si quis ad ipsas emtftijiLiagy accurate nimirum et ex arte perquirendas, aut ad earam a()%dg progressus sit, in rhetorica eum iam versari negat philo- sophus (I 2 p. 1358 a 23, 4 p. 1359 b 12), cum iis potius de subtilitatis gradu quam de diseiplinarum materia quaeratur, vix est cur expresse dicam: hoc ipso, quod illi subtilitatis differentiae tantum tribuit, per se in materia nullum positum esse discrimen.rhetoricae caeterarumque artium tacite con- cedi videtur. Sed cum Tteql exatira d,eooQrjcfat to evde%6fJievov ni&avov artis oratoriae esse dicatur, hoc autem minime ad omnes res eiusdem sit momenti, non ad omnia pariter rhetoricam valere intellegitur. Usus eius paene nullus est. quibusdam in disciplinis, sicut de mathematica id plane dicit eth. Nic. I 1 p. 1094 b 26, nec aliter de aliis quibusdam inferioris generis artibus iudicat ib. III 5 p. 1112 b ,5 Licet doceatur ne harum quidem artium materias omnino a rhetorica esse separatas,8) cum, qui res mathe- maticas perspicere non queant, iis, qui doceant illas, fidem habere possint si non firmis adducti ratio- nibus at certe levioribus et ex usu repetitis facilibusque ad intellegendum aut T

> proprium esse rhetori- cae, quae quidem nihil aliud tractet idque oqh ttiql ^xagta, dici potuisse manifestum est.5 his verbis nihil aliud significasse scriptorem recte dicit quam formalem, quae vocetur, artem esse rhe- toricam, quae nisi qualibet de re 10 Tttd-avov nihil consideret. Reliquae autem disciplinae, ad quas aliqua ex parte ro wg srtl to rtolv et ta £vdo§a pertineant (velut ethica1) eth. Nic. III 5 p. 1112 b 1—10 VIIII 2 p. 1165 a 13 sq., in qua ad quam subtilitatem possit ascendi, hanc a mathematica differre ipsa vulgari consuetudine dicendi2) Aristoteleam originem referente docemur) minime ab arte oratoria alienae sunt: cf. Alexandr. Aphrodis. ad Aristot. top. p. 4. Br. xal neql latQixoov 0 qiqxmq Xeyet xal Tteql cpiXodoywv xal Ttsql [xov&ixaiv. Et est exemplum quaestionis ethicae, quam oratori proponi posse iudicat rh. II 22 p. 1396 a 32 rteql Stxato(tvvrjg sl aya&ov rj [irj aya&ov.9) Idemque ex dialec- ticae et rhetoricae similitudine colligi potest, quae consentiunt inter se in rebus (rh. I 1 p. 1354 a 1 sq. coll. top. I 11 p. 104 b 1. v. Anton. 1. 1. p. 575), differunt rationibus, quas sequuntur, Ex rh. I 2 p. 1358 a 11—13 de rhetoricae maieria nihil intellegitur; neque enim quod ad dicendi artem vortovg valere dicit, quae sunt pariter 7tsgl dixaicov xal cpvtftxu>v xal TtSQl TtoXtrtxdov xat nsQt rtoXXcov StacpsQOWOdV sXdst, inde etiam haec omnia sub oratoris vim subicienda esse sequitur. Quibus ex disciplinis pendeat rhetorica et quoad in illis oratori versandum sit, infra § 10 explicabitur. Etsi quaestiones illas universales, quas postea ad &stiw revocaverunt, non ab arte oratoria separavit Aristoteles, praecipuum tamen in ea non tenent locum: cf. P. Victor. commentar. p. 29 ed. Flor. ad rh. I 2 p. 1355 b 33 TtSQt tov do&svvog wg slrtstv xxX. „intellegit materias esse quasdam valde remotas a studio oratoris et in quibus artificium oratoris minus valeat." Quibusnam rebus detulerit primas cum quaesiverint (velut Riccobonus ad rh. I 2, cuius disputationem Spengel. respicit in specim. comment. a. 1839 ed. p. 18, in commentar p, 35), ex generum divisione id diiudicari non potest, quae quidena minime ex natura materiae eorum seiunxerit, neque dp hac quidquam in iis ipsis illustrandis dicit. In civilibus potissimum rebus versari rhetoricam ex hoc apparere videtur, quod universa ars dicendi politicae subiungitur (eth. Nic. I 1 in. X 10 p, 1181 a 15), quamquam id simpliciter fit, finibus utriusque artis non accuratius terminatis. Rh. I 2 p. 1356 a 27 non idem significari, quamvis congruant verba, facile concedet, qui eius loci rationem perspexerit, quamquam idem ille locus alio sensu intellectus respicitur I 4 p. 1359 b 11. Praeterea ex singulis iis, quae proferuntur in explicandis ipsis rhetoricae generibus, imprimis I 4 p, 1359 b 11, 17 — 18, 2i sqq., I 7 p. 1365 b 23, 1368 a 1 sq« I 13 p. 1373 b 1 sqq. intellegitur maxime in republica artem dicendi versari ideoque de rebus civilibus esse. Sed in his pendet ex temporibus scriptor rebusque mutatis alia est artis condicio, sicut in recentiorum rhetorica diu regnavit oratio sacra. Caute igitur et prudenter rtSQt sxatfm dicendi artem esse statuit neque ex materia causarum genera diiunxit £)hilosophus, ut eius et definitio et divisio omnibus pariter accommodata sit temporibus vereque illum, cum ex arte disponeret rhetoricam, tamen ab usu minime alienum fuisse dici potuerit hui. commentat. pt. I p. 6 med. Deinceps quaerendum est, quibus in rebus Cicero vim suam exercere statuat artem oratoriam. Non minus quam Stagirita omnibus de rebus eam esse dicit d. or. I 21 „vis oratoris professioque ipsa bene dicendi hoc suscipere ac polliceri videtur, ut omni de re, quaecumque sit proposita, ornate ab eo copioseque dicatur;" ib. 64, 70 II 5 in. „omnia, quaecumque in hominum disceptationem cadere possunt, bene sunt ei dicenda, qui hoc se posse profitetur, aut eloquentiae nomen relinquendum est.u III 76 „illa vis eloquentiae tanta est, ut . . . omnia, quae ad quamcunque rem pertineant, ornate copioseque dicat." ib. 126 „quantam rerum varietatem, quantam vim, quantam copiam, Crasse, complexus 1) v. part. I p. 10 in. 2) y. quae recentiores philosophi de fidei et scientiae (dicunt moralische, — mathematische gewissheit) differentia disputant: Kant. opp. III p. 244 ed. Rosenkr. all. 3) Inseri potest hic locus copiosae illi Anton. commentat. p. 575. 26 £s quantisque ex angustiis oratorem educere ausus es et in maiorum suorum regno collo- eare; namque illos veteres doctores auctoresque dicendi nullurn genus disputationis a se alienum pu- tasse accepimus semperque esse in omni orationis ratione versatos." In hoc igitar consentit ille cum Aristotele: sed quaerenduin est, num excluserit Tullius a rhetorica ea, quae singularum sint discipli- narum= Harum cognitionem quod oratori necessariam esse dicit, ex hoc non magis quam supra de philosophi sententia quidquam colligi posse apparet: posset, si ea teneretur a Tullio sententia, quae Crassi in primo d. or. libro est: quaecumque oratori in ipsis orationibus usui esse possent ideoque essent adhibenda, eius esse propria eique perspicienda; in quo, quid differant popularis rerum notitia et aceu- rata earum scientia, neglegitur attribuunturque rhetoricae sicut philosophiae res universae, quas ea ex- plicat ornata dictione» Sed hanc ipse eius auctor mittit • sententiam in libro tertio, cum propius ad Stagiritae accedens iudicium reliquas artes velut adminicula rhetoricae esse existimet, in quibus haec non totis versetur. Ex artis autem oratoriae definitione, quae quidem reperiatur in eius libris, si quid efficere volumus, non tam de m$av(§, quem ad modum apud Aristotelem, quam de iis, quae ornatae elocutioni accommodatae sint, agitur (v. hui. commentat. § 41) pt. I p. 20); sed in ipsis materiae rhe- toricae finibus ex diversis his rationibus describendis consentiunt: neque enim quidquam hac ex parte Tullius exclusit; cf. d. or. I 64 „quaecumque res inciderit, quae sit dictione explicanda." Ubi philo- sophi et poetae removentur a rhetorica, or. 62 sqq., hi quidem ipsa dicendi forma separantur, illi qua ex parte ornatam spernant et copiosam dictionem, Nominantur autem nullae artes, quae abhorreant ob naturam suam a rhetorica. Quid, quod ne mathematicae quidem exemplo uti dubitat (d. or. I 61), cui „ad oratoris facultatem confugiendum sit, si quis eam illustrare velit oratione/' Concedit autem 1. 1. 65 tantum, quantum cuique videatur, excludi posse a rhetorica; unde manifesto apparet, si qui fines fiant materiae artis oratoriae, eos quam ex artis natura potius scriptoris ex arbitrio describi. Propius autem ad hanc de rhetoricae materia quaestionem aggredimur Ciceronis de thesi et hypothesi doctrina examinanda. Agitur nimirum non de hac ipsa distinctione, qua quidem careat philo- sophi ratio, sed et de eo, quid cuique horurn generum subiungatur a Tullio, et adnumereturne utrius- que generis materia arti oratoriae. Atque de illo iam supra obiter indicavimus, ad thesim (or. 46 top. 79) — quam dicit2) quaestionem infinitam et quasi propositam consultationem d. or. III 109 partit. 4, infinitae rei quaestionem d, or. I 138, infinitum genus quaestionum ib. II41top. 79, propositum partit. 61 top. 79, universi generis quaestionem or. 125, communem univ. gen. quaestionem Brut. 322, infi- nitam de universo genere quaestionem d. or. III 109, quaestionem a propriis personis et temporibus ad universi generis orationem traductam or. 46; simpliciter autem vocaverat quaestionem d, inv. 18 — revocari quaestiones ex singulis disciplinis repetitas, cuius rei permulta sunt exempla d. or. III 113 sqq.; contra ad hypothesim (top. 79) — vocat causam d. or. II 78 partit. 4 top, 79, quaestionum ge- nus definitum top. 79, quaestionem definitam partit. 4, certum genus quaestionum d. or. II 41, rem certis in personis ac temporibus loeatam ib. I 138, genus causarum, quod personis certis et temporibus definitur ib. II 133, finita controversia certis temporibus ac reis ib. III 109, propriam ac definitam disputationem hominis ac temporis Brut. 322; d, inv. I 8 causam — res in ipsa vita usuque positas, civiles igitur atque iudiciales potissimum, quae cum iis, quas paene solas consideravit Aristoteles, convenire putandae sunt. Hypothesis igitur quin ad rhetoricam referatur, omnino dubitari non potest, cum, quo tempore ars dicendi nondum a re publica recesserat, Cicero libros scripserit; thesis autem ad rhetoricam non *) Ad illum quaestionis locum laudari poterat Rinnii commentat., quae supra p. 3 laudata est, p. 9 extr. 2) Horum locorum tres iam a Yolkmanno in libri, qui pt. I p. 13 l?uidatus est, p. 21 allati sunt. Eorum quinque ad Piderit. edit. Ciceronis de oratore librorum praefat. II 2 adnotat. 5 addi possunt.I admittitur, nisi qua ex parte serviat hypothesi (in Antonii disputatione d. or. II 681) partit. 