-NRLF . . University of California. FT -rui-- c cm, c r z '''-' /( ' ^ . . ", t id ' Vr ^Slfj-! efi r s-r~~^~ / ? t P -> * fc '/;':! Z M .S s x&f&f*' r -*> ^ -- v . J x?*?^ ? .. ' ., "" . $**?'. 1 \ -'tv -i '^ '^ ^ "1 i ' '" ' ' r ' ^' "' - '''''' ^ * '-> - ) * ^< ~'s~ ^ L^ "i" 9 ' 1 -^ ^ ^ e ^ | -. ' ;* - 5 - f } ' \ g/i : 5 5 IL --" /ffl | ug ?* t , ^ -- i - S .Y si V X .> O PREPARATORY LATIN PKOSE-BOOK: CONTAINING ALL THE LATIN PROSE NECESSARY FOR ENTERING COLLEGE. References to Harkness's, Bullions & Morris's, and Andrews & Stoddard's Latin Grammars, Notes Critical and Explanatory, a Vocabulary, and a Geographical and Historical Index, BY J. H. HANSON, A.M., PBIKOIPAL 07 THE WATEliVILLE CLASSICAL INSTITUTE, TWENTY-FIRST EDITION, BOSTON: WOOLWORTH, AINSWORTH, & CO., 117 WASHINGTON STREET. 1868. Entered according to Act of Congress, in the year 1801, by J. H. HANSON in the Clerk's Office of the District Court of the District of Massachusetts. Entered according to Act of Congress, in the year 1864, by CROSBY AND AINSWORTH, in the Clerk's Office of the District Court of the District of Massachusetts. Entered according to Act of Congress, in the year 1865, by J. H. HANSON In the Clerk's Office of the District Court of the District of Massachusetts. c> PREFA THE preparation of this volume was commenced some years since in the belief that the Latin preparatory course for college, both in the variety and arrangement of the materials composing it and in the materials themselves, could be improved ; and that, by comprising in a single volume what is usually obtained from three or four, the expenses of the young student could be very considerably lessened. A desire to awaken a deeper interest in classical studies as well as to promote thoroughness in their pursuit, and to contribute something towards placing the advan- tages of a liberal education within the reach of ah 1 , is my apology, therefore, for adding another to the already numerous list of school-books. The idea which I have endeavored to keep constantly before me, is that of a drill-book ; and, in strict accordance with this idea, nothing has been introduced, whether by way of grammat- ical references, synonyms, notes, history, or geography, which it is not deemed important that the student should make himself acquainted with. The references at the foot of the page are made to the Revised Edition of Andrews and Stoddard's and to Kiihner's Latin Grammars. The former of these works is too widely known and too extensively used to need any commendation of mine : of the latter I would say, as the result of some ten years' trial and almost daily reference, that it is not so widely known nor so extensively used as it deserves to be ; and if the result of my humble effort shall be to call attention to its merits and give it a wider circulation, I shall be highly gratified. Besides giving teachers a choice in the use of grammars, it is iv PREFACE. believed that no inconsiderable advantage may be derived from consulting two so different in many respects as are these, which could not be gained from the use of one. They will be found constantly to explain and illustrate each other, and thus, by throwing light upon the classic page, to afford both teacher and pupil that kind of help which they most need. The introduction of synonyms, to any considerable extent, into a work so elementary as this, is a feature almost, if not wholly new ; and it is hoped that it may not prove unacceptable to those of my fellow-teachers especially, who are engaged in preparing young men for college. The practice of discrimi- nating between words whose general meanings are the same, or similar, cannot fail to have a most salutary influence upon men- tal development and accurate scholarship. Nearly all of this portion of the notes has been taken, without material alteration, from Doderlein's Hand-Book of Latin Synonyms. Questions on these extracts have been introduced among the references to intimate that they should be learned and recited by the pupil ; and to facilitate reviewing, and thereby secure thoroughness here, these questions are repeated throughout the work. In the preparation of the notes, my aim has been to do neither too much nor too little ; to render such assistance, and such only, as seemed to be necessary to enable the pupil, by the full exercise of his own powers, to master his task. I have not hesitated to translate, where translation was really needed, but have, in general, relied more upon the various other means of elucidating the meaning of the text, than upon this. In cases of a free translation of idiomatic expressions, a strictly literal, or more literal translation is usually added. The vocabulary, which has been compiled chiefly from Kalt- schmidt's Latin Dictionary, has been prepared with much care, and with special reference to that numerous class of scholars who wish to acquire some knowledge of Latin, but do not intend to go to college. Such are thus enabled to accomplish their object without the necessity of incurring the expense of a lexicon. But the editor is fully of the opinion that it is better for those, who contemplate a more extended classical course, to become early accustomed to the use of a PREFACE. V reason, he has thought it best, in making up the vocabulary, to omit entirely the orations. For all the rest of the text, it is hoped that it will be found amply sufficient. In regard to the text, my purpose has been to follow the latest and best recensions : the Caesar is chiefly that of Koch ; the Sallust, that of Dietsch ; the Cicero, that of the second edition of Orelli. Other excellent editions of these classics have been constantly consulted, and, in some cases, followed. The orthography is, for the most part, that of the editions of Caesar, Sallust, and Cicero, from which the text has been chiefly taken. This will account for the want of uniformity in the spelling of a few words. As to the quantity of Latin prose necessary for entering college, there is, and will, doubtless, continue to be, some differ- ence of opinion. Our colleges are not all uniform in their re- quirements. The end aimed at by all is, however, very much the same ; viz., a sufficient knowledge of the Latin language to enable the student to pursue with ease and profit the college classical course. The experience of some twenty years in this department of teaching and the preparation of some hundreds of young men for college, have convinced me that this end can be most successfully accomplished by taking the pupil over so much surface only as can be thoroughly studied. Any other course has a tendency not only to defeat this particular end, but also, by inducing loose and superficial habits of thought and study, to unfit the mind for success in all the other departments of a college course. These are substantially the views by which I have been governed in determining the quantity of text in the present volume. I think it will be found not only ample in itself, but all that can possibly be read in the time usually given to preparation for college, if the constant use of the grammar and the general thoroughness which the plan of the book sup- poses, shall be strictly carried into practice. Fewer of Cicero's orations have been introduced than are usually contained in the school editions of his Select Orations, but it is believed that more than an equivalent will be found in the thirty-five letters which have been substituted for them. These cov^~ a period of twenty years, commencing with the Vi PREFACE. year succeeding his consulship and ending with the year of his death. Besides throwing much light upon the orations and af- fording to the pupil a pleasing and interesting variety of reading- matter, these letters reveal more of the heart and true character of Rome's greatest orator, philosopher, and scholar, than any number of his orations could possibly do. These letters have been arranged in chronological order, and there has been pre- fixed to those of each year a brief history in Latin of the prin- cipal events of that year. This will aid very much in under- standing many of the allusions hi the text. I hope this slight departure from the old beaten track may prove acceptable to both teachers and scholars. In conclusion, I wish to say that very little is claimed on the score of originality. Mine has been the far humbler task to condense and arrange the materials which have been produced by others. I have had constantly before me the various editions of Caesar, Sallust, and Cicero, which are in common use in the schools of this country, and, in making the notes, have drawn freely from these and all other sources within my reach what- ever was suited to my purpose. In many instances credit has been given ; and it would have been agreeable to my views and feelings always to do this ; but it was in some cases very incon- venient, and in others quite impossible. A large portion of the notes on Cicero's letters, and all of the Roman history which is placed at the beginning of each of the years covered by these letters, have been taken without much alteration from a selection of Cicero's letters by T. K. Arnold, A. M. Besides my in- debtedness in general to those who have preceded me in this department of literary labor, I am under special obligations to the Rev. J. T. Champlin, D. D., President of Waterville College, for many very valuable suggestions. With this general statement of the plan and design of the work, and of the sources from which it has been compiled, the editor offers it to the public in the hope that it may meet with a favorable reception, and prove useful in promoting the true interests of sound learning. POKTLAND, November 3, 1860. PREFACE TO THE FOURTH EDITION, A DESIRE has been expressed by many teachers, that the Vocabulary might be made to cover the Orations, as well as the other portions of the text, so that the whole volume might be studied without the aid of a Lexicon. To gratify this desire, an Appendix has been added at the end of the volume, containing all the words of the text which are not found hi the Vocabulary. PEEFACE TO THE ELEVENTH EDITION. AN extensive correspondence with classical teachers of high rank in different parts of the country has resulted in a New Edition of the Preparatory Latin Prose Book, containing several additions and changes, which, it is hoped, may be re- garded as improvements. At the suggestion of W. J. Rolfe, A. M., Principal of the High School in Cambridge, Massachusetts, and many other teachers, who discard the Latin Reader because it is not clas- sical Latin, ten pages of short and easy extracts from the first four books of Caesar have been added at the beginning. It is believed that the thorough mastery of these extracts and of the portions of the Grammar referred to in them will render the transition from the Latin Grammar or Latin Lessons to the portions of the book which follow sufficiently gradual and easy. Four Orations have been added at the end of the volume, making ten in all. This will be deemed by many an unneces- sary addition; but the book, having been adopted for the English Department of the Cambridge High School, has been enlarged at the request of the Principal of that School (and that of other teachers who prepare their pupils specially for Harvard College), that it may be used in the Classical De- PREFACE. ix partment also. With this addition, it contains the maximum amount required for admission to Harvard College ; for the University Professor of Latin in that College expressly says, that " the Catiline of Sallust shall be counted as an equivalent for the last three books of Caesar de Bello Gallico." The text of these Orations is mainly that of Orelli's Second Edition ; and many of the notes are from the excellent Com- mentary of George Long, A. M. It has not been thought best to provide any vocabulary for the four added Orations; and the Appendix contained in this and former Editions will, at no distant day, be incorpo- rated with the Vocabulary, unless the general opinion of those teachers best qualified to judge shall be found to favor its entire omission. The body of the work has not been at all changed. This Edition, therefore, may be used with former ones without inconvenience. PORTLAND, May, 1864. PREFACE TO THE THIRTEENTH EDITION. THE suspension of the publication of Kuhner's Latin Grammar having rendered that portion of the grammatical references in this volume, which was originally made to that Grammar, useless/ they have been removed, and parallel references to the new Latin Gram- mar of Professor Harkness substituted for them. The author considers himself most fortunate in being able thus early to avail himself of a substitute for Kiihner which is so rapidly winning popular favor, and which is, in his opinion, far superior to any of its predecessors. WATEKVILLB, July, 1866. PREFACE TO THE TWENTY-FIRST EDITION. IN addition to the grammatical references found in previous edi- tions of this work, parallel references to the excellent Latin Gram- mar of Bullions & Morris have been inserted. In the careful and thorough examination of this Grammar made by the author while preparing the copy for this edition, he has been very favorably im- pressed by its merits, and hopes his labors may prove acceptable to those teachers who prefer this to other Grammars. The order of the references to the three Grammars is uniformly Harkness, Bullions & Morris, Andrews & Stoddard ; and they may be readily distinguished from each other by the kind of figure em- ployed for each, this being nearly the same as that used to number the sections in the respective Grammars. Besides, the semicolon is employed to separate the references to the different Grammars, while the comma separates the references to the same Grammar, in case there are more than one. , April, 1868. CONTENTS. REFERENCES TO THE PASSAGES FROM WHICH THE ECLOGAE ClCERONIANAE ARE TAKEN xi TABLE OF CICERO'S LIFE xii TABLE OF CJSSAR'S LIFE . . . . . . . xv ECLOGAE CAESARIANAE ....... 1 ECLOGAE CICERONIAN^: 11 C. JULII CAESARIS COMMENTARII DE BELLO GALLICO. LIBRI IV 39 C. SALLUSTII CRISPI CATILINA 137 M. TULLII ClCERONIS OfiATIONES. 1. IN L. CATILINAM ORATIO PRIM A HABIT A IN SENATU 184 2. IN L. CATILINAM ORATIO SECUNDA AD QUIRITES 199 3. IN L. CATILINAM ORATIO TERTIA AD QUIRITES 212 4. IN L. CATILINAM ORATIO QUARTA HABITA IN SENATU 226 5. ORATIO PRO LEGE MANILLA. AD QUIRITES . . 238 6. PRO A. LICLNIO ARCHIA POETA ORATIO AD JUDICES 266 CICERONIS EPISTOLAE XXXV. 281 LIST OF ABBREVIATIONS 336 NOTES 337 LATIN-ENGLISH VOCABULARY 613 GEOGRAPHICAL AND HISTORICAL INDEX . . . .746 M. TULLII CICERONIS ORATIONES. 1. PRO M. MARCELLO, IN SENATU AD C. CAESAREM 779 2. PRO Q. LIGARIO, AD C. CAESAREM . . .789 3. PRO KEGE DEIOTARO APUD CAIUM CAESAREM ORATIO 800 4. PRO T. ANNIO MILONE ORATIO AD JUDICES . 814 NOTES . 849 X -^J> 'UNIVERSITY REFERENCES TO THE PLACES FROM WHICH THE PASSAGES IN THE ECLOGUE CICERONIAN.E ARE TAKEN. Narrations. I De Senect 18. II. De Or. ii. 68. III. Tusc. Disp. i. 47. IV. De Or. i. 61 . V. De Or. iii. 56. VI. De Fin. ii. 30. VII. a. De Senect 7. VIII. a. Acad. Qusest. iv. I, De Fin. ii. 32; b. De Or. ii. 74; c. De Araicit. 12. IX. De Off. iii. 11. X. De Senect. 17. XL a. Tusc. Disp. v. 12; 6. i. 43; c. v. 32; d. v. 108; e. Acad. Qusest. i. 4 ; /. Tusc. Disp. v. 34. XII. De Off. iii. 22. XIII. Tusc. Disp. v. 7. XIV. Tusc. Disp. v. 34. XV. De Off. iii. 26, 27. XVI. Tusc. Disp. v. 21. XVII. a. Tusc. Disp. v. 42; 6. i. 42; c. v. 34. XVIII. Tusc. Disp. ii. 25. XIX. De Inv. ii. 4. XX. Tusc. Disp. v. 23. XXL Brut. 80, 90, 91. Maxims. 1. Ad Attic, xii. 28. 2. xii. 5. 3. De Fin. ii. 46. 4. De Fin. v. 24. 5. Orat. 34. 6. Ad Attic, iv. 13. 7. De Nat. Deor. i. 44. 10. De Nat Deor. ii. 66. 11. Tusc. Disp. i. 29. 12. De Orat. ii. 44. 13. De Off. i. 26. 14. De Off. i. 43. 15. De Fin. v. 16. 16. Ad Fam. v. 7. 17. Tusc. Disp. iv. 26. 19. Pro Arch. 7. 20. Tusc. Disp. ii. 5. 21. De Orat. i. 25. 22. i. 15. 23. Acad. Qusest. ir. 41. Descriptions. XXIII. Verr. ii. 2, 1. XXIV. De Senect. 15. - XXV De Dir. ii. 27, 28. XXVI. a. De Inv. i. 1 ; b- De Orat. i. 8. XXVII. a. De Nat. Deor. ii. 2 ; b De Legg. i. 8 ; c. De Nat. Deor. i. 32 ; d. iii. 39 ; e. ii. 22 ; / De Legg. ii. 7 ; g. De Nat. Deor. ii. 28. XXVIII. De Senect. 23. TABLE OF CICERO'S LIFE. B.C. 106 A.U.C. 648 Age of Cicero. 89 665 17 88 666 18 81 673 25 80 674 26 79 675 27 78 676 28 77 67-7 29 MARCUS TULLIUS CICERO was born at Arpimim on the 3d of January, in the consulship of M. Ser- vilius Caepio and C. Atillius Serranus, and was thus a few months older than Pompey, who was born on the last day of September in the same year, and six years older than Caesar, who was born B. C. 100. He was removed by his father at an early age to Rome, where he received instruction from some of the most celebrated rhetoricians and philosophers of his time, and particularly from the poet Archias. After he had assumed the toga, he studied law under Q. Mucius Scaevola, the Augur, and subse- quently under the pontifex of the same name. Served under Pompeius Strabo, the father of the great Pompey, in the Marsic war, and was present when Sulla captured the Samnite camp before Nola. Heard Philo and Molo at Rome. Made his first appearance as an advocate, delivered his speech Pro Quinctio. Defended Sextius Roscius, who had been accused of parricide. Went to Athens, and received instruction from An- tiochus of Ascalon, a philosopher of the old Acade- my, and from Phsedrus and Zeno of the Epicurean school. Visited Asia Minor, and heard Molo at Rhodes. Returned to Rome : married Terentia : was engaged in pleading causes. TABLE OF CICERO'S LIFE. J.C.lA.U.CJCi?l 079 680 684 685 688 689 691 692 695 696 697 698 699 700 702 31 32 36 37 40 41 43 44 47 48 49 50 51 52 54 Quaestor in Sicily. Returned to Rome. Accused Verres. Praetor. Spoke in favor of the Manilian law, by which the command of the war against Mithridates was transferred to Pompey. Defended Cluentius. Be- trothed his daughter Tullia, who could not have been more than ten years old, to C. Piso Frugi. Declined the government of a province in order to devote his energies to the attainment of the con- sulsKip. Consul with C. Antonius. Suppressed Catiline's con- spiracy. Opposed the Agrarian law, which had been proposed by Rullus. Defended C. Calpurnius Piso, who had been consul B. C. 67, and L. Murena, the consul elect. Defended P. Sulla, who was implicated in the crimes of Catiline, but was screened from punishment by the aristocratical party. Defended L. Flaccus, who had been praetor in the consulship of Cicero, and who was accused of ex- tortion in the province of Asia. Ciceio went into exile towards the end of March. He first proceeded to Brundisium, crossed over to Dyrrhachium, and thence went to Thessalonica, but returned to Dyrrhachium towards the close of the year. Recalled from exile. Defended Sextius, who had been instrumental in his restoration from banishment. Attacked, in a speech in the senate, Vatinius, who had been one of the chief witnesses against Sextius. Attacked Piso, who had been consul at the time of his exile. Composed his work De Oratore, in three books. Defended Plancius, who had received him in his exile, and was now accused of bribery. Composed his work De Republic^ in six books. Defended Milo, who was accused of the murder of XVI B.C. A.U.C. fed 51 703 55 49 705 57 48 706 58 47 707 59 46 708 60 45 709 Gl 44 710 62 43 711 63 TABLE OF CICERO'3 LIFE. Clodius, and about the same time wrote his treatise De Leyibus. Appointed against his consent to the government of Cilicia. Returned to Home on the 4th of January. The senate had just passed a decree that Caesar should dismiss his army; but on the rapid approach of Caesar towards Rome, the consuls fled from the city, accompanied by Cicero and the chief men of the aristocracy, with the view of defending the southern part of Italy. Cicero undertook to defend the coast south of Formiae and the country around Capua, but, repenting of his resolution, made terms with Caesar. He changed his mind again, and in the early part of June quitted Italy to join Pompey in Greece. After the battle of Pharsalia, at which he was not pres- ent, he returned to Brundisium, where he remained till the arrival of Caesar in Italy in September, B. C. 47. Met Caesar at Brundisium, and afterwards proceeded to Rome. Wrote his dialogue on famous orators, called Brutus. Spoke in defence of M. Marceilus and Q. Ligarius. Divorced his wife Terentia: married a young ward, named Publilia : lost his daughter Tullia. He com- pleted in this year his Academicae Quaestiones, his treatise De Finibw, and his Orator. Spoke in de- fence of Deiotarus, king of Galatia, who had in- curred the resentment of Caesar by his support of the Pompeian party. Composed many philosophical works : the Tusculanae Disputationes, the De Natura Deorum, the De Dim- natione, the De Senecule, and the De Officiis. After the assassination of Caesar on the 15th of March, Cicero retired from Rome for a short time, but returned in the beginning of September, and de- livered his first Philippic against Antony. Assassinated by command of Antony, on the 7th of December. TABLE OF CJESAR'S LIFE. B.C. 100 A.UC. 654 87 667 13 86 668 14 84 670 16 83 671 17 82 672 18 81 673 19 80 674 20 73, 676 22 CAIUS JULIUS CAESAR, the dictator, son of C. Julias Caesar and Aurelia, was born on the 12th of July, B. C. 100, in the consulship of C. Marius (VI.) and L. Valerius Flaccus, and was consequently six years younger than Pompey and Cicero. He was closely connected with the popular party by the marriage of his aunt Julia with the great Marius. Elected to the dignity of flamen dialis, or priest of Jupiter, through the influence of his uncle Marios. Death of C. Marius. His father, who had been praetor, died at Pisae. Married Cornelia, the daughter of L. Cinna, one of the chief opponents of Sulla. He had previously been married to one Cossutia, a wealthy heiress, whom he divorced in order to marry China's daugh- ter. This open declaration in 'favor of the popular party so provoked the anger of Sulla, that he Commanded him to divorce Cornelia, which he re- fused to do. He was consequently proscribed, and deprived of his priesthood, his wife's dower, and his own fortune. Pardoned by Sulla. Went to Asia, where he served his first campaign under M. Minueius Thermus, who was engaged in the siege of Mytilene. Sent by Thermus to Nicomedes III. in Bithynia to fetch his fleet. Took part in the capture of Mytilene, and was re- warded Avith a civic crown for saving the life of a fellow-soldier. Served under P. Sulpicius, in Cilicia; but in the XVI 11 B.C 77 76 74 70 68 67 66 65 Age of I A.U.C Caesar. 677 678 680 684 686 687 688 689 23 24 26 30 32 33 34 35 TABLE OF CAESAR'S LIFE. early part of the campaign, on the death of Sulla, he returned to Rome. Accused Cn. Dolabella, who was of Sulla's party and had been consul in B. C. 81, of extortion in his province of Macedonia. He gained great fame by this prosecution, and showed that he had powers of oratory which bid fair to place him among the first speakers at Rome. Accused C. Antonius, who was afterwards consul, in B. C. 63, with Cicero, of extortion in Greece. Tc perfect himself still more in oratory, he went to Rhodes to study under Molo, who was also one of Cicero's teachers : on the voyage was captured by pirates off Miletus ; obtained his liberty by the payment of fifty talents, manned some Milesian vessels, overpowered the pirates, and shortly after- wards crucified them. Crossed into Asia, and engaged in the Mithridatic war : was elected pontiff in the place of C. Aurelius Cotta, his uncle, and in consequence returned to ^lome. Was made military tribune. Assisted Pompey in carrying the Aurelian law : also the Plotian law, by which the followers of Marius, who had been exiled by Sulla, were recalled. Quaestor. Lost his aunt Julia, the widow of Marius, and his own wife Cornelia. Went into Further Spain. Returned to Rome: married Pompeia, the daughter of Q. Pompeius Rufus and Cornelia, the daughter of Sulla. Supported the proposal of the tribune Gabinius for conferring upon Pompey the com- mand of the war against the pirates with unlimited powers : was elected one of the superintendents of the Appian Way. Supported, along with Cicero, the Manilian law, by which the Mithridatic war was committed to Pom- pey. Curule ^Edile with M. Bibulus : furnished public games surpassing in magnificence all that had preceded them : restored the statues of Marius. TABLE OF CESAR'S LIFE. XIX B.C 64 A.U.C. 690 IT 63 691 37 62 692 38 61 693 39 60 694 40 59 695 41 58 696 42 57 697 43 56 698 44 i Appointed judex qusestionis in trials for murder. Supported the Agrarian law of P. Servilius Rullus, which Cicero spoke against on the first day of his consulship : instigated an accusation for treason against C. Rabirius, an aged senator, whom Cicero defended in the speech Pro C. Rabirio ; also an accusation against C. Piso, who was consul in B. C. 6 7, for executing unjustly a Transpadane Gaul : was chosen pontifex maximus. Praetor. Divorced Pompeia. Propraetor of Further Spain. Subdued the moun- tainous tribes of Lusitania, and took Brigantium, a town in the country of the Galheci. Was salut- ed as Iniperator by his soldiers, and honored by the senate with a public thanksgiving. Returned to Rome : claimed a triumph, but relin- quished it to become a candidate for the consulship. Was successful, and after his election, probably, entered into that coalition with Pompey and Cras- sus, usually known as the first triumvirate. Consul along with M. Bibulus, who had been his col- league in the aedileship. Gave his daughter Julia in marriage to Pompey. Married Calpurnia, the daughter of L. Piso, who was consul in the follow- ing year. Obtained the provinces of Cisalpine Gaul and Elyricuui with three legions for five years ; and the senate afterwards added the prov- ince of Transalpine Gaul with another legion for five years. Proconsul of Gaul and Elyricum. Conquered the Helvetians, and totally defeated Ariovistus, the King of the Germans. Belgic war. Compelled the Suessiones, Bellovaci, Ambiani, and other Belgic tribes to submit: con- quered the Nervii, with a loss of 60,000 men. Sub- jugation of the Veneti, Unelli, and other Armoric states. Thanksgiving at Rome of fifteen days. Reconquered the Veneti and other Armoric states, who had revolted, reduced to subjection the greater part of the Aquitanian tribes, and marched against TABLE OF CESAR'S LIFE. 55 699 45 54 53 52 700 701 702 46 47 48 51 50 703 704 49 50 the Morini and Menapii and drove them into their forests and marshes. He was now master of all Gaul. By the law of Trebonius, obtained the provinces ol Gaul and Ulyricum for another five years ; namely, from the 1st of January, B. C. 53, to the end of B. C. 49. Conquered the German tribes, Usipetes and Tenchtheri, who had crossed the Rhine for the purpose of settling in Gaul: crossed the Rhine by a bridge of boats, ravaged the country of the Sigambri, returned to Gaul in eighteen days and destroyed the bridge : invaded Britain with two legions : on his return punished the Morini for their revolt during his absence. Thanksgiving of twenty days decreed by the Roman senate. Second invasion of Britain. Revolt of the Eburones led on by their chiefs Ambiorix and Cativolcus. Defeat of the Eburones. Indutiomarus, a chief of the Treviri, slain. Lost his daughter Julia, the wife of Pompey. Compelled the Nervii, Senones, Carnutes, Menapii, and Treviri, who had revolted, to return to obe- dience: bridged the Rhine, and made a second expedition into Germany. General conspiracy and revolt of the Gauls, led by Vercingetorix, a young chief of the Arverni. Be- sieged Alesia, in which Vercingetorix had fortified himself, and took it together with Vercingetorix. Submission of the JSdui and Arverni. Thanks- giving of twenty days voted by the Roman senate. Suppressed new conspiracies of the Gauls, and re- duced in succession the Carnutes, the Bellovaci, the Armoric states, and Aquitania. Left his army in Transalpine Gaul, and repaired early in the spring of this year into Cisalpine Gaul : soon returned to Transalpine Gaul and re- viewed his army. Sent two legions to Rome at the command of the senate, after he had made each soldier liberal presents. Intrigues of Pompey and the senate against him. TABLE OF CAESAR'S LIFE. xxi B.C. 49 A.U.C. 705 Age of Csesar. 