61, top. 80 or. 47, 125 Brut. 332), cum res singulae ad universas traducantur quaestiones, quos locos communes dicit d. or. III 106 or. 47 all.; per se has quaestiones rhetoricae ab eo non subici facile hinc apparet. Consentit igitur in boc Tullius non quidem cum ea ratione, quam in Aristotelis libris subesse vidimus, sed cum ipsa eius explicatione artis, cum ad quaestiones, quae a posteris adnumerantur, Stagi- rita non propius accedat. At ne in hoc quidem philosophi doctrinae cognoscitur vis. Potest quidem conici Ciceronem Aristotelis auctoritate adductum esse, ut ea tantum,, quae ab hoc aperte subiciantur arti oratoriae, res civiles, omnino huic attribueret, praesertim cum in hoc, quod ne in ratione quidem thesim et hypothesim eiusdem esse ad rhetoricam momenti concedat, a prioribus artis dicendi magistris, quorum princeps est Hermagoras, differat Sed hos non magis persecutos esse in artibus suis quaestiones infinitas ipse dicit d. or. III 110: qua in re illos philosophi exemplum secutos esse minime tamen putandum est, a quo vehementer discrepant tota hac ipsa materiae divisione. Ad omnia igitur cum Tullius referat rhetoricam, re vera autem praecipue in rebus civilibus collocet, eonsentit cum Aristotele, sed pendeatne in eo, quod thesim neglegat, ex philosophi doctrina, omnino non potest plane diiudicari, veri simile certe non est. § 8. Rhetoricam abhorrere a docendo et in ivdo^oig versari proptereaque huic res omnes subiectas esse cum viderimus, cumque haec ei cum dialectica communia sint, non alienum esse ab hoc loco videtur, quem ad modum supra apparuit, quid differat a caeteris discipiinis ars oratoria, quaerere, quid inter hanc et dialecticam intercedat, in quo igitur consentiant quoque differant. Ac primum hac de re libri primi initio Aristoteles haec dicit: rj QrjtOQixij iariv awitftQOfpog rfj diaXextLxfj. His cum alii similitudinem, differentiam alii significari statuerint (v, Riccoboni paraphras. rhet. Aristot. p, 12), ut quid dic£it philosophus inveniatur, primum quid illud dviitftQOcpov sit considerandum est, nec admiscenda sunt ea, quae aliis locis de harum artium ratione iudicat philosophus.8) Scripserunt autem de hoc verbo imprimis Muretus (opp. ed. Ruhnken. 1789 III p. 738 sqq.) et Heydler. in libello scho- lastico, qui inscribitur: de Platonis Philebo et avTLtfTQOcpog vocis vi (ed. Francofurto Viadrino 1844) p. 11—19. Qui cum ,>ex etymologia quidquam non nullius momenti derivari posse" simpliciter neget, non recte videtur iudicare. ^AwttfiQsqsuv verbo cum significetur rem ita verti, ut contrariam sequatur regionem, aut, si de duarum rerum contrariis inter se motibus agatur, ut altera in alterius traducatur locum,3) avMtftQoyog primum de iis rebus dicitur, quae sicut ex communi fundamento profectae in contrarias partes abeunt, 1) D. or. III 111 quod tota haec disiunctio tollitur et utriusque generis materia alio modo distinguitur, id huc, ubi quaeritur, pertineatne g materia ad rhetoricam, nihil valet, cum excludaturne an adnumeretur illo loco non indicatum sit. Neque ex eo, quod Tullius ib. I 22 in iudiciali et contionali potissimum eloquentia se versaturum esse dicit, quid de materiae finibus e ratione terminandis iudicet, cognoscitur. 2) Ab his cum proficiscatur Heydler. in programm., quod supra commemoratum est, p. 17, imprimisque ab loco rh. I 2 p. 1356 a 31 QgtI yotg fiogwv ji irjg dialexTLxrjg) non satis clare rem a Stagirita perspectam esse arbitratur: „welche verwirrung, mit platonischen augen angesehen!" At verendum est, ne parum Platonis ex sententia rem iudicaverit ipse; nam qui propius ad utriusque de vocis vi sententiam accesserit, nullvim esse dissensum minimeque in Aristotelis libris rei perturbationem inesse animadverterit. 3) De grammaticorum, qui translate utuntur hoc verbo, usu dicendi v. Ernesti lex. techn. rhet. gr. p. 31, de metri- corum Muret. 1. 1. p. 739 cf. Dionys. Halic. de comp. verb. p. 224; de logicae rationis significatione Heydler. 1. 1. p. 19 et Waiz. ad Aristot organ. II p. 373 sq. de anal. pr. I 2 p. 25 a 6; de mathematicis Muret. 1. 1. p. 740, de rhetorum artificio quodam v. Dionys. Halic. rhet. p. 210 ed. Schott. colL Gell. Noct. Att. V 10.8 velut de eostarum paribus vox usurpatur (Jul. Pollux II c. 57), Latius autem illud sic extenditur, ut dvvitiTQogiog ad ea omnia referatur, quae in eodem genere et tamquam circulo rerum contraria sint, nec minus ad ea, quorum ,,alterum velut alterius partes agat idque repraesentet in alio genere." Translate ita dvtiGTQ. usurpatur de „re contraria alteri, quam potestate aequiparat;" similitudo igitur atque communis ratio, qua coniunctae illae tenentur, inest in potestate: Aristot. d, gen. an. II 6 p. 743 b 28 (v. Waiz. organ. II 374). Commune autem illud ac simile potest contineri rerum inter se relatarum ratione, ut avtitftQoyog idem fere sit atque avaXoyog, velut Plutarch, (rtwg Set tov veov noirniattov axovsiv) poeticam awitftQ. picturae dicit. Pariter res se habet, cum Plato in rep. VII musicam dicat dviitftq. yvftvatfvtxrjg, quia, quod haec in corporibus, idem efficit illa in animis, simiii- terque in Tim. 87 0, Phil. 40 D, 51 E, denique in Gorg. 464 B, 465 D. Extremi autem hi loci propterea magni sunt momenti, quod, cum ad eorum alterum respicere Aristotelem iure dicat Spengel. commentar. p. 2, quamvis per se nihil obstet, ne verbi vim latius is extenderit aut aliquanto immuta- verit, tamen, nisi clare hoc apparuit, eandem Stagirita retinere sententiam putandus est. Priore igitur illo Gorgiae loco cum haec exhibeat: trjg TtoXitLxrjg (Aeyco) dvrCcStQOcpov jiiev rfj yvfxvarfrtxfj riqv vofto- d'£Tixijv, avritftQocpov de vrj latQixfj trjv dixaiotfvvr[v, quae inter se respondeant et in quo similitudo ac velut proportio insit, manifestum est, nec minus intellegitur altero loco, quem affert Spengel. 1 J, (cp^fd) tr^v QrjtOQixrjv dvtitftQoyov oxjjortodag ev ipv%fj wg exeivo ev (fwftati. Ipsius autem Aristotelis in pol. YI vulgo IIII 5 p. 1292 b 7, 6 extr., 10 s. £ in part. an. III 17 p. 661 a 27 eadem legitur vox eadem sententia usurpata (v. Bonit. ind. Aristot.). Sed si haec obiectio duarum notionum, utriusque autem sub commune quiddam complexio tam necessaria est, ut altera sine altera nec esse possit nec cogitari,, in avtidtQocpog voce inest vis reciproca, sicut apud Aristotelem in categ. 13. p. 14 b 30. Similitudo rerum atque propinquitas maxime elucet, cum significentur notiones, „quae ita inter se respondeant, ut, quod una habeat proprium, etiam alteri adsit ideoque altera in alterius locum substitui possit" (Trendelenburg in elem, log. AristoteL ad. § 14) velut categ. 5 p. 2 b 21 caeterisque locis, qui ab hoc 1. 1. exhibentur j potes addere Porphyr. isagog. c. 12 s. £ Hanc alteram autem significationem avtitftQoov interpretantur laoaTQocpoj voce; inter nostrates Spengelius dicit „correlat," Stahr. „entsprechendes seitenstiick," Knebel. minus accurate substituit „verwandt." Qui proportionis potestatem subesse teneat, maxime illi convenire existimabit „analog." 3io eltil Svvdfieig, eandem igitur rem in utramque partem possunt tractare,1) id quod, ut de sola dialectica dixit Aristoteles top. YIII 14 p. 163 a 37, VIIII (soph. el.) 15 p. 174 b 19 sqq., ita de utraque rh. I 1 p. 1355 a 29 et 35; praeterea id inesse vidimus in dvvdfxeoyg notione (v. § 3), qua significat has disciplinas rh. I 2 p. 1356 a34, 4 p. 1359 b 13; singulae ubi sic eae nominantur, hi loci perlustrati sunt pt. I p. 8 extr. et 14. in. Postremo non neglegenda est ea similitudo, quae inter argumentorum species, quibus utraque utitur, intercedit, cum dialecticae syllogismis respondeant enthymemata, inductioni exempla I 2 p. 1357 a 16 an. post, I 1 p. 71 a 10, ac de illis loquitur singillatim rh. II 22 p. 1395 b 23, de his p. 1357 b 26. In eo autem, quod I 2 p. 1356 b 33 est, propria harum artium similitudo non inest, (a qua sententia Waiz. in organ. II 437 in. videtur non plane alienus esse), quod omnium id commune esse disciplinarum ib. v. 29 dicit. Iam vero id, quo differant rhetorica et dialectica, in formis, quibus utantur, positum esse existimat philosophus ,2) in argumentorum igitur, quae aliqua ex parte similia sint, discrimine. Quae cum natura ipsa, quoniam pariter altera serviunt deductioni, altera inductioni (v. an. post. I 1 in.), congruant inter se, forma distare dicit enthymemata rh. I 2 p. 1357 a 17 II 22 p. 1395 b 25 (owe ndvm Set Xa^avovm avvayeiv) ab iustis syllogismis, quod nec par nQotdtiewv est numerus (v. Tren- delenburg. el. log. Ar. adn. ad § 7) nec tam stricta illorum forma, exempla vero ab inductione, quod illa in uno alterove continentur facto nec ad universam enituntur collectionem (I 2 p. 1357 b 30 sqq.), qua hoc in genere certum efficitur iudicium. Multo minoris est momenti nec a philosopho explicatur, quod leve quoddam inter utriusque artis materias inveniri potest discrimen: enthymemata non longe repetita esse oportere dicit rh. II 22 p. 1395 b 23, nimirum quod simplices plerumque esse auditores statuit rh. I 2 p. 1357 a 12 III 18 p. 1419 a 18 coll. III 1 p. 1404 a 8 v. supr. p. 1 adn. 3. contra dialecticae nisi apud homines eruditos non fere est locus. De elocutione vero, ut huius primis duobus libris ratio non habetur, tertio autem de universa rhetorica non quaeritur ideoque ne de ratione quidem, quae huic cum dialectica intercedat, omnino nihil dicitur. Quare facere non possum, quin adverser G. Hermanno, qui in praefatione illius de arte metrica libelli*) p, XXX Aristoteli tribuit id, quod quamvis per se verum sit, nusquam tamen ab illo aperte dicitur.4) Acute enim arte dicendi ab eloquentia i) Omittitur hoc ab Anton. in Mus. Rhen. 1. 