51 48 706 52 47 707 53 46 708 54 Ordered by the senate to disband his army. War declared. The management of it given to Pom- pey. Crossed the Rubicon, the boundary of his province; marched into Italy; took Corfinium; pursued Pompey to Brundisium. Panic at Rome. Laid siege to Brundisium, but Pompey embarked for Greece on the 1 7th of March. Went to Rome. In three months was master of all Italy. Proceeded to Spain, where he conquered Afranius and Petrei- us, the legati of Pompey, and reduced the whole country to submission in forty days. Appointed dictator by the preetor M. Lepidus, who had been empowered to do so by a law passed for the pur- pose. Returned to Rome. Entered upon the duties of his dictatorship, which he resigned after eleven days: having in the mean time caused the con- sular election to be held, in which he, together with P. Servilius Vatia Isauricus, was elected con- sul for the ensuing year. Went to Brundisium in December, in o^der to cross over into Greece. Set sail from Brundisium on the 4th of January, and arrived the next day on the coast of Epirus. De- feated Pompey at the battle of Pharsalia in the month of August. Pursued him to Egypt, where he was murdered before the arrival of Caesar. Ap- pointed dictator for a year. Alexandrine war. Alexandrine war brought to a close in March. Marched through Syria into Pontus to attack Phar- naces, whom he utterly defeated on the 2d of Au- gust, near Zela. Returned to Rome in September, having settled the affairs of Syria, Cilicia, Asia, and Cappadocia, on the way. Appointed dictator again for one year. Elected consul along with M. ^milius Lepidus for the next year. Set out for Africa just before the end of the year, in order to carry on war against Scipio and Cato. Took Utica. Brought the war to a close by the battle of Thapsus, on the 6th of April, in which the Pom- peian army was completely defeated. Returned to Rome in July. Undisputed master of the Roman XX11 B.C.A.U.C 44 709 710 Age of 55 56 TABLE OF CAESAR'S LIFE. world. A public thanksgiving of forty days de- creed in his honor. Appointed dictator for ten years, and censor for three years. Celebrated his victories in Gaul, Egypt, Pontus, and Africa, by four magnificent triumphs. Reformed the calendar. Set out for Spain. Insurrection in Spain under the command of Pompey's sons, Cneius and Sextus. Brought the Spanish war to a close by the battle of Munda, on the 1 7th of March. Returned to Rome in September. En- joyed a fifth triumph on account of his victories in Spain. Thanksgiving of fifty days. Received the title of Imperator for life : nominated consul for the next ten years, and both dictator and prae- fectus morum for life. To reward his followers, he greatly increased the number of senators, augment- ed the number of public magistrates, so that there were to be 16 praetors, 40 quaestors, and 6 aediles, and added new members to the priestly colleges. The month Quintilis called Julius in honor of him. Prepared for an expedition against the Parthians and other barbarous tribes on the Danube. Re- fused the diadem offered him by his colleague in the consulship, M. Antony. Slain in the senate-house on the Ides of March, by Brutus, Cassius, and other conspirators, to the number of sixty. ECLOGAE CAESARIANAE. I. (Page 50, line 14.) Divico* respondit. b (55, 9.) Caesar ejus c dextram d prendit. (70, 25.) Non respuit con- ditionem d Caesar. (40, 1.) Gallia est omnis 6 divlsa in par- tcs f tres. e (56, 7.) Caesar suas copias in proximunr collem f subdQfit, aciem instruit. 11 (72, 17.) Ariovistus ad postulata 5 Cacisiiris 1 pauca respondit. (79,8.) Item Marcus Mcttius-' repertus et ad eum reductus est. (71,3.) Dies colloquio* dictus est ex eo die quintus. 1 (40, 4.) Gallos ab ln Aquiifi- iii,-> n Guru mi HI flumen, a Belgis Matrona et Sequfma divulit. (136, 28.) Caesar in P>elgis f omnium legionum 1 hibcrna 10 constituit. (76, 6.) Equitum rnilia erant sex. (40, 5.) Horum omnium fortissimi sunt Belgae. II. (109, 3.) Itaque se a suuque omnia Caesari a dedide- runt. a (110, 10.) Multae res b ad hoc consilium Gallos hortabantur. (49, 21.) His d Caesar ita respondit. c (54,15 6.) His omnibus rebus f unum g repugnabat. h (79, 16.) Ili- bernis 1 Labienum j praeposnit. (86, 17.) His 1 Quintum Pedium et k Lucium Aurunculeium Cottam Icgatos 1 praefecit. I. a 343, 344, 345, I., 347, 367 ; 1399, 14OO, 633; 200, 201. b 353, 460; 14O4, 634, 209 ( ;1 ) & (b). M86; 243 ; 1C4. ^371; 712, 229. e 438; 6* JO; 203. ^435 & 1; 9$7; 235 (2). 168; '>'>'!- 126, 1. _h 704) i. &1 . 13^8, 1st; 278, R. 6. '335; 75.1; 211.-^JI2, 2; 14, 4; 12, Exc. k 384 ; 818 ; 223. 1 172: ,?; 110, II. m 306; 4OS\ 195, 1. "434; 4?O, 241. "363 ; GZ2 \ 21 II. 354, I. 3; 14V3, 203, 5 & I. 1 (2). b 352, I.; 140 1 ; 202, 1, 2, 3, & 6, I. 1 (3). C 22I ; 3O4 ; 142, 4. d 346, I. e 354, I. 2 & II. 1 ; 203, 1, 2, & 3. f 385 ; 831 ; 223, R.2. &44I ; 6'JcV; 205, II. 7, (2). h 460; 1>34\ 203, 5, II. 1. -388; 826; 224. J 371; 712; 220. k 309, I., 587 & I.; 1369; 278. - 1 363; 622; 204. '"361, 3; 1404; 203, 5, III. 1. 2 BCLOOAK OAI.-AUIAXAK- Titum Labienum n legatum 1 cum legionibus tribu- p sub-equi jij-.sit. (56, 22.) Iter ab Helvetiis avertit q ac Bibractrj 1 " ire contendit. (110, 23.) Sabinus suos 8 hortatus, cupientibu** signurn clat. (111, G.) Civitatesque u omnes se v station Ti- Sturio dediderunt. (85, 1.) Palus erat non w magua inter nostrum* atque hostium exercitum. III. (47, 2.) Ob eas caussas ei munitioni, a quam b fecerat, T. Labienum legatum praefecit. (43, 24.) Erant ornnino itinera duo, quibus c itineribus d domo e exlre possent. (109, 10 7.) Dum haw/ in VemltiV germitur, Quintus Titurius Sabi- n ii- '-iini his copiis, quas b a Cae.-are acceperat, in n'ne^ Unel- lorum h pervenit. (40, 18.) Belgae ab extremis 1 Galliae finibus oriunturJ : pertinent ad iiileriorem' partein 1 fluminis Rheni k : spectant^ in septentrioneme et orientem sol-in.' r 15 Aquitania a Garumna flumme ad Pyrenaeos montes 1 et earn partem 1 Oceani, h quae b est ad Hispariiarn, 1 pertinetJ : special-" inter occasum 1 solis et septentriones. 1 (105, 15.) Itaque Titum Labienum legatum in Treviros, g qui b proxirai" 1 flu- mini 11 Rheno k sunt, j cum equitatu mittit.J 20 IV. (108, 27.) Quo proelio a bellum b Venetornm c totins- que d orae c maritimae confectum est. e (40, 3.) Hi omnes lingua/ institutis/ lf;gibu.> f inter se differunt. (59, G.) II'-l- vetii, omnium rerum inopia a adducti, g legates de deditiom- ad II. "375 ; 7 13G 239. 434 ; 9S2 ; 241. P 172 & 1 ; 2O /, 1 ; 117,1. ''361, 2; 14O4, IL; 203, 4. '379; .9.2 ,V; 2'M. 44I, 575; 6'.7,V ; 20:,, R. 7 (1), 274, 1. 1 384 ; II. ; SZZ ; 223. - 26, 2. i XO3; 15, 2. V 449, I.; IOL8 ; 133. w 602, IV.; J.WO, 279, M85; V.V; \ '.'.'.). 1. III. a 386 & 1 ; &%6 ; 224. ''445, 371 ; C>83, 712 ; 200, C 445, 1 & 8 ; f;,V,7. 6*. r >.2 ; 89. f 441, 2 ; 6%7'V ; 205, E. 7 (2). ^435 & 1 ; !>SS, ^ 5M'7 ; 2 :;5 (2). h 395 ; 7.7 / ; 211.' 163, 3j VV^ ; 125, 4. J 466 ; J<*SO, 145,1. k 363; <>W\ 204. '433;4f;; 235 (1). -166 ; 2#,? ; 126, 1. "391 & 1; ; 222, H. 1. IV. '414 ; 873 ; 247. ''352, II. ; 14O1; 202, 3. C 395 ; 7# / ; 21 1. d !49 ; /.'> / ; 107. 47I, I. & II. ; 267 ; 145, IV. f 429 ; ; 250, 1. *574 ; 1.2^.2 ; 148 (1) & (2). ECLOGAE CAESAKIANAE. 3 cum miserunt. 6 (45, 13.) Interea ea legione, h quam 1 se- cuiii-' hal>ebat, k militibusque, h qui 1 ex provincia eonvenerant, 1 a lacu Lemanno, qui 1 in flunien Rhodanurn influit, ad montem Juram, qui 1 fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, milia n passuum decem novem p murum in altitudinem pedum q sc- r> defim fossamque perducit/ (55, 26.) P. Considius, qui 1 rei 8 militaris peritisslmus 1 habebatur, k et in exercitu L. Sullae et postea in M. Crassi i'uerat, 1 cum exploratoiibus praemit- titur.* V. (58, 24.) Ibi Orgetorigis filia atque unus e filiis a cap- 10 tu- est. b (59, 17.) Prima not-te e cnstris Ileh etionim i-grc-^i 11 ad Rhenum tinesque Germanorum contendC : runt. b (47, 12.) Inde in Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Se- gusifmos exerc'iium ducit. b Hi >unt b extra provinciam trans Rhinlammi priini. llelvetii jam per anirustias et fines Sequa- 13 norum suas coj)ias tradnxei-ant, 13 et in Aeduorum fines ])er\ e- nerant b eorumque agros populabaniur. e (50,18.) Postero die f castra ex eo loco movent b : idem iacit b Caesar. (74, 28.) Biduo* post* Ariovisttis ad Caesfuvm legatos mittit. b (100, 12.) Eum locum vallo 1 ibssfuiue munivit. b (106, 3.) 20 Ipse eo pedestrlbus cojiis contendit. b VI. (83, 6.) In eo miimne a ]uns b crat. Ibi praesidium ponit, et in altera parte' 1 flu minis Q. Titurium Sabinum leirn- tum cum sex cohortibus' 1 relinquit : castra c in altitudinem 6 pedum f duodScim vallo tbsMlqiu^' duodeviginti pedum f munire 25 IV. UI4, 4, 873; 247, 3. >445; OSS ; 206. J434, 5; 9SC>: 133, R. -I, k468; 1OS7 ; 145, II. M72 ; JOMi: 146, V. -363: ??; 28, 3. "378; &5S; 2HG. "396. III. 2, 2); ??1, 212, R. 2. PI74, 2OS\ 118, 3 (i). ^396. TV. & 1; 7^7; 211, R. 6. r 467, TIL & 1; JOcV?, 143, I. 3.--S99, 1. & 2, 2) (2); j <>5, 76*7; 213. M60: V/,7; 122, U. -1. V. 398,4, 77,7; 212, 11. 2, X. 4. b 474, 463, 1. ; 1O79, G44, 259. 0441, G; ?; 205, R. 17. J 574; 1343, 148, 1 (4). e 22l; 304, U2. 1. f 426; !>4!>, 2r.3. 427, 1; 954, 253, R. L h 436; 4?4 \: 235, R. 10. j 414; #73: -'!T. VL l!3; /. ti2._e| o, 1;^73;59, 2. f|04, 396, IV. ; 1 J2, 7o7; 58, 211, R. 6.S44; 53, 41. I ECLOGAE CAESARIANAE. jubet. Ab his castris oppidum Remorum, nomine 11 Bibrax, aberat milia' passuum^ octo. k Id ex itinere 1 magno impetu Belgae oppugnare n coeperunt. (85, 15.) Caesar certior f'actus ab Titurio, omnera equitatmn et levis armaturae Nu- 5 mida?, p funditores sagittariosque pontem q traducit, atque ad eos contendito Acnter r in eo loco pugnatum est. 8 Hostes impeditos nostri* in flunime aggressi, magnum eorum nume- rum occiderunt. VII. (111,26.) Hi nostros a disjectos b adord b proelium 10 renovarunt. c (75, 19.) Conantes b dicere d prohibuit et in catenas conjecit. (84, 27.) Hostes item suas e copias ex castris eductas b instruxerant. (50, 17.) Hoc responso f dato, g discessit. (70, 22.) Cognito? Caesaris adventu/ Ariovistus legatos ad eum mittit. (82, 29.) His f manda- 15ti.-, s eum ab se e dimittit. (79, 10.) Hoc proelk/ trans Rhenuin nunciato, g Suevi, qui h ad ripas Rheni venerant, domuiii 1 reverti d coeperunt. (59, 4.) Ipse, j triduo f inter- misso, s cum omnibus copiis eos sequi d coepit. (112, 24.) ArrmV obsidibusque f acceptis, g Cra?sus in fines Vocatium k 20 et Tarusatium k profectus est. (120, 10.) Re f frumentaria, comparata 8 equitibusque f delectis, s iter in ea loca 1 facere d coepit, quibus in locis esse n Germanos audiebat. VIII. (63, 23.) His rebus cognitis, a Caesar Gallorum b animos verbis d confirmavit e pollicitusque est, sibi f earn YL h 429; 889} 250, 1. *378; 958; 236. J 396, HI. 2, 2); /7J^; 212, R. 2. k !75, 2; 2O3, 4; 118, I. 1 103, 2; J57; GO, 2. m 4!4, 3, 118; 137, 873 ; 247, 87. "552 & 1; 1138, 271. "396, IV.; 7.'77;211, R. 6. P35, I. , 33, 28, 1. 1374, 6; 718, 2d; 2:53 (1). r 335 & 2; 595; 192, II. 2. *298, 301, 3; 431,453; 184 (a), & 2 (!,). 1 441 & 1; 658; 205, R. 7 (1). TIL "371; 712; 274, 1. b 57l, 572, 574; 1343] 274, 2. C 234; 3/5; 162 f 7 (;i). d 552, 1; 1138; 271. e 449, I.; 1020; 208. R. 37 (.-!). f 430, 431, 1 & 2 ; 964, 965 ; 257. ^438 & 1 ; 651 ; 205. h 445 & 1 ; 683 ; 206. '379, 3 & 1); 943] 237, R. 4. J452 ; 1O35 ; 135. k 89, 5; 117; 83,11. 2, & R. 2. I4I: 186 ; 92, I. 2. ">445, 8 ; (>S8 ; 206 (b), & (1). 55I, 1 ; 1152 ; 272. 545 ; 1 136, 239. VIII. *430, 431, 1 & 2; ,970; 257, R. 1. b 395 ; 396, I.; 744; 211. C 37I; 712; 229. d 4!4; 873; 247. e 464; 261, 262; 141, I. f 390; 848; 227, & R. 3 (a). ECLOGAE CAESARIANAE. 5 curae f futuram h : magnam se s habere 1 spem c et j bene- ficio suo etJ auctoritate adductum Ariovistum g finem c injuriis k facturum. h Hac oratione habita, a concilium dimlsit. (91, 15.) His difficultatibus f duae res erant subsidio/ scientia 1 at- que usus 1 militum. b (136, 12.) Qua re nunciata, a Caesar 5 omnem ex castris equitatum suis f auxilio f misit (115, 1.) Hac audlta* pugna, maxima pars Aquitaniae m sese Crasso k dedidit obsidesque ultro misit ; quo in numero fuerunt Tar- belli, Vocates, Gates, Ausci, Cocosates : paucae ultimae 11 na- tiones anrii tempore conf Isae, quod hiems suberat, hoc facere p 10 neglexerunt, IX. (81, 1.) Re frumentaria comparata, castra mo vet, diebusque a circiter b quindecim ad fines Belgarum pervenit. (136, 13.) Interim 6 nostri milites impetum hostium sus- tinuerunt atque amplius lioris d quatuor fortissime pugriave- runt, et paucis vulneribus 6 acceptis, complures ex his f occide- ruut. Postea vero quam equitatus noster in conspectum venit, hostes, abjectis armis, 6 terga verterunt, magnusque eo- rum numerus est occlsus. Caesar postero die g Titum Labienum legatum cum his 20 legionibus, quas ex Britannia reduxerat, in Morinos, qui rebellionem fecerant, misit. X. (46, 5.) Relinquebatur una per Sequanos via, qua," Sequanis b invitis, propter angustias ire c noh poterant. d (41, 3.) Apud Helvetios longe nobilisslmus fuit e et ditissi-25 mus Orgetonx. Is, M. Messala b et M. Pisone b consuli- YIII. &545; 1136] 239. h 545, 3 ; sc. esse ; 270, R. 3 '551, 2; 114S, 272. J 587, I. 5; 1374; 278, R. 7. k 384 & II. ; 855; 223. 1363; (>22; 204. 396, III. & 2, 1); 77^; 212. 166; 222, 126, 1. 4I9, II.; 833, 5th, X.; 245, II. 1. P552, 1; 1138] 270. IX. "378, 1; 95O, 253. b 582; 996] 277. C 305, 462, 194, 2. d 4!7; 895: 256, 2. *430; 965, 257. f 398. 4, 2); 77S; 212, B. 2, X. 4. &426; 949] 253. X. "414; S73; 255, 2. b 430 : 964, 965; 251, R. 7. C 552 ; i ; 113S] 271. d 289, 1 & 2; 412] 154, R. 7 (a) & (b). e 47l, II. ; 1O93] U5, IV. & R. 6 ECLOGAE CAESARIANAE. bus/ regni cupiditate g inductus conjurationem nobilitatis fecit et civitati h persuasit, ut de finibus suis cum omnibus copiis exirent. 1 (57, 17.) Caesar, primum suo, j deinde omnium ex conspectu remotis equis, j ut, aequato omnium periculo, J " spem 5 fugae tolleret, 1 cohortatus suos, proelium commlsit. Milites, e loco superiore k pilis j missis, facile hostium phalangem per- fregerunt. Ea j disjecta, gladiis 1 destrictis in eos impetum fecerunt (112, 10.) Qua re impetrata, j arma tradere jussi faciunt. 10 XI. (58, 13.) Ita ancipiti a proelio b diu atque acriter pug- natum est. c (58, 16.) Nam hoc toto proelio, d quum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit, e aversum hostem videre nemo potuit. Ad multam noctem etiam ad impedi- menta pugnatum est. c (59, 23.) Helvetica/ Tulingos, f 15 Latobiigos f in fines g suos, unde erant profecti, h reverti jussit. 1 (60, 2.) Id ea maxime j ratione fecit 1 ; quod noluit, 1 eum locum/ unde Helvetii discesserant, h vacare, k ue propter boni- tatem agrorum Germani, qui trans Rhenum incolunt, e suis finibus in Helvetiorum fines transirent 1 et finitimi Galliae 20 provinciae Allobrogibusque essent. 1 (75, 15.) His 11 man- davit, ut, quae diceret Ariovistus, cognoscerent 1 et ad se re- ferrent. 1 XII. (78, 15.) Tertiam aciem laborantibus a nostris b sub- sidio b misit, (94, 27.) Et T. Sablnus castris c hostium 25 potitus, et ex loco superiore, quae res in nostris castris ge- rerentur, d conspicatus, decimam legionem subsidio b nostris b X. f 362, &3, 3); 972] 210. *4I4, 2 & 3), (2); 873; 247. ^385; 831, 223, R. 2. '489, 492, 345, 1 & 2, 357; 1O66, 12OZ, 2G2, 201, G, 7,&8. J430; 963, 257. k 156, 1; 197, 113, 2. '414; 73; 25.7, N.I. XI. M55, 3,2), 156*, 1; 194; 113, Exc. 3. MI4, 3; 873] 247.- e 30l,3;4J5; 184, 2 (a) & (b). d 426, 1 ; 95O ; 253. e 5l8, 1. ; 1XUX; 2G3, 5 & R. 1. f 545 ; 1136 ; 239. &435 & 1 ; 986 ; 235 (2). h 472 ; 1096 ; H5, V. '47!, II. ; 1O93 ; 145, IV. J 305 ; 464 ; 19 1, 4. k 55l, II.; 1133; 213, 4 (a). 1 489 ; 12O5 ; 2G2. m 39l & 1 ; 86O\ L_2, R. 1. "385 ; 831 ; 223, R. 2. 45I & 1 ; 689 ; 206 (4). XII. a 575, 576 ; 1348 ; 274, 3 (a). b 390 & 1, 2) ; S48 ; 227. - C 419, I. ; 880 ; 245, L <*525 ; 1182 ; 265. ECLOGAE CAESARIANAE. 7 mmt. (51, 9.) Interim quotidie Caesar Aeduos 6 frumen- tum, e quod essent f publice polliciti, flagitare. 6 (52, 17.) Caesar hac oratione h Lisci Dumnorigem, 1 Divitiaci fratrem, j designari k sentiebat, sed, quod pluribus 1 presentibus eas res 1 jactari nolebat, celeriter m concilium dimittit, Liscum retmet : 5 quaerit ex solo n ea, quae in conventu dixerat. Dicit liberius iitque audacius. (57, 5.) Postquam id p ammum p advertit, copias suas Caesar in proxnnuni collem subducit q equitatum- que, qui sustineret r hostium irnpetum, misit. XIJI. (58, 22.) Diu quurn esset pugnatum, a impedimen- 10 tis b castrisque nostri c potiti sunt. d (71, 18.) Planities 6 erat nuigua, et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hie locus aequo fere spatio f ab castris Ariovisti et Caesaris aberat. Eo, s ut erat dictum, a ad colloquium venerunt. d Legionem Caesar, quam equis h devexerat, 1 passibus f ducentis j ab eo tu- 15 mulo constituit. Item equites Ariovisti pari intervallo f con- stiterunt. Ariovistus, ex equis ut colloquerentur k et praeter se denos 1 ut ad colloquium adducerent, k postulavit. (43, 10.) Post ejus mortem nihilo m minus Helvetii id, quod con- stituerant, 1 facere 11 conantur. 20 XIV. (45, 5.) Caesar, a quod memoria b tenebat, L. Cas- sium c consulem occisum d exercitumque ejus ab Helvetiis e pul&um d et sub jugum inissum, d concedendum f non putabat. XII. 374; 734 ; 231. f 483 ; 1161 ; 260, & L *545, 1 ; 209, R. 5. *4I4 ; 873 ; 247. '545 ; 1 136 ; 239. J 363 ; 622 ; 204. k 55l, I. 1 ; 114S; 272. U30 ; 965 ; 257. m 335 &2 ; 595; 192, II. 2. "149 ; 191 ; 107. 305 ; 462 ; 194, 2. P374, G ; ? 18, 2d ; 233, & (1). 1 467, III. ; 1O82 ; 145, I. 3. '500 ; 12O5; 264, 5. XIII. "301, 3, 518, II. 1 ; 453, 1244 ; 263, 5, & R. 2, 184, 2 (a) & ( b )._ b 4 , 9) i. ; $$o ; 245, I =441, 1 ; 658 ; 205, R. 7 (1). <>471, II. ; 1O93 ; 145, IV. 1 19 ; 146 ; 90. f 378, 2 ; 958; 236, R. 4 *336; 6*00; 192, HI. R. h 4!4, 4; 873 ; 247, 3. J 472 ; 1O96; 145, V. .H77 ; 203, 4 ; 118, 1 . M89 & 1, 492 & 3 ; 12O5 ; 262. ' 172, 3, 179 ; 2O7 ; 119, III. m 4!8 ; 929 ; 256, R. 16. "552, 1 ; 1138 ; 2-71. 467, HI. ; 1OS2 ; 145, 1. 3. XIY. a 367 ; 633 ; 209 (a). b 4!4 ; 873 ; 247. c 545 ; 1136 ; 239. d 545, 3 ; sc. esse ; 270, R. 3. 6 4I4, 5 ; 878 ; 248, I. f 229, 551, I. M, 15,272. 8 ECLOGAE CAESARIANAE. (45, 11.) Legatis g respondit, diem h se* ad deliberandum 5 sumpturum d : si quid k vellent, ad Idus 1 Aprilis m reverteren- tur. (61, 17.) Locutus est pro his Divitiacus Aeduus: Galliae totlus factiones c esse n duas : harum alterius princi- 5 patum tenere Aeduos, c alterius Arvernos. c (63, 7.) Hac oratione ab Divitiaco e habita, omnes, qui aderant, magno fletu b auxilium a Caesare petere coeperunt. Animadvertit Caesar, unos ex omnibus Sequanos c nihil earum rerum p fa- cere, quas ceteri facerent, q sed tristes, capite 1 demisso, terrain 10 intueri. Ejus rei quae caussa esset, 8 miratus ex ipsis quae- siit. Nihil Sequani re^pondere,* sed in eadem tristitia taciti permanere.* XV. (47, 17.) Aedui quum se suaque ab iis defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt rogatum a auxilium. 15 (60, 22.) Bello Helvetiorum confecto, totlus fere Galliae legati, princ!pes b civitatum, ad Caesarem gratulatum a con- venerunt. (100, 1.) Huic c perml-it, si opus esse arbitrare- tur, uti in his locis legionem hiemandi d caussa collocaret. e (74, 15.) Dum haec in colloquio geruntur, Caesari nunciatum 20 est, equites Ariovisti propius tumulum f accedere et ad nostros adequitare, lapides s telaque in nostros conjicere. Caesar lo- quendi d finem faeit, seque ad suos recepit, suisque b imperavit, ne quod ommno telum in hostes rejicerent. 6 (92, 3.) Atque in alteram partem item cohortandi d caussa profectus, pugnan- 25 tibus 1 occurrit. XVI. (83, 18.) Nam quum tanta multitude lapides ac XIV. &384 ; 818; 223, R. 2. h 37l ; 712 ; 229. '545 ; 113V ; 239. j 196, II. 2, 565 ; 265, 1337 ; 148, 2 (a) & (h), 275, III. R. 3. k !89, 190, 1.; 249 ; 138, N. & 2. M18, 1, 708, I. 3 ; 138, 1526 ; 326, 2 (1), 88, 1. ^708, III. 2, 88, III. 1 ; 1527 ; 326, 2 (5), (b), 114, 2. "528, 530, I. & 1 ; 1296 ; 270, R. 2 (b), 266, N. & 2. 374, 3, 4) ; 738; 231, R. 2. P395, 396, III. 2, 1); 77/5 212. i 476, 477 ; 1162 ; 145, II. r 430 ; 965 ; 257. " 525 ; 1182 ; 265. * 545, 1 ; U.?7;209, R. 5. XY. - 567, 568, 569 ; 136O ; 148, 3, 276, II. b 363 ; 622 ; 204. C 384;I;223. d 559,560, 563,395; 1327 ; 275, I., 211. e 489, I. ; 1205 262. f 437, 1 ; 807; 238, 1 (a).* 37 1 ; 712 ; 229. ^385; 831 ; 223, R. 2. '386 ; 826 ; 224. ECLOGAE CAESARIANAE. 9 tela conjicerent, a in muro consistendi b potestas erat nulli. c Quum finem oppugnandi b nox fecisset, d Iccius Remus, 6 sum- ma f nobilitate g et gratia inter suos, qui h turn oppido 1 praeerat, unus e ex his, qui h legatP de pace ad Caesarem venerant, nun- cium ad eum mittit. k (125, 15.) Navium 1 magnam copiam 5 ad transportandum exercitum n pollicebantur. (66, 24.) Quum tridui viarn processisset,* 1 nuntiatum est ei, p Ariovis- tum q cum suis omnibus copiis ad occupandum m Vesontionem, n quod r est oppidum maximum Sequanorum, contendere tridui- que viarn a suis finibus profecisse. Id ne aecideret, 8 magno 10 opere* sibi u praecavendum v Caesar existimabat. XVII. (41, 21.) His rebus adducti et auctoritate Or- getorigis permoti constituerunt ea, quae* ad proficiscendum b pertinerent, c comparare. d (42, 2.) Ad eas res conficiendas 6 biennium sibi f satis esse duxerunt: in tertium annum profec- 15 tionem lege g confirmant. (40, 5.) Horum omnium ibrtissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate pro- vinciae longissime 11 absunt, minirneque 11 ad eos mercatores saepe commeant atque ea, quae ad effeminandos b animos per- tinent, important ; proximique sunt Germanis, 1 qui trans 20 Rhenum incolunt, quibuscuin j continenter bellum gerurit: qua de caussa Helvetii quoque reliquos Gallos virtute praece- dunt, quod fere quotidianis proeliis k cum Germanis conten- dunt ; quum aut suis finibus 1 eos prohibent, aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt. 25 XVI. a 461 & 1; 648 ; 209, R. 11. h 563, 395; 1327 , 275, L, 211. C 387; 821; 226. ^518, II. 1; 1244] 263,5, R. 2. *363; 622, 204. f 163, 3; 222] 125, 4. *428; S88] 211, R. 6. h 445 ; 683 \ 206 -386; 826 ; 224. J 362; 666 ; 210, R. 3 (2), & R. 4. k 467, III,; 1O82, 145, I. 3 89, 3, 1); 11 -j ; 83, II. 2. 562; 1322", 275, II. "433; 981] 235 (1)._37|, i, 3); 713] 232 (1). P383, 384; 818; 223. -i 545; 1136] 239. r 445, 4; 695] 206(10). S 489, I. ; 12O5 ; 262. 4 4I4 ; 873 ; 247. "388, I. ; 847] 225, 111. V 229; 329] 162, 15. XVII. "445 ; 683; 206. ^559, 560, 565 ; 1337} 275, II. R. 2, & III. R. 3. C 500 & 2; 1218] 264, 1 (a). d 552, 1; 1138] 271. e 562; 1324', 275, II. { 384; 82O\ 223. &4I4, 4; 873; 247, 3. h 305; 462] 194, 2. '391 & 1; 861; 222, 3, R. 1. J434,3; 986] 241, R. 1. k 4!4, 3 ; 873] 247. 425 & 2, 2); 916] 251. 10 ECLOGAE CAESARIANAE. XVIII. (91, 9.) Caesari a omnia b uno tempore c erant agenda. d (Go, 20.) Ad baec b Ariovistus respondit, jus esse belli, ut., qui e vicissent/ his, g quos vicissent/ quemadmodum vellent/ imperarent h : item populum Romanum victis g non ad 5 altenus praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare 1 con- suesse. j (78, 8.) Reperti sunt complures nostri inilites, qui in phalangas insillrent, k et scuta mambus revellerent, k et de- &iiper vulnerarent. k (89, 10.) His rebus cognitis, explora- tores centurionesque praemittit, qui locum idoneum castris 1 10 deligant. (110,2.) Huic g magnis praemiis pollicitationi- busque persuadet, uti ad hostes transeat, 11 et, n quid p fieri velit, q edocet. XIX. (116, 13.) Suevonim gens est longe maxima et belli cosissima Germanorum a omnium. Hi centum pagos ha- ISbere dicuntur, ex quibus quotannis singula b milia armatorum bellandi d caussa ex finibus educunt. Reliqui, qui domi man- serunt, se atque illos 6 alunt. Hi e rursus in vicem anno f post in armis sunt, illi e domi remanent. Sic neque agricultura nee ratio atque usus belli intermittitur. Sed privati ac separati 20 agri g apud eos nihil est, neque longius anno h rernanere uno in loco incolendi d caussa licet. 1 Neque multuitf frumento, k sed maxlmam partem" lacte k atque pecore k vivunt multumque sunt in venationibus : quae res et 1 cibi genere et 1 quotidiana exercitatione et 1 libertate m vitae, quod a pueris nullo officio 25 aut disciplina assuefacti nihil omnino contra voluntatem fa- ciant, et 1 vires alit et 1 immani corporum magnitudine ho- mines efficit. XVIII. a 388, L; 847; 225, III.~ b 44l & 2 ; 658', 205, R. 7 (2). C 426 ; 949 ; 253. d 229 ; 329 ; 162, 15. 445, 6 ; 689; 206 (4). f 53l; 1291; 266, 2. &385; 831; 223, R. 2. h 489, L; 1218; 262. '552, 1; 1138; 271. J 551, 530, I.; 1296, A.; 272. k 50l, L; 1218; 264 & 1 (a) & (b). ! 39I & 1; 86O; 222, 3. m 500 & 1; 12O5; 264, 5. ^ 2 > 12O5.~ "587 ; 1369; 278. 545 ; 1136; 239. P525; 1182; 265. XIX 395, 396, III. 2. 3), (2); 771; 212, R. 2. b !79; 2O7; 119, III. c 441 ; 658; 205, R. 7 (l).-^559, 563 ; 1327; 275, I. & III. R. 1. e 450 & 1 ; 1O28, 1O29 ; 207, R. 23 (a). f 427 & 1 (2); 954; 253, R 1.&396, III. 2, 1); 751 ; 212. h 4!7; 895; 256, 2. '298: 638; 209, R. 3 (5). J 380, 2; 731; 234, II. R. 3. MI4, 4; 873; 245, II. 4. ! 