1. p. 581. *) Longe aliter iudicat Spengel. de veterum. stud. rhetor. p. 21: „beide, dialectik und rhetorik, stehen auf gleicher "linie, sie sind correlate (avT(GTQoy>oi)). nur die obiecte sind verschieden. Die dialectik im dienste der philosophie hat die grossten und wichtigsten gliter des menschen zum gegenstande ihrer betrachtung, die rhetorik falle des gewdhnlichen lebens. • . Ar. konnte daher die rhetorik auch einen theil und einen nebenzweig der dialectik nennen." Yariam fere esse utriusque artis materiam ipse concedo; at ne id quidem aperte dicit philosophus, nedum in hoc solo differentiam inesse statuai Id quod idem Spengel. in illa de Aristot. rhet. commentat. p. 483 dixerit: „%v$viir\i\,a und Tvaqdduy^a treten in der dialektik in der gestalt von v vim ac naturam per- spexerit, illa etiam hac ex parte in aliena innititur scientia Quare iam quaeramus, quibus ex disci- plinis pendeat, unde igitur subsidia repetat ars dicendi et quid intercedat inter hanc et illas: idque propterea diligentius percensendum est, quod pluribus de eo disputat Tullius, cum qua doctrina verum instructum esse oporteat oratorem exquirat. Aristoteles cum nihil excludat ab artis dicendi materia, praecipue autem res civiles ei tribuat, has paene solas respicit nec aliud quidquam memorat, quo loco de rhetoricae elementis loquitur, ex quibus tamquam composita sit (pvyxewat): nominatur enim eo loco (rh. 1 4 p. 1359 b 9) rj neql %a rj&rj TtoXwixirj, eoque, quem ibi respicit, I 2 p. 1356 a 26 rf neql ra rj&rj nqaypiaxeia, rjv dixaiov ifoi nqoga- yoqeveiv Ttofavwrjv: primum igitur politicam, quae propria dicitur sententia, nominari manifestum est, ex qua quidem maximam partem repetuntur rationes generis deliberativi I 8 in , tum vero ethicam, qua et rationes traduritur, quibus in genere demonstrativo (1 9 in ), nec minus eae, quibus in reliquis (I 10—14) utendum est, et de hominum moribus docetur orator (I 9 in. II 12 in.). Arte cum politica cohaeret historia, cuius notitia, etsi ad politicam vehementius quam ad rhetoricam pertineat, oratorem imbutum esse oportere dicit rh. I 4 p. 1360 a 37 II 20 p 1393 a 29, 22 p 1396 a 11 sqq. Iuris cognitio non diserte postulatur, sed I 13 p. 1373 b. 34 sqq. leviter tangitur. — Morum scientiae adnu- meratur (cf. eth. Nic. I 13 p. 1102a 23) aliqua pars eius, quae de anima est, doctrinae, id quod apparet 12 p. 1356 a 24 sqq., ubi quod ij&wv et na&uiv naturas consideret, olov naqatpveg %i xrjg neql14 ex ratione hanc, quamvis esset mecessaria, ne potuisse quidem admitti idque non tam quod naturae esset (exstitit enim ars memoriae et originem duxit ab Hippia51) Eleo sophista), quam quod minime rhetoricae esset propria, iure conceditur. Gicero quinque nominat et persequitur partes d. or. I 64 (v. adn. Piderit.) 187 extr. Ib. I 18, 113 sq. 128 quod dispositionem omittit, nemo mirabitur, cum etiam ab Aristotele non semel ea elocu- tionis notione ipsa comprehendatur, memoriam vero quod Antonius I 213 praeterit, (nisi forte in lepore eius nomen latet, cf. I 1.8,» quamquam huius etiam I 159 mentionem facit), nullius id ad hanc quaestionem esse momenti ex tota huius loci explicatione II 350—360 intellegitur. Easdem quinque partes iilas statuit Tullius partit. 3 s. f, In oratore autem quattuor exhibentur § 43, cum quo modo orator dicat, id et ad elocutionem et ad actionem spectare doceatur § 54 sqq.; memoria autem ne hic quidem exclusa est a rhetorica, sed in hac explicanda se eam neglecturum esse dicit, quod „communis sit multarum artium." Nec aliter res se habet in Bruto ; quinque enim illa respiciuntur § 25, 139—142, 227. § 303 elocutio memoria inventio actio percensentur; dispositio omittitur sicut eo loco d. or. librorum, de quo modo dictum est, quodque 188 nisi sententiarum, verborum, actionis ratio non habetur, ex illius loci natura faeile explicatur; permultis aliis locis, ut 202,221,229, 174 quod non haec omnia respiciuntur, eo fit, quod omnino non diserte commemorantur ea, in quibus oratores non excellebant aut transeuntes modum aut parum praestantes; dispositionis in his raro mentionem fieri posse manifestum est. — Hac igitur !) Doctrinae Aristoteleae quae fuerint in priorum rhetorum artibus initia quidque ab illa dilFerant eorum rationes quaerere alius est loci. Comparatis illorum reliquiis cum philosophi libris — et pluribus, quam nos nunc demonstrare possimus, in praeceptis, quorum auctores a Stagirita plerumque non nominari constat, eos consensisse veri simile fit, — et permultas res singulas, subtiliores potissimum observationes (cf. Kayser. commentat. critic. de Spengel. rhet. Aristotel. ed. in. annal. philol. vol. CI Lips. 1870 p. 3), praeterea universum systema philosophi esse propria. Quae res quid valeat ad quaestionem hic propositam paucis significatum est dissertat. p. 5 sq. Illorum cuiusquam ipsas a se inspectas esse artes Tullius non dicit; veri simile autem est usum eum esse libris Isocratis (cf. ep. ad Lentul. I 9, 23) et Naucratis arte (v. d. or. III 173 cf. P. Sanneg. dissertat. de schola Isocratea p. 34 in.). De Theodecte certum non potest ferri iudicium; sed huius praecepta ad eum pervenisse doceri potest. Anaximenis rhet. ad Alexandr. ei notam fuisse nullum est, quo probetur, indicium. Ephorus quid docuerit de numero commemorat, ipsa eius non amplectitur praecepta: fortasse haec sicut alia eiusdem generis quam ex ipsa huius rhetoris arte potius ex numerorum aliqua explicatione repetita erant (cf. supra p. 19 adn. 2 extr.). Quibus promoverint dicendi artem se nosse significat de Protagora, Leontino Gorgia, Thrasymacho, Theodoro, quae probabile est eum Aristotelis ex Gvvaytoyrj ts%vwv didicisse (cf. pt. I p. 23 extr.); de caeteris ne hoc quidem tradidit, sed rhetores fuisse dicit Coracem et Tisiam, Prodicum, llippiam, Antiphontem, Alcidamantem. Ex iis, quos Spengel. in Gvvaywyrj r€%vwv docuit scripsisse artes, harum non facta mentione nominantur Lysias, Critias, Theramenes, Hyperides, Lycurgus, Aeschines: Pamphilus, qui notatur d. or. III 81, inferioris aetatis est rhetor (cf. Quintilian. III 6, 34), falsoque ille locus a P. Victorio (adArist. rhet. II 23 p. 1400 a 5) et aKnebel. (adnotat. ad art. rhet. interpretat. p. 198) refertur ad eum artis oratoriae magistrum, cuius jtyvtj commemoratur a Stagirita 1. 1. Philisto historico, cuius nomen est d. or. II 57 eius- demque 94, artem, quam ei tribuerunt Suidas et Eudocia, abiudicandam esse constat, ut eius hic omnino non habenda sit ratio. 2) v. Morgenstern. commentat. de veterum arte mnemonica. Dorpat. 1835 p. 8. 62« in re minime cum Aristotele consentit Tullius, sed eam hic amplectitur doctrinam, quam omnibus probatam esse illa aetate discimus ex rhet. ad Her. I 3 coll. d. inv, I 9 d. or. I 142 II 79; ac ne est quidem indicium, quo confirmetur eum a philosopho se dissentire scivisse; neque id mirum videbitur, si non totam diligenter perlegerat rhetoricam, cum in hac non sit iusta partium enumeratio; quae enim rh. III 1 disputantur, haec non obstant, ne etiam plures esse possint partes. Praeterea hoc ipso in genere alia ex parte dissensiones reperiuntur, quae minoris momenti sunt; primas enim in ipsa artis explicatione Aristoteles tribuit inventioni, in qua rhetoricae proprium inesse existimat. Quod cum Cicero revocet ad elocutionem, in hac plurimum versatur. Dispositionis adumbrationem Tullius ponit ante elocutionem raroque hunc ordinem immutat nec sine causa: hanc Spengel. in Mus. Rhen. XVIII 501 adn. 23 med. significavit. Dispositioni paucissima attribuit, sicut constitutionum doctrinam, cuius initia huic parti adnumerat Stagirita, ille ad inventionem refert, in quo iam priores dicendi magistros ei exemplo fuisse ex rhet. ad Her. lib. III (coll. Cic. d. inv, libb.) colligitur. — Inventio autem, cuius partes a philosopho nondum evqetfmg nomine comprehenduntur, versatur (rh. I 2 p. 1355 b 35) in nitfvectiv £vce%voig et dtexvoig, quae partitio a Cicerone ad tag dia Xoyov mtfteig solas refertur, quod Aristoteli genus est TtictTecDv evre%vwv. Hae enim ex mtfT. StaXoyov, na&edtv^ rj&et (vocaverunt tb Xoytxov, to Tta&qTixoV;, to tfv universarum divisio sit apud Aristotelem (1. 1. coll. p. 1356 a 1), eam Ttitfteow 6ta Xoyov esse velit, huic sententiae non obstat.— Ipsarum autem nidxeo)v atexvwv, ut has absolvamus, enumerationem philosophi (v. rh. 115) non amplectitur d. or. II116 partit. 6, 46—51, top. 73 sqq, verum permultas addit alias, quas ipse colligere poterat, ut in hoc genere rerum non alius rhetoris integram doctrinam aflerre iudicandus sit. Httfteig Sta Xoyov, in duo genera dividit Stagirita, ev&viMfjiuaTa et naQadeiy^iam.2) Illorum TtQOtatfeig partim ex singulis iis repetuntur disciplinis, ex quibus pendet rhetorica (v. supra p. 13); vocat idtag sive-etirj et explicat rh. I 4—14; partim in dejfinita nulla versantur materia et dicuntur nQomaetg xowai sive tortoi. Tortwv duo genera siint, alterum eorum, quae ad singula potissimum quaedam genera pertinent causarum rh. II 19, quamvis a reliquis non sint aliena II 18 p. 1392 a 5, alterum horum, quae eiusdem ad haec omnia sunt momenti (II 23—25). A Cicerone de argumentorum natura non agitur; neque enim quae enthymematum nec quae exemplorum sit vis atque usus in orationibus ullo librorum loco dicitur: in libris, qui sunt de oratore, cum homines vere Romani abhorrentes ab artibus levioribus disputent, neminem. offendet, quod hae, quae ad logicam pertinent, quaestiones negleguntur; partit. 7 argumentorum illorum ratio omnino non habetur, sed ni<$%eig dia Xoyov evte%vovg ex locorum, unde repetantur, qualitate dividuntur; orator vero paene totus in sola elocutioue versatur. — Prius nQomctewv r(Sv ev&vjJLrjfimwv genus Aristoteleum, quod eldetii continetur, a Tullio partit. 70 sqq. percensentur, universae autem rei aliam divisionem esse apparet; nam cum philosophus singula enumeret, quae ob- servaverat, Ciceroni certa quaedam disciplinae moralis obversatur formula: videtur esse Stoicorum, ut, si qua consentiant praecepta, in his tamen Aristotelea non insit vis. D. or. II 340 sqq. cum de gene- ribus deliberativo et demonstrativo strictim agat, id, quo maxime eorum proprium continetur, spectans respicit iile quidem haec eXdf}, sed iusta eorum non est explicatio minimeque in Aristotelea versatur doctrina. — Alterius TtQOTatfewv generis, quod est xoivo3v nQotaG., ea species, quae tractatur a Stagirita *) Aristoteleae divisioni similem esse apparet eam, quae in Anaximenis rhet, ad Alexandr. c. 8 (p. 1418 a 16 Bekk.) explicatur, et si diligentius comparaveris dividendi rationem, et si respexeris ab utroque scriptore ad genus iudiciale illam referri (v. rh. I 15 in.); differentia igitur imprimis posita estin nomine, cum ivrfypovg TtCarsK philosophus, alter ini&irovg dicat. Quare Tullius, cum et in nomine consentiat cum Stagirita, nec omnino doceri possit ei libellum illum Anaximenis notum fuisse, ne ab eo quidem, qui ante philosophum eandem fere divisionem fecerat, hanc repetivisse videtur. 