587, 5; 1374; 278, R. 7. m 4!4, 2; &J3; 247. ECLOGAE CICERONIANAE. NARRATIONS. I. The Lacedemonians in Athens. Lysandrum a Lacedaemonium b dicere c aiunt solitnm, d Lace- daemonem a esse honestissiraum domicilium 6 senectutis f ; nus- quam enim 1 tantum tribuitur aetati, 6 nusquam est senectus h honoratior. Quin etiam memoriae prodltum est, 1 quum Athe- mV 2 ludis k quidam in 1 3 theatrum grandis natu m venisset, n in 5 magno conses.su locum a ei a suis p civibus nusquam datum ; quum autem ad Lacedaemonios accessisset, n qui, q legati quum essent, n 4 in loco certo consederant, consurrexisse oranes,* et 5 senem r ilium sessum 8 recepisse. Quibus* quum a cuncto consessu plausus esset n multiplex datus, dixisse ex iis quen- 10 dam, a Athenienses* scire, quae* recta essent* sed facer e* nolle. I. a 545; 1336] 239. b 363; 622, 205, R. 7, (1). C 552, 1; 7 /.?<*; 271. d 551,1. 2; 545, 3; 1148, sc. esse; 270, R. 3, 272. e 362 &3, 1), 355; 666; 201, 3, 203, 2, 210. f 395; 751] 211. ^384: SIS; 223. h 73, Exc. 2, 115, 2; 171; 67, 2. '301, 3; 451 ; 184, (a), 184, 2 (a), 209, R. 3 (5). J42I, IT. ; 933] 254. k 426 & 1 ; .94,9 ; 253, & N. 1. 435 & 1; 987] 235, (2). m 429 ; '889] 250, 1. D 5I8, IT & 1; 1244; 263, R. 2. 45I ; 243; 207, R. 26 (a). P 449, IT. 2 ; 1O21; 208, R. 37 (7) (a). 1445; 683] 206, R. 19. -00*581, I. ; /?,>/; 263, R. 1. r 37l : 712 ; 229. s 567, 568, 569, 1 & 4 ; 136O, 1363 ; 276, II. 1 453 ; 7O1 ; 206 (17). "445, 6 ; 689 ; 206 (4). *528, 529; 1291] 266, 2. * It sometimes occurs, that -what is expressed in one Grammar under a single head, is expressed in the other under several. In such cases the same reference letter which has been used once, is introduced again in the proper place among the references with a numeral placed after it, thus: n.('2), signifying second use of n. 12 ECLOGAE CICERONIAXAE. II. Na-slca and Ennius. Xasica quum ad poetam a Ennium venisset, b eique c ab ostio quaerenti d Ennium ancilla dixisset, domi f non esse, Na>Jca sensit, illam g doraini h jussu 1 dixisse, et ilium intus esse. Pau- cis post diebus^ quum ad Nasfcam A ; enisset Ennius, et eum a 5 janua ^uaereret, exclamat k Naslca. se l domi non esse. m Turn Ennius, 2 Quid ? ego non coynosco, inquit, vocem twain? Hie Nasica, p Homo es impudens. Ego quum te quaererem, ancil- lae^ tuae credidi? te domi non esse ; tu mild^ non credis ipsi ? III. Cleobis and Bito. Argiae 1 saeerdotis, a Cleobis et Bito, filii, b praedicantur. 10 Nota f'abula est. Quum enim 2 illam c ad sollemne et 3 statum sacrificium curru d vehi c jus esset, e 4 satis longe ab oppido ad 5 fanum, c morarenturque e jumenta, tune juvenes ii, f quos g modo nominavi, h veste 1 posita, corpora oleo j perunxerunt : ad jugum accesserunt. Ita saeerdos advecta in fanum, k quum 15 currus esset 6 cluctus a filiis, 1 precata a dea didtur, n ut illis 7 praemium daret p -pro 8 pietate, quod maximum Kommi dari q posset 1 " a deo : post, epulatos cum matre 9 adolescentes, somno se s dedisse, mane inventos esse* mortuos. II. *363; 622\ 204. b 5!8, II. & 1; 1244, 263, R. 2. C 45I ; 243, 207, R. 26 (a). d 57 6. 578; 135O ; 274, 3 (a). 575 ; 1343 ; 274, 1. f 424, 2; 943, 22L R. 3. ^545 ; 1 136 ; 239. h 395 ; 7<>1, 211 '414, 2, 3); 873; 247, & R. 2. J427, 1 ; 954 ; 253, R. 1. M67, III.; 1082; 145, I. 3. '449, II. ; 1O24 ; 208, R. 37 (a). - -528,530, I.; 1295, 1296, A.; 266, K D 460,2, 1); 1O13;WJ, R. ], (a) & (b). 297, II. 2 ; 442 ; 279, 6. P460, 3 ; 639 ; 209, R. 4. <;385; 831; 223, R. 2. III. a 395; 751; 211. b 363; 626; 204, & R. 5. C 545, 549. 1, (1); 1136,1135,239, 269, R. 2. d 414; 873; 247,3. ^518, II. 1.; 1O44 ; 263, R. 2. f 45l ; 243 ; 207, R. 26 (a).* 445 ; 083 ; 206. H7I, I.;20r; 145, IV. & R. '430, 431, 2; 964, 965; 257, & R. 3 (a). J 414 ; 873 ; 249, 1. k 435, 1 ; 987; 235 (2). 'W5!7, 1. ; 125 1; 263, R. 1. J 4S4, 5 ; 878; IMS, l. m sc. esse ; 270. R. 3. "547 & I. 2; 1155; 211, R. 2. 384& II.; ^'Jo ; 229, R. 1. P489, L, 492. :; .. 5;2Q2. "L552, I ; 1138 ; 211. '527 ; 1291; 26G, l. '371, I. 1 ; JST'*, 1st; 278, R. 6. NARRATIONS. 13 IV. Demosthenes. Orator imitetur a illum, b cui c sine dubio summa vis dicendi d conceditur, Atheniensem Demosthenem e ; in quo tantum stu- diurn fuisse tantusque labor dicitur, f ut impedimenta 5 naturae diligentia 11 industriaque h superaret 1 ; quumque ita balbus esset, j ut ejus ipsius artis, 1 cui studeret, n primam literam 5 non posset dicere, perfecit 1 meditando, ut nemo planius eo p locutus putareiur.* 1 Qui r etiam, ut memoriae proditum est, conjectis in os calculis, 8 summa voce* versus multos uno spiritu" pronuntiare consuescebat ; 2 neque is consistens in loco, sed inambulans atque 3 ascensu v ingrediens arduo. 10 V. ^Eschmes and Demosthenes. Aeschines orator quum cessisset a Athenis b et se Rhodum" contulisset, rogatus d a Rhodiis, 6 legisse fertur f orationem illam egregiam, quam 1 in Ctesiphontem contra Demosthenem dixerat 5 ; qua h pcrlecta, petltum est 1 ab eo postridie, ut legeret j illam k etiam, quae erat contra a Demosthene pro Ctesiphonte 15 edita ; quam 1 quum suavissima et maxima voce m legisset, a admirantibus omnibus, h Quanta? inquit, magis 2 mirarem ; i)iiy si audissetis* s ipsum ! IV. *487 ; 1193 ; 260, R. 6. M50, 5 ; 1O3O ; 207, R. 24. -=384 ; 818-, 223. <<559, 563; 1327, 275, I., 211. e 363 ; <>22 ; 204. f 463, I. ; <>44, 209, R. 12 (2). ?37I ; 712 ; 229.* 414 ; 873 ; 247, 3. '494 ; 1218, 262. J 515 ; 1282 ; 263, 5, & R. l._J 395 ; 751 ; 211. "527 ; 1291 ; 266. 566, 1. ; 131O, 275, I. & 111. R, 4. P4I7; 895-, 256, 2. -i 492 ; 12O5 ; 262. r 453; 7OJL; 206 (17). 8 430; 90S; 257. '414, 3; 873 ; 247, 2. -378 ; 950 , 236. -422, 1, 2) ; 992 ; 255, 2. V. a 5!8, II. 1 ; 1244 ; 263, R. 2. M2I, II. ; 94 1 ; 255, 1. C 379 ; 938 ; 237, R. 5 (b). d 575 ; 651 ; 205. B 4I4, 5 ; 878; 248, I. - f 549, 4 & 1) ; 1145, 271, R. 2. ?472 ; 1O96 ; 145, V. H30 ; 9<>5 ; 257. '301, 3 ; 458 ; 209 (5) (a). j 489, I. ; 12O5 ; 262 ; k 450, 5 ; 1O3O ; 207, R. 23 (a). ! 453 ; 7O1; 206 (17). In 4i4, 3 : 873 ; 247, 2. "418 ; 929, 256, R. 16. 5IO ; 126?', 261, 1. 14 ECLOGAE CICERONIANAE. VI. Death of Epaminondas. Epaminondas, Thebanorum a imperator, b quura vicisset" Lacedaemonios apud Mantineam, simulque ipse d gravi vul- nere e exaniraari f se g Mderet, 2 ut primum dispexit, quaesivit, salvusne esset h clypeus ? Quum salvum esse f flentes sui' 5 respondissent, rogavit, essentne fusi hostes ? Quumque id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli k jussit earn, qua 6 erat transfixus, hastam. Ita, multo sanguine 1 profuso, in laetitia et in victoria est mortuus. m VII. Sophocles Sophocles ad summam senectutem tragoedias fecit. Quod a 10 propter studium quum ^-em familiarem negligere b videretur, c a filiis d in 2 judiciura vocatus est, ut, 3 quemadmodura nostro more e male rem f gerentibus g patribus h bonis 1 interdlci solet, sic ilium, quasi Mesipientem, a re familiari removerent j ju- dices. Turn senex k dicitur 5 eam fabulam, quam in mambus 15 habebat, 1 et 6 proxime scripserat, m 7 Oedipum n Coloneum, re- citasse judicibus, quaesisseque," num illud carmen hominis p desipientis esse videretur q ? Quo 1 " recitato, sententiis judicum est liberatus. VIII. Themistodes. (a.) Memoriam in Themistocle fuisse singularem ferunt ; VI. 395, 396, II. ; 751 ; 211. b 363 ; 622 ; 204. '518, II. 1 ; 1244; 263, R. 2. d 452 &1; 1O35;207, E. 28 (a). 4I4 ; 878; 247. f 550, 551, L; 1148 ; 272. &449, II.; 1O24;208, R. 37 (a). h 525, 526,1.; 1182 ; 265, & N. 2. J 441, 1; 658; 205, R. 7 (1). - k 55l, II. 1; 1158; 273, 2 (d). J 430; 965; 257. m 47l, II.; 1098 ; 145, IY. VII. a 453 ; 7O1 ; 206 (17). ^549, 4 & 1), 552, 1 ; 1138 ; 271, & R. 2. '518, II. 1; 1244\ 263, R. 2. HI4, 5; 878; 248, I *4i4, 2 ; 873; 249, II. <37I, 575 ; 712 ; 274, L &577 ; 185O ; 274, 3 (a). h 386 ; 826 ; 224. '425, 2 ; 916 ; 251, & R. 2. J 489, I. ; 12O5-,262. k 44l; 658 ; 205, R. 7 (I). 1 468; 1O87 ; 145. II. m 472 ; 1O96; 145, V. n 363 ; 622 ; 204. "234 ; 817; 162, 7 (a). P40I; 780; 211, R. 8 (3). q 525, 526, I.; 1182 ;2Go, N. 1, & 2. NARRATIONS. 15 ita ut, quaecumque" audierat b vel viderat, in ea haererent. c Itfique quum ei Simonides, J an d quis alius, artem memoriae polliceretur, quae turn primum 6 proferebatur, f 2 0blividnis, 8 inquit, mallem. h Nam memiiii 1 etiam, 3 quae a nolo : ollivisci non possum, ^quae* volo. 5 (&.) Apud Graecos fertur 4 incredibili quadam magnitudine 5 consilii k atque ingenii k Atheniensis ille fuisse Themistocles ; ad quern quidam doctus homo atque imprimis erudltus ac- cessisse dicitur, eique artem memoriae, quae turn primum ^roferebatur, pollicitus esse se l traditurum. Quum ille 10 quaesisset, quidnarn" ilia ars efficere posset, n Mixisse ilium doctorem, 6 ut omnia meminisset ; et ei Themistoclem 5 re- spondisse, 7 gratius sibi ilium esse facturum, si se oblivisci, quae vellet, p quam si meminisse, docuisset. Videsne, q quae ds in homine acemmi ingenii, quam potens et quanta mens 15 fuerit,' 8 qui ita responderit, 8 ut intelligere posslmus,* nihil ex illms ammo, quod semel esset infusum, unquam effluere potuisse ? (c.) Quis u clarior in Graecia Themistocle T ? quis u poten- tior ? qui. quum imperfitor bello w Persico servitute x Graeciam 20 liberasset, propterque invidiam in exsilium missus esset, 9 ingratae patriae injuriam non tulit, quam ferre debuit : 10 fecit idem, quod viginti annis y ante apud nos fecerat Coriolanus. VIII. a 453, 2 ; 699 ; 206 (4). M74 ; 2(>4, I. ; '259, R. 4 (3). C 489, I., 494 ; 1218 ; 262. 277, R. 10. NARRATIONS. ' 17 tiam, sed etiam sollertiam ejus, a quo essent 1 ilia* dimensa atque 10 descripta ; et ei Cyrum respondisse, Atqui ego* omnia l} istd sum dunensus ; mei* sunt ordmes, mea* descriptio ; multae etiam u istarum arborum mea manu 1 sunt satae. Turn Lysandrum intuentem ejus purpuram," 1 et 12 nitorem corpSris 5 ornatumque Persicum multo auro d multisque gemmis, d 9 dix- isse, Recte vero te, n Cyre, bcdtumferunt,quoniam virtuti tuae fortuna conjuncta est. XL Socrates. (a.) Socrates, quum esset ex eo quaesitum, a Archelaum, Perdiccae filium, qui turn fortunatissimus haberetur, nonne b 10 Deatum putaret, Hand scio, inquit ; nunquam enim cum eo follocutus sum. l A\ri c tu ? an tu aliter id scire non potes ? Nullo modo. A Tu igitur ne e de Persarum quidem rege magno potes dicere, beatusne b sit f ? 2 An ego possim, quum ignorem^ quam 1 sit doctus, quam vir bonus ? 8 Quid ? tu in eo sitam j 15 vitam beatara putas ? Ita prorsus existimo : bonos, beatos* ; improbos, miserosJ Miser ergo Archelaus ? Certe, si in- Justus. (b.) Idem quura de immortalitate animorum disputavisset, et jam moriendi k tempus 4 urgeret, rogatus a Critone, quemad- 20 modum sepellri 1 vellet, f Multam vero, inquit, operam, amici, frustra consumpsi. Critoni" 1 enim nostro non persuasi, me n hinc avolaturum, j neque quidquam inei p relicturum. j Verum- X. J 445, 3, 1) ; 654 ; 205, E. 2 (2).* 446, 447 ; 1O13, WJLO27', 209, R. 1 (b). >4I4 ; 873; 247, 3. m 575 ; 712', 274, 1. 428 & 1, 1) ; <^^^. D 373 & 3 ; 715 ; 230 & N. 3. 3II, 7, 520, I. ; 125O ; 198, 7, R. (b). XL 301, 2, 374, 3, 4) ; 451 ; 184, 2 (a), 231, R. 4. ^346, II. 1, 525; 11O5, 11O6;'2Q5, N. 2, 198, 11. 297, II. 1, N. 2; 11O4 ; 183, N. 4. d 4I4 ; 873 ; 247, 2. C 602, III. 2 ; 139 O, Obs. 3 ; 191, R. 3. f 526, I. ; 1182', 265. h 5!8, L ; 1251 ; 263, 5. '525, 1 ; 996; 265, N. 2. J 545, 3 ; 1152, sc. esse; 270, R. 3. k 563 ; 1327; 275, I., 211. 1 550 ; 1 148 ; 270. m 385 ; 83 1; 223, R. 2. "545 ; 1136; 273, 2. 37I ; 712 ; 229. P 396, III. & 2, 3), (3); 77 1 ; 212, R. 3. 18 ECLOGAE CICERONIANAE. tamen, Crito, si me 5 assequi potueris, q aut sicubi nactus eris, ut r tibi videbitur, sepelito. Sed, mihi 8 crede, nemo me ves- trum,* quum hinc excessero, consequetur. (c.) Socrates, in pompa quum magna vis auri argentique 5 ^ferretur, Quam multa non desidero ! inquit. (d.) Socrates, quum rogaretur, 7 cujatem se esse diceret, 1 *Mundanum, inquit u ; totlus enini mundi se incolam et civem arbitrabatur. (e.) Sapientissimus v Socrates dicebat, scire se nihil,prae- 10 ter hoc ipsum, quod* nihil sciret : reliquos hoc etiam nesc'ire. (/.) Socratem ferunt, quum usque ad vesperum 9 conten- tius x ambularet, quaesitumque a esset ex eo, quare id faceret, 1 respondisse, se, quo melius coenaret? 10 obsonare ambulando* famem. XII. Pyrrhus and Fdbricius. 15 Quum rex Pyrrhus populo a Romano bellum ultro intu- lisset, quumque 1 de imperio certamen esset cum rege generoso ac potente, perfuga ab eo venit in castra Fabricii, eique est pollicitus, si praemiura sibi 2 proposuisset, b se, ut clam venis- set, c sic clam in Pyrrhi castra rediturum, d et eum veneno 20 necaturum. d Hunc Fabricius reducendum f curavit ad Pyr- rhum ; idque s factum ejus a senatu lau datum est. Atqui si 8 speciem utilitatis opinionemque quaerimus, h magnum illud XL 1473; 1098, 145, VI. r 3M, 2; 5OI. S 385 ; 83 1 ; 223, B. 2. *396, III. 1; 2O16, 212, B. 1. "297, II. 2; 444', 279, 6. F 44I, 363; 658, 622 ; 205, R. 7 (1). W 554, IY. ; 1291 ; 273, 5 (2). '444, 1 ; 9O2 ; 256, R. 9 (a). J489, L, 497; 12O5 ; 262, B. 9. Z 566, L; 134O; 247, 3. XII. * 386 ; 826 ; 224. b 533, 4 ; 1296, I. ; 259, R. 2, 266, R. 4. C 529; 1296, E.; 266, 2. *530 & I. ; 1296, A.; 266, N. &2.- C 4I4; 873', 247, 3. f 565, 3, 2) ; 1315, 1316, 270, R. 3, 274, R. 7 (a). &587 & L; 1369 ; 198, II. & 1. h 5ll, L; 1259, 1263 -. 261, R. 1. NARRATIONS. 19 bellum perfuga unus et gravem adversarium imperil 4 sustu- lisset ; sed magnum Medecus et flagitium, quicum 1 laudis certamen fuisset, eum j non virtute," sed scelere e superatum. k XIII. Xerxes. Xerxes quidem refertus omnibus praemiis a donisque for- tunae, non equitatu, b non pedestribus copiis, b non navium 5 multitudme, b non infinite pondere b auri contentus, praemium proposuit, 1 qui c invenisset d novam voluptatem. 2 Qua b ipsa non fuit contentus ; neque enim unquam finem inveniet libido. 3 Nos vellem 6 praemio elicere possemus f qui nobis aliquid attu- lisset,* quo hoc h firmius crederemus d : virtutem ad beate vi-K vendum 1 se ipsa esse contentam. XIV. Darius. Extenuantur magnificentia et sumptus epularum, quod parvo ^ultu natura contenta sit. a Etenim quis b hoc c non videt : desideriis omnia ista condiri d ? Daiius in fuga, quum aquam turbidam et cadaveribus inquinatam bibisset, 2 negavit e 15 unquam se bibisse jucundius. Nunquam 3 videlicet sitiens f biberat. 8 Nee esuriens 11 Ptolemaeus ederat s ; cui, quum pera- granti Aegyptum, 1 comitibus^ non consecutis, 4 cibarius in casa panis datus esset, nihil visum est illo pane k jucundius. XV. Regulus. M. Atilius Regulus, quum 1 consul iterum a in Africa ex 29 1 XII. '187, 1 & 2;45, N.; 136, R. 1. J 545; 1136] 239. k 549; 1147, 269, K. 2. XIII. 4I9, 2 & 1); 9O7; 249, I. b 4!9, IV. ; 919; 244. C 445, 6; 09;206(4). *50l & I.; 1218; 264, 1 & (b). C 485, 486, I. ; 1177; 260, II. & R. 2. f 493, 2 ; 12O4 ; 262, R. 4. *489, II., 500 ; 12O5; 264, 5. M50, 3;24O; 207, R. 22. '565 ; 1337; 275, III. R. 3. XIV. 520, II ; 1255 ; 266, 3, 198, 7, R. (b). M54; 1O41 ; 137, I._.c45 0)3; 40; 207, R. 22. d 553, II.; 63O; 204, R. 9. e 47l, II. ; 1O93; 145, IY._fg78; 135O; 274, 3 (a). ?472 ; 1O96; 145, V. h 332, III. ; 589 ; 187, 3. '575 ; 712 ; 274. J 430 ; 965 ; 257. k 4!7; .95; 256, 2. XV. 583, 2 ; 997; 277, R. 1. 20 ECLOGAE CICERONIANAE. insidiis captus esset, b duce Xanthippe 6 Lacedaemonio, 2 jura- tus d missus est e ad senatum, ut, nisi redditi essent b Poenis captlvi nobiles quidam, redlret f ipse Carthaginem. g Is quum Romam g venisset, utilitatis speciem videbat, h sed 1 earn, ut 3 res 5 declarat, j falsam judicavit ; quae erat 4 talis : 5 manere in pa- tria ; esse domi k suae cum uxore, cum liberis ; 6 quam calami- tatem 1 accepisset in m bello, communem fortflnae bellicae judi- cantem, tenere consularis dignitatis gradum. Quis haec neget n esse utilia ? Quern censes ? Magnitude ammi et fortitude 10 negat. Num p Hocupletiores quseris auctores ? Harum enim est virtutum q proprium, nil extimescere, 1 " omnia humana de- spicere, r nihil, quod homini accidere possit, 8 intolerandum putare/ Itaque quid fecit? In senatum venit, mandata exposuit : 8 sententiam ne diceret,* recusavit : quamdiu jure- isjurando hostium teneretur, 8 non esse 9 se senatorem. Atque illud etiam (o stultum hominem, w 10 dixerit quispiam, et repugnantem utilitati suae !) reddi T captlvos, negavit esse utile ; u illos enim adolescentes esse et bonos duces, se jam confectum senectute. Cujus x quum valuisset auctoritas, captlvi retenti 20 sunt : ipse Carthagmem f rediit : neque eum caritas patriae retinuit, nee suorum. y Neque vero turn ignorabat, h se ad crudelissimum hostem, et ad 12 exquislta supplicia proficisci ; sed jusjurandum conservandum putabat. h Itaque turn, quum 13 vigilando necabatur, h erat in meliore causa, quam si domi k 25 senex captivus, 2 perjurus consularis 2 remansisset. XT. t>480 ; 11(14 ; 258, L, 2. 430; 9G5 ; 25*7, R. 7 (a). ^578 ; 135O; 274, 3 (a). 47I, II.; 1093; 145, IV. f 489, I. ; 12O5 ; 262. e379; 938; 237. H69, I.;1O87; 145, II. '309, L, 310, 3 ; 1369 ; 198, I., & 9, R (a). j 466 ; 1O8O ; 145, L k 424, 2 ; 943 ; 221, R. 3. U53, 2; 687; 206 (3). m 426, 2, 1); 953 ; 253, N. 1. "486, II. ; 118O;2GQ, R. 5. 463, L; 644 ; 209, R. 12 (2). P346, II. 1, 3) ; 11O5 ; 198, 11, R. (b). 1 399, 3, 3) ; 863 ; 222, R. 2 (a). '549 ; 1 147; 209, R. 3 (5), 269. 53I ; 1291 ; 266, 2. t489, I., 499, 2;12O5; 262, & R. 11. V 453, II.; 63O ; 204, R. 9. W 38I ; ; 238, 2. 453 ; 701 ; 206 (17). r 441, 1 ; 758 ; 205, R. 7 (1). NARRATIONS. 2 1 XVI. The Tyrant Dionysius. Dionysius major, Siciliae tyrannus, ipse indicavit, quam esset a beatus. Nam quum quidam ex b ejus assentatoribus, Damocles, commemoraret* in sermone copias ejus, opes, majestatem dominatus, rerum abundantiam, magnificentiam aedium regiarum ; negaretque, 51 unquam beatiorem quemquam 5 fuisse ; Visne d igitur, 6 inquit/ Damocle, g quoniam Laec te vita delectat, h ipse eandem degustare, 1 et fortunatn experlri 1 meam ? Quum se ille cupere dixisset, collocari j jussit horn- mem in aureo 2 lecto, strato k pulcherrimo 1 textili stragfilo, 1 magnificis operibus picto k ; 3 abacosque complures ornavit 10 argento auroque caelato. Turn ad mensam 4 eximia forma" pueros delectos jussit consistere, eosque, nutum illius intuentes diligenter, ministrare. Aderant unguenta, coronae : incende- bantur 5 odores : mensae conquisitissimis epfilis" 1 exstruebantur. Fortunatus sibi Damocles videbatur. 6 In hoc medio appa- 15 ratu fulgentem gladium e lacunari seta p equinaaptum demittP jussit, ut impenderet illius bead cervicibus. q Itaque nee pulchros illos ministratores adspiciebat, r nee plenum artis 8 argentum; nee manum porrigebat r in mensam. Denique exoravit tyrannum, ut abire liceret, r quod jam beatus* nollet u 20 esse. 8 Satisne videtur declarasse Dionysius, 9 nihil esse ei v beatum, cui q semper aliqui terror impendeat w ? XVII. The Lacedaemonians* (.) Lacedaemonii, Philippo minitante per litteras, se a XVI. 480, 481, II. &1; I1V4, 258, I., 2. b 398) 4,2); 212, N. 4. 363; 622; 204. ^346, II. 1 & 1); 11O5 ; 198, 11, R. ( C )._e 60 2, III. ; 1391, Exc. 2; 279, 3 (h). 1 528, 2 ; 1295 (1) ; 279, 6 ._594, 1 (2) ; 129 ; 81, R. M66 ; 1O8O, 145, I. >550 ; 1 148- 270. J 551, II. 1,1153; 273, 2 (d). ^577; 135O ; 274, 3 (a). M63, 1; 218; 205-, R. 16 (a) & (c). m 4!9, 2 & 1) ; 911; 249, I D 428 ; 888 ; 211, R. 6. "441, 6 ; 662 : 205, R. 17. P4I4 ; 873 ; 247, 3._q386; 826; 224. r 469, I.; 1O87; 145, IT. 399, 2, 2); 776; 213. 1 547 & I.; 1142 ; 271, R. 4. "520, II. ; 1255; 266, 3. -384; 82O; 223. w 531; 1291; 266, 1. XVII. 449, IL; 1O24; 208, R. 37 (a). 22 ECLOGAE CICERONIANAE. omnia, quae conarentur, b prohibiturum, c quaesiverunt, num se esset d etiam rnori proJiibiturus ? (b.) E Lacedaemoniis f unus, quum 1 Perses hostis in col- loquio dixisset glorians ; Solera prae jaculorum multitudine et 5 sagittarum non videbitis, g jBl umbra igitur, inquit, pugnabiinus.* (c.) Lacedaemone 1 quum tyrannus-* coenavisset Dionysius, 2 negfivit, se a jure k illo nigro, quod 1 3 coenae caput erat, m delec- tfitum. c Turn is, n qui 4 illa coxerat, Minime mirum n ; condi- menta enim defuerunt. Quae 5 tandem, inquit ille ? Labor Win venatiij sudor, cursus Q ad Eurotam, fames, sit is ; Ids enim rebus Lacedaemoniorum epulae condiuntur. XVIII. Posidonins the Stoic. Pompeius solebat a narrare vSe, quum Rhodum b venisset c 1 decedens ex Syria, audire voluisse d Posidonium ; sed e quum audivisset, c eum graviter esse d aegrum, 2 quod vehementer ejus 15 artus laborarent/ voluisse d tamen nobilissimum philosQphum visere. Quern ut vidisset c et salutavisset, honorificisque ver- bis prosecutus esset, molesteque se dixisset ferre, d quod eum non posset f audire; at ille, Tu vero, inquit, potes ; 3 ncc com- mittam^ ut dolor corporis efficiat, ut frustra tantus vir ad me ZQvenerit. s ltaque narrabat, a eum graviter et copiose 4 de hoc ipso, nihil esse bonum.f nisi quod honestum esset* cubantern disputavisse d ; quumque quasi faces ei doloris admoverentur, j saepe dixisse, Nihil agis, dolor ! quamvis sis^ molestus, nun- quam te esse conjitebor malum. XVII. U8I, II. & 1; 1104] 258, I. 2. C 545, 3; 1148, 270, E. 3. d 525; 1182, 2G5. e 55l, II. 1; 1152, 273, 4 (a). '398, 4,2); 775; 212, N. 4. ^528, 2; 1295 (1) ; 266, N. '421, II.; 933-, 254. J363; 622, 204. k 4!4; 873; 247, 1. U45; 683; 201,4,5,6, 7, & 9. m 468 ; 1087 ; 145, II. "460, 3 ; 639 ; 209, R. 4.' 6'7* 206 (11) (b). XVIII. a 357 & II. ; 1O66 ; 201, 5. b 379, 3, 2) ; 947] 237, R. 5 (b). C 476, 478; 1162; 201, 6, 7, & 9, 263, R. 2. ^530, L; 1148] 272. e 587 & III. 2; 1369 ; 278, 198, 9, & R. f 53l ; 1291] 266, 3. h 470; 1O9O] 145, III. d f* 553, II.; 63O; 204, R. 9. J465, 1; ;24S, R. 1 (2). k 5!5, L; 1282; 263, 2 (3). NARRATIONS. 23 XIX. Circumstantial Evidence. In itinere quidam proficiscentem ad mercatum quendam et secum aliquantum ntimmorum a ferentem est consecutus. b Cum hoc, ut fere fit, in via sermonem contulit b ; ex quo fao tum est, c ut illud iter familiarius d facere vellent. Quare quum in eandem 1 tabernam devertissent, simul coenare et 5 in eodem loco somnum cape re voluerunt. b Coenati discu- buerunt b ibidem. Caupo autem, ( 2 nam ita dicitur post inven- tum, quum in alio maleficio deprehensus esset, 6 ) quum 3 illum alterum, videlicet qui nummos haberet/ animadvertisset, noctu, postquam illos artius g jam, ut fit, 4 ex lassitudine dormire 10 sensit, h accessit, b et 3 alterlus eorum, qui sine nummis erat, f gladium 5 propter appositum e vagina eduxit, b et 6 illum alterum occldit, b nummos abstulit, b gladium cruentatum in vaginam recondidit, b 7 ipse se in suum lectulum recepit. b Ille autem, cujus gladio 1 occisio erat facta, multo^ ante lucem surrexit, b 15 comitem k ilium suum inclamavit b 8 semel et saepius. Ilium somno impedltum 1 non respondere existimavit b : ipse gladium et cetera, quae secum attulerat, sustulit, b solus profectus est. b Caupo non multoJ post conclamavit b hominem 111 esse occlsum, et cum quibusdam deversonbus ilium, qui ante 'exierat, con- 20 sequitur. n In itinere hominem comprehendit, n gladium ejus e vagina educit, n reperit" cruentatum. Homo in urbem ab illis deducitur n ac reus fit. n XX. Cicero finds the Grave of Archimedes. ^rchimedis ego quaestor 11 ignoratum ab Syracusanis, 2 quum esse omnino negarent, septum undique et vestltum vepribus b 25 XIX. 396, III. 2, 3) (3); 760; 212, E. 3. M7I, IT.; 1O93;U5, IV. C 438, 3, 35, ILL 2 ; 64O ; 209, R. 3 (5) & (a). ^305 ; 4<>2 ; 192, II. 2, 194, 2. e 5!8, II. 1; 1244; 201, 6, 7, & 9. '477; 1162 ; 145, II. 444, 1; 9O2; 256, R. 9 (a). b lO94-, 259, R. 1 (2) (d). '414; 873;2tf. J4I8; 929; 256, R 16. k 37l; 712, 229. '578 &1I.; 13X0; 274, 3 (a) -"545; 1 130 ; 272. "467, III.; 1OS2, 145,1.3. XX. '363 & 3; 622, 204, R. 1 (a). Ml9, 2 & 1; 911, 249, I. 24 ECLOGAE CICERONIANAE. et dumetis, c indagavi sepulcrum. 3 Tenebam enim quosdam 4 senariolos, d quos e in ejus monumento esse inscriptos accep- eram ; qui declarfibant, in summo f sepulcro sphaeram esse positam cum cylindro. Ego 5 autem, quum omnia collustra- 5 rem oculis, (est enim 6 ad portas Achradinas magna frequentia sepulcrorum,) animadvert! columellam* 1 non multum g e dumis eminentem, in qua inerat h sphaerae figura et cylindri. Atque ego statim Syracusanis (erant 5 autem principes mecum) dixi, me illud ipsum arbitrari esse, quod quaererem. 1 Immissi cum lOfalcibus muld purgarunt et aperuerunt locum. 7 Quo quum patefactus j esset aditus, 8 ad adversam basim k accessimus. Apparebat epigramma, ^xesis 1 posterioribus partibus versi- culorum, d dimidiatis fere. Ita nobilissima Graeciae civitas, quondam vero etiam doctissima, 10 sui m civis unlus acutissimi 15 monumentum ignorasset, n nisi ab homine 8 Arpinate didicisset. n XXI. Cicero's Teachers. Quum princeps Academiae Philo cum Atheniensium opti- matibus a Mithridatico bello b domo c profugisset Romamque d venisset, totum 6 ei me tradidi, admirabili quodam ad philo- sophiam studio concitatus ; in quo lioc f etiam commorabar" 20 attentius, quod rerum ipsarum varietas et magnitudo summa me delectatione h retinebat. 1 Eodem anno b etiam Moloni j Rhodio k Romae d 1 dedimus operam et 1 actori m summo causarum et magistro. m Eram g cum Stoico Diodoto ; qui, quum XX. C 3I7 & 2; 538; 100, 7. d 3!5 & 2; 54O, 543', 100, T. 3, A, 2. e 545; 113(i, 239, 272. f 44l, 6; 662, 205, R. 17. 42I, II.; 932, 221. '587, 5; 1374; 198, 1, R. (e). m 363; 622 ; 204. NARRATIONS. 2."> hubitavisset apud me mecumque vixisset, nupcr esi clomi meae mortuus ; a quo 2 quum in aliis rebus, turn studiosissime in dialectica exercebar. s Huic ego doctor! ct ejus artibus Yariis atque multis ita cram s tarnen deditus, ut ab exercita- tionibus oratoriis nullus dies vacuus . esset. 4 Commentabar s 5 declamitans saepe cum M. Pisone et cum Q. Pompeio aut cum aliquo quotidie ; idque faciebam s multum etiam Latinc, scd Graece saepius, vel quod q Graeca oratio, plura n orna- menta suppeditans, consuetudinem 6 aimillter Latlne dicendi 15 afferebat, vel quod* 1 a Graecis summis doctoribus, nisi 10 Graece dicerem, r neque corrigi possem r neque doceri. Erat 1 eo tempore b in ^lobis summa gracilitas et infirmita.-? corporis : procerum et tenue collum : qui 3 habitus et quao figura non procul abesse putatur 1 a vitae periculo, si accedit 1 labor et 6 laterum magna contentio. Eoque f magis hoc eos, 15 quibus eram carus, commovebat, quod omnia sine remissionc, sine varietate, vi* summa vocis et totlus corporis contentione, dicebarn. Itaque quum me et 1 amici et medici hortarentur, ut causas agere desisterem, 7 quodvis potius periciilum mihi v ade- undum, u quam a sperata dicendi gloria discedendum putavi. 20 Sed quum censerem, remissione w et moderatione w vocis, et 8 commutato x genere dicendi, me et periculum vitare posse, et temperatius dicere ; ut consuetudinem dicendi mutarem, 9 ea causa mihi in Asiam proficiscendi p fuit. Itaque quum essem biennium y versatus in causis, et jam in foro celebratum meum 25 nomen esset, Roma d sum profectus. Quum venissem Athenns,' 1 sex menses y cum Antioeho, veteris Academiae nobilissimo et prudentissimo philosopho, fui, studiumque philosophiae num- quam 11 intermissum, a 10 primaque adolescentia cultum et semper auctum, hoc 2 rursus summo auctore et doctore, Cl XXT. "165, 1; 197, HO. "575; 712: 274, 1. P559, 560, 563: 1327, 275, I. & R. 3. M 588, VII., 520, I. ; 125O ; 198, 7, R. (l)). r 5IO; /V6*r ; 2G1. 