2) Ratio Aristotelea haec est: A Gicerone res hoc modo instituta est: ntarsvg -rcforug %vrsyyoi artyyoi dt,a Xoyov Ttd&ri rj&og dia koyov 7idd"r\ q&og &re%voi arzyyoi ' Iv&vfA/rifjia TraQadsiy/Aa iv&vpriijbdr* nQordaug ndrj xoival omnih. caus. gener, singul. praecip. accommodatae rh. II 23—25. II 19.»4 rb. II 19, non pl^ne a Tullio explicatur, qu&mqu&in singulorum eorum, quae ad illam pertinent, mentio fit, ut de genere deliberativo pauc#, sunt p^rtit. 83 med., de demonstrativo top. 85 med. (v. Aristot. -rh. II 18 p. 1392 a 5 coll, 1393 a 10 et 1359 a 24). Ciceronianae igitur de argumentorum inventione doctrinae cum Aristotelea conse.nsus hoc continetur, quod argumenta dividuntur in artificialia et inartificialia. In p.riorum artibus, velut rhet. ad Her. coll. d. inv. libb. et d. or. I 140 sqq. ne haec quidem hoc modo tractantur, sed tortwv doctrina distribuitur constitutionum rationi; a qua cum in libris d. or. illa ita separetur, ut haec altera paene tota neglegatur, in hoc inesse doctrinae Aristoleae vis videtur. Partitionum autem, ut eti^m aliis in generibus rerum (v. p. 22), quasi media inter vulgarem et Aristotesleam est ratio, cum Cicero in hoc libello praecepta quaedam philosophi adsumat, nec vero prae iis neglegat doctrinam a magistris sibi traditam. Alterum genus svtsyywv mGtswv, %6 na&rjtixov, aStagirita non ad artis formulam dividitur, sed singulae enumerantur animi affectiones; quas easdem cum nominet Cicero, in hoc, cum eaedem sint a Stoicis explicatae, quarum disciplinam moralem illi notam fuisse constat, philosophi auctoritatem nemo agnoscet. Nec magis in iq&ixcp, praesertim cum hoc minime ex philosophi sententia definiatur, id quod cohaeret cum toto eius libri, in quo potissimum illud yj&Mov explicatur, proposito: narn cum Aristoteles id non respiciat nisi quoad in ipsa insit oratione, Cicero d. or. II 182 sqq. vitam quoque honestam postulat, quam summi esse momenti cum minime neget philosophus, ab arte tamen oratoria exciudendam esse^statuit. Contra in oratore nisi quoad oratione id exprimatur, a Tullio rj&ovg ratio non habetur; ad singula autem ne i$ hoc quidem libro illud, quem ad modum Stagirita, persequitur1), ut consenstis reperiri non possit. — Elocutionem Aristoteles non arte conclusam explicat, sed singula quaedam conectit praecepta, ex quibus rationem, si quis voluerit, potuerit exquirere. Ciceronis autem temporibus haec pars rheto- ricae adeo aucta erat atque exculta, ut nemo possit suspicari illum ad simplicem et imperfectam quam- vis ingeniosam rediisse Stagiritae doctrinam. Aliter res se habet in dispositione* Rhetores antiquissimi cum permultas fecissent partes , orationum, id quod philosophus reprehendit, Isocrates8) pariterque Theodectes non amplius quattuor persecuti sunt; postea (si quidem Phaselita a. 338 a. Chr. mortuus, Anaximenis rhet. ad Alexandr. 340—330 orta est) in hoc libello quinque sunt (v. c. 30 sqq.), quas Aristoteles iterum ad quattuor revocavit, rh. III 13 sqq. exordium, narrationem, confirmationem, cuius pars est reprehensio, epilogum. Eandem Cieero proponit divisionem d. or. II 307, in quo, cum antea (v. rhet. ad Her. I 4 d. inv. 119 extr. d. or. I 143 II 80) hae fuissent sex partes exordium8), narratio, partitio, confirmatio, refutatio, peroratio, ad Stagiritae doctrinam ille rediit, nec est cur id non ipsius artis Aristoteleae III 13 sqq. veloci lectione effectum esse statuamus. Idem valet ad partit. 27 or. 122 top. 97 sq, Quae cum ita sint, in ipso systemate oratorio Cicero a vulgaris rhetoricae divisionibus in ple- risque ad simpliciorem4) Aristotelis doctrinam rediit, ut consentiat in Ttidtmv universarum et in evTe%va>v generibus et in partibus orationum, cum dissentiat hoc in genere imprimis de partibus rhetoricae. 1) Aiiqua ex parte to rj&ixov levioris ad Romanorum rhetoricam fuisse momenti ex ea !re colligi potest, quae pt. I p. 2 adn. 1 aliata est; v. quae in Philol. XVIII 378 in. ex Eggeri commentat. p. 289 exhibentur. 2) v. Blass. d. eloquent. Attic. II103. 3) Prooemii et epiiogi nomine ubi Tullius utatur docet Bernhardt. in commentat.^ quae de Cicerone Graecae philo- sophiae interprete est in libello scholastic. gymn. Frid. Guil. Berolin. 1865 ed., p. 33 med. 4) Hac re evitatum esse a Cicerone priorum rhetorum exile dividendi studium iam pt. I p. 6 med. paucis significatum est.25 Perlustratis igitur fais omnibus plerumque consentire videmus cum Aristotele Ciceronem: dissentit (v. pt. I p. 5 II 21) imprimis ab eo de rhetoricae proprietate (v. § 4), quo lit, ut etiam aliis quibusdam in rebus, quae levioris sint momenti, ab illo discrepet (v. pt. II p. 6 med. 12 in. 13 in. 20 med.). — Sed ne in illis quidem nisi de capitibus rerum plerumque idem atque Stagirita existimat Tullius, in singulis saepissime eos dissentire apparet: cuius rei illustre exemplum est id, quod supra p, 12 in. explicatum est. Ac ne in consensionibus quidem omnibus illis agnoscendam esse vim doctrinae Aristo- teieae plerumque apparuit: esse agnoscendam vidimuspt. Ip. 23 II 19s. f. 22,23. Aliter statuendum erat pt. I p. 2,4,6, (7) 8,16 in. 17 (18) 20 II p. 4 in. (7) 12, 16, 17, 19 med. 20 med. 20 s. f.; at certe se cum philosopho consentire Tullium scivisse vidimus pt. I p. 18 (II 19). Ipsius autem artis lectione consensus eorum, quae ad universam artem pertinent, maximam partem non effectus est, nisi forte certo id confirmatur testimonio: v. pt. I p. (5) 18 (II p. 11). — Illa igitur lectione hoc in genere id potissimum videtur esse effectum, ut praeter vulgarium illius aetatis rhetorum1) consuetudinem omnino explicaret illas quaestiones universas: quo leviorem potius quam diligentem artis Aristoteleae lectionem significari manifestum est. — Sed quae de causarum generibus et de partibus rhetoricae nec minus de partitione ipsarum orationum, de systematis igitur divisione, praecepta congruunt in utriusque ratione, haec, nisi certo scimus eandem iam priorum rhetorum fuisse sententiam (v. supra p, 20 de veXediv et sXdetiw), ad ipsius artis Aristoteleae auctori- tatem revocanda esse apparuit (v» p. 19 de divisionis ratione et de %qovoig generum causarum, 22,23): his autem nisi capitum quorundam rhetoricae (I 1—3 III 1) lectio diligentior non demonstratur.2) Restat, ut singula comparentur utriusque scriptoris praecepta: ex his quae similia sunt inter se collata sunt in dissertat. p. 52-— 58, nec quae ipsius philosophi ex arte originem ducere videantur, nisi de numeris (ex rh. III 8: sed v. p. 19 adn. 2 coll dissert. p. 36 sqq. 47) inveniuntur, id quod, si forte quando fuerit data occasio, singulis facile poterit demonstrari. Quare, ut iam finem faciam dis- putandi, ea, quae instituisset Aristoteles, Ciceronem quidem minime persecutum esse aut perfecisse, neque ad inferiores dicendi magistros usque ad eius certe aetatem ex iis, quibus auxerit rhetoricam philosophus, omnino quidquam valuisse praeter artis formulam iure dici videtur, De posteris quid iudicandum sit leviter in transitu attactum est dissertationis p. 16: diligentius id perquirere alius est loci. 1) Ad hoc referendum esse videri locum ep. ad fam. I 9, 23 iam dissertat. p. 51 indicatum est. In his d. or. libris philosophi exemplum se sequi dicit eo, quod ad universas illas quaestiones accessit ac philosophi systema amplexus est; singula eius praecepta sunt II 32 ex rh. I 1 et III183 ex rh* III 8. Partitionum, cum his omittantur quaedam disquisitiones antea in rhetoricam receptae (de tribus ttIGtswv generibus), aliae, de constitutionum doctrina, pertractentur, universa ratio iam non est Aristotelea; singula autem in his inveniuntur philosophi praecepta, ac primum §10 locus rh. I 3 p. 1358 b 3. Oratoris systema quidem est Stagiritae, sed summum tribuitur elocutioni, cuius explicationem Theophrasteam Tullio esse obversatam veri simile est; primum autem hoc in libro ex arte Aristotelea I 1 in. de rhetoricae et dialecticae ratione sententia etphilosophi de numero oratorio (ex rh. III 8) doctrina ^rofertur. Hos duos igitur ad libros scribendos interius in Stagiritae libris studium positum esse doceri non potest. In Bruto et in topicis omnino nullus invenitur, qui ex philosophi arte receptus esse videatur locus: quare quae in his insunt Aristotelea, iam antea Tullio nota fuisse statuendum fuerit. Diligentissime igitur, si quidem omnino diligenter, in philosophi arte versatus is esse putandus est ante componendos d. or. libros; ex hac quae postea recepit nova, non ad universam pertinent rhetoricam. 2) Cum p. 22 extr. cf. Dzialas. adn. in annal. philol. vol. GYII Lips. 1873 p. 404.36 Index qnaestionnm. * Significatur doctrinae Giceronianae cum Aristotelea consensus;** doctrinae Giceronianae origo Aristotelea; ***consensus, qui philosophi librorum lectione effectus est. Haec nisi aliqua ex parte non valere indicant eadem signa uncis circumdata. Pars I. § I. De rhetorieae ratione morali..................Pag. 1. De honestate Aristotelis et Ciceronis doctrinae explicantur* p. 2. De veritate pariter* p'. 3. Qua ratione hae sint tuendae {nitfvetiw) p. 4 med. § 2. De rhetoricae principio formali.................p. 5. De praeceptorum rationibus addendis Aristotelis et Ciceronis sententiae(***) p. 5. Certa quaedam disciplinae formula composita est* p. 6. Quatenus usus respiciatur ab Aristotele et Cicerone (*) p. 6. § 3. De definitionis rhetoricae genere proximo ............. p. 8. Aristotelea de dvvdftewg notione doctrina p. 9. Quid differat haec ab p. 10. Quid intereedat inter dvvafJLtv et artium poeticarum practicarumque disiunctionem p. 10. De rebus, in quibus versetur Svvafxig p. 11. Quid intercedat inter Svvainecog et rexvrjg^ quid inter dvvd^iewg et e§€oo£ notiones p. 12. Quid dvvdfjiewg vis naturae valeat ad rhetoricae definitionem p. 13 — Ciceronis de facultatis notione doctrina(*) p. 15. (Diiunxeritne is artes poeticas et practicas p. 15 adn. 3). De artis vi^ p. 16. Yalueritne ad Tuliium philosophi de arte rhetorica iudicium*** p. 18. De scientiae potestate* p. 18. (Quid sit rhetorica p. 19 adn.). Cuius ad rhetoricam momenti naturam artem exercitationem esse statuant Aristoteles et Cicero(*) p. 19. § 4. De artis oratoriae proprietate.................p, 20. §5. De rhetoricae fine et offieio*** . . ...............p. 22. Pars II. § 6. Qualis sit rhetoricae materia......................p. 1. Quae sit Aristotelis sententia p. 1. De rebus veris p. 2. (De constitutionum doctrinae initiis Anaximeneis et Aristoteleis p: 2. adn. 1.) — Quae sit Ciceronis ratio* p. 3, § 7. Quibus in rebus versetur rhetorica................p. 4 De Aristotelis doctrina p 4. Quid iudicet philosophus de Setfei p. 5. — De Tullii sententia* p. 5. De &edei{^) p. 6. § 8. Quid inter rhetoricam et dialecticam intercedat...........p. 7. Aristotelis examinantur sententiae p. 7 (De voce dvTitfvQoyxi) ib.) Quibus rebus contineatur similitudo p. 9, quibus differentia p. 10 — Cicero quid dialecticam esse statuat(*) p. 11. De utriusque disciplinae ratione iudicium(***) p. 12. § 9. Quid intersit inter rhetoricam et fraudulentam eius speciem.......p. 12. § 10. Quibus ex disciplinis pendeat rhetorica..............p. 1'3. Aristotelis sententiae de politicae, disciplinae moralis, historiae, iuris, psychologiae, logicae ratione p. 13. Quatenus in iis versandum sit oratori p 14 — Ciceronis de politicae, ethicae, rei militaris scientiae, historiae, terrarum descriptionis, iuris, psychologiae, physicae, dialecticae momento doctrina* p. 14. Quatenus in his versandum sit oratori* p. 15. §11. De rhetoricae utilitate (*).............p. 16. § 12. De causarum generibus . ..................p. 17. Quae sit Stagiritae, quae Tullii doctrina** p. 17. De ratione dividendi*** p. 17. Statueritne hic genus esse historicum p. 17. Sitne in huius doctrina vis agnoscenda Aristotelea: de generibus demonstrativo et deliberativo** p. 18. Comparantur Ciceronis et Aristotelis sententiae de rerum, quae singulis causarum generibus attribuantur, temporibus*** p. 19. De teXecfiv** p 19. (Quam diligenter philosophi libros rhetoricos legisse videatur Tullius p. 19 adn. 2). De eXde. 3 Relig. 