1. "445. 8; VS?-, 206 (b) (3) & (17). '88, 3 ; J1W: 82, Exc. 2. (a). u 298, 530, I. ; 324, 1148 ; 270. R. 3. ^'388, I.; #47; 225, TIL W 4!4, 4; 873; 247, 3.- X 579 ; 1357', 274, II. ', (n). ^378; 95O, 236.~d(2U2l, II.; 941 ; < 3 >255. Z 430 ; 965 ; 257, R, 7 (a). 26 ECLOGAE CICERONIANAE. renovavi. Eodem tamen tempore Athenis d apud Demetrium Syrum, veterem et non ignobilem dicendi magistrum, studiose exerceri** solebam. Post a me Asia tota peragrata est, cum summis quidem oratoribus, quibuscum exercebar aa ^ipsis lu- 5 bentibus; quorum erat princeps Menippus Stratonicensis, k meo judieio, bb tota Asia, cc illis temporibus, disertissimus ; et, 13 si nihil habere dd molestiarum ee nee ineptiarum, Atticorum^ est, gg hie orator in illis numerari recte potest. Assiduissime autem mecum fuit Dionysius Magnes. Erat etiam Aeschylus 10 Cnidius, Adramyttenus Xenocles. Hi turn in Asia rhetorum principes hh numerabantur. Quibus" non contehtus, Rhodum veni, meque ad eundern, quern Romae audiveram, Molonem applicavi, 2 quum actorem in 14 veris causis scriptoremque praestantem, turn 15 in notandis jj animadvertendisque vitiis et 15 instituendo docendoque prudejitissimum. Is dedit operam, ( Ifi 6i modo id consequi potuit,) ut nimis 17 redundantes l no&, et superfiuentes juvemli quadam dicendi kk impunitate 11 et licentia, reprimeret, et quasi extra ripas diffluentes coerceret. Ita recepi me biennio mm post, non modo exercitatior, sed prope 20 mutatus. Nam et contentio nimia vocis resederat, et quasi deferverat oratio, lateribusque nn vires et corpori mediocris habitus accesserat. XXII. MAXIMS. 1. Mea mihi a ^onscientia 2 pluris b est, quam omnium sermo. 2. Cujusvis hominis c est errare d : nullius, c nisi insipientis, 25 in errore perseverare. d XXI. d < 4 >42l, II.; 932, 254. 465, 1; 3O5 ; 248, K. l (2). k(2>128, 6 (a). bb 4l4, 2, 1) ; 873; 249, IL "422, 1 & 1) ; ,937; 254, R . 2(b). dd 549; 1147; 269. 396, III. 2, 1; 771; 212, & R. 1. - 6*; 210. ''419, IV.; 919; 244. JJ 562, 1 & 2, 566, II.; 1322', 275, II. &R. 2. kk 559, 563; 1327 , 275, I. & R. I.- 1 419, 2 ; 9O7 ; 250, 2 (2). mm 4!8 * 954 ; 253, R. L ""386 ; 826 ; 224. XXII. a 384; 82O; 223. b 40l, 402,111.; 799 ; 214. "401 & 1; 7 SO ; 211, R. 8 (3). <549; 1147; 269. MAXIMS. 27 3. Natura cupiditatem ingenuit homini 6 veri videndi f : his initiis ducti omnia vera diligimus; vana, falsa, fallentia odimus. 4. Fortitudo in laboribus periculisque cernitur ; temperan- tia, in praetermittendis f voluptatibus ; prudentia, in delectu 5 bonorum et malorura; justitia, in suo cuique tribuendo/ 5. Nescire, d quid ante quarn natus sis g acciderit, h 3 id est semper esse 1 puerum. j 6. Alia omnia incerta sunt, caduca, mobilia. Virtus est una altissimis defixa radicibus, k quae nunquam ulla vi k la- 10 bufkctari 1 potest, nunquam dimoveri loco. m 7. Nihil est virtute 11 amabilius. Quam qui p adeptus erit, 4 4 ubicunque erit gentium, 1 " a nobis diligetur. 8. Si beatam vitam volumus adipisci, virtuti opera danda 8 est, sine qua neque amicitiam, neque ullam rem 5 expetendain 15 consequi possumus. 9. Vir bonus non modo non facere,* sed ne cogitare* qui- dem quidquam audebit," quod non audeat v praedicare. 10. Nemo igitur vir magnus sine aliquo afflatu divino unquam fuit. 20 11. Deum agnoscis ex operibus ejus. 12. Omnium regina rerum oratio. 13. In rebus prosperis et ad voluntatem nostram fluenti- bus, superbiam, fastidium, arrogantiamque magno opere fugiamus. w 25 14. Prudentia est rerum r 'expetendarum fugiendarumque scientia. XXIT. e 38S; 8 2 ft 224. t 562, 563; 1322, 1324; 275, IL 523, IL; 1241, 263, 3. ^525 ; 1 182 ; 265, & N. 1. '362, 553, T., 545, 2, 2); 6*00, 1118, 1141, 269, R. 4. J 362, 3, 546; 6(>6 ; 210. k 4!4 ; 873 ; 24Y, 3. 332, T. & 2 ; 585 ; 187, IT., 1 (a) & (e). -425, 3, 3) ; 916 ; 25]. "417 ; 895 ; 256, 2. 453 ; 7O1 ; 206 (17). P 445, 6 ; 689 ; 206 (4). q 473 ; 1O98\ 145, VI r 396, 4) (2) ; 1OO5, 212, R. 4, N". 2. 227, 229 ; 329 ; 162, 15. 1 552, 1 ; 1138 ; 271. "465, 4 ; 312 ; 142, 2. T 50I & I. ; 1218 ; 264, 7. M87, 488, I. ; 1193 ; 260, R. 6. 28 ECLOGAE CICERONIANAE. 15. Ut medicina valetudinia, navigationis gubernatio, sic vivendi x ars est prudentia. 16. Nulla re y tarn laetari soleo, quam 7 meorum officiorum conscientia/ 5 17. Sapientia est rerum divinarum et humanarum scientia, B cognitioque, quae cuj usque rei causa sit. h 9 Ex quo efficitur, ut divina imitetur, humuna omnia 10 interiora virtute 11 ducat. 18. Orania scire,* cujuscunque modi 2 sunt, cupere, d curio- gorum c ; duci' 1 vero majorum rerum contemplatione ad cu- 10 piditatem scientiae, summorum virorum est putandum. 19. Saepius ad laudem atque virtutem "natura sine doctrina, quam sine natura valuit doctrina. 20. Ut ager, quamvis fertilis, sine cultura fructuosus esse non potest, sic sine doctrina animus : ita est utraque res sine 15 altera debilis. 21. Et quae p bona sunt, fieri meliora possunt doctrina, k et quae p non optima, aliquo modo acui tamen et corrigi possunt. 22. Ad earn doetrinam, quam suo quisque studio k assecutus est, adjungatur w usus frequens, qui omnium magistrorum 20.praecepta superat. 23. Est 12 animorum ingeniorumque naturale quoddam quasi pabulum consideratio contemplatioque naturae. DESCRIPTIONS. XXIII. Sicily as a Roman Province. Omnium nationum a exterarum ^rinceps 11 Siciiia se ad amicitiam fidemque populi Romani applicavit. Prima b om- 25 nium, id quod ornamentum imperii est, provincia c est appel- XXII. -559, 563 : 1327] W, I., R. 3, & III. R. 1. ^414; 873; 247, i (2). Z 396, IV. 1, 1); 757; 211, R. 6 (5). XXlil. a 396, 111. 3; 771, 212, B. 2. ' Distinguish between primus and princeps. V. 11. 1. C 362; 6* CO; 210. DESCRIPTIONS. 29 lata : prima b docuit majores 11 nostros, quam praeclarum esset,* exteris gentibus f imperiire 5 : sola fuit ea fide benevolentiaque k erga populum Romanum, ut civitates ejus insulae, quae semel in amicitiam nostram 2 venissent, 1 nunquam postea deficerent, J pleraeque autem et maxime illustres in auiicitia perpetuo 5 manerent. Itaque majoribus k nostris in Africam ex hac provincia gradus imperil factus est. Neque enim tam facile opes Karthaginis tantae concidissent, 1 3 nisi illud et rei frumen- tariae subsidium et receptaculum classibus nostris pateret. Quare P. Africanus, Karthagine deleta, Siculorum urbes 10 signis 11 monumentisque pulcherrimis exornavit, ut, quos victoria populi Romani maxime laetari arbitrabatur, apud eos monumenta victoriae pluriraa collocaret. Denique 4 ille ipse M. Marcellus, cujus in Sicilia virtutem 5 hostes, 5 misericordiara victi, fidem 5 ceteri Siculi perspexerunt, non solum sociis p in 19 eo bello consuluit, verum etiam 6 superatis hostibus p tem- peravit. 7 Urbem pulcherrimara, Syracusas, quae 8 quum 9 manu munitissima esset, turn 10 loci natura terra ac mari clauderetur, quum vi consilioque cepisset, non solum incolumem passus est esse, sed ita reliquit ornatam, ut esset n idem monumentum 29 victoriae, mansuetudinis, 12 continentiae, quum homines vide- rent, q et 13 quid expugnasset, et quibus p pepercisset, et quae reliquisset. 14 Tantum ille honorem Siciliae habendum 8 15 puta- vit, ut ne* hostium quidem urbem ex sociorum insula tollen- dam 8 arbitraretur. u Itaque ad omnes res Sicilia v provincia 25 semper usi sumus ; ut, quidquid 1G ex sese posset efferre, id non apud eos nasci, sed domi w nostrae 17 conditum, putaremus. XXIII d 374, 1 ; 734; 231. What is the. ace. of the thing? <* 525 ; 11S2, 265. f 385 ; #31 ; 223, R. 2. &549 ; 1 147, 269. >428 & 1, 2); 888; 211, R 6. >486, 5; 129 1 ; 266, 1. J 494 ; 1218:, 262. k 388 & II. ; 844 ; 225, II. 510 ; 1267; 261, 1.-M63, I., 477 ; 644, 1162; 209, R. 12 (2). "419, 2, 1) ; 873 ; 249, 1. 4I4; 87 3 ; 247, 1 (2). ?385 ; 831 ; 223, R. 2. i 517, I. ; 125 1 ; 263, 5, R. 1. '229, 551, I. ; 13O4, 1148; 162, 15, 272. < 602, III. 2); 13!)O, Obs. 3; 279, 3 (d). "Dist. bet. puto and arbitror. V. n. 15. *4I9, I.; 880; 245. -424, 2 ; 943; 221, R. 3. SO ECLOGAE CICERONIANAE. Quando ilia frumentum, quod deberet, non ad diem dedit ? quando id, quod opus esse putaret, non ultro pollicita est ? quando id, quod imperaretur, recusavit ? Itaque 4 ille M. Cato sapiens,* cellam y penariam reipublicae nostrae, nu- 5 tricern 7 plebis Romanae, Siciliam y norninabat. z Kos^ vero experd sumus, Italico maximo difficillimoque bello, bb Sicilian! nobis cc non pro penaria cella, sed pro aerario illo majorum vetere dd ac referto, fuisse. Nam sine ullo sumptu 18 iiostro 19 coriis, tunicis, frumentoque suppeditando, ce maximos exercitus lOnostros vestivit, aluit, armavit. ^Quid? ilia, quae forsitan ne* sentlmus quidem, judices, quanta sunt ! 21 quod multis locupletioribus civibus v utimur, quod habent propinquam. fidelem, fructuosamque ff provinciara, ^quo facile excurrant, ss ubi libenter negotium gerant g ; ^quos illa.partini mercibus 1 * 15 suppeditandis cum 24 quaestu compendioque dimittit, partim retinet, 25 ut arare, ut pascere, ut negotiari libeat, ut denique sedes ac domicilium 2G collocare. Quod 11 commodum non mediocre poptfli Romani est, ^tantum civiuni Bomanorum numerum tarn prope ab domo, tarn bonis fructuosisque rebus 20 detiiieri. Et quoniam ^quasi quaedam praedia populi Roman! sunt ^vectigalia nostra atque provinciae, quemadmodum vos propinquis vestris praediis maxime delectammi, sic populo Romano jucunda suburbanitas est liujusceJJ provinciae. 80 Jam vero hominum ipsorum, kk judices, 31 ea patientia, virtus frugali- 25 tasque est, ut proxime ad nostram discipllnam illam veterem, non ad hanc, quae nunc increbruit, 11 videantur mm accedere. 32 Nihil ceterorum simile Graecorum; nulla desidia, nulla luxuries : contra, summus labor in publicis privatisque rebus, XXIII. * 363 ; 622 ; 205, R. 7 (1). J 373 ; ?15 ; 230. ^469, II. ; 1O88 ; 145, II. 1. "446 ; 1O13 ; 209, E. 1 (b). |' b 426, 1 ; 949 ; 253, & N. 1. CG 390 & 2; 82O', 227 & R. 4. dd !56, 1. ; 194; 113,3. ee 439, 566, I.; 6*56, 134O ; 205, Exc. to R. 2, 275, II. & R. 4. ff 323; 570; 128, 4. ^485, 486,111.; 1218, 260 & II. h H!4, 2 ; 873', 247, 1. "453; 7O1; 206(17). JJ 186, 1; 24 1 ; 134, R. 4. kk \Vhafc does ipsorum contrast hominum with? V. Sail. Cat. XXIII, n. 5. 1332, II, ; 588', 187, II. 2. mm 489, I., 494; 1218, 262, DESCRIPTIONS. 31 summa parsimonia, summa diligentia. Sic porro nostros homines diligunt, ut liis nn soils nequefv publicanos neque negotiator odio nn sit. XXIV. Pleasures of a Country Life. Venio nunc ad voluptates agricolarum, quibus* ego incre- dibiliter delector ; quae nee ulla impediuntur senectute, 1 et b 5 milii ad sapientis vitam proximo videntur accedere. 2 Habent enim rationem cum terra, quae nunquam 3 recusat imperium, nee unquam sine usura reddit, quod accepit, sed 4 alias miuore, plerumque majore cum fen ore. 6 Quamquam me quidem c non fructus modo, sed etiam ipslus terrae vis ac natiira delectat. d 10 Quae, quum gremio 6 mollito ac subacto semen sparsum excepit, primum id 7 occaecatum cohibet ; 8 ex quo occatio, quae hoc efficit, nominata est : 9 deinde tepefactum vapore et com- pressu suo diifindit et elicit herbescentem ex eo viriditatem, quae, nixa fibris stirpium, sensim adolescit, culmoque f erecta 15 geniculato, vaglnis f jam quasi pubescens includitur ; e quibus quum euiersit, fundit 10 rugem spici ordine h structam, et contra avium minorum inorsus munitur vallo u aristarum. -^Quid 1 ego vitium satus, ortus, incrementa commemoremJ ? Satiari 13 delectatione k non possum, I4 ut meae senectutis requietem 20 oblectamentumque pernoscatis. Omitto enim vim ipsam omnium, quae generantur e terra, quae ex fici tantulo grano aut ex acino vinaceo aut ex ceterarum frngum ac stirpium minutissimis seminibus tantos truncos ramosque procreat: 15 malleoli, plantae, sarmenta, viviradices, propagines, nonne 1 25 ea efficiunt, ut quemvis cum admiratione delectent m ? Vitis quidem, quae natura caduca est, et, nisi fulta sit, ad terrain XXIII. ""390; 848', 227. XXIV. *4I4, 2; 873; 241, 1. b 587; J375; 198, 1 (e). C 602, III. ; 13f)l, Exc. 2 ; 279, 3 (d). d 463, 3 ; 644; 209, B. 12 (2), & N. 9. e 4!9, II. ; 880; 245, II. 1. '414, 4; 873; 247. UI4, 3; 873; 247, 2, 3d paragraph. '454, 2; 731 ; 235, R. 11. J 486, II. ; 118O; 260, R. 5. k 4!9, 2 & 1) ; .907; 249, I. 1 346, II. 1, 2); 11O(>\ 198, 11, R. (c). m 489, I. ; 1223; 262. 32 ECLOGAE CICERONIANAE. fertur, oadem, n u se er!gat, m claviculis suis, quasi manibus, quidquid est nacta complectitur ; quam serpentem 16 multiplici lapsu h et erratico, 17 ferro amputans coercet ars agricolarum, ne silvescat" 1 sarmentis et 18 in omnes partes nimia fundatur. 5 Itaque, ineunte vere, 19 in iis, quae relicta'sunt, ^exsistit tan- quam ad articulos sarmentorum ea, quae gemma dicitur ; a qua oriens uva sese osteudit ; quae et succo terrae et calore solis augescens. p primo est peracerba gustatu, q deinde ma- turata dulcescit p ; vestitaque pampmis 2l nec modico tepore r 10 caret, et nimios solis defendit ardores. 22 Qua s quid potest esse quum ^fructu* laetius, turn adspectu* pulchrius ? Cujus qui- dem non utilitas me solum, ut ante dixi, sed etiam cultura et ipsa natura, delectat: adminiculorum ordines, 24 capitum jugatio, religatio et propagatio vitium, sarmentorumque ea, 15 quam dixi, aliorum amputatio, aliorum ^immissio. ^Quid 1 ego irrigationes, quid fossiones agri, ^repastinationesque proferam, j quibus fit multo u terra foecundior? Nee vero segetibus a solum, et pratis,* et vineis, a et arbustis a res rusticae laetae sunt, sed etiam hortis a et pomariis : ^tum pecudum 20pastu, a apium examinibus, florum omnium varietate. Nee consitiones v modo delectant, sed etiam insitiones, Y quibus 8 nihil invenit agricultura sollertius. Possum persequi multa oblectamenta rerum rusticarum ; sed ea ipsa, quae dixi, fuisse sentio longiora. w Ignoscetis autem ; nam et studio rerum 25 rusticarum provectus sum, et senectus est natura loquacior w ; ne ab omnibus earn vitiis videar vindicare. XXV. Some Wonderful Phenomena. Sanguinem a pluisse senatui nuntiatum est b : Atratum etiam fluviuni fluxisse sangume a ; deorum sudasse simulacra. Num c XXIV. "451, 3; 1034; 207, R. 27. m ^12O5. 43I, 2 (2); .9f>o; 257, N. 1. P332, II.; 588; 187, II. 2. 1570; 1365, 276,^11.-^ '419, III.; 9O7, 250, 2 (2). 8 4I7 ; 895] 256, 2. 1 429 & 1 ; 889] 250, 1. "418; 929 ; 256, R. 16. -177 (2); 95, R. *444, 1 ; 9O2, 256, R. 9 (a). XXY. a 37l; 712; 232 (2). b 549, 1 ; 1151; 209, R. 3 (5) (a). *(2>4I4: 873; 247. C 346, II. 1, 3) ; 11O5 ; 198, 11, R. (b). DESCRIPTIONS. 33 censes, his nuntiis d Thalen 6 aut Anaxagoram aut 1 quemquam f physician crediturum fuisse ? Nee enim saiiguis nee sudor, nisi e corpore, est; sed et decoloratio quaedam 2 ex aliqua contagione terrena maxime potest sanguini g similis esse, et humor 3 allapsus extrinsecu.Sj 4 ut in tectoriis videmus austro, h 5 sudorem 1 iraitari. Atque haec in bello plura et majora viden- tur timentibus: eadem non tarn animadvertuntur in pace. *Accedit illud etiam, quod in metu et periculo 6 quum creduntur. facilius, turn finguntur impunius. Nos autem ita leves atque inconsiderati sumus, ut, si mures corroserint aliquid, 7 quorum 10 est opus hoc unum, monstrum putemus. Ante vero Marsicum bellum, quod clypeos LanuviP" mures ro*issent, k maximum id portentum harusptces esse dixerunt. 8 Quasi vero quidquam intersit, mures, 9 diem noctem aliquid rodentes, scuta an cribra corroserint. 1 Nam si ista sequimur, quod 10 Platonis Politiam 15 nuper apud me mures corroserunt, k de republica debui perti- mescere m ; aut, si Epicuri de voluptate liber rosus esset, n putarem n annonam in macello cariorem fore. 12 An vero ilia nos terrent, si quando aliqua portento>a aut ex pecude aut ex homine nata dicuntur? quorum omnium, 13 ne sim20 longior, una ratio est. Quidquid enim oritur, qualecumque est, causam habeat p a natfira necesse est ; ut etiam si praeter consuetudinem exstiterit, praeter naturam tamen non possit exsistere. Causam igitur investigato' 1 in re nova atque ad- mirabili, si poteris : si nullam reperies, 14 illud tamen explora- 25 tum r habeto, nihil fieri potuisse sine causa ; eumque terrorem, quern tibi rei no vitas attulerit, 15 natQrae ratione depellito. Ita te nee terrae fremitus, nee 16 coeli discessus, nee lapideus aut san- guineus imber, nee trajectio stellae, nee faces visae terrebunt. XXY. ^385; 831: 223, R. 2. e 93, 3; 128; 80, IV. f 457; 1061, 207, R. 31 (a).*39l &1; 8(>O; 222.. R. 1. UI4, 2 ; 873; 247, 1. '371; 712, 229. J 421, II.; 932, 221, 1. k 520, II.; 1255, 266, 3. 1525, 526, II. 2; 1182, 265, & R. 2. k 520, I. ; 125O, 266, 2, R. 5. m 552, 1 ; 1 138 ; 2U. "477 ; 1162 ; 145, II. 453; 7O1, 206 (17). P496, 1; 12O4; 262, R. 4. q 534, II.; 1112 ;267 (2). r 388, II. 1; 1358] 274, R. 4. 2* c 3 -A ECLOGAE CICERONIANAE. XXVI. Value of Eloquence. (a.) Sacpe et multum hoc mecura cogitavi, bonine* an mali plus attulerit b hominibus et civitatibus 1 copia dicendi ac sum mum eloquentiae studium. Nam quum et nostrae reipub- licae detrimenta consider, et maximarum civitatura veteres 5 animo c calamitates colligo, 2 non minimam video per d diser- tissiinos homines invectam partem incommodorum ; quum autem res ab nostra memoria propter vetustatem remotas 3 ex litterfirum monumentis repetere instituo, multas urbes con- stitutas, plurima bella restincta, firmissimas societates, sanctis- 10 simas amicitias intelligo, quum e 4 animi ratione, turn facilius eloquentia, comparatas. Ac me quidem diu cogitantem, ratio ipsa in hanc 5 potissimum sententiam ducit; ut existimem/ sapientiam s sine eloquentia parum prodesse civitatibus, h eloquentiam vero sine sapientia nimium obesse plerumque, 15 prodesse nunquam. Qnare si quis, omissis rectissimis atque honestissimis studiis 1 rationis et officii, consumit omnem operam in exercitatione dicendi, is inutilis sibi, h perniciosus patriae h civis alitur ; qui vero ita sese armat eloquentia^ ut non oppugnare commoda patriae, sed pro his propugnare 20 possit, is mihi vir et suis, et publicis rationibus h utilissimus, atque amicissimus civis fore videtur. (b.) Nihil mihi praestabilius videtur, quam k posse dicendo tenere hominum coetus, mentes allicere, voluntates impellere, 6 quo velit 1 ; unde 7 autem velit, deducere. 8 Haec una res in 25omni libero populo, maximeque in pacatis tranquillisque civitatibus, 9 praecipue semper floruit, semperque dominata est. Quid enim est aut tarn admirabile, quam ex infinita multitudine hominum 10 exsistere unum, qui id, quod omnibus XXVI. 396, III. 2, 3) & (3); ?6O, 212, R. 2. *>525, 463, I.; 1182, 644; 265, 209, R. 12 (2). C 4I4; 873; 247. d 4!4, 5,1); 875', 247, R, 4. e ln quum turn, which is the more important notion? M95, 3; 1224, 262. S545; 1136, 239. h 385; 82O] 223, R. 2. '430, 965] 257. h ( 2 >39l & 1 ; 86O; 222, R. 1. J 414, 4; 73; 249, L k 4!7, 1,549; 901, 1147, 256, 1, & R. 8. 486, III; 129 1 ; 260, II. DESCRIPTIONS. 35 natura sit datum, vel solus vel cum paucis facere possit ? aut tarn jucundum cognitu n atque auditu, n quam sapientibus sententiis j gravibusque verbis ornata oratio etpolita? aut tarn potens tamque magnificum, quam populi motus, judicum "religiones, senatus gravitatem 12 unlus oratione 10 converti? 5 Quid tarn porro regium, tarn liberale, tarn munif icum, quam opem 10 ferre supplicibus, excitare afflictos, dare salutem, liberare periculis, 13 retinere homines in civitate? Quid autem tarn necessarium, quam 10 tenere semper arma, quibus vel tectus ipse p esse possis, vel provocare improbos, vel te 10 ulcisci 14 lacessitus ? Age vero, ne q semper forum, subsellia, rostra curiamque meditere/ 1 quid esse potest in otio aut jucun- dius, aut 15 magis proprium humanitatis, 1 " quam sermo facetus ac nulla in re rudis ? Hoc 9 enim uno praestamus 1G vel 17 max- Ime feris,* quod colloquimur inter nos et quod exprimere 15 dicendo sensa possumus. Quamobrem quis hoc non jure c miretur u summeque in eo elaborandum esse arbitretur, u ut, quo 8 uno v homines maxime bestiis* praestent, in hoc ho- minibus* ipsis antecellat ? 18 Ut vero jam ad ilia summa veniamus, w quae vis alia potuit aut disperses homines 20 unum in locum congregate aut a fera agrestique vita ad hunc humanum cultum civilemque deducere, aut, jam con- stitutis civitatibus, leges, judicia, jura describere? Ac ne plura, quae sunt paene innumerabilia, consecter, w 19 compre- hendam brevi : sic enim statuo : perfecti oratoris moderatione 25 et sapientia x non solum ipsius dignitatem, sed et privatorum plurimorum et universae reipublicae salutem maxime conti- neri. Quamobrem pergite, ut fadtis, adolescentes ; atque in id stadium, in quo estis, incumbite, ut et vobis 7 honori y et amicis utilitati et reipublicae emolumento esse possitis. 30 XXVI. 50I, ll.;121S; 264, 10. "570 & 1 ; 13(>5 ; 276, III. 425, 3, 2); 916; 251. P452 & 1; 1O33 ; 207, R. 28 (a). ;489, 1. ; 4VO, 12O5;2M, & R. 5. '399, 3, 3) ; 8V3 ; 222, R. 2 (a). S 429 ; #i>;250, 1. 386; 826; 224. "486, II.; 118O ; 260, R. 5. * Force of uno ? V. n. 17. w 489, I. ; 12O5 ; 262, R. 8. *4I4 ; 873 ; 247, 3. J 390; 848; 227. 36 ECLOGAE CICERONIAXAE. XXVII. The Deity. (a.) Quid potest esse tarn apertum tamque perspicuum, quum coelum suspeximus coelestiaque contemplati sumus, quara J esse aliquod nuraen a praestantissimae mentis, b quo haec 2 regantur c ? Quod d qui 2 dubitet, c baud sane intelligo, cur 5 non idem, 6 sol sit/ an nullus sit, dubitare possit. (b.) Ex tot generibus nullum est animal praeter hominem, quod habeat* notitiam aliquam dei; ipsisque in homimbus nulla gens est neque tarn immansueta neque tarn fera, quae non, etiam si ignoret, h qualem habere deum deceat/ tamen 10 habendum sciat. J (c.) 3 Koges k me, quid aut quale sit f deus ; auctore utar Simonide ; de quo quum quaesivisset 4 hoc idem tyrannus Hiero, Meliberandi 1 sibi unum diem postulavit. Quum idem ex eo postridie quaereret, biduum petlvit. Quum saepius 15 duplicaret numerum dierum, admiransque Hiero requireret, cur ita faceret, " Quia, 6 quanto, n " inquit, " diutius considero, tanto 11 mihi res videtur obscurior." (d.) Nihil est, quod deus efficere non possit g et quidem sine labore ullo. Ut enim homlnum membra nulla contentions, 20 mtnte ipsa ac voluntate moventur, sic numme deorum omnia fingi, moveri mutanque possunt. (>). d 4!4, 3; #73; 247, 2. e 489, 1.; 12O5 ; 262, R. 8. f 424, 2; <>43 , 221, R. 3. &227, 228 ; 328} 162, 14. h 343, II. 1, 2); HOG} 198, 11, E. (c). '418; 929 ; 256, R, 16. J 549 ; 1147] 269, E. 2. k 453; 7O1 ; 206 (17). 38 ECLOGAE CICERONIAXAE. haud optimi cuj usque 1 animus maxime ad immortalitatem gloriae niteretur. m 15 Quid, quod sapientissimus quisque 16 aequissimo ammo n moritur, stultissimus iniquissimo ? Nonne vobis videtur animus is, qui plus cernat a et longius, videre, 5 17 se ad meliora proficisci ; 18 ille autem, cujus obtusior sit acies? non 19 videre ? Equidem ^efferor studio patres vestros, quos colui et dilexi, videndi p ; neque vero eos q solum 21 con venire aveo, quos ipse cognovi, sed illos etiam, de quibus audlvi et legi et ipse conscripsi. ^Quo quidem n>e proficiscentem haud 10 sane quis facile retraxerit/ ^Quod 9 si quis deus mihi largiatur,* ut ^ex hac aetate repuerascam et in cunis vagiam, valde recusem. Quid enim habet vita commodi" ? ^quid non potius laboris ? ^Sed habeat v sane : ^habet certe tamen aut satietatem aut modum. Non lubet enim mihi ^deplorfire 15 vitam, quod w multi ^et ii docti saepe fecerunt. Neque me vixisse poemtet ; quoniam ita vixi, ut non frustra me natum existimem ; et ex vita ita discedo, tanquam ^ex hospitio, non tanquam ex domo. sl Commorandi p enim natura deversorium nobis, non habitandi locum dedit. O praeclarum diem, x quum 20 ad illud divlnum animorum concilium coetumque proficiscar, quumque ex hac turba et 32 colluvione discedam ! Proficiscar enim non ad eos solum viros, de quibus ante dixi, verum etiam ad ^Catonem meum ; quo y nemo vir melior natus est, nemo pietate praestantior ; cujus a me corpus crematum est ; 25 (^quod contra decuit ab illo ^meum ;) animus vero non me deserens, sed respectans, in ea profecto loca discessit, ^quo mihi 2 ipsi cernebat esse veniendum. Quern ego meum casum fortiter ferre visus sum ; 37 non quo aequo ammo ferrem, sed me ipse consolabar, existimans, non longinquum inter DOS 30 digressum et discessum fore. XXYIII. U58, 1 ; 1O52 ; 207, R. 35 (b). 5IO ; 1267', 261 & 1. "414, 3 ; 873 ; 247, 2. 559 ; 712 ; 275, L P563 ; 1327; 275, 1. ; 211. q 386, 3 ; 7 19 ; 233, R. 1. '473, 1 ; 1O99 ; 259, R. 1 (5). S 453, 6; 7O2 ; 206 (14). '509 ; 1265, 261, 2. "396, III. 2, 3) (3); 760 ; 212, R. 3. v 516, II. 1 ; 1281 ; 260, R. 3. ~445, 7 ; 693 ; 206, (13) (a). *38I ; 725; 238, 2. 7417; 895 \ 256, 2. Z 388, I.; 847; 225, III. C. JULII CAESABIS COMMENTARII DE BELLO GALLICO. LIBER I. ARGUMENT. I. INTRODUCTION. Gaul in the time of Caesar, Chap. 1. II. HEL- VETIAN WAR. Insurrection of the Helvetians at the instigation of Orgetorix, Chap. 2, 3. His premature death, 4. The march of the Helvetians through the Roman province attempted, but, having been pre- vented by Caesar's forces and fortifications, is undertaken through the territory of the Sequani, 5-9. Caesar's plans to prevent them from going through the territory of the Sequani. The Gauls complain of the wrongs done them by the Helvetians, 10, 11. Defeat of the Tigurini at the Arar, 12. The Helvetians send ambassadors to Caesar: their demands and threats, 13. Caesar's answer: the indignation of the Helvetians that he should require hostages, 14. Gallic cavalry repulsed by the Helvetians : march of both armies, 15. Caesar's complaint against the chiefs of the Aedui : excuse of Liscus ; perfidy of Dumnorix, the Aeduan, 16-18. Pardon granted to Dumnorix for the sake of his brother, 19, 20. A favorable opportunity of overthrowing the Helvetians lost through the mistuke of P. Considius, 21, 22. Defeat and flight of the Helvetians, 23-26. Their surrender: punishment of the fugitives: return of the Helvetians and their allies to their own territories. The establishment of the Boii among the Aedui, 27, 28. Number of the Helvetians before and after the war, 29. III. WAR WITH ARIOVISTUS. Common council of the Gauls : complaints against Ariovistus, king of the Germans, 30-32. Caesar requests an interview, which the king declines, 33, 34. Caesar makes known his demands by ambassadors: Ariovistus's reply, 35, 36. Caesar's march towards Ariovistus : occupation of Vesontio, 37, 38. Panic in the Roman camp : Caesar's speech to the soldiers : march, 39-41. Interview between Caesar and Ariovistus suddenly broken off by an attack of the Germans, 42 - 46. At the request of Ariovistus for a second inter-, view two Gauls are sent to him : they are thrown into prison, 47. Caesar 40 DE BELLO GALLICO. offers battle, which Ariovistus declines : skirmishes with the cavalry, 4$ The Romans make two camps : attack upon the smaller : the cause of Ariovistus's declining a battle, 49, 50. Recapture of Procillus and Mettius: Caesar's winter quarters : march to hold the assizes in Cisalpine Gaul, 51-54. I. Pallia est 2 oranis a 3 divlsa b in partes tres ; quarum unani incolunt Belgae, 4 aliam Aquitani, tertiam, 6 qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appeliantur. Hi omnes lingua, d institu- tis, d legibus 6 inter se diff erunt. Gallos ab Aquitanis Garumna 5 flumen, a Belgis Matrona et Sequana 7 dividit. e Horum f om- nium fortissimi sunt Belgae, 8 propterea quod a 9 cultu atque humanitate 10 provinciae longissime absunt, "minimeque ad eos mercatores saepe cornmeant atque ea, 12 quae ad effeminandos 5 ammos pertinent, important ; 13 proximlque sunt Germanis, h qui 10 trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt : qna de caussa Helvetii quoque 14 reliquos j Gallos virtute 1 prae- cedunt, quod 15 fere k quotidianis proeliis 1 cum Germanis conten- dunt ; quum aut 16 suis n fimbus m eos prohibent, aut 16 ipsi p in eorum finibus bellum gerunt. 