3 Relig. 3 Eelig. 4 Ilechnen 3 Schreib. 2 G-eogr. 18 21) Zeichenlehrer Pieritz. 2 Z e i c h n e n 2 Zeichnen 2 Zeichnen 2 Zeichnen 2 Zeichnen 2 Zeichnen 3 Zeiehnen 2 Zeichnen 2 Zeichnen 2 Zeichnen 21 22) Turnlehrer Schuiz II. Yorscli. I. 3 Schreib. 2 Schreib. 9 Dtsch. [14+12 Turnst.] 23) I. Vorschullehrer Born. Va. 4 Rechiien 2 Schreib. 2 Naturb. 2 Schreib. 2 Naturb. 4 Belig. 5 Rechn. 4 Schrb. 25 24) II. Vorschul- lehrer Otto. Yorsch. n. 3 Relig. 4" Relig. 10 Dtsch. 4 ftechn. 4 Schrb. 25 25) 111. Vorschul- lehrer Rohricht. Vorsch. in. 2G-esang ' 2 G esang 4 Belig 10 Dtsch 4 Rechn 4 Schxb 26 26) Gesauglehrer Canior Kollner. j 2 St. l7 Chor. 2 Gesang 2 Gesang Zum I. Ghor. Vertheilung cier Lehrstuaden im "Wintersemester 1874 — 75.31 III. Schiiler. Die mit f bezeichneten sind Neuaufgenommene, die mit * bezeichneten sind im Laufe des Schuljahres abgegangen. X. Gymnasialklassen• PBIMA. 1. *Adolf Birner, Obermednitz. 2. *Paul Bodner. 3. Paul Bombe, Spremberg. 4. *Max Buchholz, Herzberg b. Beeskow. 5. Gustav Buzello. 6. *Georg Busch, Jessen bei Spremberg. 7. Bernhard Dammholz. 8. Emil Fritzsche. 9. Theodor Gallasch. 10. Richard Gersdorf. 11. Ernst Griinbaum, Beeskow. 12. Max Koch. 13. Johannes Koch. 14* Otto Korn. 15. fLudwig Lademann, Frankfurt a. 0. 16. Karl Liersch. 17. *Max Levin, Frankfurt a. 0. 18. Hermann Luchmann, Luckau. 19. fErich Massow, Friedeberg N.-M. 20. Karl Metzig, Crossen. 21. Hermann Meilly, Frankfurt a. 0. 22. Alfred Oehler. 23. *Karl Petermann, Crossen. 24. *Karl Richter. 25. Hermann Schroter. 26. Johann Schmidt, Sommerfeld. 27. Conrad Schultze. 28. Julius Stahr, Ruhbank. 29. Georg Seydel, Liebesitz bei Guben. 30. Otto Tschirch. 31. Karl Wiegandt, Luckau. SECUNDA. 1. Walther Barth. 2. Richard Bayer. 3. Karl Bohn. 4. *Ernst Bolke, Fiirstenberg a. 0. 5. fGeorg Doring, Torgau. 6. Paul Geissler. 7. Martin Haase. 8. Karl Hagen. 9. *Reinhard Hermes. 10. Paul Heydemann. 11. Kurt Heyland. 12. Max Hildebrand, Beeskow. 13. Yolkmar Kriebel, Gassen. 14. Franz Klamroth. 15. Paul Korth, Oegeln bei Beeskow. 16. Otto Kuhnast. 17. Max Landow, Neisshammer. 18. Wilhelm MerzdOrf, Beeskow. 19. Eugen Magnus. 20. Max Nath, Tauer bei Peitz. 21. f*Ewald Otto, Peitz. 22. Georg Prebel, Friedeberg N.-M. 23. fWilhelm Richter, Drebkau. 24. *Franz Richter, Schenkendobern. 25. *Paul Roland, Frankfurt a. 0. 26. Ernst Sauermann, Beeskow. 27. Ewald Scheibel, Halle. 28. Martin Schlief. 29. Moritz Schildknecht, Fiirstenwalde. 30. Willy Schneider, Beeskow. 31. Fritz Schulze, Frohse bei Magdeburg. 32. Hubert Seydel, Liebesitz. 33. Hermann Sohnel. 34. Julius Tebrich, Senftenberg. 35. Ulrich Wagler. 36. Paul Walter, Sommerfeld. 37. Paul Wuttge, Forst. 38. Raul Zeysing, Karczyn b. Inowrazlaw. OBER-TERTIA. 1. Hans Albrecht, Beeskow. 2. *Adolf Barow. 3. *Rudolf Bergmann. 4. fRobert Bohmert, Dretzel b. Genthin. 5. fFriedrich v. Collas, Crossen. 6. Karl Dams, Konigsberg N.-M. 7. fLeo Dumack, Frankfurt a. 0. 8. fKarl Fahndrich, Fiirstenwalde. 9. Otto Fellenberg. 10. Bruno Fischer. 11. *0skar Gallus, Liibbenau. 12. Hermann Geisler, Sternberg. 13. Bruno Genz. 14. *Johann Hammerschmidt, Neuzelle. 15. Curt John, Ziltendorf. 16. Gustav Henze, Fiirstenberg. 17. Rudolf Kienitz, Gr.-Rietz b. Beeskow. 18. Karl Klamroth. 19. *Rudolf Kiihne. 20. Max Lehmann. 21. Eduard Lehmann, Fiirstenberg. 22. Hugo Liehr. 23. fFriedrich Marx, Hammelstall bei Fiirstenwalde. 24. Burchard v. MollendorfF. 25. Bernhard Moritz. 26. Albert Nathan. 27. Karl Perschk, Strega. 28. Karl Pietsch. 29. Max Rungenhagen. 30. Emil Schilasky. 31. Hugo Schwetasch, Friedland. 32. Deodat Schmidt, Gr.-Bresen. 33. Ernst Schulze, Neuzelle. 34. Walther Sehm. 35. *Theodor Stauch, Rathsvorwerk bei Liibben. 36. Bernhard Walther. 37. Fritz Wegener, Miillrose. imTER-TERTIA. 1. Georg Bayer, Crossen. 2. *Volkmar Beyer, Liibben. 3. Hermann Blankenberg, Senftenberg. 4. Hermann Blase, Gassen. 5. Adalbert v. Busse. 6. Karl Diedrich, Wellmitz. 7. Franz Dolle, Beeskow. 8. Emil Engelmann. 9. fKarl Franz, Eichmiihle b. Ziillichau. 10. Max Friedland. 11. Johannes Gast. 12. *Paul Gestewitz. 13. *Wilhelm Grimm. 14. fRichard John, Gusow bei Seelow. 15. Hermann Kassner. 16. Oskar Krause. 17. Max Kiihnast. 18. Max v. Loschebrand, Selchow bei Storkow. 19. Richard Michel. 20. Otto Mudrack. 21. Emil Nitschke. 22. Johann Paulig, Hackenwalde bei Gollnow. 23. Hermann Plaschke, Fiirstenberg. 24. Hans Rabert, Beeskow. 25. Max Riidiger, Kohlo. 26. Justus Schiebert. 27. *Paul Schmidt, Sablath b. Christianst. 28. Paul Schumann, Beeskow. 29. Oskar Sckerl, Daube bei Bobersberg. 30. *Hermann Stappack, Weltho. 31. Otto Strobel. 32. Leo Zeysing, Karczyn b. Inowrazlaw. QUARTA. 1. fAugust Bolke, Beeskow. 2; *Benno Bosig, Spremberg. 3. Richard Busch, Lieberose. 4. f Albert Caesar, Gr.-Bresen. 5. Otto Decker. 6. fOtto Dosing, Beeskow. 7. f*0skar Durin, Furstenwalde. 8. Oskar Fijedler, Neuzelle. 9. Oskar Finke, Fiirstenberg. 10. Max Fischer. 11. Emil Fromm. 12. Georg Gallasch. 13. Adolf Gestewitz. 14. Max Griebsch. 15. Georg Hartnick, Orczeskowo. 16. Max Hoffmann, Bahnhof. 17. Benno Jacob. 18. Edmund Jensch. 19. Paul Ismer, Neuzelle. 20. fPaul Kanitz, Frankfurt a. 0. 21. Emil Kassner. 22. Paul Kunzer, Pforten. 23. Emil Mertsch. 24. Karl Nath, ) r|, , . ^ .. 25. Ernst Nath, } lauer bei Peitz" 26. Paul Plattig, Kohlo. 27. Georg Rabert, Beeskow. 28. Johann Richter. 29. Wilhelm Sasse. 30. fHermann Schiele, Messow b. Crossen. 31. Georg Schulz. 32. Werner Schultze. 33. Georg Schuster, Beeskow. 34. Alfred Senftleben, Schonfliess bei Fiirstenberg. 35. fHugo Yalentin, Fiirstenberg. 36. Gustav Yogel. 37. Otto Yogel. 38. fWilhelm Wendler, Frankfurt a. 0. 39. fReinhold Wolk, Vorbruch b. Driesen. 40. *Bruno Zietzschmann. 832 QUINTA A. 1. Ferdinand Adam. 2. Paul Bolitz. 3. Wilhelm Broeck, Germersdorf bei Guben. 4. *Moritz Brandt. 5. Otto Daumichen, Niemaschkleba. bei Guben. 6. Alfred Dietrich. 7. Hans v. Eickstedt. 8. Hans Friedland. 9. Adolf Gottschalk, Wangerin. 10. Hans Hampel. 11. Robert Hiller, Peitz. 12. Karl Herrmann. 13. Emil Heilig. 14. Franz Haase, Gr.-Drewitz bei Guben. 15. Hugo Jacoby. 16. Richard Jung. 17. Hermann Knoll. 18. Max Kroll. 19. Adolf Kriiger. 20. Max Krahmer. 21. Willy Kiihnast. 22. Bernhard Lorenz. 23. Georg Lehmann. 24. Emil Michel. 25. Eugen Moritz. 26. Hugo Mobis, Wellmitz. 27. Heinrich Neumann. 28. *Franz Olbrich. 29. Oskar Otto, Sakrow bei Friedland. 30. Max Pieritz. 31. *Paul Prescher. 32. Felix Schuster. 33. Otto Schemel. 34. Georg Schwenzky. 35. Paul Steinke. 36. Oskar Steinke. 37. Theodor Schulze. 38. Arthur Troger. 39. Carl Tilgner. 40. Max Tallgau. 41. Julius Vosen. 42. Eduard Wolff. 43. Theodor Weltin. 44. *Max Wilke. 45. Paul Wilke. 46. Max Wichmann. 47. Georg- Zimmermann. QUINTA B. 1. *Hermann Brandt. 2. Alexander Burchardt, Seitwann. 3. Otto Catosie. 4. Karl Fiedler. 5. Ernst Fischer. 6. Emil Flossel. 7. Fritz Geisler. 8. Arnold Gleiche I. 9. Benno Gleiche II. 10. fOscar Haase, Sonnenburg. 11. Paul Hefter. 12. Paul Heinrich. 13. Karl Hennig. 14. Robert Heyne. 15. Emil Hettwer. 16. Karl Hofemeister. 17. Oskar Jensch. 18. fMax John, Gusow. 19. *Hermann Kalmonowicz, Konin. 20. Hermann Kirsch. 21. Johann Klix. 22. Robert Knispel. 23. Paul Kohler. 24. Kurt Kohler. 25. Franz Kracht, Reichenbach. 26. Ernst Krannig. 27. Theodor Kriiger. 28. Karl Lehmann. 29. Karl Liebach. 30. Bruno Liehr I. 31. Karl Liehr II. 32. Fritz Linke. 33. Fritz Mantey. 34. Bruno Miihlmann. 35. Martin Nathan. 36. Max Nitsche. 37. Paul Nitschke. 38. Emil Paulig. 39. Karl Pfitzmann. 40. Gustav Preiss. 41. Richard Preissner. 42. Adolf Reddersen, Gottingen. 43. Paul Roschmann. 44. fFranz Richter I, Lieberose. 45.3itOtto Richter II, Dobberbus bei Lieberose. 46. Edmund Sander. 47. Ernst Schlief. 48. Erich Scheuermann. 49. Paul Strobel. 50. Alfred Schneider, Magdeburg. 51. Kuno Wirsich, Mehlen bei Forst. 52. Georg Witt. 53. Fritz Wolff. 54. Ferdinand Woite. 55. Paul Zimmermann. SEXTA A. 1. fWilly Beichler, Fiirstenberg. 2. Paul Bethge. 3. Emil Blume. 4. *0tto Biittner. 5. fEberhard Caesar, Gr.-Breesen. 6. Adolf Driemel. 7. Paul Eichhorn. 8. Richard Engelmann. 9. fGeorg Flugge. 10. Paul Friedland. 11. Fritz Gestewitz. 12. Richard Grafe. 13. *Albert Hanschke. 14. Robert Hansmann. 15. Paul Heinze. 16. Otto Hoffmann. 17. Meyer Jacob. 18. Hermann Kallmann. 19. Otto Karnapky. 20. Wilhelm Koch. 21. Max Kampffe, Wilschwitz. 22. Bruno Kleoff. 23. Georg Kohler. 24. Hermann Kiihn. 25. fEmil Legler, Pforten. 26. fMax Menzel, Forst. 27. Eduard Moritz. 28. Oskar Matthis. 29. Alfred Nitsche. 30. Max Richter. 31. Paul Salamon. 32. Emil Schiebert. 33. Sigmund Schlesinger. 34. *Alexander Schmid. 35. *0tto Schulze. 36. fKarl Sonnenberg, Sbirow in Bohmen. 37. Robert Tiirke, Germersdorf. 38. Otto Walter. SEXTA B. 1. Karl Apelt, Schlagsdorf. 2. Theodor Bieck. 3. fEmil Brock, Germersdorf. 4. Hugo Bunzel. 5. Paul Bursian. 6. Paul Konrad. 7. Paul Donath. 8. Max Egger, Sandow. 9. Richard v. Elsner. 10. Karl Feige. 11. Adolf Griinder, Peitz. 12. Carl Hefter. 13. Paul Hentschke, 14. Richard Hennig. 15. Karl Hefing. 16. Kurt Hilland. 17. Georg Hirschfelder. 18. Eugen Kommel. 19. Karl Kohler. 20. Richard Kohler. 21. Paul Kluth. 22. fKarl Kutner. 23. Victor Kiihn. 24. Paul Liebach. 25. Otto Lorenz. 26. fRichard Lollke, Pohlow. 27. Paul Menzel. 28. Georg Merker. 29. *Arthur Meyer. 30. Ernst Neumann. 31. Leopold Penther, Niemaschkleba. 32. Hans Richter. 33. Franz Richter., 34. Fritz Roschmann. 35. Theodor Rostel, Tauerzig. 36. Benno Sander. 37. Karl Schiersmann. 38. Georg Schmidt. 39. *Wilhelm Schulze. 40. Albert Tietze. 41. Karl Thiele. 42. Konrad Wagler, 43. Max Weise. 44. fFranz Weiler, Fiirstenberg. 45. Karl Woite. 46. Hermann Zabel. XX. llealklassen. PE.IMA. 1. Rudolf Dammholz. 2. Wilhelm Fischer. 3. Robert Herzberg, Zielenzig. 4. Karl Taut, Herzberg.33 SECUNDA. 1. Paul Altmann, Kohlo. 2. *Karl Dammaschky. 3. fKarl Franke. 4. Curt Friedland. 5. Otto Guillermin. 6. *Paul Hone, Forst. 7. *Max Klemm, Forst. 8. Lange, Fiirstenberg. 9. Robert Leimer, Gassen. 10. Oskar v. Miiller. 11. Eugen Petow. 12. Fritz Reichert, Pforten. 13. *Louis Richter, Peitz. 14. Bernhard Rohde. 15. Josef Schlesinger. 16. Georg Schneider. 17. Bernhard Steinke. 18. Bernhard WolfF. 19. Sigmund WolJF. 20. Max Zwickert. TERTIA. 1. Max Dittmann. 2. Bernhard Fendrich. 3. Adolf Flach. 4. fRobert Franke. 5. Justus Grafe. 6. Otto Hein. 7. Paul Hering. 8. Otto Hettwer. 9. *Max Hilland. 10. *Alexander Juckel. 11. |Max Kannow, Ruhland. 12. Otto Kleoff. 13. Alexander Kohler, Berlin. 14. Johannes Kurzan. 15. fAvnold Kutner. 16. Robert Lehmann. 17. Theodor Lehmann. 18. fHugo Lesser. 19. Max Liersch. 20. Walther v. Loschebrand, Selchow bei Storkow. 21. Gustav Mobius. 22. Otto Miiller, Stargard bei Guben. 23. *Arthur Oelschlager, Niemaschkleba. 24. *Alfred Rohde. 25. Georg Rohde. 26. Georg Schemei. 27. Bernhard Schlief. 28. Georg Simon. 29. Leopold Simon. 30. Richard Thiemann. 31. Hermann Weilich, Berlin. 32. Karl Wolf. 33. *Hermann Wolff. 34. Paul Wolff. 35. Max Wutke. 36. Adolf Wuttge, Forst. QUABTA. 1. Hermann Beer. 2. Paul Bellach, Buk. 3. Fritz Bohne. 4. Franz Brock, Germersdorf. 5. Oscar Biittner. 6. Paul Gatosie. 7. Alwin Clott, Gassen. 8. Otto Clott, Gassen. 9. Paul Dittmann. 10. Hermann Drewitz. 11. Alfred v. Elsner. 12. Otto Fischer. 13. Fritz Haase, Drewitz. 14. Max Hagen. 15« Fritz Hennig. 16. *Gustav Herrmann. 17. Max Hoffmann. 18. *Albert Kallmann. 19. Otto Kallmann, 20. Paul Kallmann. 21. fRichard Klahm. 22. Fritz Knoll. 23. Theodor Krischke. 24. Karl Kriiger. 25. Paul Kriiger, Fiirstenberg. 26. *Albert Kiihne. 27. Ricliard Lamle. 28. Max Lehmann. 29. Paul Lehmann, Bobersberg. 30. Gustav Lejeune. 31. fFritz Lentz, Beeskow. 32. Hugo Lewin. 33. Bruno Liedloff. 34. *Otto Lieske. 35. Otto Maaser. 36. Louis Marcus. 37. Berthold Marschner, Kalau. 38. Paul Neumann, Sorau. 39. Max Rohde. 40. Emil Rohde, Buderose. 41. Martin Sack. 42. Hugo Salamon. 43. Max Scadock. 44. fHermann Schafer, Luckau. 45. Johannes Scheuermann. 46. Alfred Schlief. 47. *Emil Schmidt. 48. Fritz Schmidt. 49. Karl Schneider. 50. Wilhelm Schulze. 51. Otto Sohnel. 52. Karl Steinke. 53. Paul Steinke. 54. Karl Weigert. 55. Emil Wolff. III. Vorschule. Erste Klasse. 1.. Feodor Bottcher. 2« Fritz Balzer. 3. Paul Bachmann. 4. fFritz Bretschneider. 5. Karl Draht, Crossen. 6. Otto Donzyk. 7. Franz Egger, Sandow. 8. Bruno Fischer. 9. Max Freitag. 10. Max Gleiehe* 11. Herrmann Gerber. 12. Adolf Grossmann. 13. *0tto Gebholt. 14. Moritz Heinze. 15. Rudolf Heinze. 16. Adolf Hefter. 17. Otto Heinrich. 18. Johannes Herrmann. 19. Otto Hagen. 20. Curt Hartmann. 21. Max Hansmann. 22. Paul Hampf. 23. Karl Hammel. 24. Georg Kempe. 25. Adolf Kraushaar. 26. Walter Kurzan. 27. Paul Korn. 28. Willy Kniehaase, Breslack. 29. Otto Liehr. 30. Otto Lehmann, Bobersberg. 31. Franz Mobus. 32. Curt Pfeiffer. 33. Herrmann Poll, Frankfurt a. 0. 34» f Adolf Randhahn. 35. Gustav Sorge. 36. Oskar Steiring. 37« Ernst Saloschin. 38. Paul Schmidt. 39. Max Senftleben, Schonfliess. 40. Willy Scadock. 41. Paul Schemel. 42. fEmil Sieg. 43. Emil Schiemenz. 44. Otto Steinke. 45. Ewald Schultze. 46. Rudolf Thiele. 47. Curt Troger. 48. Georg Unger. 49. fRobert Vollkammer. 50. Paul Wolff, Sachsdorf. 51. *Max Weidner, Neumark i. Schl. 52. Richard Zimmermann. 53. Emil Zschiesche. Zweite Klasse. 1. Gustav Bethge, Genthin. 2. Alwin Bierhold, Germersdorf. 3. Oswald Bierhold, Germersdorf. 4. Robert Dinapp. 5. Curt Donath. 6. Willy Driemel. 7. Ernst v. Eickstedt. 8. Paul Eidiener. 9. Oskar v. Elsner. 10. Max Engelhardt, Germersdorf. 11. Paul Fellenberg. 12. Max Fischer I. 13. Max Fischer II. 14. Alfred Georgi. 15. Albert Goldberg. 16. Martin Hammel. 17. Hans Hart. 18. Ewald Hilland. 19. fCarl Hdpner. 20. fOtto Jahn. 21. Karl Kaminsky. 22. fWalter Kampffe, Wilschwitz. 23. Rudolf Keil. 24. Willy Knopf. 25. Fritz Kohler. 26. Eugen Kohler. 27» fRobert Kutner. 28. Max Kutter. 29. fMax Larius» 30. Theodor Laubsch. 31. Bruno Maaser. 32. Richard Maaser. 33. Paul Merker.34 34. fFritz Merker, 35« Adolf Michno. £6. fErhard Moller. 37* Oscar v, Morstein. 384 Adolf Neumann. 39. Paul Otto. 40. Karl Pannwitz. 41. Eugen Paulig. 42. *Asconio Pelkmann, Berlin. 43. fPaul Rademacher. 44# Fritz Rattigv 45. Max Rau, Bobersberg. 46. fErnst Richter. 47. Otto Scheibel. 484 Paul Scherfke. 49. Reinhold Schiersmann. 50. Robert Schlief. 51. *Richard Schnaubert. 52. fOswin Seeler. 53. Georg Standke. 54. Max Troger. 55# Hugo Vetter. 56. Fritz Vollmann. 57. Albert Weiss. 58. Paul Woite. 59. Carl Wolff. 60. Alfred Wutke. Dritte Klasse. Mit Ausnahme No. 35 sind sammtliche Schtiler neu aufgenommen. 1. Hermann Apelt, Schlagsdorf. 2. Max Bohme, Berlin. 3. *Wilhelm Galsow. 4. Max Clouth. 5. Guido Diedrich, Berlin. 6. Julius Dressler. -7. Willy Dressler. 8. Hugo Franzky. 9. Gustav Freitag. 10. Karl Freitag. 11. Fritz Friedland. 12. Hugo Georgi. 13. Richard Giessmann. 14. Paul Grattenauer. 15. Emil Gruhl. 16. Hermann Hawelka. 17. Adolf Hefter, Gr.-Gastrose. 18. Cuno Hilland. 19. Oskar Holzer. 20. Willy Holzhausen. 21. Max Huschke. 22. Paul Hiibner. 23. Eduard Heilig, Berlin. 24. Gustav Heinze. 25. Alfred Hermann. 26. Eugen Heym. 27. Eugen Kempe. 28. Robert Konecke. 29. Paul Krausch. 30. Theodor Lewin. 31. Martin Levy. 32. Paul Liehr. 33. Alfred Lindner. 34. Paul Linke. 35. Otto Merker. 36. Georg Michel. 37. Otto Moller. 38. Alfred Miihlmann. 39. Richard Miiller. 40. Hermann Naumann. 41. Hugo Nitschke. 42. Paul Pannwitz. 43. Otto Pannwitz. 44. Hans Paul. 45. Max Preiss. 46. Fritz Randhahn. 47. Ernst Richter, Sprucke. 48. Richard Rohricht. 49. Paul Roy. 50. Eugen Sander. 51. Otto Sasse. 52. Oscar Scadock. 53. Gustav Seeler. 54. Richard Schiemenz. 55. Otto Schmidt. 56. Hugo v. Sommerfeld. 57. Paul Schwanke. 58. Max Stammreich. 59. Otto Troger. 60. Otto Uhse. 61. Karl Walther. 62. Albert Weigert. 63. Georg Wolff. 64. August Wolf. 65. Max Zimmann. Das Zeugniss der Reife haben erhalten: A. G y m n a s i a s t e n. Namen. Der Geburt Ort. Zeit. Stand und Wohnort Y a t e r s. T a g der Priifung. auf der Anstalt Dauer des Aufenthaltes in der I. Kl. Beruf. 1. Georg Busch. 2. Paul Bodner. 3. Hermann Meilly. 4. Emil Fritzsche. 5. Theod. Gallasch. Niewisch bei Friedland. Guben. Berlin. Guben. 11. Apr. 1852. ll.Jan. 1854. l.Jan. 1855. 6. Juni 1856; 29. Mai 1854. evgl Pastor in Jessen bei Spremberg. Topfermstr. in Guben. Lieutenant* a. D. in Frankfurt a. 0. Rentner in Guben. Backermeister in Guben. 10. Spt. 1874 3. Marz 1875 4 j. ioy2J. v2J. 9 j. u j. 2Y*J. 2 J. 3 J. 2 J. 2 J. Rechtswissenschaft. dgl. Baufach. Naturwissenschaft. Studium d. neueren Sprachen.B. Realschiiler. D auer Der Geburt c o Stand und Wohnort T a g d es Namen. "55 Cfi des der Aufent haltes Beruf. Ort. Zeit. C o o V a t e r s. Prufung. auf der Anstalt in der I. Kl. 1. Paul Hone. Forst. 19. Aug. 1857. evgl. fBuchdrucker, Forst. 11. Sept. 1874. ?V2 J. 2 J. Buchdruckerkunst. 2. Louis Richter. Peitz. 7. Mai 1856. » * fBackermeister, Peitz. 5%J. 2 J. Postdienst. 3. Robert Herzberg. Zielenzig. 18. Feb. 1856. „ fPosthalter, Zielenzig. 5VaJ. 2 J. Ist in die Realprima eingetreten. 4. Wilh. Fischer. Guben. 28. April 1858. Schlossermstr., Guben. fZimmermeister, 772 J. 2 J. » 5. Karl Taut. Herzberg. 10. Dec. 1857. „ „ 7V2 J. IV2J. „ Herzberg. 6. Rud, Dammholz. Guben. 25. Aug. 1856. Tuchtnacher, Guben. » 8V2J. IV2J. „ 7. Bernh. Steinke. 19.Marz 1858. „ Tuchfabrikant, Guben. 4. Marz 1875. 8 J. 2 J. - 8. Eugen Petow. 19. Juni 1857. „ fKaufmann, Guben. 8 J. 2 J. » 9. Bernh. Wolff. 6. Decb. 1856. „ „ 5> 8 J. 2 J. „ 10. Bernh. Rohde. V 12. Dec. 1857. fLehrer, Guben. » 8 J. 2 J. Kaufmann. 11. Jos. Schlesinger. 5. Febr. 1859. jud. Kaufmann, Guben. n 7 J. 2 J. J! IV. Von den AMturienten sind folgende Themata behandelt worden. A. Im Gymnasiuin. 1. Deutscher Aufsatz. a. Welche Umstande ermoglichten Philipp die Unterwerfung Griechenlands ? — b. Inwiefern ist die Person des Kreon in der Antigone des Sophokles geeignet, die Gefiihle des Mitleids und der Furcht hervorzurufen ? 2. Lateinischer Aufsatz. a. Cicero quod maximum propositum esse debere dicit rei publicae gubernatoribus, ut cum dignitate otium tueantur, quatenus in sua ipse vita praestiterit. — b. Tacitus in Germanorum moribus quid maxime sit admiratus. 3. Mathematische Aufgaben. Michaelis. 1. Von einer geometrischen Progression, deren erstes Glied 5 ist, ist die Summe der letzten beiden Glieder 672280, die Differenz derselben 504210. Welches ist die Progression? — 2. Ein Viereck zu construiren, von welchem man kennt zwei benachbarte Seiten c und d, die Diago- nalen e und f und den von denselben eingeschlossenen Winkel x. — 3. Von einem Dreiecke kennt man die Hohe h = 6m, Seite a ™ 10,2m und ta = 6,79m. Wie gross sind die iibrigen Seiten, die Winkel und der Flacheninhalt des Dreieckes? — 4. In einen gleichseitigen Kegel von k Kbdm. Inhalt ist eine Kugel beschrieben. Wie gross sind Inhalt und Oberflache derselben? (k = 75,3984). Ostern. 1. xy (x—y) = 2500; xy+x —y =505. — 2. Von einem Deltoid kennt man den Umfang u und die Diagonalen e und f. Wie gross sind Seiten und Winkel desselben? (u = 130m, f=60m, e=24m). — 3. Ein Dreieck zu construiren, von welchem man kennt die Lage eines Eckpunktes und der beiden Punkte, in welchen der innere Beruhrungskreis eine von diesem Punkte ausgehende und die ihm gegeniiberliegende Seite beriihrt. — 4. Der Zinkkolben eines Platinfeuerzeuges hat die Form eines abgestumpften Kegels, oben einen Durchmesser von 2, unten von 3,4 cm.; in seinen Axen- schnitt lasst sich ein Kreis beschreifren. Wieviel wiegt derselbe, wenn das spec. Gew. des Zn~7,2? B. In der hdheren Biirgerschuie. 1. Deutscher Aufsatz. a. Wie bethatigt sich die Vaterlandsliebe in schweren Zeiten? — b. Welche Vortheile und welche Nachtheile entstehen fiir Deutschland aus seiner geographischen Lage?36 2. Mathematische Aufgaben, Miehaelis. 