17 Eorum q una pars, quam 15 Gallos r obtinere 18 dictum est, initium capit a flumine Rhodano : 19 continetur Garumna* flumine, 8 Oeeano, fimbus Belgarum ; -attingit etiam ab Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum: vergit ad septentriones. Belgae ab extremis 21 Galliae 22 fini- bus oriuntur : pertinent ad inferiorem partem flumini? 20 Rheni : spectant in septentrionem et orientem solem. Aqui- tania a Garumna ^flumine 11 ad Pyrenaeos montes et earn I. a Distinguish between omnis, universus, cuncius, and totus. V. n. 2. b Dist. bet. divido, dirimo, dispertio, distribuo, audpartior. V. n. 3. C 4I4 &4; 8^3 ;247, 3. d 429; 889 ; 250, 1. *463, 3; (>44 ; 209, R. 12 (2). '396, III. 2, 3) (2); 77 1; 212, R. 2. &562, 565 & I', 1322, 1324, 275, II. & R. 2. h 39l & 1 ; 8GO', 222, R. 1. '414, 2 ; 873', 247, 1. J Dist. bet, reliqui and ceteri. V. n. 14. k Dist. bet. fere, fermt, paene, and prope. Y. n. 15. U!4, 3 ; 873 ; 247, 2. m 425, 2 & 2); .916'; 251. 449, II.;1O24', 208, B. 37. "449, l&l); 1O33 ; 208, R. 37 (6)(a). P452; 1O35; 135, R. 1. 386; 826 ; 224. '518, L; 1251 ; 263, 5, & R. 1. J4I9, I ; 88O; 245, I. k 520, I; 125O; 273, 5. J 4I4, 2 ; 873; 247. ">468 ; 1O87; 145, II. D 489, 495 & 2 ; 1222; 262, R. 3. "563, 2); 1327; 275, I., R. !,.& III., R. 1 (2). P4I9,2, 1); 873; 249, I. '1449, II. ; 1O24; 208, R. 37 (a). '378; 958; 236. '396, 2, 2); 771 ; 212, R. 2. Dist bet. virtus, fortitudo, &c. V. n. 17. III. a 565 & 1 ; 1337; 275, 1., R. 3, & III., R. 3. b 500 & 2 ; 1218; 264, 1 (a). 552, 1 ; 1138; 271. ^ d Dist. bet. proficiscor, iter facio, and peregrinor. V. n. 2 : also bet. pecits, jumentum, arm$ntum, and grex. V. n. 3. 4:2 DE BELLO GALLICO. copia frumenti suppeteret ; cum proximis civitatibus pacem et amicitiam confinnare. c Ad eas res conficiendas 6 biennium sibi satis esse duxerunt : in tertium annum profectionem lege f confirmant. Ad eas res_ conficiendas Orgetorix 5 deligitur. 5 Is sibi h legationem r ad civitates 6 suscepit. In eo itinere per- suadet Castico, 1 Catamantaledis filio,* Sequano, cujus pater 8 regnum in Sequanis multos annos j obtinuerat et a senatu populi Romani amicus k appellatus erat, 9 ut regnum in civitate sua occuparet, 1 quod pater ante habuerat ; itemque Dumnorigi 1 lOAeduo, fratri Divitiaci, qui eo tempore m 10 principatum in civitate obtinebat n ac maxime plebi n acceptus p erat, ut idem conaretur, 1 persuadet elque filiam suam in matrimonium dat. 12 Perfacile factu q esse r illis probat conata perficere, 8 propterea quod ipse suae civitatis imperium obtenturus ^esset*: non 15 esse r dubium, quin 14 totlus Galliae u plurimum Helvetii possent v : se suis 15 copiis suoque exercitu illis 15 regna concil- iaturum confirmat. Hac oratione adducti inter se fidem et jusjurandum dant et, 16 regno occupato, w per 17 tres potentissimos ac firmissimos populos totius x Galliae 7 sese potlri posse 20 sperant. IV. J Ea res ut est Helvetiis per indicium enunciata, mori- bus a suis Orgetorigem 2 ex vinciilis caussam dicere coegerunt. 8 Damnatum b poenam sequi 4 oportebat, d ut igni cremaretur. III. e 562 & 1 ; 1322, 1324 ; 275, IL '414 & 4; 873; 247, 3. sDist. bet. deligo and eligo. Y. n. 5. h 386; 826', 224. * 385 ; 831 ; 223, R. 2. j378; 95O, 236. k 362 & 2, 2); 6*66'; 210. '489, 1.; 492, 558, VI.; 12O5', 273, 2, 258, 2, R. 1 (a). m 426; 949 ; 253. D 468 ; 1O87 ; 145, II. Dist. bet. imperium, principatum, and regnum. V. n. 10. PDist. bet. gratus,jucundus, and acceptus. V. n. 11. i 570 & 1; 1365, 276, III. r 551 & I. 2 ; 1152 ; 272. 548, 549, 2, 545; 1136, 115O; 269, R. 3. *520, II., 228 ; 1291, 328 ;2W, 3, 162, 14. u 396, 2, 3) (3); 77-*; '212, R. 2. V 498 & 3; 1232 , 262, R. 10. -M30, 431, 2; 965', 257, &R. 1. *V. I. n. 2. M09, 3, 882; 220, 4. IV. -414 & 2; 873: 249, II. b 578, III. ; 135O ; 274, 3. C 545', 1136; 239. '468, 1O87: 145, II. 2. Dist. bet. necesse est, oportet, opus est, and debeo. V. n. 4. LIBER PRIMUS. 43 Die 6 constituta 5 caussae f dictionis f Orgetorix ad judicium omnem suam familiam, 6 ad hominum milia decem undique coegit, et oinnes clientes obaeratosque suos, quorum magnum numerum habebat, d 7 eodem conduxit : per s eos, 8 ne caussam diceret, se eripuit. Quum civitas, ob earn rem incitata, armis i 'jus suum exsequi conaretur, multitudinemque hommum ex agris magistratus cogerent, Orgetorix mortuus est ; neque abest suspicio, ut Helvetii arbitrantur, quin ipse sibi 1 mortem consciyerit. h V. Post ejus mortem nihilo* minus Helvetii id, quod 10 constituerant, b facere conantur, J ut e finibus suis exeant. Ubi jam se ad earn rem paratos esse arbitrati sunt, d oppida sua omnia, 2 numero e ad duodecim, vicos ad quadringentos, reliqua f 3 privata 4 aedificia s 5 incendunt, h frumentum omne, 6 praeterquam quod secum portaturi erant, 1 comburunt, c ut, 15 7 domum j reditionis spe k sublata, paratiores ad omnia pericula suJaeunda 1 essent : 8 trium mensium p molita cibaria sibi m quemque n domo^ efferre jubent. Persuadent Rauracis et Tulingis et Latobrigis finitimis, uti, eodem usi consilio, oppi- dis suis vicisque exustis, una cum ^is* 1 proficiscantur ; 20 Boiosque, r qui_trans Rhenum incoluerant et in agrum Nori- cum transierant Noreiamque oppugnarant, 10 receptos ad se socios r sibi adsciscunt. VI. Erant omnino itinera duo, 1 quibus a itineribus domo IV. I20 & Exc., 426; 146, N. ; 949; 90, 1, 253. '395 r 211.--*4I4, 5, 1); 76; 247, R. 4. "498i 3 & 1); 1231 , 262, R. 10. '384 & II.; 855] 223. V. "418; 929, 256, R. 16. H72; 1O96 ; 145, V. 467, III.; 1O82, 145, L 3. M7I, II.; 1O93, 259, R. 1 (2) (d). 429 ; 889 ; 250, 1. f Dist. bet. reliqui and ceteri. V. Chap. I. n. 14. *Dist. bet. aedi- ficium, domus, and aedes. Y. n. 4. h Dist. bet. accendo, incendo, inflammo, comburo, and cremo. V. n. 5. '228, 230; 328; 162, 14. J 379 & 3, 1) ; 943 ; 237, N. (b). k 430; 965', 257. 565 & 1; 1337] 275, II. &IIL, R. 3. ra 384; 818', 223. "545; 1136, 273, N. 4 (d). j(2)424, 2; 255, R. 1. 4I9, L; 88O ; 245, I. P395 ; 751 ; 211, R. 12. i Explain iis. V. n. 9 ; 208, R. 37 (6) (c). r 373 & 1 ; 715] 230, R. 2. VI. "445, 8 ; 688 ; 206 (1). 44: DE BELLO GALLICO. exire possent b : unum per Sequanos, angustum et difficile, inter montem Juram c et flumen Rkodanum" vix 2 c]ua singuli carri ducerentur, b mons 3 autem altissimus impendebat, ut facile perpauci prohibere possent d : alterum per provinciam nostram, 6 multo 6 facilius atque expeditius, propterea quod inter fines Helvetiorum et Allobrogum, qui 4 nuper pacati erant, Rhoda- nus fluit isque nonnullis locis f vado g transitur. Extremum oppidum AllobrSgum est proximumque Helvetiorum finibus, u Geneva. Ex eo oppido pons ad Helvetios 5 pertmet. Allo- 10 brogibus sese vel persuasuros, 1 quod nondum 6 bono ammo 5 in populum Romanum 7 viderentur, k existimabant, vel vi coac- turos,* ut per suos fines eos 1 ire paterentur. Omnibus rebus ad profectionem comparatis, diem dicunt, qua die m ad ripam Rhodani omnes conveniant p : is dies erat 8 a. d. v. Kal. n Aprllis, 15 L. Pisone, A. Gabinio consulibus. VII. Caesari quum id nunciatum esset, a eos per provin- ciam nostram iter facere b conari, maturat c ab 2 urbe proficisci, b et, 3 quam d maximis potest itineribus, 6 in 4 Galliam ulteriorem contendit, et ad f Genevam pervenit : 5 provinciae g toti quam 20 maximum potest militum numerum h imperat ; (erat omnmo in Gallia ulteriore legio una ;) pontem, qui erat ad Genevam, ^ubet 1 rescindi. J Ubi de ejus adventu Helvetii 7 certiores facti sunt, k legates ad eum mittunt nobilissimos civitatis, 1 VI. b 50l, I.; 1218, 264, 1 (a)&(b). 363; 622, 204. ^489, I, 494; 1218, 262. 4I8 ; 929, 256, R. 16. '422, l&l); 937, 254, B, 2 (b). 4I4 & 4 ; 873 ; 255, 2. h 39l & 1 ; 8(iO : 222, R. 1. i545, 3, 551, I. &1; 1148; 270, R. 3. J428 & 1, 2) ; 888 211, R. 6. k 520, II. ; 1291 ; 266, 3. Why not se? V. n. 9, Chap. V , last part; 1O26 ; 208, R. 37 (6) (c.) m !20, Exc., 426 ; 146, X,949', 90, 1, 253. "708 & 1 & 2 ; 1526-7] 326, 2 (1) (2). "430 ; 972 ; 257, R. 7. P500 & 1 ; 1212 ; 264, 5. VII. 48I, IV. & 2 ; 1164-7. b Dist. bet. iter facere and its syn. V. III. n. 2. C 467, III. ; 1O82 ; 145, I. 3. M44, 3, 2) ; 1OO3 ; 127, 4. 4I4, 3 ; 873 ; 247, 2. * 379, 1, 1) ; 469 ; 237, R. 2 (a). 384; 818; 223, R. 2. h 37l ; 712 ; 223, R. 2 (1) (b). 'Dist. betjiibeo, im- pero, praecipio, and mando. V. n. 6. J 551, II. 1 ; 12O3 ; 273, 2 (d). MI7, II.; 1O94; 259, R. 1 (2) (d). '396, 2, 3) (2) ; 771-2 ; 212, R. 2, 205, R. 12 (c). LIBER PRIMUS. 45 cujus legationis Nameius et Verudoctius principem locum obtinebant, 8 qui dicerent," 1 sibi 11 9 esse in ammo, sine ullo ma- leficio iter per provinciam facere, propterea quod aliud iter haberent nullum : 10 rogare, ut ejus voluntate p id sibi q facere liceat. ^Caesar, quod memm-ia r tenebat, L. Cassium 3 consiilem 5 "occisum exercitumque ejus ab Helvetiis pulsum et sub 12 jugum missum, concedendum non putabat; neque homines inimico ammo, 1 data u facultate per provinciam itineris v faciun- di, w temperatures ab injuria et maleficio existimabat ;\tamen, ut spatium intercedere posset, dum milites, quos imperaverat, 10 convenient,* legatis respondit, 13 diem se ad deliberandum sumpturum : 14 si quid 7 vellent, ad Idus Aprilis reverterentur. 2 VIII. Interea ea legione, a quam secum babebat, b militi- busque, a qui ex provincia convenerant, c a^lacu Lemanno, T qui in d flumen Rhodanum influit, 2 ad montem Juram, qui fines 15 Sequanorum ab Helvetiis dividit, 6 3 milia f passuum decem novem 4 murum s in altitudinem pedum h sedecim fossamque perducit 1 . Eo opere j perfecto, praesidia disponit, castella 5 communit, quo facilius, si 6 e l invlto transire conarentur, pro- hibere 7 possit. k ^Ubi ea dies," 1 quam constituerat cum legatis, 20 venit, et legati ad eurn reverterunt, 8 negat, se more 11 et exem plo n populi Romani posse iter ulli per provinciam dare et, si vim facere" conentur^'prohibiturum ostendit. Helvetii, 9 ea spe p dejecti, ^navibus- 1 junctis ratibusque j compluribus factis, VII. m 500 ; 1212 ; 264, 5. D 387 ; 821 ; 226. 545, 549, 2 ; 1136, 1147; 269, R. 3. P4I4, 2; 873; 249, II. q 384 ; 84O ; 223. '414 &4; 873 ; 247, 3. "545; 1136 ; 239. *428 ; 888; 211, R. 6. U 43I, 2, 1);070; 274, 3 (a) *395; 751 ; 211. "562, 563 ; 1327, 324 ; 275, II., 162, 20. *522, II.; 1238, 263, 4 (1). y455 & 2; 1O48; 137, R. (3). Z 529; 12OO-2 ; 266, 2, R. 1 (a). VIII. *4!4 ; 873, 247, R, 4, last part. M68 ; 1O87; 145, II. - C 472 ; 1O96 ; 145, V d 435, I. ; 987; 235 (2). Dist. bet. divide and its syn. V. 1, n. 3. f 378 ; 938 ; 236. &Dist. bet. murus, paries, and moenia. V. n. 4. h 396, IV. ; 7*57; 211, R. 6. '467, III. ; 1O82 ; 145, I. 3. J430; 965 ; 257. k 489, L, 497; 12O5; 262, R. 9. ] 43I, 2 (2) ; 972 ; 257, R. 7. m !20, Exc. ; 14ft, N. ; 90, 1, & N. "4!4, 2; 873; 249, II. 55I, I. 2; 721; 270, R. 3. P425, 2 ; 916; 251. 46 DE BELLO GALLICO. ll alii vadis r Khodani, qua 8 minima altitude fluininis erat, non- nunquam interdiu, saepius noctu, 12 si* perrumpere possent, conati, 13 operis munitione et militum concursu et telis repulsi, hoc conatu p 14 destiterunt. u 5 IX. Relinquebatur una per Sequanos 1 via, a qua, Sequanis b invltis, propter angustias ire non poterant. His quum sua 2 sponte persuadere non possent, c legatos ad Dumnorigem Aeduum mittunt, d ut, eo b deprecatore, a Sequanis 3 impetra- rent. e Dumnorix 4 gratia f et largitione f apud Sequanos pluri- 10 mum poterat ; et Helvetiis s erat amlcus, h quod ex ea civitate Orgetorigis filiam in matrimonium duxerat ; et, cupiditate regni adductus, 5 novis rebus 1 studebat, et quam j plurimas civitates suo sibi beneficio k habere obstrictas volebat. Itaque rem suscipit et a Sequanis impetrat, ut per fines suos Helve. 15 tios ire patiantur ; obsidesque uti 6 inter sese dent perf icit : Sequani, ne itinere 1 Helvetios prohibeant : Helvetii, ut sine maleficio et injuria transeant. X. Caesari ^enuntiatur, 11 2 Helvetiis b esse c in animo, per agrum Sequanorum et Aeduorum iter in Santonum fines 20 facere, c qui non longe a Tolosatium fimbus absunt, quae a civitas est in provincia. Id si fieret, intelli^ebat, 3 magno cum periculo provinciae 6 futurum/ ut homines bellicosos, g populi h VIII. '414, 4 ; 873 ; 255, 2. 'Explain qua. V. VI. n. 2. 1 525 & 1 , 1182 ; 265, 198, 11, R. (e). u Dist. bet. desino and desisto. V. n. 13. IX. a Dist. bet. iter, via, trames, semita, and callis. V. n. 1, M30 ; 972; 257, R. 7. C 5I8, II. 1, 481, IV. 2; 1244, 1167 263, 5, 258, I., R. 1 (a). d 467, III. ; 1O82 ; 145, I. 3. 489, I. ; 12O5 ; 262. f 4!4; 873; 247, 1 (2). ? 391 & 1; 8GO ; 222, R. 1. h Nonn or adj.? i 384&L; 831; 223, R. 2. J 444, 3, 2); 1O03 ; 127, 4. k 4I4 ; 873] 247. 425 & 2, 2); 916; 251. X. "What is re-nuntiare ? V. n. 1. Subject of it? b 387 ; 821 ; 226. C 549, 1 ; 1147 ; 269 (b). What case is essef c < 2 )549, 2 ; 1136 269, R. 3. What case isfacere f d 445, 8 ; 7O1 ; 206 (8). 396, II. ; 746; 211, &R. 2, & 12. f 551, I. 1; 1152 ; 239. R. 4. Sub.? * 323; 57O ; 128, 4. h 395; 751 ; 211. Dist. bet. adversarius, hostis, and inimicus. V. n. 5. LIBER PRIMUS. 47 Romarii 5 inimicos ^ocis 1 patentibus maximeque frumentariis 6 finitimosJ haberet. Ob eas 7 caussas ei 8 munitioni, k quam fecerat, T. Labienum legatum praefecit : ipse in 9 Italiam magnis itineribus contendit, duasque ibi legiones conscribit, et tres, quae circum Aquileiam hiemabant, ex hibernis educit, 5 et, qua 10 proxiraum iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit. Ibi Centrones et Graioceli et Caturiges, locis superioribus occupatis, itinere exercitum prohibere conantur. Compluribus his 1 proeliis pulsis, ab Ocelo, quod est citerioris provinciae extremum, in 10 fines Vocontiorum ulterioris provinciae" die septimo pervenit : inde in Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusianos ex- ercitura ducit. Hi sunt extra provinciara trans Rhodunum primi. XL Helvetii jam per angustias et fines Sequanorum suas 15 copias traduxerant, et in Aeduorum fines pervenerant eorumque agros ^opulabantur. 1 ' Aedui, quum se 2 suaque ab iis defendere non possent, legates ad Caesarem mittunt roga- tum c auxilium : 3 ita se d 4 omni tempore de populo Romano meritos esse, ut paene e in conspectu exercitus nostri agri vas- 20 tari, b liberi eorum f in servitutem abduci, oppida expugnari non 5 debuerint. g Eodem tempore 6 Aedui Ambarri, 7 neces- sarii h et consanguinei Aeduorum, Caesarem 8 certiorem faciunt, sese, depopulatis agris, non facile ab oppidis vim hostium prohibere. Item Allobroges, qui trans Rhodanum vicos pos- 25 sessionesque habebant, fuga se ad Caesarem recipiunt et X. '391 & 1; 86O; 222, R. 1. J Dist. bet. vicinus, finitimus, and con- finis. V. n. 6. k 386 ; 826 ; 224. > 430 ; 965 ; 257. ra 4!4, 2 ; 873 \ 247, 1. "396, IV.; 757; 211, R. 8 (;,). XI. b Why imperf. ? Dist. bet. popular, vasto, diripio, and spolio. Y. n. l.csgg. 13VO, 276, II. d 545; 1136 ; 239, 270, R. 2 (b). e Dist. bet. paene and its syn. V. I. n. 15. f Why not sui? V. V. n. 9. ?482, 3 ; 1296, I. h Dist. bet. necessarius, propinquus, cognatus, consanguineus, and affinis. V. n. 7. 48 DE BELLO GALLICO. 9 demonsrrant, ^sibi 1 praeter agri solum nihil esse reliquU Quibus* rebus adductus Caesar n non exspectandum sibi 1 statuit, dum, omnibus fortunis sociorum consumptis, in Santo- nos Helvetii pervenirent. m 5 XII. 1 Flumen est Arar, quod a per fines Aeduorum et Sequanorum in Rhodanum influit incredibili lenitate, b ita ut oculis, 2 in utram c partem fluat, d judicari non possit. 6 Id Helvetii, ratlbus ac lintribus junctis, translbant/ Ubi per exploratores s Caesar certior factus est, .tres jam partes copi- 10 arum Helvetica 1 id 3 fiumen h traduxisse, quartam vero partem citra flumen Ararim reliquam esse, 4 de tertia vigilia cum legiombus tribus e castris profectus, j ad earn partem pervenit, quae nondum flumen k transierat. Eos impeditos et inopi- nantes aggressus, magnam eorum partem concldit: reliqui 1 15 sese fugae mandarunt atque in proximas silvas 5 abdiderunt. m Is pagus appellabatur f Tigurinus, nam omnis civitas Helvetia in quattuor pagos divisa est. n Hie pagus unus, quum domo exisset, patrum nostrorum memoria L. Cassium consulem interfecerat et ejus exercitum 6 sub jugum miserat. Ita sive 20casu sive consilio deorum immortalium, 7 quae pars p civitatis Helvetiae insignem calamitatem populo Romano intulerat, ea 8 princeps q poenas persolvit. Qua in re Caesar non solum publicas, sed etiam privatas injurias ultus est, 9 quod ejus soceri L. Pisonis avum, L. Pisonem legatum, Tiguiini eodem 25 proelio, quo Cassium, interfecerant. XI. '387; 821 ; 226. J 396, III. 2, 1); ?6O; 212, R. 3, X. 3. k 453; 7O1; 206 (17). ' 388 & I. ; 847', 225, III., 1G2, 15. 52I,L; 1238, 263, 4, XII. "445 ; G94, 206 (9). b 4!4, 3 ; 873 ; 247, 2. =188, 4; 1O45; 212, R. 2, X. 1 (b) "525; 1182 ; 265. e 494; 1218 ; 2G2. f 468; 1O87;U5, II. &4I4, 5, 1); 87 O ; 247, R.4. h 374. 6; 7JS; 233(1). '545 ; 1136 ; 239. J Dist. bet. proficiscor and its syn. Y. III. n. 2. k 37l, 4, 1) ; 718 ( 233 (3) J Dist. bvt. reliqui and cater L V. I. n. 14. m Dist. bet occulto, abdo, condo, dbscondo, and recondo. Y. n. 5. "471, I. ; 1O&2\ 145, IV. 426 & 1; f>^f> ; 253. P445, 8; 687, 69O; 206 (3) & (a). q 443; 663; 205, R. 15 (b). Dist. bet. princeps and primus. EC. Cic., XXIII. n. L LIBER PRIMUS. 49 XIII. Hoc proelio facto, reliquas copias Helvetiorum ut J consequi posset, pontem 2 in Arare faciendum* curat, atque ita exercitum traducit. Helvetii. repentlno ejus adventu b commoti, quum id, quod ipsi diebus viginti aegerrime confe- cerant, 3 ut flumen translrent, uno illum c die fecisse intelli- 5 gerent, d legates ad eum mittunfc ; cujus legationis Divico princeps fuit, qui 4 bello e Cassiano dux Helvetiorum fuerat. Is ita cum Caesare 5 agit : si pacem populus Romanus cum Helvetiis faceret, f in earn partem ituros g atque ibi 6 futuros 8 Helvetios, ubi eos Caesar 7 constituisset f atque esse voluisset f ; 10 *sin bello persequi h perseveraret, ^eminisceretur 1 et 10 veteris incommodi k populi Romani et n pristinae j virtutis k Helveti- orum.) Quod 1 improvise unum pagum 12 adortus esset, f quum ii, qui flumen transissent, suis auxilium ferre non 13 possent, m ne ob 14 eam rem aut 15 suae magnopere virtuti tribueret 1 , aut 15 ipsos ^despiceret 1 : se ita a patribus majoribusque suis didi- cisse, 17 ut magis virtute, n quam dolo n contenderent aut in- sidiis niterentur. 18 Quare ne committeret, 1 ut is locus, ubi constitissent, ex calamittite populi Romani et internecione exercitus nomen caperet aut memoriam proderet. 2d XIV. 1 His Caesar ita respondit : eo a sibi minus b dubita- tionis c 2 dari, quod eas res, quas legati Helvetii commemoras- ^ sent, d 3 memoria teneret d ; atque 4 eo e gravius ferre, quo e minus merito a populi Romani accidissent: 5 qui si alicujus injuriae f sibi g conscius fuisset, non fuisse h difficile 6 cavere l ; sed eo 25 r deceptum, quod neque 8 coramissum a se intelligeret, quare XIII. 55I. II. 1; 1315-6; 274, R. 7. UI4, 2, 3) (2) ; 873; 247, 1, R. 2 (b). C 545;H36';239. ^518, II. 1; 1 24J-X ; 263, 5. e 426 & 1; 949, 253.&N. 1. f 53l, 533, 2,1); .1290, E. & I.; 206,2, & R. 4. &530, I., 533, 2, 2); 1296, A.; 266, 2, 270, R. 3. h 552, 1; 1138; 271. -530, II.; 1296, D. & I.; 266, 2, R. 1 (a). j Dist. bet. antiquus, vetus, prisons, vetustus, and pristimis. V. n. 11. k 406, II.; 7tVAT; 216. 1 554, IV., last sentence; 502] 273, 5. m Why imperf. ? "414 & 4; 873; 247, 3. "419, II.; 88O\ 245, II. 1. XIV. MI4&2; 873; 247, 1. b 545 ; 1 136 ; 239. C 39S, III. 1, 3) (3)- 76'O; 212. d 528, 529; 1296, E. & I. ; 266, 2. 4I8 ; 929; 256, R. 16, & (2). f 399, 2, 2) (2) ; 76V>; 213. & 391 & 5; 864; 222, R. 1. h 530, I.; 1296, A.; 266, 2.^549, 2, 545; 1118, 1136; 269 (b), 239. 3 D 50 DE BELLO GALLICO. timeret, neque sine caussa 9 timendum putaret. Quod* si ve- teris contumeliae k oblivisci vellet, 10 num etiam recentium injuriarum, quod, 1 u eo invito, iter per provinciam per vim tentassent, quod Aeduos, quod Ambarros, quod Allobrogas 5 vexassent, memoriam deponere posse n ? 12 Quod sua victoria p tarn insolenter gloriarentur quodque tarn diu se impune injurias tulisse admirarentur, eodem pertinere ; consuesse 4 enim deos immortales, quo gravius homines ex 13 commutatione rerum doleant, 1 " quos pro scelere eorum ulcisci velint, d his 14 secun- 10 diores interdum res et diuturniorem impunitatem concedere. 8 15 Quum ea ita sint, tamen, si obsides ab 16 iis sibi dentur, uti ea, quae polliceantur, ^facturos* intelligat, et si Aeduis de injuriis, quas 18 ipsis u sociisque eorum intulerint, item si Allobrogibus satisfaciant, sese cum iis pacem esse facturum. h Divico re- 15 spondit : ita Helvetios a majoribus v suis institutes esse, h uti obsides accipere, 8 non dare 8 consuerint: ejus rei populum Romanum esse h testem. w Hoc response dato, discessit. XV. Postero die a castra ex eo loco ^novent : idem facit Caesar ; equitatumque omnem, ad numerum quattuor milium, 20 quern ex omni provincia et Aeduis atque eorum sociis 2 coac- tum b habebat, c praemittit, d 3 qui f videant, e quas. in partes hostes iter faciant. g Qui h ^upidius 1 novissimum 5 agmen J insecuti 6 alieno loco k cum equitatu Helvetiorum proelium committunt ; et pauci de 1 nostris m cadunt. 7 Quo 8 proelio" XIY. J453, 6; 7O2; 206 (14). k 406, II.; 788- 216. J What does explain ? D1 430;. < >7^; 257, R. 7. "553, IIT/& 3; 1296, C.; 266, 2, B. 1 (c). 98 ; 133 ; 85, Exc. 2. P4I4 & 2; 873; 247, 1 (2). T 234; 5^o ; 162, 7 (a). '489, I., 497; 12O5 ; 262, R. 9. 552, 1; 1138, 271. 551, I. & 1; 1148; 272. "Why used? *4!4, 5; 878; 248, 1. "362; 666 210 (b). XV. "426 ; 949; 253. b 388, II. 1 ; 1358; 274, R. 4. C 468 ; J0S7rl45,IL 7 autem fru- mento, h 8 quod flumine Arare navibus subvexerat, propterea uti minus poterat, quod iter ab Arare Helvetii averterant, a 15 quibus discedere nolebat. 9 Diem ex die ducere c Aedui : 10 con- ferri, comportari, adesse dicere. e Ubi se 11 diutius 1 duci intel- lexit et diem instare, quo die 12 frumentum militibus metiri oporteret, j convocatis eorum principibus, quorum magnam copiam in castris habebat, in his Divitiaco k et Lisco, k qui 20 13 sumino magistratui 1 praeerat, (quern Vergobretum 1 " appel- lant Aedui, 14 qui creatur annuus 11 et vitae necisque in suos habet potestatem,) graviter eos accu.sat, quod, quum neque emi, neque ex agris sumi 15 posset, tarn necessario tempore, tarn propinquis hostlbus, p ab iis non sublevetur q : praesertim 25 XV. 4I4&4, 8? 3 \ 247, 3. P425, 2 & 2); 916 ; 251. q 550 ; 1148] 270. '378; 95O, 236. "Why distributives? V. n. 13. M78, 417; 2O4, 895; 118, 6 (a), 256, 2. XVI. a Dist. bet. iifferim and inter ea. V. n. 1. b Dist. bet. quotidie and in singulos dies. V. n. 2. C 374 & 1 ; 734-6 , 231. ! 486, 5 ; 125 1 ; 264, 12. 545, 1 ; 1137 . 209, R. 5, & N. 7. f 130, 2 ; 177 (2) ; 95, R.-- ^602, HI. & 2; 139O, Obs. 3 ; 279, 3 (d). h 4!9, I; 88O] 245, 1. -444, 1; 9O2; 256, R. 9 (a). i 531 ; 1291 ; 266, 2. M30; #6V> , 257. So. convocatis. \3% ; 82O; 224. m 373 & 1 ; 715; 230. 443 ; 663; 205, R. 15 (a). 5I8, II.; 1244; 263, 5. P43I; 972; 257, R. 7. i 520, II. ; 1255 ; 266, 3. 52 DE BELLO GALLICO. quum magna ex parte eorura precibus adcluctus bellum sus* ceperit, multo r etiam gravius, quod 16 sit destitutus q queiitur. XVII. Turn demum Liscus oratione Caesaris adductus, J quod a antea tacuerat, proponit: esse b nonnullos, c quorum 5 auctoritas apud plebem 2 plurimum valeat d ; qui 3 privatim plus possint, d quam ipsi magistratus. 4 Hos 5 seditiosa atque impro- ba oratione multitudinem deterrere, ne framentuni conferaiit^ // quod 6 praestare debeat, si jam principatum f Galliae obtinere W non possent, Gallorum ouain Romanorum imperia f perfefre ) lOneque dubitare JdebeawtJ quin, si Helvetios superaverint* Rouiani, una cum reliqua' 1 Gallia Aeduis 1 libertatem sint erep- turi.J Ab 'eisdem nostra consilia 8 quaeque in castris gerantur, hostibus emmciari : hos 9 a se coereeri non posse : quin etiam, quod 10 necessario rem coactus 1 Caesari enunciarit, u intelli- 15 gere ni sese, quanto id cum periculo fecerit, n et ob earn caussam, quam diu potuerit, d tacuisse. b XVIII. Caesar hac oratione Lisci Dumnorigem, Divitiaci fratrem, designari sentiebat, sed,quod ^luribus* praesentibus eas res b jactari nolebat, celeriter concilium dimittit, c Liscum 20retmet c : quaerit d ex 2 solo ea, quae in conventu dixerat. e Dicit c liberius f atque audacius. f Eadem secreto ab aliis quaerit d ; reperit esse vera: 3 ipsum esse Dumnorigem, sum- ma audacia, 5 magna apud plebem propter liberalitatem gratia, 5 cupidum 4 rerum novarum: compluris 11 annos 1 5 portoria XYI. r 4!8; 929 ; 256, R. 16. XVII. "445, 6, 2), 371 ; 689, 716 ; 206 (4), 232 (2). b 55l, I. 2, 530, I. ; 1296, A. ; 272, 266, 2. C 585, 1 ; 998 ; 277, L, R. 5 (c). d 53l; 1296, E. &!.; 266, 2. e 489, I., 499, 1 & 2; 12O5; 262, R. 5. ( Di$t. bet. principatua, imperium, &c. V. III. n. 10. ^480, 481, I. 2 ; 1164:, 258, I. 1. h 44l, 6 ; 662 ; 205, R. 17. ^86, 2 ; 855 ; 222, 2, 224, R. 2. J 498, 3; 123O-3 ; 262, N. 7. ^04, II. ; 1379 ; 323, 2 (a). m Dist. bet. iuteUigo, sentio, aod cognosce. V. n. 11. D 525 ; XVIII. *430; 965; 257. b 545; 1136, 239. C 467, IIL ,1O82, 145, I. 3. d 374, 3, 4); 738] 231, R. 4. e 472; 1O96, 145, V. f 305 ; 462 ; 192, II. 1, & 2, Exc., 194, 2. ^428; 888 ; 211, R. 6, & R. 8 (2). M54, 88, III. ; 114, 193; 114, 2. '378 ; 95O, 236. c^ru LIBER PRIMUS. 