1. Die Summe von 13 Gliedern einer- arithmetischen Progression ist 286, die Differenz des letzten und neunten Gliedes ist 10. Welches ist die Progression? — 2 Ein Trapez zu construiren aus der Summe der parallelen Seiten a + b=s, dem von den Diagonalen eingeschlossenen Winkel ct, der Hohe h und dem an a liegenden Winkel — 3. Yon einem Parallelogramm kennt man die Diagonalen e=48,2m und f==33,8m, sowie die Hohe h=24m. Wie gross sind Seiten, Winkel und Flacheninhalt des Parallelogramms? — 4. Ein Goldklumpen bat die Form einer abgestumpften regelmassig-dreiseitigen Pyramide von 2,1217dm Grundkante und 2,1 dm Hohe. Die obere Grundkante verhalt sich zur unteren, wie 3:5. Wieviel 20-Markstiicke von 900 Feingehalt und 0,007964 Kilogr. Normalgewicht lassen sich aus diesem Stiick anfertigen? (Gold gemiinzt spec. Gew.=l953). Ostern. 1. Fiir das Bohren eines artesischen Brunnens sind im Ganzen 3142 M. 50 Pf. ge- zahlt, namlich fiir den ersten Meter 3 M. , fiir jeden folgenden 5 Markpfg. mehr. Wie tief ist der Brunnen? — 2. Eine englische Schwefelsaurefabrik bestellt in Russland einen Platinkessel in Forin einer Halbkugel von 4 Mlm. Wandstarke, welcher 2 Ctr. rohe Schwefelsaure vom sp Gew. 1,6 fassen soll Wieviel L. St hat dieselbe zn zahlen, wenn 1 Gr, bearbeitetes Pt. mit 40 Kopeken berechnet wird und 1 L. St. = 20 M. 25 Pf., 1 Rubel = 100 Kopeken = 3 M. 25 Pf. ist? (Pt spec. Gew. = 21). — 3. Von einem Punkte ausserhalb eines Kreises sind an denselben zwei Tangenten von 2,4m Lange ge- zogen, welche mit einander einen Winkel von 32o 31' 13" bilden. Wie weit ist der Punkt vom Mittel- pu^kte des Kreises entfernt, wie gross ist der Flacheninhalt desselben und wie lang ist die zu dem Punkte gehorige Polare? — 4. In einen gegebenen Kreis ein Yiereck zu zeichnen, in welchem ein Winkel =aR und ausserdem bekannt sind der Umfang des Yiereckes =S und die Differenz der den Rechten einschliessenden Seiten a—b=u. V. Themata, welche von den ScMlern der vier olberen Classen bearlieitet worden sindo a. Im Deutsche n. I. Prima gymn. 1. a. Selbst ist der Mann. b. Das Mittelalter, eine sternhelle Nacht. c. Ueber den Gebrauch der Bilder in rednerischer Darstellung. — 2. Studia rebus adversis solatium ac perfugium praebent. — 3. a. Die Sprache, ein Mittel zur Vergeistigung und zur Versinnlichung. b, Das Verbum, als Haupt- wort der Sprache. c. Ist die Moral oder das Vergniigen der Zweck der Kunst? — 4. a. Das Ver- haltniss der 3 olynthischen Reden zu einander. b Beweis desSatzes: „Oft ist es schwieriger das Er- worbene zu bewahren, als zu erwerben.44 c Wie schildert Demosthenes in den olynthischen Reden sein Volk? — 5. Welche Umstande ermoglichten dem Philipp die Unierwerfung Griechenlands? — 6. a. Zu welchem Zwecke erwahnt Demosthenes in seiner Rede mql etQijvrig den Scbauspieler Neop- tolemos? b. Welche Nachtheile schloss der Friede des Philocrates fiir Athen ein? c. Wesshalb warnt Demosthenes den Frieden des Philocrates zu brechen? d. Ueber die sogenannte ionische Zerdehnung. e. Welche Vortheile gewahrt das gesellige Leb,en? — 7. Der Segen der Arbeit. — 8. a. Was heisst Studium der Geschichte der deutschen Nationalliteratur? b. Wie konnte die Thiersage entstehen? c. Welchen Einfluss hatte die Einfiihrung des Christenthums auf die deutsche Nationalliteratur? — 9. Zur Antigone des Sophokles: a. Welcher Kunstmittel bedient sich Sophokles, um den Wachter zu charakterisiren ? b. Welche Bedeutung hat die Peripetiescene? c. Die Schuld der Antigone. d. Warum heisst das Stuck Antigone und nicht Kreon? e. Die Einheit der Handlung des Stiickes. f. Worin liegt das eigentlich Tragische des Stiickes? g. Character der Antigone, h. Character des Kreon. i. Welchen Rollen fallen die Verse 572—576 zu? k. Welches ist der sittliche Grundgedanke des Stiickes? 1. Stehen die Klagen der Antigone im Einklang mit ihrem sonstigen Character? 2. Secunda gymn. 1. Welches Gemalde stellt die Handlung in Schiller^s Taucher am vollstandigsten dar? — 2. Drei Kiele kenn' ich, die gewaltig sind! Riickert. — 3. a. Welche Eigenschaft ergiebt sich aus dem ersten Acte der „Minna von Barnhelm" als Grundzug von Tellheim^s Character? b. Uebersetzung aus Plutarch: Agis cap. 1.2. — 4, a. Wodurch erweckt Shakespeare unser Mitleid fiir Richard III?SW b. Gang der Handlung in Gothe's Iphigenie. — 5. Metrische Uebesetzung von Homer's Odyssee. Lib. XI., V. 100—137. — 6. a. Odysseus im Todtenreiche. b. Inhalt des sechsten Gesanges von Hermann und Dorothea. — 7. Inwiefern ist die Kenntniss der Edda zura Yerstandniss des Nibelungenliedes nothwendig? — 8. Herodofs Leben. — 9. Metrische Uebersetzung von Homer's Odyssee. Lib. XIV. V. 122—147. — 10. a. Der Mensch erkennt sich nur im Menschen, und, Das Leben lehret jeden^ was er sei. Tasso. b. Der Segen der Arbeit. — 11. Inhalt und Gedankengang des zweiten Chorgesanges von SchillerV ,,Braut von Messina." 3. Prima reaiis. 1. Inwiefern ist Hermann in Gothes Idyll H u. Dor. ein Reprasentant der hervorragendsten deutschen Tugenden? — 2. Urtheilt die Mitweit oder die Nachwelt gerechter iiber die Verdienste grosser Manner? — 3. Euch, ihr Gotter, gehort derKaufmann; Giiter zu suchen — Geht er, doch an sein Schiff heftet das Gute sich an< (Schiller). — 4. Warum durfte der bildende Kiinstler den Lao- coon nicht schreiend darstelien? (Klassenarbeit) — 5. Welche Scene im neunten Gesange von Gothes Hermann und Dorothea eignet sich am meisten fur die maJerische Darstellung und wie wiirde diese anzuordnen sein? — 6. Die Riickkehr zur Heimath. Poetischer Versuch. 4. Secunda reaiis. 1. a. Der Fortschritt der Handlung in den einzelnen Aufziigen der Lessing'schen Minna von Barnhelm. b. Die Vorfabel in Schiller's Kampf mit dem Drachen. — 2 a Der Character Tellheim^s in Lessing's Minna von Barnhelm. b. Der Character des Ritters in Schiller's Kampf mit dem Drachen. — 3. a. Welche Momente wirken fordernd, welche hemmend auf den Fortschritt der Handlung in Lessing's Minna von Barnhelm ein? b. Die Mittel, Zeit zur Arbeit zu gewinnen. (Klassenaufsatz). — 4. Der Character des Wirthes im ersten Gesange von G6the's Hermann und Dorothea. — 5. a. Ver- gleichende Characteristik des Wirthes in Lessing's Minna von Barnhelm und in Gothe's Hermann und Dorothea. b Parallele zwischen dem Jiingling in Schiller's Taucher und dem Ritter im Kampf mit dem Drachen. — 6. a. Warum erscheint uns der Apotheker in Gothe's Hermann und Dorothea trotz seiner Schwachen nicht verachtlich? b. Der Character des Pfarrers in Voss' Luise — 7. Welche Ver- dienste hat sich der grosse Kurfiirst um den preussischen Staat erworben? — 8. a Der Schiiler, wie er sein soll b. Parallele zwischen dem Taucher und dem Handschuh von Schiller. (Klassenaufsatz). 9. Die Glocke in ihren Beziehungen zum menschlichen Leben. — 10 Die Annehmlichkeiten und die Schattenseiten des Landlebens, — 11. Die Segnungen des Ackerbaus nach Schiller's eleusischem Fest( — 12. Der Zusammenhang des Prologs der schillerschen Jungfrau von Orleans mit dem Stiicke selbst. — 13. Ein historischer Stoft in poetischer Bearbeitung. b* ImLateinischen, I. Prima gyrrm. 1. Muti instar esse, qui scribere nesciat, qui legere, surdi. — 2, Cum in senatu ageretur de sociis Catilinae, uter rectius censuerit C. Julius Caesar an M. Porcius Cato. — 3. Nulla vis unquam suscepta est in libera republica non contra rempublicam. — 4. Deterior fit qui accipit et ad idem exspectandum paratior. — 5 Homines ad deos nulla re propius accedunt quam salutem hominibus dando. — 6. Judicatur vita Epaminondae, quae est apud Cornelium Nepotem. — 7. Hortensius dissuadet rogationem Gabinii. — 8 Quo suo merito Qu Fabius Maximus clipeus, gladius Romae M. Marcellus sit appellatus. — 9. Otia dant vitia! 2. Secunda gymn. 1. Quibus de causis et quo eventu Caesar in Germaniam invaserit. — 2. Timoleon quomodo de rebus Syracusanis meruerit, ostendatur. — 3. Quibus rebus Cicero adductus videatur esse, ut causam 5. Roscii reciperet. — 4. P. Ovidii Nasonis vita. c* I 11) Franzosischen. Prima realis. 1. La guerre de la liberte en 1813. — 2 La conquete de 1'Angleterre par les Normands. — 3. La guerre de la succession d'Espagne. — 4. Charlemagne. (Klassenarbeit). — 5. Alexandre le Grand. d* I m E n g 1 i s c h e n. Prima realis. 1. Voriibungen. — 2u. 3. Paraphrase ofthe first ten chapters in the Conspiracy of Catiline by Sallustius. 4. Essay on „the Hostage" by Schiller. — 5. On the life of Henry IV, emperor of Germany.38 VI. Verfiigungen des Konigl. Provinzialschul-Collegiums. 1874. 9. Juni: Empfohlen: Alex. Conze: Die Heroen-u. Gottergestalfcen der griechischen Kunst. Wien 1874, undDenkmaler der Baukunst, herausgegeben von Studirenden der Konigl. Bau-Academie zu Berlin. 1. Juli: Das Werk: Friedrich Wilhelm III. und seine Sohne Konig Friedrich Wilhelm IV. u. Kaiser und Konig Wilhelm I., drei Lebensskizzen nebst einer Stammtafel und Kunstbeilagen, von Graf v. Stillfried wird empfohlen. 10. October: Die Einfuhrung des Hiilfsbuchs fiir den Religionsunterricht von Noack und des Leitfadens fiir den geograph. Unterricht von Seydlitz in Realprima und Realsecunda wird genehmigt. 17. November: Die nach Bediirfniss zu bewirkende allmahliche Einfiihrung der franzos. Grammatik von Beneke wird genehmigt. 4. December: Ein Bericht wird erfordert iiber die geschichtliche Entwicklung der Gymnasialbibliothek, sowie eine statistische Charaeteristik derselben, mit Angabe der wichtigen und seltenen Drucke und vollstandiger Aufzahlung und gedrangter Beschreibung der Handschriften. Dieser Bericht istin einem dernachsten Programme oder in einer Zeitschrift zu veroffentlichen. 11. December: Mittheilung der Statuten der CharlottenBtiftung deren wesentlicher Inhalt fol- , gender ist: 1. Die Charlottenstiftung fiir Philologie gegriindet 1871 zu Livorno von Frau Wittwe Charlotte Stiepel hat ihren Sitz und Gerichtstand zu Berlin und zum Curator den jedesmaligen Kanzler des deutschen Reiches. 2. Der Zweck ist: die Forderung junger, dem deutschen Reiche angehoriger Philologen, welche die Universitatsstudien vollendet und den phil, Doctorgrad erlangt oder die Priifung fiir das hohere Schulaint bestanden haben, aber zur Zeit ihrer Bewerbung noch ohne feste amtliche Anstellung sind. 3. Die wissen- schaftliche Leitung der Sfciftung steht der preussischen Academie der Wissenschaften zu, welche durch eine standige Commission die Aufgaben bestimmt und die eingelieferten Ar- beiten priift. In jedem vierten Jahre macht die Academie die Preisaufgabe Anfang Juli, am sogenannten Leibnitztage, bekannt, und sind die Arbeiten bis zum 1. Marz des folgenden Jahres einzuliefern, an dessen Leibnitztage das Stipendium, welches in dem vierjahrigen Genusse der Zinsen 47a o/0 von 10,000 Thlr. besteht, der als des Preises wiirdig befundenen Arbeit zuerkaunt wird. Erhalt keine Arbeit den Preis, so wird eine neue Aufgabe gestellt oder die ungeloste wiederholt. 1875. 2. Januar. Ferienordnung: Osterf. 21. Marz bis 4. April, Pfingstf. 15. bis 19. Mai, Sommerf. 4. Juli bis 1. August, Herbstf. 26. September bis 10. October, Weihnachts£ 23. December bis 5. Januar 1876. 4. Januar. Der Director wird aufgefordert, in seinen Kreisen zur Forderung des Markischen Pro- vinzial-Museums dadurch mitzuwirken, dass er die Kenntniss von demselben zu ver- breiten und anzuregen sich bemiiht. Den Besitzern kann, wenn Schenkung nicht thunlich, ihr Eigenthumsrecht gewahrt bleiben. 18. Januar. Es sind 378 Exemplare des Programms an das Kgl. Prov.-Schulcollegium einzusenden. 22. Januar. Es sind 180 Exemplare des Programms an die Geheime Registratur des Kgl. Ministeriums der Geistlichen u. s. w. Angelegenheiten einzusenden. VII. Chronik der Anstalt. 18 74. 31. Marz. Der Magistrat, das Biireau der Stadtverordnetenversammlung und der Director iiberreichen dem aus dem Amte scheidenden Prorector Niemann den von Sr. Majestat verliehenen rothen Adlerorden und als dem Manne, der sich auch iiber die Grenzen seines Amtes hinaus durch alle Wandlungen der Zeiten als ein guter Biirger bewahrt habe, den Ehrenbiirger- Brief der Stadt Guben.m 13. April. Eroffnung des Sommersemesters mit 353 Gymnasiasten, 101 Realschiilern und 164 Yor- schulern, zusammen 618 Schulern. 24, April. Lehrer und Schuler nehmen gemeinschaftlich das heilige Abendmahl. 30. Mai. Vereidigung des ord. Lehrers Herrn Helm. 25. Juni. Yereidigung des ord. Lehrers Herrn Dr. Fengler. 2. Seplember. Sedan-Feier. 7 Uhr Festgottesdienst in der Hanptkirche. 8!/a Uhr Festrede, vom Herrn G.-L. Zabel in der Aula gehalten. Von 11 Uhr ab nehmen die Schiiler an der Feier der Einweihung des DenkmaJs theil, welehes zum Gedachtniss der im letzten Kriege o-efallenen Soldaten aus der Stadt und dem Kreise errichtet worden ist. 10. u. U. September. Abiturientenpriifung unter Vorsitz des Herrn Prov.-Schulrath Dr. Gandiiier. 30. September. Herr Pastor primarius Schneller legt sein Amt als Kgl. stellvertretender Priifungs- Commissarius nieder. 2. October. Der am 29. September verstorbene Vorschiiler Richard Schnaubert wird bestattet. 12. October. Eroffnung des Wintersemesters mit 334 Gymnasiasten, 105 Realschiilern und 171 Vor- schiilern, und der Real-Prima mit 4 Schiilern. 23. October. Abendmahlsfeier. 1875. 3. u. 4. Marz. Miindliche Priifung der Abiturienten unter Vorsitz des Herrn Provjnzial-Schulraths Dr. Gandtner. Herr Landratli Graf von Reventlou fungirt zum erstlh Male als stell- vertretender Kgl. Priifungscommissarius. 19. Marz. Oeffentliche Priifung und Vorfeier des Allerhochsten Geburtstags. Die Festrede halt Herr G.-L. Helm. Eritlassung der Abiturienten. VIII. Wohlthatigkeit. 1. Der Verein zur Unterstiitzung armer Gymnasiasten des Regierungsbezirks Frankfurt hat an 5 Schiiler der beiden oberen Klasseji 79 Thaler verliehen, wovon 5073 Thlr. hier am Orte aufgebracht worden waren. 2. Aus der Wilke-Jackeschky-Schemerschen Stiftung sind an drei Realschiiler je 9 Thaler gezahlt worden und an einen vierten 4Va Thlr. vom kleinen Stipendium. 3. Aus der Schubertfschen Stiftung sind einige Schiiler mit Biichern beschenkt worden. IX. Vermehrung der Bibliotheken und Sammlungen. Lehrerbibliothek. Von Ostern 1873 — 74 (Bibl. Dr. Schulze) Fortsetzung: Schulthess, Ge~ schichtskalender. v. Kloden, Erdkunde. Peschel, Yolkerkunde. Helmert, die kleinsten Quadrate. Zoilner, Ehotometrische Messungen. Madler, Geschichte der Himmelskunde. Hackel, natiirliche Schopfungsgeschichte. ie Fortsetzungen des Centralbl. f. d. Unterrichtsverwaltung, des litter. Centralbl., der Berlin. Zeitschr. f. d. Gymn.-Wesen, der Leipz. Jahrb. f. Philol. und Padag. mit Supplem., der histor. Zeitschr. von Sybel, der mathem. Zeitschr. von Hoffmann, der Poggendorlfschen Annalen, der Monatsblatter von Troschel. Geschenke: (Yergl. Progr. 1874 S. 35.) Yon der Oberlaus. Gesellsch. der Wissensch.: Lausitz. Magaz. Bd. 50; von Frau Posthalter Benemann: der HomamVsche Atlas von 1747; von Herrn Buchhandler Konig: Wie§e, das hohere Schulwesen in Preussen II. ; von Herrn Oberl. Richter ca. 300 Schriften, z. Th. Dissertationen, aus dem Gebiet der Padag., Geschichte und der klassischen Litteratur. — Zur Litteratura gymnasii: Kerber, Reimnitz — ein Lebensbild, von Herrn Cand. phil. Kerber; Reimnitz, Yortrag iiber Gothe, von Herrn Buchhdlr. Berger; Dr. Kuntzemiiller, Dissertation iiber Nithard's Geschichtswerk, vomYerf.; Hoffmann, zur Beurtheilung des Demosthenes, Auschn. III. vom Verf.; J. Franck, geistliche Lieder, Auswahl von Pasig, und Langbecker, Joh. Cruger's von Gross-Breesen Choralmelodien, von Dr. Jentsch; 4 seltene Gub. Prqgr. v. Herrn G.-L. Zabel; Bottiger, Gub. Progr. von 1787, v. Prim. Th. Gallasch; Poppo, die Wahrheit zur Gottseligkeit, Predigten, Gub. 1762, vom Realtert. Rohde. — Von Ostern 1874 — 7 5 (Bibl. Dr. Jentsch): ausser den Fortsetzungen einer Zahl von Werken und der obigen Zeitschr.: Schuppe, aas menschliclie Denken. Wiese, das hohere Schulwesen in Preussen III. 1040 Benecke, Worterb. zu Hartm. Iwein. Murner's Ulenspiegel von Lappenberg. Danzel und Guhrauer, Les- sings Leben und Werke. Blass, att. Beredsamk. If. Aristophan. ed. Inverriizi. Horat. ree. Keller et Holder. Arndt, Sehrifttafeln. Die von der Shakespeare-Gesellschaft berichtigteUebersetzung der Dramen v. Shakespeare. Chamber, Cylopaedia of engl. litterat. Littre, dictionn. frang. Niebuhr, rom. Geschichte. Mittheil. des histor. Vereins zu Frankfurt a. 0. 1874. Allgemeine deutsche Biographie von Liliencron und Wegele. Tait und Thomson, theoret. Physik. Amtl. Bericht iiber die Wiener Weltaustellung. Philologus 1874 f. Geschenke: Von den Konigl. Aufsichtsbehorden: Zeitschr. fiir deutsch. Alterth. und Crelle- Borchardt's Journ. Forts., Hirsch, Scriptt. rerr. Pruss. Y. Vorri Konigl. Haupt-Staats-Arcliive 3 Werke von Klempin und Kratz zur pommerschen Geschichte. Von der Laus. Gesellsch. der Wissensch. Laus. Magazin Bd. 51. Von Herrn Dr. Matthias 27 Bde. theol. und philosoph. Inhalts. Yon Herrn Oberforster Scheuer- manr ,ein beglaubigtes Manuscript Th. K6rner's aus seinen Jugendjahren mit einer Locke des Dichters. Von Herrn Weltin Augustini opera, Argentin. ap. M. Flach 1489 und 3 andere Schriften. Einzelne Werke von den Herren Stadrath Flach, Prof. Friedrich, Chem. F. Geissler, Pred. Gruber, Dr. Hoffmann, Dr. Jentsch, 0. Knoblauch, Buchhdl. Konig, Dr. Richter, G.-L. Roch u. Zabel und den Scliiilern der Anstalt Dams, Th. Gal- lasch, Hettwer, Deod. Schmidt, Sehm. — Zur Litteratura gymnasii:' Schriften von Bottiger, Reimnitz, Graser, Sausse, Schmelzer von den Herren Berger, Gallasch, Genz, HamdorlT, Jentsch; von den Herren Dr. Genz und Dr. Dietrich ihre Inauguraldissertationen; altere und seltene Progr. der Anstalt von den Herren Primarius Schneller, Organist Roch, Buchhandler Berger und Konig und den Schtilern der Anstalt Th. Gal- lasch und 0. Flach; Manuscripte und Pergamenturkunden von den Herren G.-L. Hoffmann II., 'Weltin, Real- secundaner Schlesinger und Tertianer Schemel. Der Bericht iiber Handschriften und seltene Drucke der Bibliothek wird im nachsten Programme mitg<^feeilt werden; desgl. der iiber die Vermehrung der Schiilerbibliothek. Die Miinzsammlung ist durch reichliche Zuwendungen freundlicher Geber von 81 Nummern (96 Stiick) auf 828 Nummern (882 Stuck) gewachsen; sie enthalt eine Reihe hochst werthvoller Miinzen (z. B. 33 antike). Die Catalogisirung und Anordnung ist der dankenswerthen Thatigkeit unseres Prorectors a. D., des Herrn Oberlehrers Niemann, unter Beihiilfe einiger Collegen, besonders der Herren Dr. Jentsch und Thiede, zu verdanken. Ausser einigen Gebern, welche nicht genannt sein wollen, haben wir dankbar zu erwahnen die Herren Cand. theol. Dietrich, Dr. Felgner, Kaufm. Grattenauer, Pastor Gruber, Dr. C. Gruhn, Buchhandler Koenig, Fabrikbesitzer W. Michel, Miihlendirector Neumann, Gutsbesitzer Schmidt auf Sablath, Maurermeister Voigtmann, Frau Pastor MiinchhofF. Von den CoIIegen lieferten Beitrage ausser den oben er- wahnten 3 die Herren Dr. Schulze, Helm und HofFmann II. Die Obertertia schenkte eine schone altattische Tetradrachme. Von Schiilern, welclie sich durch Gaben betheiligten, sind zu nennen der Real - Primaner Herzberg, die Secundaner Kriebel und Sohnel, die Obertertianer Barow, Dumack, M. Lehmann L, Marx, v. MoellendorfF, Perschk, E. Schulze, Stauch, Wegener; die Untertertianer Blase, v. Busse, Diedrich, Engel- mann, Friediand, Gast, Kiihnast, v. Loschebrand, Paulig, Plaschke, Rabert, Riidiger, Schiebert, P. Schmidt, Schumann, Strobel; die Realtertianer Fendri.ch, Flach, Graefe, Hettwer, Hilland, KleofF, A. Koehler, Kutner, R. Lehmann I., v. Loschebrand, Mobius, Rohde, Schemel, Schlief, Simon I., H. Wolff II.; die Quartaner Fromm, Zeuschner, Schlief. Zur Alterthiimer-Sammlung sind hinzugekommen einige Stein- und Bronce-Alterthiimer als Geschenke v. Dr. Jentsch, Prim. Th. Gallasch, Secund. H. Sohnel, Urnen v. d. Herren Gerichtsdirector Oehler, Stadtrath Flach, Oberforster Reichert in Pforten, Dr. Jentsch, Secund. H. Sohnel. Die Sammlung besteht gegenwartig aus 96 Urnen und 30 anderen Gegenstanden. Davon sind die alten Riistungsstticke angemessen aufgestellt worden. Ueber die Vermehrung der naturwissenschaftlichenLehrmittel wird im nachsten Programm berichtet werden. Geschenkt sind eine Anzahl ausgestopfter Vogel vom Realtertianer Liersch und eine Mineraliensammlung vom Gymnasialsecundaner Scheibel. Zur Aufnahme von Vorschiilern werde ich Freitag den 2. April und von Gymnasiasten Sonnabend den 3. April von 9 Ms 12 Uhr im Conferenzsaale des Gymnasiums bereit sein. Beizubringen ist ein Impfschein und fur Knaben iiber 12 Jahre ein Zeugniss iiber erfolgte zweite Impfung. IHPtogler*This book is a preservation facsimile produced for the Uriiversity of Illinois, Urbana-Champaign. It is made in compliance with copyright law and produced on acid-free archival 60# book weight paper which meets the requirements of ANSI/NISO Z39.48-1992 (permanence ofpaper). Preservation facsimile printing and binding ' by Northern Micrographics Brookhaven Bindery La Crosse, Wisconsin 2014