53 reliquaque omnia Aeduorum 6 vectigalia parvo pretio^ 7 re- dempta k habere, propterea quod, illo licente, 1 contra liceri audeat nemo. His rebus et suam rem familiarem auxisse et 8 facultates ad largiendum magnas comparasse : magnum nu- merum equitatus suo 9 sumptu m semper 10 alere n et circum se 5 habere ; neque solum dorni, sed etiam apud finitimas civitates n largiter posse; atque hujus 12 potentiae p caussa matrera in Biturigibus hommi q illic nobilissimo ac potentissimo 13 collo- casse ; ipsum 14 ex Helvetiis uxorem habere ; 15 sororem ex matre et propinquas 1 " suas nuptum* in alias civitates collocasse : 10 favere et cupere Helvetiis* propter earn amnitatem ;>- odisse etiam lc suo nomine u Caesarem et Romfmos, quod eorum ad- ventu potentia ejus deminuta, et Divitiacus frater in antiquum locum gratiae atque honoris sit restitutus. v j Si quid 1 'accidat w Romanis, summam in spem per Helvetios x regni obtinendi y 15 venire : 18 imperio z popiili Roman! non modo de regno, sed etiam de ea, quam habeat, v gratia desperare. ^Reperiebat 8 * etiam ^in quaerendo Caesar, ^quod^ proelium equestre ad- versum paucis ante diebus cc esset factum, initium ^ejus fugae factum dd a Dumnorige atque ejus equitibus, (nam equitatui, 20 2 quem auxilio cc Caesari ec Aedui miserant, Dumnorix praeerat,) eorum fuga reliquum^ esse dd equitatum perterritum. XIX. Quibus a rebus cogmtis, quum ad has suspiciones ^ertissimae res accederent, quod b per fines Sequanorum Hel- XYIII. J 416 ; 884: ; 252 & R. 3. k 388, II. 1 ; 1358 ; 274, E. 4. '430 ; IW5; 257. m Dist. bet. sumptus and impensae. V. n. 9. "DisL bet. alo and nutria. V. n. 10. 424, 2 ; 943 ; 221, R. 3. PDist. bet. poten- tia, potentatus, potestas, vis, and robur. V. n. 12. i 384 & II. ; 855; 223 & N. 'Dist. bet. necessarius, propinquus, &c. V. XI. n. 7. 8 589 ; J,26'0;276, II. 385; 831 ; 223, R. 2. "414, 2 ; 873 ; 247, L "531 ; 1291 ; 266, 2. w Dist. bet. accido, evenio, contingo, &c. V. n. 17. *4I4, 5, 1); 870; 247, R. 4. 7562, 563; 1322-3; 275, II.- Z 426, 1 ; 949 ; 257, R. 9 (2). "Dist. bet. invenio, reperio, &c. V. n. 17. bb 554, IV., last sentence ; 1258, a. ; 206 (14). CC 4I8 & 2, 427; 954', 253, R. 1. dd 551,1.1; 1148; 272, 270, R. 3. ee 390 & 1, 2); 848-9 , 227. ff 441, 6; 6*6*2; 205, R. 17. XIX. < l 453 ; 7O1 ; 206 (17). b 554, IV. ; 1250 ; 273, 5, & R. c Whut does quod explain? 54 DE BELLO GALLICO. vetios traduxisset, quod b obsides inter eos dandos d curasset, 6 quod b ea omnia non modo 2 injussu e suo et civitatis, sed etiam, inscientibus ipsis, f fecisset, c quod b a magistratu Aeduorum ac- cusaretur, c satis esse caussae g arbitrabatur, quare in eum aut 5 ipse animadverteret h aut civitatem animadvertere juberet. h His omnibus rebus 1 3 unum repugnabat, quod b Divitiaci fratris summum in populum Romanum 4 studium, summam in se 4 voluntatem, egregiam fidem, justitiam, temperantiam cog- no verat ; nam ne^ ejus supplicio c Divitiaci animum offenderet, 10 verebatur. Itaque prius quam quicquam conaretur, k Divi- tiacura ad se vocari 1 jubet, m et, quotidianis interpretibus remotis, per n C. Valerium Procillum, 5 principem Galliae provinciae, familiarem suum, 6 cui p sumraam omnium rerum fidem habebat, cum eo colloquitur : simul commonef acit, m 15 quae ipso praesente in concilio Gallorum de Dumnorige sint dicta h et ostendit, quae separatim quisque de eo apud so dixerit.* 1 Petit m atque hortatur," 1 ut 7 sine ejus offensione ammi vel 8 ipse de eo, 9 causa cognita, statuat, q vel civitatem statuere jubeat. q 20 XX. Divitiacus multis cum lacrimis Caesarem complexus 1 obsecrare a coepit, ne quid b gravius c in fratrem statueret: 2 scire se, 3 illa esse vera, nee quemquam d 4 ex eo plus, quam se, doloris 6 capere, propterea quod, quum 5 ip?e ^gratia pluri- mum domi f atque in reliqua s Gallia, G ille minimum propter XIX. "520, II. ;1255', 266, 3. d 55l, II. 1; 13 15-6; 214, R. 7 (a). 4!4 ; 873 ; 247. f 430 ; 965, 257, R. 7 (a). ^395, III. 2, 4) (1); 1OO5-8; 212, R. 4. h 525 ; 1182] 265. Dist. bet.jubeo, intpero, praecipio, and mando. V. VII. n. 6. '385 ; 831 ; 223, R. 2. J 492, 4, 1): .* 215; 262, R. 7. k 523, II. & 2; 1241-3, 263, 3, 258, R. 1 (a). 1 551, II. 1; 12O3; 273, 2 (d). m 467, III.; 1082; 145, I. 3. "414, 5, 1) ; 876 ; 247, R. 4. 363 ; 622 ; 204. P 384 & II. ; 855 ; 223. ; 492 & 2; 12O5 ; 262. XX. >Dist. bet. rogo, oro, obsecro, oUestor, precor, and supplico. V. n. 1. M55. 2; 1O48 ; 138 C 444. 1 ; 9O2 ; 256, R. 9 (a). d 457 ; 1O61 ; 207, R. 31. 396, HI. 2, 3) (3) ; 76O; 212. f 424, 2; 943; 221, R, 3. *44I, 6 ; 662 ; 205, R. 17. LIBER PRIMUS. 55 adolescentiam posset, 1 per 7 se h crevisset, 1 quibus opibus ac nervis non solum ad minuendam gratiam, sed paene-" ad per- niciem suam 8 uteretur i ; sese tamen et amore fraterno et existimatione vulgi coramoveri. Quod k si quid b ei a Caesare gravius accidisset, 9 quum ipse eum locum amicitiae apud eum 5 teneret, ^nemmem 1 existimaturum, m non 1 sua voluntate n fac- tum m ; qua ex re futurum, m uti totlus Galliae ammi a se averterentur/ Haec quum pluribus verbis fleus a Caesare peteret, Caesar ejus dextram prendit : consolatus rogat finem orandi faciat : tanti p ejus apud se gratiain esse ostendit, uti 10 et n reipublicae injuriani et suum dolorera ejus voluntati q ac precibus q condonet. Dumnorigem ad se vocat, fratrem 12 adhi- bet : quae in eo reprehendat/ ostendit ; quae ipse intelligat/ quae civitas queratur, r proponit : monet, ut in reliquum tempus omnes suspiciones vitet : praeterita se Divitiaco q fratri 15 condonare dicit. Dumnorigi 4 custodes ponit, ut, quae agat, r quibuscum loquatur, 1 " scire possit. XXI. Eodem die ab ^xploratonbus 21 certior factus, hostes sub monte consedisse 2 milia passuum ab ipsius castris octo, qualis esset b natura mentis et qualis 3 in circuitu ascensus, 4 qui 20 cognoscerent, c misit. Renunciatum est, 5 facilem esse. 6 De tertia vigilia T. Labienum 7 legatum pro praetore cum duabus legionibus et 8 his ducibus, qui iter cognoverant, summum ju- gum mentis ascendere jubet : 9 quid sui consilii cl sit, b ostendit. Ipse 6 de quarta vigilia eodem itinere, quo hostes ierant, ad 25 eos contendit equitatumque omnem ante se mittit. P. Con- sidius, qui rei e militaris peritissimus habebatur, et in exercitu L. Sullae et postea 10 in M. Crassi fuerat, cum exploratoribus praemittitur. XX. h 4!4, 5, 1) ; $76 ; 247, R. 4. 53I ; 129 1 ; 266, 2. J Dist. bet. fere, ferme, paene, zndprope. V. I. n. 15. k 453, 6; 7O2 ; 206 (14). -- 1 585 & 1; 998; 277, I. R. 4. m 530, I. ; 1296, A.; 270, R. 3. "414 & 2 ; 873 ; 247, 1. 493, 2 ; 12O8, 12O1 ; 262, R. 4. r40l, 402, III. & 1; 799, 8OO; 214, & R. 1 (a). l i 384 & II. ; 855-6 \ 223. r 525; 1182, 1192, 265. XXT. n Dist. bet. explorator, speculator, and emissarius. V. n. 1. b 525; 1182: 265. C 500; 1212] 264, 5. ^401; 7Oj211, R. 8 (3). 399&2, 2); 765-7, 213. 56 DE BELLO GALLICO. XXII. Prima luce, a quura summus b mons a T. Labieno teneretur, c *ipse ab bostium castris non longius mille et quin- gentis passibus d abesset, c neque, ut postea ex captlvis com- perit, aut ipsius adventus aut Labieni cognitus esset, c 5 Considius, 2 equo e admisso, ad eum accurrit: dicit f montem, quern a Labieno occupari voluerit, g ab hostibus teneri h ; id se a 3 Gallicis armis atque insignibus cognovisse. h Caesar suas copias in proximum collem subducit/ aciem instruit. f La- bienus, ut erat ei praeceptum 1 a Caesare, ne proelium corn- 10 mitteret, j nisi 4 ipsius copiae prope hostium castra k visae essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret, j monte occupato nostros exspectabat proelioque abstinebat. 5 Multo denique die a per exploratores Caesar cognovit, et montem a suis teneri et Helvetios castra movisse et Considium, timore 15 perterritum, c quod non vidisset, s pro viso sibi renunciasse. , Eo die, ''quo 1 consuerat, intervallo 1 hostes sequitur f et passuum tria ab eorum castris castra ponit. f XXIII. 1 Postridie ejus diei, a quod ommno biduum^supere- rat, quum exercitui b frumentuin metiri oporteret, c et quod a 20Bibracte, oppido Aeduorum longe maximo et copiosissimo, non amplius d milibus 6 passuum xvm aberat, rei f frumen- tariae 2 prospiciendum existimavit : iter ab Helvetiis avertit ac Bibracte g ire contendit. Ea res per 3 fugitivos h L. Aemilii, decurionis equitum Gallorum, hostibus nunciatur. Helvetii, 25 4 seu quod timore perterritos Romanos discedere a se existi- marent, j ^o 1 magis, quod pridie superioribus locis occupatis XXII. a 426 & 1; 949] 253. b 44l, 6; 062', 205, R. 17. C 5I8 & II. 1; 1244-5, 263, 5, & E. 1. d 4l7; 895; 256, 2. e 430 ; 965', 257. f 467, III. ; 1O82 ; 145. I. 3. &53I; 1291 ; 266, 2. h 530, L; 1148-52, 266, 2. i30l, 3; 453; 184, 2 (a). J 492 & 2; 12O5, 262. k 433 ; 474; 235. > 378, 2 ; 958; 236, R. 4. XXIII. 4II, 2; 101O; 212, R. 4, N. 6. b 384 & II.; 855; 223. c Dist. bet. necesse est, oportet, opy est, and debeo. Y. IV. n. 4. d 378 ; 596; 205, R. 10. 4I7; 895; 256, 2. f 386, 2; 831; 224. ^379; 938; 237. h Dist. bet. perfuga, transfuga, profugus, andfugitivis. Y. n. ; 247,1. LIBER PRIMUS. 57 proelium non commisissent, j sive eo, 1 quod re k frumentaria intercludi 6 posse confiderent,J commutato consilio atque itinere converse nostros 7 a novissimo aginine insequi ac lacessere coeperunt. XXIV. Postquam *id animum advertit, a copias suas 5 Caesar in proximum collem subducit b equitatumque, qui sus- tineret c hostium impetum, misit. Ipse interim d in colle medio' 2 triplicem aciem f instruxit legionum g quatuor veteranarum, ita, uti supra se in summo e 3 jugo h duas legiones, quas in 4 Gallia citeriore proximo conscripserat, et omnia auxilia collocaret ; 10 ac totum montem hominlbus 1 compler^ et interea d sarcinas in unum locum conferrP et 5 eum ab his, qui in G superiore acie constiterant, k muniri-> jussit. Helvetii, cum omnibus suis carris seciiti, impedimenta in unum locum contulerunt : ipsi 7 confer- tissima acie, 1 rejecto nostro equitatu, 1 phalange 1 facta, 1 9 sub 15 primam nostram aciem successerunt. XXV. Caesar, primum J suo, deinde omnium ex conspectu remotis equis, a ut, aequato omnium periculo, a spem fugae tol- leret, b cohortatus suos, proelium commisit. Milites, e loco superiore d pilis a missis, facile hostium phalangem perfrege- 20 runt. c Ea a disjecta, gladiis destrictis in eos impetum fece- runt. c Gallis f magno ad pugnam erat s impedimento/ 3 quod pluribus eorum 2 scutis h uno ictu 1 pilorum transfixis etcolligatis, quum ferrum se inflexisset, j neque evellere, k neque, sinistra* XXIII. J520, II.; 1255, 266, 3'. *425 & 2, 2); 91(> ; 251. XXIV. >374, 6 ; 1O94 ; 259 (2) (d). '467, III.; 1O82 ; 145, I. 3. e 489, II., 500; 1212; 264, 5. d Dist. bet. interim and interea. V. XVI. n 1. 44I, 6; 062; 205, R. 17. fDist bet. agmen, exercitus, and acies. V. XV. n. 5. *395, 396, IV. 1; 757; 211, R. 6. h Dist. bet. mons andjugum. V, n. 3. '419, III. & 2, 1) ; 911 ; 249, I. J 551, II. 1 ; 12O3; 273, N. 4 (d ). k What from? > 430 ; 965; 257. XXV. a 430; 965, 257. b 49l, 480 & 481, II., 12O5, 1164; 262 r 258, I. 2. C 47I, II. ; 1O93 ; 145, IV. & R. ^156, 1; 193, 197, 113, 2. e 89, II 3, 1); 115; 83, II. 2. f 390 &L; 848-9; 227. ^Subject of eratf h Dist. bet. scutum, clypeus, and parma. V. n. 2. J 4I4; 873; 247. J 518, II. 1; 1244; 263, 5, & R. 1. k 552 & 1 ; 1138; 271. 58 DE BELLO GALL1CO. impedlta, satis commode pugnare k poterant 1 ; multi ut, diu jactato brachio, a praeoptarent scutum manu emittere et 4 nudo corpore n pugnare. Tandem vulneribus defessi, et 5 pedem referre k et, quod mons suberat 1 circiter G mille p passuum, q eo 5 se recipere k coeperunt. c Capto monte* et succedentibus nos- tris, a Boii et Tulingi, qui horninurcr 1 milibus* circiter xv 7 agmen hostium claudebant 1 et novissimis f praesidio f erant, 1 8 ex itinere nostros 9 latere r a'perto aggressi, circumvenere ; et id conspicati Helvetii, qui in montem sese receperant, 8 rursus 10 instare k et proelium redintegrare k coeperunt. Roman! 10 con- versa signa bipartite intulerunt : prima et secunda acies, ut "victis ac submotis resisteret, tertia, ut u venientes sustineret. XXVI. Ita ^ncipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. a Diutius quum sustinere nostrorum impetus non possent, 15 2 alteri b se, ut coeperant, in montem receperunt, alteri b ad im- pedimenta et carros suos se contulerunt ; nam hoc toto proelio, 3 quum ab 4 hora septima ad vesperum pugnatum sit, d aversum 5 hostem videre nemo potuit. G Ad multam noctem etiam ad impedimenta pugnatum est, a propterea quod pro 20 vallo carros objecerant et e loco superiore in nostros venientes tela conjiciebant, et nonnulli inter carros rotasque mataras ac tragulas subjiciebant nostrosque vulnerabant. Diu quum esset pugnatum, a impedimentis f castrisque nostri j)otlti sunt. Ibi Orgetorigis filia atque unus e filiis s captus est. Ex eo 25 proelio circiter hominum milia cxxx superfuerunt, eaque tota nocte c continenter ierunt : nullam partem h noctis itinere' in- termisso, in fines Linironum die quarto pervenerunt, quum, et propter vulnera militum, et propter sepulturam occisorum, XXY. U68; 1O87] 145, II. m 494 ; 1218-2O; 262, R. 1. "414 & 3; 87 3 ' y 247, 2. 4I4 & 2 ; 873 ; 247, 1 (1). PI78; 2O4; 118, 6 (a) & (b). 'i 395, 396, III. 2, 2) ; 77 1-2 ; 212. '422, 1, 2) ; 937, 992 ; 254, E. 3. "472 ; 1O9G ; 145, V. 4 4I4 & 4; 873; 247, 3. XXVI. 301, 3; 453, 184, 2 (a) & (b). H59; 665, 212, N. 1 (b). C 378, 1; .95O;253, N. 1. d 5!5, I.; 1282 \ 263, R. 1 (a) & (b). f 4!9, I.; ##0;245, I. &398, 4, 2); 775; 212, N. 4. h 378; 95O; 236. '430; 965, 257. LIBER PRIMUS. 59 nostri, triduum morfiti, eos sequi non potuissent. d Caesar ad Lingones litteras nunciosque misit, ne eos frumento neve alia re juvarent j : qui k si juvissent, 7 se 8 eodem loco, quo Hel- vetios, habiturum. Ipse, triduo intermisso, cum omnibus copiis eos sequi coepit. 5 XXVII. Helvetii, omnium rerum ! inopia a adducti, legates de deditione ad eum miserunt. Qui quum eum in itinere b convenissent seque ad pedes projecissent suppliciterque lociiti flentes pacem petissent, atque 2 eos in eo loco, quo turn 3 essent, c suum adventum exspectare jussisset, paruerunt. 4 Eo post- 10 quam Caesar pervenit, obsides, arma, d servos, d qui ad eos ' 5 perfugissent, h poposcit. Dum 6 ea conquiruntur et conferuntur, r nocte intermissa, circiter hommum milia vi ejus pagi, qui Vcr- bigenus 6 appellatur, sive timore perterriti, ne armis traditis supplicio afficerentur, sive spe salutis indued, quod in tanta 15 multitudme dediticiorum suam fugam aut occultari aut omnino ignorari posse existimarcnt/ prima 8 nocte e castris Helvetio- rum egressi ad Rhenum finesque Germanorum contenderunt. XXVIII. Quod a ubi Caesar resciit, b quorum 6 per fines ierant, his, d uti conquirerent et rcducerent, J si sibi e purguti 20 es.se vellent/ imperavit : reductos in hostium numero habnit : reliquos 8 omnes, obsidibus, armis, perf flgis traditis, in dediti- onem accepit. Helvetios, h Tulingo?!, h Latobrigos h in fines suo>, unde erant profecti, reverti' 1 jussit, 1 et quod, omnibus fructibus amissis, domi j nihil erat, quo k famem tolerarent, 1 Al- 25 XXVI. (>(>, 210, R. 3 (3) (a). f 520, II.; 1255 ;2GG, 3. *44\, 6; 662; 205, R. 17. h 501, I.; 1218, 261, 1 (a) &(b). XXVIII. "453; 7O1; 206 (17). b 47l, II.; 1O94; 259, R. 1 (2) (d). c Antecedent? 11 385 ; 831 ; 223, R. 2. C 388, II.; 844-5; 225, II. f 531 ; 1291 ; 266, 2.* Disk bet. reliqui and ceteri. V. I. n. 14. h 545, 530, 3 & 1); 12O3 ; 273, N. 4 (d). 'Dist. bet.jubeo, impero, &c. V. VII. n. 6. i 424,2; 943', 221, R. 3. k 4!4&4; 873; 247,3. : '50I, I.;121$;2Q4:, 7 60 DE BELLO GALLICO. lobrogibus d imperavit, ut his m frumenti copiam m facerent: 2 ipsos oppida vicosque, quos incenderant, restituere jussit. Id ea maxime ratione fecit ; quod noluit, eum locum,' 1 unde Helvetii discesserant, vacare, h ne propter bonitatem agrorum 5 Germani, qui trans Rhenum incolunt, e suis fimbus in Helve- tiorum fines transirent et fmitimi Galliae 11 provinciae Allobro- gibusque 11 essent. 3 Boios, petentibus Aeduis, quod egregia virtute erant cogniti, ut in fimbus suis collocarent, concessit ; quibus m illi agros dederunt, 4 quosque postea in parem juris lOlibertatisque conditionem, atque p ipsi erant, receperunt. XXIX. In castris Helvetiorum J tabulae repertae sunt 2 litteris a Graecis confectae, et ad Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim 3 ratio confecta erat, qui numerus domo b exisset 6 eorum, qui arma ferre possent, c et item separatim 15 4 pueri, senes mulieresque. Quarum omnium 5 rerum summa erat 6 capitum Helvetiorum milia CCLXIII, Tulingorum milia xxxvi, Latobrigorum xiv, Rauracorum xxiu, Boiorum xxxn : 7 ex his, qui arma ferre possent, ad milia LXXXXII. Summa omnium 8 fuerunt ad milia CCCLXVIII. Eorum, qui 20domum d redierunt, 9 censu habito, ut Caesar imperaverat, repertus est numerus milium c et x. XXX. Bello Helvetiorum confecto,totius a fere b Galliae legati, priricipes civitatum, ad Caesarem 2 gratulatum c conve- nerunt : 3 intelligere sese, tametsi pro veteribus 4 Helvetiorum d 25injuriis populi d Romani ab his poenas bello repetisset, tamen earn rem non minus 5 ex usu terrae Galliae quam populi Romani accidisse ; propterea quod eo consilio, florentissimis rebus, e domos suas Helvetii reliquissent, 6 ud toti Galliae bel- XXVTII. m 384, II., 371, 2 ; 855 ; 229, E. 1. h <2) 5 4 5) 551, II. 1 ; 12O4 ; 273, 4 (a). "391 & 1 ; 8GO ; 222, R. 1. 428 ; 888; 211, R. 6, & R. 8 (2). P45I, 5; 1376 ; 198, 3, R. XXIX. "414 & 4; 873; 247, 3. b 424, 2,943, 255, R. 1. '525 ; 1 182 \ 265. d 379, 3, 1); 943 ; 237, R. 4. XXX. Dist. bet. totus, omnis, &c. V. I. n. 2. b Dist. bet. fere. paene, and prope. V. I. n. 15. C 569; 1360; 27G, II. ll 397, L ; 754, 211, R. 10. e 430; 965; 257, R. 7 (a). LIBER PRIMUS. Gl lum inferrent imperioque potirentur, locumque domicilio 7 ex magna copia deligerent, 8 quern ex omrii Gallia f opportunissi- raurn ac fructuosissimum judicassent, reliquasque civitates stipendiarias haberent. Petierunt, 5 uti sibi concilium totius Galliae in diem certam indicere idque Caesaris voluntate 5 facere liceret : sese habere quasdam res, quas 9 ex communi consensu ab eo petere vellent. Ea re permissa, diem concilio constituerunt et 10 jurejurando, ne quis h enunciaret, n nisi quibus communi consilio mandatum esset, inter se sanxerunt. XXXI. Eo concilio dimisso, ildem principes civitatum, 10 qui ante fuerant ad Caesarem, reverterunt petieruntqne, uti sibi 1 secreto in occulto de sua omniumque salute cum eo agere liceret. Ea re impetrata, sese omnes flentes Cae>ari u ad pedes projecerunt: 3 non minus 2 se b id contendere b et laborai-e,'" ne ea, quae dixissent, enunciarentur, quam uti ea, quae vel- 15 lent, c impetrarent ; propterea quod, si enunciatum esset, sum- mum in cruciatum se ventures viderent. Locutus est pro his Divitiacus Aeduus : Galliae totius 4 factiones 3 esse b dnas: iiarum altcriu.s d principatum 5 tenere b Aeduos, altering Ar- vernos. Hi quura tantopere de potentatu inter se multos2f> annos contenderent, 7 i'acturn esse, h uti ab Arvernis Seqj;a- nisque Gormilni merccde f 8 arcesserentur. s Horuin prirno circiter milia xv Rhenum transisse b : posteaquam agros ct 9 cultum et copias h Gallornm homines feri ac barbari ada- massent, traductos 1 plures b : nunc csse b in Gallia 10 ad c et xx 25 milium numerum : cum his Aeduos eorumque clientes semel atque iterum armis contendisse 1 ' ; magnam calamitatem u pulsos accepisse, b omnem nobilitatem, omnem senatum, omnem XXX. f 398, 4, 2; 77S; 212, N. 4. ^234 & 1; 317; 162. 7.(b). h 455, 2; jTA>^7;278, R. 9. XXXI. 398, 5 ; cV^-> ; 211, R. 5, N. & (1). Y. Sail. XXXIT. n. 3. [ '545, 530, T. & 1; JT2.96*, A., 1136 ; 239, 272, 26G, 2. C 53I: ./.?/; 266, 2. M59, 149; f6\> ; 212, N. 1 ; 239, 269, R. 2. d 556 & I. ; 12, A; 266, 2. e 396, III. 2, 3) (3) ; 7VO-2 ; 212, R. 3. < 387 ; 821 ; 226. LIBER PRIMUS. 65 XXXV. 7 His responsis ad Caesarem relatis, iterum ad eum Caesar legates cum ^is mandatis mittit : quoniam tanto suo populique Romani beneficio affectus, quum in consulate suo rex atque amlcus a a senatu appellatus esset, 2 hanc sibi pop- uloque Romano 3 gratiam referret, ut in colloquium venire 5 invitatus 4 gravaretur, b 5 neque de communi re dicendum sibi et cognoscendum putaret b ; haec d esse, quae ab eo postularet : prirnum, ne quam e multitudinem hominum amplius trans Rhenum in Galliam traduceret f ; deinde obsides, quos haberet ab Aeduis, redderet f Sequanisque permitteret/ ut, quos illi 10 haberent, voluntate 6 ejus reddere 6 illis g liceret ; neve Aeduos injuria lacesseret/ neve his sociisque eorum bellum inferret. f Si 7 id ita 8 fecisset, sibi h populoque Romano perpetuam gra- tiarn atque amicitiam cum eo futiiram : si non 9 irnpetraret, sese, quoniam, M. Messala, M. Pisone consulibus, senatus cen-15 suisset, uti, quicunque Galliam provinciam 10 obtineret, "quod 1 commodo rei publicae facere posset, 1 Aeduos ceterosque ami- cos populi Romani defenderet, sese Aeduorum injurias non neglecturum. XXXVI. T Ad haec Ariovistus respondit, jus esse belli, 20 ut, qui a vicissent, his, b quos vicissent, quemadmodum vellent, imperarent c : item populum Romanum victis b non ad alterius praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare consuesse. Si ipse populo Romano non praescriberet, quemadmodum suo jure 2 uteretur, non 3 oportere d sese a populo Romano in suo 25 jure impedlri. Aeduos sibi, quoniam belli fortunam tentassent et armis congressi ac superati essent, stipendiaries essefactos. Magnam Caesarem injuriam 5 facere, qui suo adventu vectiga- XXXV. "362 ; 666 ; 210. b 495 & 3 ; 1218 ; 262, B. 1. c Dist. bet. gratias agere, habere. refcrre; gratari, and gratulari. V. n. 3. d 545 ; 1136 ; 239. e 455, 2 ; 1O8 ; 207, R. 31 (a), last sentence. f 530, II.; .12 OO-, 266, 2, R. 1 (b). ^384; 4O;223, R. 2. h 387; 821 : 226. '513 ; 1V8O ; 264, 3. XXXVI. a 445, 6; 6S9 ; 206 (4). b 385 ; S31 ; 223, R. 2. Tist bet. impero, jubeo, praecipio, and mando. V. VII. n. 6. d 556 & I. ; 1296, A; 266, 2. .' . , E e^t/-_. C6 DE BELLO GALLICO. lia 4 sibi deteriora 5 faceret. e Aeduis se obsides redditurum. non esse, neque his neque eorum sociis 6 injuria bellum illatii- runi, si in eo manerent, 7 quod convenisset, stipendiumque quotannis penderent : si id non 8 fecissent, 9 longe his frater- 5 num nomen populi Roman! afuturum. 10 Quod f sibi Caesar denunciaret, se Aeduorum injurias non neglecturum, neminem secum sine sua pernicie contendisse. Quum vellet, congre- deretur 8 : intellecturum, quid h invicti German!, exercitatissimi in armis, qui inter annos 1 quatuordecim tectum> non subissent, 10 virtute possent. XXXVII. Haec Modern tempore Caesar! 2 mandata re- ferebantur, a et legati ab Aeduis et a Treviris veni(3bant a : 3 Aedui questum, b quod Harudes, qui nuper in Galliam 4 trans- portati essent, fines eorum 4 popularentur c ; sese, ne '"obsidlbus 11 ISquideni datis, 6 pacem Ariovisti 6 redimere r potuisse f : 8 Treviri autem, 9 pagos centum Suevorum ad ripas Rheni consedisse, f qui Rhenum transire 10 conarentur; his s praeesse Nasuam et Cimberium fratres. Quibus h rebus Caesar vehementer com- motus maturandum sibi 1 existimavit, ne, si nova nianus 20 Suevorum cum veteribus copiis Ariovisti sese conjunxisset, minus facile resist! "posset. Itaque, re frumentaria, quam celerrime potuit, comparata, d magnis itineribus- 1 ad Ariovistum contendit. XXXVIII. Quum tridui viam a processisset, nuntiatum 25 est ei, Ariovistum cum suis omnibus copiis ad occupandum b Vesontioneui, quod c est oppidum maximum Sequanorum, ^ontendere tridulque viarn a suis finibus ^rofecisse. Id ne XXXVI. 5I9 ; 1251 ; 264, 8 (1). f 554, IV., last paragraph; 7O; 273, 6 (a). ? 530, II.; 12OO-2 ; 266 r R. 1 (a). h 380, 2; 717 ; 232 (3). '378, 1;950; 236, R. 5. J 371, 4, 2 ; 718; 233 (3). XXXVII. 468; 1O87 ; 145, II. b 569 ; 13GO; 276, II. =520, :i.; .I25.5; 273, 5, R. H30, 431, 2 (2); ,96*5-6* ; 257. 395, 396, 1 : ;,>/; 311, R. 2. f 530, I. & 1; 1296, A; 272. ?386; 82O; _-.!!-. h 453; 7O1, 206 (17). J 388, I.; 87 ; 225, III. J 414 & 4; ,V73; 247, 2. XXXVIII. "371, 1, 3); 713; 232 (1). >>562, 2, 565 & 1 ; 1322, ; 275, II. c 445, 4 ; 695 ; 206 (10). LIBER PRIMUS. 67 accideret, 2 rnagno opere sibi praecavendum Caesar existima- bat. Namque omnium rerum, quae ad bellurn usui d erant, summa erat in eo oppido 3 facultas, idque natura loci sic mu- niebatur, ut 4 magnam ad ducendum b bellum daret 5 facultatem, e propterea quod flumen 6 Alduasdubis, 7 ut circino circumductum, 5 paene f totum* oppidum cingit: reliquum spatium, quod est non ariiplius 8 pedum sexcentorum, qua flumen 9 interniittit, h mons 10 contmet magna altitudme, 1 ita ut radices montis ex utraque parte u ripae fluminis contingant. 12 Hunc J murus circumdatus arcem j efficit et cum oppido conjungit. Hue 10 Caesar magnis nocturnis diurnisque itineribus conteudit, oc- cupatoque oppido, ibi praesidium collocat. XXXIX. Dum paucos dies ad Vesontionem ! rei frumen- tariae commeatusque caussa moratur, 2 ex percontatione nos- trorum a vocibusque Gallorum ac mercatorum, qui ingenti 15 magnitudine b 3 corporum c Germanos, incredibili virtute b atque exercitatione b in armis esse praedicabant, saepenumero sese cum his congresses ne 4 vultura quidem atque aciem oculorum ferre potuisse, tantus subito 5 timor d omnein exercitum occupa- vit, ut 6 non mediocriLer omnium mentes animosque pertur- 20 baret. Hie primum ortus est a tribunis militum, praefectis, reliquisque, qui ex urbe amicitiae caussa Caesarem secuti non magnum in re militari usum habebant ; 7 quorum f alius alia g caussa illata, quam sibi ad proficiscendum necessariam esse diceret, petebat, ut ejus voluntate discedere liceret : nonnulli 25 pudore adducti, ut timoris suspicionem vitarent, remanebant. Hi neque 8 vultum fingere neque interdum lacrimas tenere XXXVIII. i 390 , 2; 848, 853; 227, R. 4. -Dist. bet. occasio, op- porlumtas, potestas, copia, and facultas, V. n. 4. f Dist. bet. fere, ferme, paene, and^rqpe. V. I. n. 15. &I49 ; H>1; 107. h Dist. bet. intermitto and omitto. V. n. 9. -428 ; 888 ; 211, R. 6. J 373 & 1 & 2, 1) ; ?15 ; 230, R. 2. XXXIX. 44I ; 6S8; 205, R. 7 (1). - H28; 888; 211, R. 6, & R. 8 (2). 395 ; 751; 211. * Dist. bet. metus, timor, horror, andformido. V. n. 5. What' is litotes ? V. Sail. XXHT. n. 2 ; 324, 9. ( 396, III. & 2,3)(1); 771, 212, R. 2. M59, 1 ; 664 ; 207, ft 32 (a). 08 DE BELLO GALLICO. poterant : abditi in tabernaculis aut suum fatum querebantur, aut cum familiaribus suis commune periciilum miserabantur. 9 Vulgo totis castris testamenta obsignabantur. Horum voci bus ac timore paullatim etiam hi, qui magnum in castris usum 5 habebant, milites h centurionesque 11 quique h equitatui praee- rant, perturbabantur. Qui 1 se ex his-> minus timidos existimari volebant, non se hostem 10 vereri, k sed angustias itineris et mag- nitudinem silvfirum, quae inter eos atque Ariovistum inter- cederent, aut u rem frumentariam, ut satis commode supportari 10 posset, 10 timere k dicebant. Nonnulli etiam Caesari 12 renun- ciabant, quum castra moveri ac signa ferri jussisset, non fore dicto 1 audientes milites neque propter timorem signa laturos. XL. Haec quum animadvertisset, convocato consilio ^m^ niumque ordinum ad id consilium adhibitis centurionibus, ISvehementer eos incusavit: primum, quod aut quam in partem autquo consilio ducerentur, a sibi b quaerendum c aut cogitandum c putarent. d 2 Ariovistum, se e consule, cupidissime populi Ro- mani amicitiam appetisse f : cur hunc tarn temere quisquam ab 8 ofncio discessurum c judicaret ? Sibi g quidem persuaderi, h 20 cognitis suis postulatis atque 4 aequitate conditionum perspec- ta, eum neque suam neque populi Romani gratiam repudia- turum. Quod 1 si 6 furore atque fi amentia j impulsus bcllum intulisset, c quid tandem vererentur ? aut cur de 7 sua virtute aut de 7 ipsms diligentia desperarent ? 8 Factum c ejus hostis 25 periciilum patrum nostrorum memoria, k quum, Cimbris et Teu- tonis a Caio Mario pulsis, non minorem laudem exercitus, quam ipse imperator, meritus videbatur 1 ; 9 factum c etiam XXXIX. h 363; 622, 204. '445, 6; 689', 206(4). J 398,4 & 2); 7'7^>; 212, N. 4. k Dist. bet. -vereor, metuo, arid timeo. V. n. 10. J 39I 6 4 ; 83 1 ; 222, R. 1 (d). XL. "525; 1182, 265. b 388 & I. ; 847 ; 225, III. C 530, I. ; 1296, A; 270, R. 3. d 520, II. & 1; 129 1, 266, 3. e 430, 431 &1; 972; 257, R. 7 (a). f 530, L; 1290, A; 266, 2, 270, R. 2 (b). - ^385; 831] 223, R. 2. h 30l, 3; 453 ; 223, R. 2, N.'(c). *453, 6; 7O2 ; 206 (14). > Dist. bet. amens, demens, furor, delirium, and rabies. V. n. 5. "426&1; W0;253, &N. L '531,4; 1293] 263, 5, 266, 2, R. 5. LIBEK PRIMUS. 09 nuper in Italia 10 servili tumultu, k "quos 12 tamen '"aliquid" 1 usus ac discipllna, quam a nobis aecepissent, sublevarent. Ex quo judicari posset, quantum haberet in 86 boni n constan- tia ; propterea quod, quos aliquamdiu inermos sine caussa timuissent, hos postea armatos ac victores 14 superassent. 5 Demque hos esse eosdem, quibuscum saepenumero Helvetii congressi, non soluin in suis, sed etiam in illonim finibus, ple- rumque superarint, qui ^'taineii pares esse nostro exercitui p non potuerint. Si quos q adversum proeliurn et fuga Gallo- rum commoveret, hos, si quaererent, reperire r posse/ diutur- 10 nitate belli defatigatis Gallis, Ariovistum, quum multos menses castris 8 se ac paludibus 3 tenuisset 15 neque sui potestatem fecis- set, 1G desperantes jam de pugna et 16 dispersos subito adortum, magis 17 ratioue et consilio quam virtute 14 vicisse. . 18 Cui rationi* contra homines barbaros atque imperitos locus fuisset, 15 liac* ne ipsum quidem sperare nostros exercitus capi }>osse. f Qui u suum timorem 19 iu rei frumentariae simulationem angus- tiasque itinerum ^conferrent, facere f arroganter, quum aut de 21 officio imperatoris desperare aut praescribere viderentur. Haec sibi v esse curae v : frumentum Sequanos, Leucos, Lin- 20 gones subministrare/ jamque esse in agris frumenta w matura : de itinere ipsos brevi ternpore judicatures/ Quod x non fore dicto 22 audientes [milites] ncque signa laturi dicantur, nihil se ea re commoveri f ; 23 scire enim, quibuscunque exercitus dicto audiens non fuerit, aut male re gesta fortunam defuisse, aut 25 aliquo facinore comperto avaritiam- esse convictam : suam 24 innocentiam perpetua vita/ felicitatem Helvetiorum bello y esse perspectam. f Itaque se, ^quod 11 in longiorem diem col- laturus esset, repraesentaturum, c et proxima nocte ^de quarta vigilia castra motururn, c ut quam primum intelligere posset, 30 XL. m 374, 5; 7^> ; 231, R. 5 (a). "396, III & 2 ; 3) (3); 700; 212, R. 3. Dist. bet. vinco, supero, 'opprimo, evinco, and dcvinco. Y. n. 14. P 391 & 1; 8(>O; 222, R. I._q455, 2; 1O8 ; 138 & K r Dist. bet. reperio, inven'io, &c. V. XVIII. n. 19. '422, 1 ; 992 ; 254, R. 3. tSZl; US?, C.9O; 206 (3) (a). 1 ( 2 )4I4. "445, 6; 689; 206 (4). V 390; 84S; 227. W I30, 2; 177 (4); 95, R. '554, IV., last para- graph; 1258, a. ; 273, 6 (a). /426 & 1, 95O; 253, N. 1. 70 DE BELLO GALLICO. utrum apud eos pudor atque officium an timor valeret. Quod' si praeterea nemo sequfitur, tamen se cum sola decima legione iturum, c de qua non dubitaret, sibique 2 earn ^praetoriam cohortem futuram. c Huic legioni Caesar et indulserat 28 prae- 5 cipue et propter virtutem confidebat ^maxime. XLI. Hac oratione habita mirum in modum conversae sunt omnium mentes, summaque alacritas et cupiditas belli gerendi innata est, B princepsque b decima J legio per c tribunes militum ei gratias egit, d quod de se optimum judicium fecis- 10 set ; seque esse ad bellum gerendum paratissimam confir- mfivit. Deinde reliquae f legiones per tribunos militum et primorum ordinum centuriones 2 egerunt, uti Caesari satis- facerent: 3 se nee nnquam Mubitasse neque timuisse neque do 5 summa belli suum judicium, sed imperatoris g esse exis- 15 timavisse. Eorum satisfactione accepta et itinere exquisito per 6 Divitiricum, quod 6 ex aliis ei h maximam fidem habebat, 7 ut milium amplius quinquaginta circuitu ^ocis 1 apertis exer- citum duceret, de quarta vigilia, ut dixerat, profectus est. Septimo die, quum iter non intermitteret, ab exploratonbus 20 certior factus est, Ariovisti copias a nostris milibus j passuum quatuor et viginti abesse. XLTL Cognito Caesaris adventu, Ariovistus lejrfitos ad eum mittit : quod an tea de colloquio 1 postulasset, id 2 per se fieri a licere, quoniam propius 3 accessisset ; *geque id sine per- 25iculo facere posse existimare. Non respuit conditionem Caesar; jamque eum ad sanitatem 5 reverti b arbitrabatur, quum id, quod antea 6 petenti denegasset, ultro polliceretur ; XL. Z 390, 2; 851 ; 227, E. 4. XLI. a 463, 3; 644; 209, R. 12 (2). b Dist. Toet. primus KD^.princeps. V. EC. Cic. XXLII. n. 1. C 4I4, 5, 1) ; 876; 247, R. 4. d Dist. bet. gra- tias agere, habere, referre, &c. V. XXXV. n. 3. 520, II.; 1255\ 266, 3. f Dist. bet. rehqui and ceteri. V. I. n. 14. 401 ; 7&O; 211, R. 8(3). h 384; 855\ 223. '422, 1 & 1); 937, 255, 2. J 378, 2; 958 ; 236, R. 4. XLII. a 549, 1 & 2 ; 1136, 638; 269, R. 3. b Dist. bet. revertur, revenio, and redeo. V. n. 5. LIBER PRIMUS. 71 magnamque in spem veniebat, pro suis tantis populique Roraani in eura beneficiis, cognitis suis postulatis, fore, c uti pertinacia d desisteret. Dies colloquio dictus est ex eo die quintus. Interim saepe ultro citroque quum legati inter eos mitterentur, Ariovistus postulavit, ne quern peditem ad 5 colloquium Caesar adduceret : vercri se, ne c per insidias ab eo cireumveniretur : uterque cum equitatu vemret f : alia r ratione sese non esse venturura. 8 Caesar, quod neque collo- quium, 8 interposita caussa, tolli volebat neque salutem suam Gallorum equitatui committere audebat, cominodissmutm h esse 10 statuit, omnibus equis Gallis equitibus detractis, 9 eo legiona- rios milites legionis decimae, cui 1 10 quam maxime confidebat, imponere, ut praesidium 10 quam amicissimum, si quid opus factoJ esset, haberet. Quod quum fieret, non irridiculc quidam ex militibus decimae legionis dixit, plus, quam pollicitus esset, 15 Caesarem facere: pollicitum, se in cohortis praetoriae loco decimam legionem habiturum, [nunc] 1! ad equum rescribere. XLIII. Planities eriit magna et in ea tumulus tcrrenu.s satis grandis. Hie locus aequo fere spatio a ab castris 1 Ario- visti et Caesaris abcrat. Eo, ut erat dictum, ad colloquium 20 venerunt. Legionem Caesar, quam equis h devexerat, passi- bus a ducentis ab eo tumulo constituit. Item equites Ariovisti pari intervallo* constitorunt. Ariovistus, 2 ex equis ut collo- querentur et praeter se denos c ut ad colloquium adducerent, postulavit. Ubi (l eo ventum est, c Caesar initio f orationis ^11:12.7 senatusque in eum beneficia commemoravit : 3 quod rex apel- latus esset a senatu, quod amicus, quod 4 munera amplissima missa ; quam rem ct paucis contigisse et 5 pro magnis hommum XLTI. C 544& 1; 1133, 268, R. 4 (b). d 425 &2;916; 251. e 492, 4 &]); 1223; 202, R. 7. f 530, II.; 1.300; 266, 2, E. 1 (1,0. &530, I. & 1; 1.2.90, A; 266. 2, 270, R. 2 (b). h What doe, agree with? '385 ; S31 ; 223, R. 2. J4I9, 3 I); 926, 243 ; R. 1 (a). XLIII. 378 ? 2; 95 $; 236, R, 4. UI4 & 4; 873 ; 247, 3. C I74, 2, 1); .30 /, 3 ; 119, III. d 304, II. ; 46*1, 2; 259, R, 1 (2) (d). e 30f, 3 ; 433, 10.91; 184, 2 (a) & (b). f 426 ; .91,9 ; 253, & ]S T . 1. <"J DE BELLO GALLICO. officiis consuesse tribui docebat : ilium, qunm neque 6 aditum neque caussam r postulandi justam haberet, beneficio ac liber- alitate sua ac senatus ea praemia consecutum. Docebat etiam, quam veteres quamque justae caussae necessitudmis 5 8 ipsis g cum Aeduis intercederent : quae senatus consulta, 9 quotiens quamque honorific*, 10 in eos facta essent : n ut omni tempore totius Galliae principatum h Aedui tenuissent, prius etiam quam nostram amicitiam'appetissent. Populi Romani hanc esse consuetudmem, 12 ut socios atque amicos non modo 10 13 sui l nihil deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores relit esse ; 14 quod vero ad amicitiam populi Romani attulis- sent, id iis g eripi quis pati posset ? Postulavit cleinde efidem, quae legatis lo in mandatis dederat ; ne aut Aeduis aut eorum sociis bellum inferret-J ; obsides redderet- 1 ; si nullam partem 15 Germanorum domum k remittere posset, 1G at ne 17 quos amplius Rhenum 1 transire pateretur.J XLIV. ''Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit ; J de suis virtutibus multa praedicavit : 2 transisse Rhenum sese non 3 sua sponte, a sed rogatum et arcessitum a 4 Gallis : non 20 sine magna 5 spe magnisqne praemiis' 3 domum propinquosque c reliquisse : sedes habere in Gallia ab G ipsis concessas : obsides ipsorum voluntate d datos : stipendium capere jure d belli, quod victores victis imponere consuerint : non sese Gallis, sed Gallos sibi bellum intulisse : r omncs Galliae civitfites ad se 25 oppugnandum e venisse, ac contra se castra habuisse : eas omnes copias a se uno proelio fusas ac superatas esse.' y Si iterum experiri velint, se iterum paratum esse decertare : si pace uti velint, iniquuiu e.-se 8 de stipendio recusare, quod sua XLTII. &386; 826; 224. h Dist. bet. prindpatus, regnum, anv-i impe- rium. V. III. n. 10. '395, 396, 2, 1); ?VO-2 ; 212. R. 3, N. 3. *< 8 > 386, 2 ; 8X5 ; 224, R. 2. J 530, II. ; 12OO ; 266, 2 ; R. 1 (b). - k 379, 3, 1); 943, 237, R. 4. '371, 4, 1) ; 718; 233 (3). XLIV. "Dist. bet. sponte, ultra, sua sponte, voluntate, and libenter. Y. n. 3. b 704, II. 2 ; 137 9, 2d ; 323, 2 (3). Y. n. 5. c Dist. bet, propm- qmis, necessarius, cognaliis, consanguineus, and affinis. Y. XI. n. 7. d 4(4 &2;8?3; 249, II. e 565 & 1; 1322, 1337] 275, II. & III., R. 3. LIBER PRIMUS. 73 voluntate d ad id tempus pependerint. Amicitiam populi Roman! sibi f ornamento f et praesidio/ non detriinento f esse oportere, 9 idque se ea spe petisse. Si per populum Romanum stipendium remittatur et 10 dediticii subtrahantur, non minus libentcr sese recusaturum populi Romani amicitiam, quam 5 appetierit. "Quod 8 multitudinem Germanorum in Galliam traducat, id se sui muniendi, non Galliae impugnandae* caussa face re : ejus rei testimonio f esse, h quod "nisi rogatus non venerit et quod bellum non intulerit, sed 13 defenderit. Se prius in Galliam venisse, quam "popttlum Romanum. 10 Nunquam ante hoc tempus exercitum populi Romani 15 Galliac provinciae fines egressura. Quid 16 sibi vellet : cur in stias possessions: venlret ? Provinciam suam "hanc 1 esse Galliam, sicut illam 1 nostram. Ut ipsi concedi non oporteret, si in nostros fines impetum faceret ; sic item nos esse iniquos, qui-* 15 in suo jure se interpellaremus. Quod g fratres [ 18 e senatus consulto] A(3duos appellatos diceret, non se tarn barbarum neque tarn imperitum esse rerum, k ut non sciret, neque bello 1 Allobrogum proximo Aeduos Romanis auxilium tulisse, neque I:) ipsos in his contentionibus, quas Aedui secum et cum Seqiul-20 nis habuissent, auxilio populi Romani usos esse. ^Debcre se suspicari, simulata Caesarem amicitia, quod exercitum in Gallia habeat, sui opprimendi* caussa habere. Qui" nisi 2l decedat atque exercitum deducat ex his regionibus, sese ilium non pro amico, sed pro hostc habiturum. ^Quod si cum 25 interlecerit, multis sese nobilibus principibusque populi Ro- mani 23 gratum esse facturum : id se ab ipsis per eorum nuncios compertum 24 habere p ; quorum omnium gratiam atque amicitiam ejus morte rediraere posset. Quod si ^deccssisset et liberaui possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se 30 XLIY. f 390;4S;227 554, IV. ',1258,a.; 273, 6 (a). 1327 ; 275, III. R. 1. f ^ 390, 2 : 853 ; 227, R. 2. h Subject of e5Se ?_.450, 1; 1O29 : 207, R. 23 (a). J5I7, I., 1251 ; 264, 8 (1). k 399 & 2, 2), (2); 76V>-7; 213. U26 & 1 ; 949; 253, N. 1. m 43l. 2, 2); 965-0 ; 257, N. 1. "453 ; 7O1 ; 206 (17). "453, 6 ; ?O2 ; 206 (14). P388, il. 1 ; 1358 ; 274, R. 4. 74: DE BELLO GALLICO. illuni praemio remuneraturum et, quaecunque bella geri vel- let, sine ullo ejus labore et periculo confecturuin. XLV. Multa ab Caesare l 'm earn sententiain dicta sunt, quare negotio desistere non posset ; 2 et neque suam neque 5 populi Romani consuetudmem pati, uti optime meritos socios desereret ; neque se judicare, Galliam potius esse Ariovisti a quam populi a Romani. Bello superatos esse Arvernos et Rutenos ab Q. Fabio Maximo, quibus populus Romanus 3 ig- novisset, neque in provmciam redegisset, neque stipendium lOimposuisset. Quod si antiquissimum quodque b tempus c spec- tari oporteret, d populi Romani justissimuin esse in Gallia imperium e : si judicium c senatus observari oporteret, liberam debere d esse Galliam, 4 quam bello victam suis legibus uti voluisset. f 15 XL VI. Dum haec in colloquio geruntur, Caesari nuncia- tum est, equites Ariovisti propius tumulum a accedere et ad nostros adequitare, lapides telaque in nostros conjicere. Cae- sar loquendi finem 1 facit, seque ad suos recepit, suisque iruperavit, ne quod omnmo telum in hostes rejicerent. iS'am 20etsi sine ullo periculo legionis b delectae cum equitatu proelium fore videbat, tamen 2 committendum c non putabat, ut, pulsis hostibus, dici posset, eos ab se 3 per fidem in colloquio circum- ventos. Posteaquam 4 in vulgus militum elatum est, 5 qua arrogantia in colloquio Ariovistus usus 6 omni Gallia Ro- 23 manis interdixisset, impetumque in nostros ejus equites fecis- "sent, eaque res colloquium ut diremisset, inulto major alacritas studiumque pugnandi majus exercitui e injectum est. XLVII. Biduo a post Ariovistus ad Caesarem legates mit- XLV. 40I, 402, I. ; 7&O ; 211, K. 8 (3). H58 & 1 ; 1V52 ; 207, R. 35 (b). C 545 ; 113Ct; 239. J Dist. bet. oportet, debeo, &c. V. IV. 11. 4._eDist. bet. imperium, regnum, &c. V. III. n. 10. '531 ; 1291-2] 266, 2. XLYI. "437, 1, 67;238, 1 (a). b 396, I.; 745; 211, E. 2. C 55I &!.,!; 1148, 1152 , 270, R. 3, 272. d 549 & 1; 115O;269, R. 2. e 425, 2 ; 916 ; 251, R. 2. f 386 ; 826 ; 224. XLVII. >4I8 ; 954 ; 253, R. 1. LIBER PRIMUS. 7 V> tit : 1 velle c se cle his rebus, quae inter eos agi coeptae b neque perfectae essent, agere cum eo : 2 uti aut iterum 3 colloquio f diem constitueret d aut, si id minus vellet, e e suis legatis ali- quem ad se mitteret. Colloquendi Caesari caussa 4 visa non est ; et eo ? magi?, quod priclie ejus 5 diei Germani retineri non 5 poterant, 6 quin in nostros tela conjicerent. h Legatum e e suis sese magno cum periculo ad eum missurum, et homimbus feris objecturum existimabat. Commodissimum visum est, C. Valerium Procillum, C. Valerii Caburi filium, summa virtiite 1 et 7 humanitate l adolescentem, cnjus pater a C. Valerio 10 Flacco 8 civitate j doriatus erat, et propter fidem et propter linguae Gallicae scientiam, 9 qua multa jam Ariovistus longin- qua consuetudine k utebatur, et qnod in eo 10 peccandi Gerrna- nis 1 caussa non esset, ad eum mittere, et Marcum Mettium, qu^bospitio Ariovisti utebfitur. His mandavit, 1 ut, quael5 diceret Ariovistus, cognoscerent et ad se referrent. Quos quum apud se in castris Ariovistus conspexisset, exercitu suo praesente, conclamavit : Quid 11 ad se venirent ? 12 an spe- culandi caussa ? Conantes dicere prohibuit et in catenas conjecit. 20 XLVIII. Eodom die castra promovit et milibus a passuum sex a Caesaris castris sub monte consedit. Postridie ejus diei b ! praeter castra Caesaris suas copias traduxit et milibus a passuum duobus ultra 2 eum castra fecit, eo consilio, c 3 uti 4 fru- mento d commeatuque, qui ex Sequanis et Aeduis 5 supporta-25 retur, Caesarem intercluderet. Ex eo die dies 6 continuos" XLVII. ^297, 1; 4-,'W ; 183, N. 1 C 530, 1. & 1 ; 1296, A.; 272. d 530, II.; 12OO; 273, 2. e 398, 4, 2); 775; 212, R. 2, N. 4. f Dist. bet. sermo, colloquium, and oraUo. V. n. 3. 8414 & 2; 8"! 3 ; 247, 1. h 498 & 1; 123O-JL, 262, R. 10. '428; 88$; 211, R. 6. J4I9, III. & 2, 1); A'; 236, R. 4. '411 &2; 1O1O ; 212, R. 4, K 6. C 4I4& 2; <^r^;247, 1. d 425, 2;91(>, 251. Disi. beLfrumen- tuiii and commeatus. V. XXXIX. n. 1. e Dist. bet. continuus, perpetuus, sempiternus, and aeternus. V. n. 6. 76 D:: BELLO GALLICO. quinque Caesar pro castris suas copias produxit et aciem instructarn habuit, ut, si vellet Ariovistus proelio contendere, ei f 7 potestas non deesset. Ariovistus his omnibus diebus g ex- ercitum castris 11 continuit, equestri proelio 1 quotidie contendit. 5 Genus 8 hoc erat pugnae, quo se German! exercuerant. Equitum milia erant sex : totidem numero j pedites velocissirni ac fortissimi, quos ex omni copia 9 singuli singulos suae salutis caussa delegerant. Cum his in proeliis versabantur : ad hos se equites recipiebant : hi, si quid erat durius, k concurrebant : 10 si qui, graviore k vulnere accepto, equo deeiderat, circumsis- tcbant : 10 ei quo erat longius k prodeundum aut celerius k reci- piendum, tanta erat horum exercitatione celeritas, n ut jubis equorum sublevati cursum adaequarent. XLIX. Ubi eum castris se tenere Caesar intellexit, nf, 15 diutius comrneatu prohiberetur, ultra eum locum, J quo in loco German! consederant, circiter passus a sexcentos ab his castris 3 idoneum b locum delegit, acieque 8 triplici instructa, ad eum locum venit. Primam et secundam 4 aciem in armis esse, tertiam castra munire jussit. Hie locus ab hoste circiter 20 passus a sexcentos, uti dictum est, aberat. Eo circiter 5 homi- num numero c sedecim milia expedita cum omni equitatu Ariovistus misit, c quae copiae nostros perterrerent d et muni- tione prohiberent. d Nilulo 6 secius Caesar, ut ante constituerat, duas acies hostem propulsfire, tertiam opus perficere jussit. 25 Munltis castris, duas ibi legiones rellquit et partem 7 auxilio- rum, quattuor reliquas in castra majora reduxit. L. Proximo die institute* suo Caesar e castris utrisque b copias suas eduxit ; paullumque a majoribus castris progressus, XLVIII. f 386, 2; 82O\22G, R. 2. ^378, 1; 95O; 236. h 422, 1 ; O.9? ; 254, R. 3. 'Dist. bet. pugna, acies, and proelium. V. XV. n. 8. 429; 889 ; 250, 1. k 444, 1 ; 9O2; 256, R. 9 (a). XLTX. a 378 ; 958; 236. b Dist. bet. idoneus and aptus. Y. n. 2. 429 ; 889] 250, L *500; 1212; 264, 5. 4I8 , 929 ; 256, R. 16. L. "414 & 2 ; 873; 249, IL b !9l, 3 ; 682 ; 207, R. 32 (c). LIBER PRIMUS. 77 aciem instruxit hostibusque pugnandi potestafem fecit. Ubi no turn quidem eos prodlre intellexit, circiter Meridiem ex- ercitum in castra reduxit. Turn Mernum Ariovistus partem suarum copiarum, quae castra rainora oppugnaret, d misit. Acriter utrimque usque ad vesperum pugnatum est. Solis 5 occasu 6 suas copias Ariovistus, multis et illatis et acceptis vulneiibus, in castra reduxit. Quum ex captlvis quaereret Caesar, quam ob rem Ariovistus s proelio non decertaret/ hanc reperiebat caussam ; quod apud Germanos ea consuetude esset* ; ut 4 matresfamiliae h eorum sortibus et vaticinatiombus 10 declararent, 1 utrum proelium committi j 5 ex usu esset/ nee ne k : eas ita dicere : non 6 esse fas, 1 Germanos superare, si ante novam lunam proelio contendissentf. LI. Postridie ejus diei Caesar praesidio a utrisque castris, a quod b satis esse visum est, reliquit : omnis c 1 alarios in con- 15 spectu hostium pro castris minoribus constituit, quod 2 minus multitudme d militum legionariorum pro hostium numero valebat, ut 3 ad speciem alariis 6 uteretur : ipse, triplici instructa acie, usque ad castra hostium accessit. 4 Tum demum neces- sario Germani suas copias castris eduxerunt, generatimque 20 constituerunt paribus intervallis/ Harudes, Marcomannos, Triboccos, Vangiones, Nemetes, Sedusios, Suevos, omnemque aciem suam rhedis g et carris circumdederunt, ne qua spes in fuga relinqueretur. 5 Eo mulieres imposuerunt, quae in proelium proficiscentes milites, passis manibus, flentes implo-25 rabant, ne se in servitutem Romanis traderent. LII. Caesar ^ingulis legionibus a singulos legates et quae- L. c Dist bet. meridies and medius dies. V. n. 1 'SOO; 1212-, 264, r>. 426; 949; 253. f 525; 1182; 265. e 520, IT.; 1255 ; 266, 3. M25,2; 1?6 ; 91. '495 & 3; 1224-, 262, R. 1. J 549 1150 \ 269, R. 2. k 526, II. 1); 1187 ; 265, R. 2. Dist. bet. concessum est, licet, and fas est. V. n. 6. LI. a 390 & II. 2 ; 848-5O ; 227. b 445, 6 ; 689 ; 206 (4). c I54 ; 88,111.; 114, 193; 114, 2. <*4I4 & 2; 873; 247, 1 (2). 6 4I9, L; 88O-, 245, I. f 378, 2 ; 958 ; 236. &4I4 & 4, 384, II. 1 ; 859, 873; 249, I. LII. 3ZB;82(> 224. 78 DE BELLO GALL1CO. storem praefeci^ uti eos b testes b suae quisque virtutis haberet: ipse a dextro cornu, quod earn partem 2 minime firmain hosti- um esse animum adverterat, proelium commisit. Ita nostri aciiter in liostes, signo dato, impetum fecerunt, 4 itaque hostes 5 repente celeriterque 5 procurrerunt, ut 6 spatium pila in hostes conjiciendi ,non daretur. Rejectis pilis, commmus gladiis pugnatum est. At Germani, celeriter ex consuetudine sua 7 phalange facta, Impetus gladiorum exceperunt. Reperti sunt 9 complures nostri milites, 10 qui in u pbalangas insilircnt, 10 et scuta manibus revellerent, c et desuper vulnerarent. c Quum liostium acies a sinistro cornu pulsa atque in fugam conversa esset, 12 a dextro cornu vehementer multitudine suorum nos- tram aciem premebant. Id quum animadvertisset Publius Crassus adolescens, qui equitatui a praeerat, quod 13 expeditior 15 erat, quam hi, qui inter aciem versabantur, tertiam acieni la- borantibus nostris d subsidio d misit. LIII. Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga verterunt, neque prius fugere destiterunt, quam ad flu- nien a Rhenum inilia passuum ex eo loco circiter quinquaginta 20 pervenerunt. Ibi perpauci, b aut virlbus c confisi tranare con- tenderunt, aut, lintribus inventis, d sibi salutem repererunt. d In his fuit Ariovistus, qui naviculam e deligatam ad ripam nactus d ea profugit : reliquos omnes equitatu consecuti 4 nostri interfecerunt x Duae fuerunt Ariovisti uxores, una h Sueva 25natione, f quam domo g secum duxerat, altera h Norica, regis Voctionis soror, quam in Gallia 2 duxerat a fratre missam: utraque in ea fuga perierunt. 1 Duae filiae harum, altera h oecisa, altera h capta est. Caius Valerius Procillus, quum a custodibus in fuga 8 trinis catenis vinctus 4 traheretur, 5 in ipsum 30 Caesarem hostes equitatu persequentem incidit. Quae qui- LII. b 373;715;230. C 50I,L; 1218;^ I (a) & (b).-a390 ; 8\ 227. LI II. a Dist. bet. flumen, fluvius, and amnis. V. I. n. 24. ''441 ; 482 ; r >7 2 C 4I9, IL; 873; 245, II. (1), or 223, B. 2. ''Dist. bet. i repcrio, nanciscor, Ac. V. XVIII. n. 19.- '315, 4 & 2) : 542 ; 100, 3. f 429 ; 88U ; 250, 1. 424, 2; 943, 255, K. 1. h 363 ; 629, 204, E. 10. '461 & 3 ; 681 ; 209, E. 11 (4). LIBER SECUNDUS. 79 dem res Caesari non minorem, quam ipsa victoria, voluptatem atlulit ; quod hommem honestissimum provinciae Galliae, suuin famiLiarem et hospitem, ereptum e manibus hostiuin, cibi restitutum videbat ; neque ejus 6 calamitate de tanta volup- tate et gratulatione quidquam fortuna deminuerat. Is, se 5 praesente, j de se ter sortibus consultum k dicebat, utrum igni statiin necaretur, an in aliud tempus reservaretur : sortium beneficio se esse incolumem. Item Marcus Mettius repertus et ad eum reductus est. LIV. Hoc proelio trans Khenum nunciato, Suevi, qui ad 10 ripas Rheni venerant, domum reverti coeperunt ; quos ubi Ubii, qui proximi Rhenum a incolunt, perterritos senserunt, insecuti magnum ex his numerum occiderunt. Caesar, una aestate duobus maximis bellis confectis, maturius paulo, b quam tempus anni postulabat, in hiberna in Sequanos exercitum 15 deduxit : hibernis Labienum praeposuit : ipse : in citeriorem Galliani 2 ad conventus agendos profectus est. LIBER II. ARGUMENT. I. CONSPIRACY OF THE BELGIANS AND WAR WITH THEM. Con- spiracy of the Belgians, Chap. 1. Surrender of the Remi at the approach of Caesar, 2, 3. Origin and forces of the Belgians, 4. Caesar's march to the river Axona : his camp, 5. Attack upon a town by the name of Bibvax : Caesar relieves Bibrax, 6, 7. Favorable situation of Caesar's camp, 8. Unsuccessful attack upon Titurius : departure of the Belgians to defend their own territories: their defeat, 9-11. Surrender of the Suessiones and Bellovaci, 12-14. Surrender of the Ambiani : customs of the Nervii, 15. Nervian war: defeat: surrender, 16-28. War with the Aduatuci : the blockading of their town : their perfidy : their complete overthrow, 29-33. II. EXPEDITION OF P. CRASSDS INTO ARMORICA. LIII. U30; 965; 257, R. 7. k 30l, 3; 453, 270, R. 3. 'LIV. "391, 2, 2);-67; 238, 1, a). b 4l8; !>29 ; 256, R, 16. 80 DE BELLO GALLICO. Several maritime states are conquered by Crassus, 34. III. TRANSAC- TIONS AFTER THE BELGIANS WERE SUBDUED. Opinion of this war among the Germans : they send ambassadors to Caesar : he marches into Italy and Illyricum : winter quarters : thanksgiving at Rome, 35. I. Quum esset Caesar in citeriore Gallia in hibernis, ita uti *supra demonstravimus, 2 crebri a ad eum rumores affere- bantur, litterisque item Labieni certior fiebat, omnes Belgas, 3 quam b tertiam esse Galliae partem Mixeramus, contra pop- 5 ulum Romanum conjurare obsidesque inter se dare. Conju- randi has esse caussas : primum, quod vererentur, ne, 5 omni pacata Gallia, ad eos exercitus noster adduceretur : deinde, quod ab nonnullis Gallis sollicitarentur, c 6 partim qui, ut Ger- manos diutius in Gallia versari noluerant, d ita populi Romani lOexercitum hiemare atque inveterascere e in Gallia moleste ferebant, d partim qui mobilitate f et levitate animi 7 novis im- perils 5 studebant, d ab 8 nonnullis etiam, quod in Gallia a potentioribus atque his, qui 9 ad conducendos homines facul- tates habebant, d vulgo 10 regna h occupabantur d ; qui minus 15 facile earn rem 11 imperio i nostro consequi poterant. d II. His nunciis litterisque commotus, Caesar duas legiones in citeriore Gallia novas conscripsit, et, Hmta aestate, in inte- riorem Galliam 2 qui deduceret, a Quintum Pedium legatum misit. Ipse, quum primum pabuli copia esse 3 inciperet, b ad 20 exercitum venit : Mat negotium Senonibus reliquisque Gallis, qui finitimi Belgis c erant, 5 uti ea, quae.apud eos gerantur, cog- noscant seque de his rebus certiorem faciant. Hi 6 constanter omnes nunciaverunt, manus r cogi, exercitum in unum locum 7 conduci. Turn vero 8 dubitandum non existimavit, quin ad I. a Dist. bet. saepe, crebro, frequenter, frequentare, cekbrare, &c. Y. n. 2. b 445, 4 ; 695 ; 206 (10). c 520, II.; 1255 ; 266, 3. A 531, 4; 1293 ; 266, 2, R. 5. 332. IE. ; 588 ; 187, TI. 2 (a) & (c). ' 414 & 2 ; 873 ; 247, 1 (2) *384 ; 831- 223, R. 2. h Why plural? V. n. 10. ^426, 1; 949 ; 257, R. 9(2). II. a 500 & 1 ; 1212-, 264, 5. b Dist. bet. incipio, ordior, inchoo, and coepi. Y. n. 3. C 39I & 1 ; 860-2 ; 222, R. 1. LIBER SECUNDUS. 81 eos proficisceretur. Re frumentaria comparfita, castra mov 7 et, diebusque d circiter quindecim ad fines Belgarum pervenit. III.' Eo quum de improvise 1 celeriusque oinni opinione venisset, Remi, qui proximi 2 Galliae a ex Belgis b sunt, ad eum legates, Iccium et 8 Andocumborium, primes civitatis, miserunt, 5 qui dicerent, c 4 se suaque omnia in fidem atque in potestatem populi Roman! 5 permittere d ; neque se cum Belgis reliquis 6 consehsisse, neque contra populum Romanum conjurasse ; paratosque esse et obsides dare, et imperata facere, et oppidis f recipere, et frumento ceterisque rebus juvare : reliquos omnes 10 Belgas in armis esse ; Germanosque, qui cis Rhenum inco- lant, sese cum his conjunxisse ; tantumque esse eorurn omnium furorem, ut ne s Suessiones quidein, fratres consanguineosque sues, qui eodem 6 jure h et eisdern leglbus utantur, unum imperium unumque magistratum cum ipsis habeant, deter- 15 rere 7 potuerint, 8 quin cum his consentirent. 1 IV. Quum ab Hiis quaereret, quae civitates 2 quantaeque in armis essent a et quid b in belle possent, a sic reperiebat: 8 plerosque d Belgas (esse, ortos/ ab Gerrnanis ; Rhenumque 6 antiquitus traductos, proptcr loci fertilitatem ibi consedisse, 20 Gallosque, qui ea loca incolerent, expulisse ; solosque esse, qui patrum nostrorum memoria/ omni Gallia vexata, Teu- tonos Cimbrosque intra fines suos ingredr prohibuerint : qua ex re fieri, uti earum rerum memoria 11 magnam sibi auctorita- tem magnosque spiritus in re mil! tar! sumerent. De numero25 eorum omnia se habere explorata Remi dicebant; propterea II. d 378, \\95O; 253. III. a 39l & 1; 8GO-2; 222, R. 1. b 398, 4, 2); 77S ; 212, R. 2, N. 4. C 500 & 1 ; 1212] 264, 5. d Dist. bet. fido, confido, fidem habeo, committo, au&permitto. Y. n. 5. e 44l, 6; 062; 205, R. 17. f 422, 1 ; 91>2\ 254, R. 3. e602, IIL 2; 139O, Obs. 3; 279, 3 (d). ^Dist. bet. jus and lex. V. n. 6. ^98 & 1 ; 123O-1 ; 262, R. 10, N. 7. IT. '525 ; 1182 ; 265. b 380, 2 ; 731 232 (3). >Dist. bet. plerique antiplurimi. Y. n. 3. 374, 6 ; 718; 233 (1), 234, I. R. 1 (b). f 426 & 1 ; 949 ; 253. &55I, II. & 1 ; 12O4 ; 262, R. 11, N. Ml4 & 2 ; 873] 247, 1. 82 DE BELLO GALLICO. quod 4 propinquitatibus affinitatibusque conjunct!, quantam quisque multitudincm in communi Belgarurn concilio ad id bellum pollicitus sit, a cognoverint. Plurimum inter eos Bel- lovacos et virtute 1 et auctorhate 1 et hommum numero 1 valere : 5 lies posse conficere 5 arrnata milia centum : pollicitos j ex eo numero r electa ^sexaginta, totiusque belli imperium sibi pos- tulrire. Suessiones 8 suos esse finitimos : fines latissimos feracissimosque agros possidere. Apud eos fuisse regem nostra etiam memoria f 9 Divitiacum, totius Galliae 10 potentissi- 10 mum ; qui n quum magnae partis harum regionum, turn etiain Britanniae, imperium obtinuerit: nunc esse regem Galbam: ad hunc propter justitiam prudentiamque suam totius belli ^suinmam omnium voluntate deferri : oppida habere numero k xn; polliceri milia 5 armata quinquaginta i totidem Nervios, 15 qui maxime feri inter ipsos fiabeantur, longissimeque absint: quindecim milia Atrebates : Ambianos x milia : Morinos xxv milia : Menapios ix milia : Caletos x milia : Velocasses et Veromanduos totidem : Aduatueos xxix milia : Condru-o.s, Eburones, Caeroesos, Paemanos, qui uno nomine Germani 20 appellantur, 1 13 arbitrari ad XL milia. V. Caesar, Remos eohortatus, Hiberaliterque oratione prosecutus, omnem senatum ad se convenlre, principumque liberos obsides a ad se adduci jussit. Quae b omnia ab his dil- igenter ad diem facta sunt. " Ipse, Divitiaeum Aeduum 25 2 magnopere eohortatus, docet, 2 quanto opere rei publicae c communisque salutis c intersit, '"'manus hostium di.stineri, ne cum tanta multitudine uno tempore 4 confligendum sit? Id fieri posse, si suas copias Aedui in fines Bellovacorum introdux- erint, et eorum agros popular! coeperint. His d mandatis, eum 80 ab se dimittit. Postquam omnes Belgarum copias in unum locum coactas ad se venire vidit, 5 neque jam longe abesse ab his, quos miserat, exploratoribus 6 et ab Remis cognovit, IV. '414 & 2; 873] 247, 1 (2). J 545, 3,1296, A.; 270, R. 3. k 429; 889; 250, I. 1 531, 4; 1293; 266, 2, R. 5. V. "362 ; 666; 210 & (b). M53; 7O1 ; 206 (17). C 406, HI. & 1 ; 809; 219. d 430 ; 965 ; 257. e Dist. bet. explorator, speculator, and emissarius. Y. I. 21, n. 1. LIBER SECUNDUS. 83 flumen 6 Axonam, quod f est in extremis llemorum finibus, ex- ercitum traducere maturavit, atque ibi castra posuit. 7 Quae res et latus unum castrorum ripis fluramis muniebat et, post eum quae essent, tuta ab hostibus reddebat et, commeatus ab Remis reliquisque civitatibus ut sine periculo ad eum 8 portari g 5 possent, efficiebat. In eo flumine pons erat. Ibi praesidium ponit, et 9 in altera h parte fluminis Q. Titurium Sablnum legfi- tum cum 10 sex cohortibus relinquit : castra in altitudmem pe- dum 1 duodecim vallo fossaque n duodeviginti pedum 1 ^mumre- 1 jubet 10 VI. Ab his castris oppidum Remorum, nomine* Bibrax, aberat milia passuum octo. Id J ex itinere magno impetu b Bel- gae oppugnare coeperunt. Aegre eo die sustentatum est. Gallorum 2 eadem atque Belgarum oppugnatio 3 est haec. Ubi, circumjecta multitudine hominum totis moenibus, c undique 15 lapides in murum jaci coepti sunt murusque defensoribus d nudatus est, 4 testudine facta, portas succedunt murumque sub" ruunt. Quod c turn facile fiubat. Nam quum tanta multitudo lapides ac tela conjicerent/ in muro consistendi potestas erat nulli. s Quum finern oppugnandi nox fecisset, Iccius Remus, 20 summa nobilitfite h et gratia inter suo*, qni turn oppido prae- erat, unus ex his, qui legati 1 de pace ad Caesarem venerant, nuncium ad eum mittit : nisi subsidium sibi submittatur, sese diutius sustinGre non posse. VII. ! Eo de 2 media t nocte Caesar, iisdem ducibus a usus, 25 qui nuncii a ab Iccio venerant, "Nurnidas et Gretas sagittarios V. f 445, 4; 694] 206 (9). eDist. bet. fero, porto, and gero. Y. n. 8. h !49; 6*6*5; 212, R. 2, N. 1 (b). '395, 396, IV.; 757; 211, B. 6. j 545, 2, 1), 551, II. 1; 12O3 ; 273, 2, N. 4 (d). VI. a 429; ; 250, 1. >>4I4 & 3; 6T>; 247, 2. C 386, 2; 855 ; 224, B. 1 (a). Dist. bet. murus, moenia, and paries. V. I. 8, u. 4. ^419, III. -9J[2' 251. e What does quod refer to? f 461 & 1; 6J-S ; 209, R. 11, & (1) (a).-? 387 ; 821 ; 226. H28 ; 888 ; 21 1, R. 6, & R. 8 (5). '362; f>6*6'; 210, R. 3 (2) & R. 4. VII. a 363; 622; 204, R. 1 (a). ^>362 ; 666, 210, R. 3 (2) & R 4. 84 DE BELLO GALLICO. et funditores Balefires subsidio b oppidanis b mittit; quorum adventu c et Remis cum spe defensionis studium propugnandi accessit, et hostibus eadem de caussa spes potiundi d oppidi discessit. Itaque paulisper apud oppidum morati, agrosque 5 Remorum depopulati, omnibus vicis aedificiisque, quos e adlre potuerant, incensis, ad castra Caesaris omnibus copiis f con- tenderunt, et 4 ab g milibus h passuum minus duobus castra posuerunt ; quae castra, ut fumo atque ignibus significabatur, amplius milibus h passuum octo in latitudinem patebant. 10 VIII. Caesar primo et propter multitudinem hostium et propter eximiam ^pinionem virtutis proelio a supersedere statuit ; 2 quotidie tamen equestribus proeliis, quid b hostis virtute posset, et quid nostri 3 auderent, c periclitabatur. Ubi nostros non esse inferiores intellexit, loco d pro castris ad, 15 aciem instruendam natura opportune atque idoneo, (quod is collis, ubi castra posita erant, paululum 6 ex planitie editus tantum 6 4 adversus in latitudinem patebat, 5 quantum loci f acies instructa occupare poterat, atque 6 ex utrfique parte lateris dejectus habebat, et 7 in fronte leniter fastigatus paulutim ad 20 planitiem redibat,) ab utroque latere ejus collis transversam fossam obduxit circiter passuum g quadringentorum ; et ad extremas h fossas castella constituit, ibique 8 tormenta collocavit, ne, quum aciem instruxisset, hostes, quod tantum b multitudme poterant, 9 ab lateribus pugnantes suos circumvenlre possent. 25 Hoc facto, duabus legionibus, quas proxime conscripserat, in castris relictis, ut, si quo 1 opus essct, subsidio^ duci possent, reliquas sex legiones pro castris in acie constituit. Hostes item suas copias ex castris 10 eductas instruxerant. VII. b 390 & II. 2 ; 848] 227. '414 & 2; 873; 247, 1 ( 36 4; 1325 ; 275, II. & R. 1. 386, 3; 83O; 233 (3). f4l4 'M^B 249, III. R. ^378, 2 ; 963 ; 236, R. 6. h 4!7 ; 895', 256, R. 3I| VIII. M25, 2 & 1) ; 916 ; 242. b 380, 2 ; 7,3 1 232 (3). <= I) 1st. bet. audeo, conor, and molior. V. n. 3. ' J 422, 1 & 1) ; 937] 254, R. 2 (b). e 378 ; 958 ; 236. f 396, 2, 3) (3) ; 76O] 212, R. 3. *396, IV.; 7,77; 211, R. 6. M4I, 6; 662 ; 205, R. l^.^ig, V.;923, 243. J390& 2; 853', 227, R. 2. LIII::I: S::CUNDUS. 85 IX. Palus erat non magna inter nostrum atque hostium exercitum. Hanc *si nostri translrent, a hostes exspectabant b ; nostri autem, si ab illis initium transeundi fieret, c 2 ut irapedltos aggrederentur, d parati in armis erant. Interim proelio 8 equestri inter duas acies contendebatur. f Ubi neutri tran- 5 seundi initium faciunt, h secundiore equitum proelio 1 nostris, Caesar suos in castra reduxit. Hostes protinus ex eo loco ad flumen Axonam contenderunt, quod esse* post nostra castra demonstratum est. f Ibi, vadis repertis, partem suarum copi- arum traducere conati sunt, eo consilio, k ut, 1 si possent, castel- 10 lum, cui m praeerat Quintus Titurius legatus, expugniirent pontemque interscinderent : 8 si minus potuissent, agros Re- rnorum 4 popularentur, qui magno nobis 11 usui n ad bcllum gerendum erant, comnieatuque nostros 4 probiberent. X. Caesar certior factus ab Titurio, omncm equitatum ct 15 levis armaturae a Numidas, funditores sagittariosque pontcm traducit, atque ad eos contendit. Acriter in co loco pugnatum est. Hostes impedltos nostri in flumine aggressi, magnum eorum numerum ^cciderunt 1 ': per eorurn corpora reliquo.-* audacissime transire conantes multitudine telorum repulcrunt : 20 primos, qui transieraiit, equitatu 2 circumventos interfecerunt. Hostes, ubi et de expugnando oppido et de flumine transcundo spem se fefellisse intellexerunt, neque nostros in locum in- iquiorem progredi pugnandi caussa viderunt, atque ipsos res frumentaria deficere coepit, concilio convocato, constitucrunt2i> 3 optimum esse, d domum c suam quemque reverti, et, 4 quorum IX. 480, 481, II., 525 & 1 ; 1164-6, 1182 ; 258, I. 2, 198, 11. R. (e), last sentence. H68 ; 1OS7 ; 145, II. C 503, III., 512 & 1 ; 1V72-3 ; 260, II. 4 489, I. ; 12O5 ;-262. 4I4 & 3 ; 873 ; 247. 2. f 301, 3 ; 453 \ 184, 2 (a). h 467, III.; 1O82 ; 145, I. 15. '43 . ft?'> 257, R. 7. J 549 ; 1151-, 269, R. 2. k 4!4 & 2; 873',. 247. i. What does ut explain ? m 386 ; 82O ; 224. n 390 ; 848 ;. 'J27. 425 & 2; 916; 251. X. 396, IV. ; 7-57; 211, R. G. b Dist. bet. interfirio, perimo, i-tir- imo, neco, occido, jugulo, obtrunco, trucido, and percutio. Y. n. 1. 379.. 3, 1) ; 943 ; 237, R. 4. ' 550 ; 1 148 ; 270. Subject of esse t 86 DE BELLO GALLICO. in fines primum Romani exercitum iutroduxissent, ad eos de- fendendos undique convenient, ut potius in suis quam in alienis fimbus decertarent, et Momesticis copiis rei frumen- tariae uterentur. Ad earn sententiam cum reliquis caussis 5 haec quoque ratio eos deduxit ; quod 6 Divitiacum atque Aeduos finibus Bellovacorum appropinquare cognoverant : r liis e persuaded, 6 ut diutius morarentur neque suis auxilium ferrent, non poterat. XL Ea re constituta, secunda 1 vigilia magno cum strepitu 10 ac tumultu castris egressi nullo certo ordine* neque imperio, 2 quum sibi quisque primum itineris locum peteret et domum pervemre properaret, fecerunt, ut consimilis fugae profectio videretur. Sac re 3 statim b Caesar per speculatores c cognita, insidias veritus, quod, qua de caussa discederent, d nondum 15 perspexerat, exercitum equitatumque castris continuit. Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, c omnem equitatum, qui 4 novissimum agmen moraretur, praemlsit. 6 His f Quintum Pedium et Lucium Aurunculeium Cottam legatos g praefecit. Titum Labienum legatum s cum legiombus tribus subsequi 20Jussit. Hi 4 novissimos adorti, et multa milia passuum pro- secuti, magnam multitudinem eorum fugientium conciderunt, c quum ab extremo agmine, ad quos f ventum erat, consisterent fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent h ; 7 priores, quod abesse a periculo viderentur, 1 neque ulla necessitate 25 neque imperio continerentur, 1 exaudito clamore, perturba- tis ordinibus, omnes 8 in fuga sibi praesidium ponerent. h Ita sine ullo periculo tantam eorum multitudinem nostri interfecerunt, ^quantum fuit diei spatium, sub occasumque X. e 385, 301, 3; 831, 453] 223, R. 2 (c). XI. 414 & 3 ; 8? 3 ; 247, 2. b .Dist. bet. repents, suUto, extemplo, e ves- tigio, illico, statim, protinus, confestim, and continue. V. n. 3. Dist. 1-er. exploratores, speculators, and emissarii. V. I. 21, n. 4. d 525 ; 11$'* ; 265. e 500 & 1; 1212', 264, 5. f 445, 5; 6*7^; 206 (11) (a). e 363; 622, 204. h 5!8, II. 1; 1244-5, 263, 5. *520, IL ; 1255, 266, 3. LIBER SECUNDUS. 87 ?olis destiterunt, seque in castra, ut erat imperatum, rece- perunt. XII. Postridie ejus Miei Caesar, priusquam se hostes ex terrore ac fuga 2 reciperent, a in fines Suessionum, qui proximi Remis erant, exercitum duxit, et magno itinere confecto, ad 5 oppidum Noviodunum contendit. Id 3 ex itinere oppugnare conatus, quod vacuum ab defensoribus esse audiebat, propter latitudinem fossae murique altitudinem, 4 paucis defendentibus, expugnare non potuit. Castris munitis, 5 vineas agere, quae- que ad oppugnandum usui b erant, comparare coepit. Interim 10 omnis ex fuga Suessionum multitude in oppidum proxima nocte convenit. Celeriter vineis ad oppidum actis, 8 aggere jacto, 7 turribusque constitutis, magnitudine d operum, quae neque viderant ante Galli neque audierant, et celeritate d Ro- manorum permoti, legates ad Caesarem de deditione mittunt, 15 et, petentibus Remis, ut conservarentur, 6 impetrant. XIII. Caesar, obsidibus acceptis, 1 primis a civitatis atque ipslus Galbae regis a duobus filiis, a armisque omnibus ex oppi- do traditis, 2 in deditionem Suessiones accepit, exercitumque in Bellovacos 3 ducit. Qui b quum se suaque omnia in oppidum 20 Bratuspantium contulissent, atque ab eo oppido Caesar cum exercitu circiter milia c passuum quinque abesset, omnes ma- jores natu, d ex oppido egressi, manus ad Caesarem tendere et voce significare coeperunt, 4 sese in ejus fidem ac potestatem venire, neque contra populum Romanum armis contendere. 25 Item, quum ad oppidum accessisset e castraque ibi poneret/ pueri mulieresque ex muro, passis manibus g suo more, h pacem ab Romanis petierunt. XIV. Pro his Divitiacus (nam post discessum Belgarum, dimissis Aeduorum copiis, ad ^um reverterat) 2 facit verba:30 XII. *523, II. & 2 ; 1241-3 ; 263, 3. ^390 & 2 ; 853 ; 227, & R. 4. Dist. bet. interim and interact. V. I. 16, n. 1. d 4!4 & 2, 3) (2) ; 873 ; 247, 1. 48I, IV. 2; 1167 , 258, R. 1 (a). XIII. a 363 ; 622 ; 204. b 453 ; 7O1 206 (17). * 37 8, 178 ; 958, 2O4, 236, 118, 6 ( a ). d429; 889; 250, l._e 4 7 8; 11$% (2); 145, y._f 477 ; 1162 (1) ; 145, II. 430 ; 965 , 257. ^414 & 3 ; 873 : 247, 2, or 249, II. 88 DE BELLO GALLICO. Bellovacos omni tempore 3 in fide atque amicitia civitatis" Aeduae fuisse : impulses ab suis principibus, qui dicerent, b Aeduos a Caesare in servitutem redactos omnes indignitates contumeliasque perferre, et ab Aeduis Mefecisse et populo Ro- 5 mano bellum intulisse. Qui c ejus consilii 5 principes fuissent, b quod intelligerent, b quantam calamitatem civitati intulissent, in Britanniam profugisse. 6 Petere non solum Bellovacos, sed etiam pro his Aeduos, ut sua 7 clementia ac mansuetudme d in eos G utatur. Quod si 6 fecerit, Aeduorum auetoritatem lOapud omnes Belgas 8 amplificaturum ; quorum auxiliis atque opibus, si qua bella 6 inciderint, sustentare 6 consuerint. XV. Caesar Honoris Divitiaci atque Aeduorum caussa sese eos in fidem recepturum et conservaturum dixit ; sed ' quod erat civitas magna inter Belgas auctoritate, a atque hom- ISinum multitudine b praestabat, sexcentos obsides poposcit. His traditis, omnibusque armis ex oppido collatis, ab eo loco in fines Ambianorum pervenit, qui se suaque omnia sine mora dedideruht. Eorum fines Nervii attingebant ; quorum de natura moribusque Caesar quum 2 quaereret, c sic repe- 20riebat: nullum aditum esse ad eos mercatoribus 6 : nihil pati vini f reliquarumque rerum f ad luxuriam pertinentium inferri, quod iis rebus relanguescere animos et remitti virtutem exis- timarent: esse homines feros magnaeque virfutis : increpitare atque incusare reliquos Belgas, qui se popiilo Romano dedi- 25 dissent 8 3 patriamque virtutem projecissent s : 4 coniirmare, sese neque legatos missuros, neque ullam conditionem pacis ac- eepturos. \ XVI. Quum per eorum fines triduum a iter fecisset, inve- XIV. a 396, IT. ; 746 ; 211, R. 12. b 53l ; 1 29 1 ; 266, 2. C 445, 6 ; 689; 206 (4). d Dist. bet. mansuetudo and dementia. V. n. 7. XV. 428; 888; 211, R. 6. HI4 & 2; 873 ; 247, 1. c Dist. bet. quaero, scrutor, rimor, investigo, and indago. V. n. 2. e 387 ; 821 ; 226. - f 396, 2 & 1) ; 76O-2 ; 212, R. 1. &5I9 ; 1251 ; 264, 8 (1). XVI. 378;05#;236.. LIBER SECUNDUS. 89 niebat ex captivis, Sabim flumen ab castris suis non amplius b milia a passuum decem ^besse : trans id flumen omnes Nervios consedisse, adveritumque ibi Romanorum 2 exspectare una cum Atrebatibus et Veromanduis, finitimis suis : (nam his utrisque d persuaserant, uti eandem belli fortunam experiren- 5 tur :) exspectari etiam ab his Aduatucorum copias, atque esse in itinere : mulieres, quique per aetatem ad pugnam inutiles viderentur, in eum locum 8 conjecisse, 4 quo propter paluctes exercitui 6 aditus non esset. XVII. His rebus cognitis, exploratores centurionesque 10 praemittit, qui locum idoneum a castris b deligant. c Quumque ex dediticiis d Belgis reliquisque Gallis d complures, Caesarem secuti, una iter facerent, quidam ex his, d ut postea ex captivis cogmtum est, 1 eorum dierum e consuetudine itineris 6 nostri ex- ercitus perspecta, nocte ad Nervios pervenerunt atque his 15 demonstrarunt, inter singulas f legiones impedimentorum mag- num 2 numerum intercedere, 3 neque esse quidquam negotii, g quum prima legio in castra venisset reliquaeque legiones magnum spatium abessent, 4 lianc sub sarcmis adonri : 5 qua pulsa impedimentisque direptis, futurum, h ut reliquae contra 20 consiste re non auderent. 6 Adjuvabat etiam eorum consilium, 1 7 qui rem deferebant, quod Nervii antiquitus, quum equitatu nihil j possent, (neque enim ad hoc tempus 8 ei rei student, sed, quidquid j possunt, pedestribus valent copiis,*) quo facilius fini- timorum equitatum, si praedandi caussa ad eos venisset, 25 irnpedirent, 1 9 teneris arboribus" 1 incisis atque inflexis, crebris - in latitudinem ramis m enatis et rubis sentibusque" 1 interjectis, efFecerant, ut instar muri n hae sepes munimentum praeberent, XVI. b 4!7, 3 ; 9OO ; 256, R. 6 (a). Dist. bet. dbsum, desum, and de- ficio. V. n. 1. d 385 ; 831 ; 223, R. 2. "387 ; 821 ; 226. XV IL a Dist. bet. idoneus and aptus. Y. I. 49, n. 2. b 39l ; 86O-2 ; 222, 3. C 500 : 1212 ; 264, 5. ^398, 4, 2) ; 775 ; 212, R. 2, N. 4. e 397, 2; 754; 211, R. 10. { 174, 2, \);2O1, 3; ; 119, III. ^396, 2., 3) & (3) ; 76O-2 ; 212, K. III. h 544 ; 1133 ; 268, R. 4 (b). '385, 1 ; 834 ; 223, R. 2 (2). J 380, 2 ; 731 232 (3). k 4!4 & 2 ; 873 ; 247, 1 (2). 1489, I., 497; 12O5, 262, R. 9. m 430 ; 963; 257. D 395; 751, 211. ,. ^O^JL^O 90 DE BELLO GALLICO. 10 quo non rnodo intrari, sed ne perspici quidem posset. His rebus quum iter p agminis nostri impediretur, non omittendum sibi consilium Nervii aestimaverunt. XVIII. Loci natura erat 1 haec, 2 quem locum nostri castris 5 delegerant : collis ab summo aequaliter decllvis, ad flumen Sabim, quod supra nominavimus, vergebat. Ab eo fluorine pari acclivitate collis nascebatur, 3 adversus huic e't contrarius, passus circiter ducentos : 4 infimus apertus, ab superiore parte silvestris, ut non facile introrsus perspici posset. Intra eas lOsilvas hostes in occulto sese continebant: in aperto loco 5 secundum flumen paucae stationes equitum videbautur. Fluminis a erat altitudo pedum b circiter trium. XIX. Caesar, equitatu praemisso, subsequebatur omnibus copiis a ; sed ratio ordoque agminis 1 aliter se habebat b ac c 15 Belgae ad Nervios detulerant. u Nam quod ad hostes appro- pinquabat, consuetudine d sua Caesar sex legiones 2 expedltas ducebat : post eas totius exercitus impedimenta collocarat : inde duae legiones, quae proximo conscriptae erant, totum agmen claudebant praesidioque e impedimentis 6 eran?/ Equites 20 nostri cum funditoribus sagittariisque flumen transgressi, cum liostium equitatu proelium commiserunt. Quum se illi iden- tidem in silvas f ad suos reciperent, ac rursus ex 3 silva in nostros impetum facerent, neque nostri longius, quam 4 quem ad finem porrecta ac loca aperta pertinebant, 5 ceclentes insequi 25 auderent, interim legiones sex, quae primae venerant, opere dimenso, s castra munlre coeperunt Ubi prima impedimenta nostri exercitus ab his, qui in silvis abditi latebant, visa sunt, ( 6 quod tempus inter eos committendi h proelii 11 convenerat,) XVII. 587, 5 ; lOOOj 277, I. R. 6 (a). PDist. bet. ifer, via, trames, semita, and cattis. V. I. 9, n. 1. XVIII. "401; 7 SO ; 211, R. 6, & R. 8 (1). b 396, IV.; 757; 211, R. 6. XIX. 4I4, 7 ; 77 ; 249, III. R. b 463, 3 ; 044; 209, R. 12 (2). C 459, 2; 9O6; 198, 3, R. U 4I4 & 2; 73,247, 1; or 249^ II. e 390 ; 848; 227. '435 & 1; 987; 235 (2). *22I, 2 ; 1346 ; 142, 4 (b). 563 & 1, 1); 751, 1322 ; 211, 275, II. LIBER SECUNDUS. 91 7 ita ut intra silvas aciem ordinesque constituerant, atque ipsi sese confirmaverant, subito omnibus copiis a provolaverunt, impetumque in nostros equates fecerunt. ; 8 His facile p^lsis ac proturbatis, incredibili celeritate ad flumen decucurrerunt/ ut paene^ uno tempore et ad silvas et in fluorine et jam 9 in 5 manibus nostris hostes viderentur. Eadem autem celeritate, 10 adverso colle, k ad nostra castra atque eos, qui in opere occu- pati erant, contenderunt. XX. Caesari* omnia uno tempore erant agenda 5 : 1 vexil- lum proponendum, b quod erat insigne, quum ad arma concurri 10 oporteret ; 2 signum tuba dandum b ; ab opere revocandi b milites ; qui c paullo d longius 6 3 aggeris petendi caussa. proces- serant, arcessendi b ; acies instruenda b ; milites cohortandi b ; 4 sigimm dandum b : quarum rerum magnam partem temporis bre vitas et 5 successus hostium impediebat/ His difficultatibus g 15 duae res erant subsidio, g scientia atque usus militum;quod superioribus proeliis exercitati, 6 quid fieri oporteret, non minus commode ipsi sibi praescribere, quam ab aliis doceri poterant; et quod ab opere 7 singulisque legionibus singulos legatos Caesar discedere, 8 nisi munltis castris, h vetuerat. 20 9 Hi propter propinquitatem et celeritatem hostium nihil jam Caesaris imperium exspectabant, sed per se, quae 10 videban- tur, administrabant. XXI. Caesar, necessariis rebus imperatis, ad cohortandos milites, J quam in partem a fors obtulit, decucurrit, et ad legio- 25 nem decimam devenit. Milites 2 non' longiore oratione b cohortatus, quam uti suae pristmae c virtutis memoriam reti- XIX. '254 & 1 & 5 ; 344-7 ; 163, Exc. 1. J Dist. bet. fere, ferme, paene, and prope. Y. I. 1, n. 15. b 430 ; 972; 257, R. 7. XX. 388, I. ; 847; 225, III. b 229 ; 13O5-6 ; 274, R. 8 (a). C 445, 6 ; 689 : 206 (4). <>4I8 ; 929 ; 256, R. 16. e 4 4 4i i ; <>o 2; 256, R. 9 (a). f 463, 3; 644; 209, R. 12 (2). 8:390,- 848; 227. h 43l, 3; 965; 257, & R. 10. XXI. 453, 2 ; 687 ; 206 (3). HI4 & 4 ; 873} 247, 3. <=Dist. bet. vetus, vetitstus, antiquus, priscus, and pristinus. Y. I. 13, n. 11. 92 DE BELLO GALLICO. nerent, 3 neu perturbarentur ammo, d Tiostiumque impetum for- titer sustinerent, quod non longius hostes aberant, quam 4 quo teluli adjici posset, proelii committendi signum dedit. Atque in alterant partem item cohortandi caussa profectus, 5 pugnan- 5tibus e occurrit. Temporis tanta fuit exiguitas, hostiumque tarn paratus ad dimicandum animus, ut non modo ad 6 insignia accommodanda, sed etiam ad galeas induendas scutisque f r tegimenta detrudenda tempus defuerit. Quam quisque ab opere in partem casu* devenit, quaeque prima signa conspexit, 10 ad haec constitit, ne 8 in quaerendis suis pugnandi tempus dimitteret. XXII. Instructo exercitu, magis ut loci natura dejectus- que collis et necessitas temporis, quam ut rei militaris ratio atque ordo postulabat, quum, 1 diversis legiombus, a aliae b alia 15 in parte hostibus resisterent, sepibusque 2 densissimis, c ut ante demonstravimus, interjectis, 3 prospectus impediretur, neque 4 certa sul>sidia 5 collocari, neque quid in quaque parte opus d esset 6 provideri, neque ab uno omnia imperia 7 administrari poterant. Itaque in tanta rerum iniquitate fortunae quoque 20 eventus varii sequebantur. XXIII. Legionis nonae et decimae milites, ut in sinistra parte acie a constiterant, pilis emissis, 1 cursu b ac lassitudine exanimatos, vulneribusque confectos Atrebates ( 2 nam his ea pars obvenerat) celeriter ex loco superiore in flumen compu- 25 lerunt, et, translre conantes insecuti gladiis, magnam partem eorum impedltam interfecerunt. 3 Ipsi translre flumen non dubitaverunt, et, in locum iniquum progressi, rursus resis- tentes hostes, redintegrato proelio, in fugam dederunt. Item alia in parte 4 diversae duae legiones, undecima et octava, XXI. d 429; 889', 250, 1. e 386; 826 ; 224. < 425 & 242, or 251. &4I4 & 3 ; 873 ; 247, 2, last sentence. XXII. a 43l; 972', 257, R. 7. b 459, 1 ; 664; 207, R. 32 (a). c Dist. bet. angustus, arctus, densus, and sp'issus. V. n. 2. (>2 ; 205, R. 17. C 545, 551 & I. ; 113 fi, 1148-9, 239, 272^.'' 463, 3 ; (>44, 209, R. 12 (2). 459, I.; 664; 207, R. 32 (a). f 4!9, III. ; 911 ; 249, I &530, I. ; 1143; 270, R. 3. h 4!9, I. ; 88O ; 245, I. XXV. *43I; 06%5;257. 94 DE BELLO GALLICO. locum collatis duodecimae legionis confertos milites sibi b ipsos 8 ad pugnam esse impedimento, b quartae cohortis 4 omiribus cen- turionibus occisis signiferoque interfecto, signo amisso, reliqua- rum cohortium omnibus fere centuriombus aut vulneratis aut 5 occisis, in his "primipilo, P. Sextio Baculo, fortissimo viro, multis gravibusque vulneribus confecto, ut jam se 6 sustinere d non posset, reliquos esse tardiores ; et nonnullos 7 ab novissimis 8 desertos proelio excedere ac tela vitare ; hostes 9 neque a fronte ex inferiore loco 10 subeuntes intermittere, et ab utroque 10 latere instare ; et rem esse in angusto vidit, neque ullum esse subsidium, quod submitti posset : scuto ab novissimis n uni iniliti 6 detracto, quod ipse eo sine scuto venerat, in primam aciem 12 processit, centurionibusque nominatim appellatis, reliquos cohortatus milites 13 signa inferre et manipulos laxare 15Jussit, quo facilius gladiis uti possent. Cujus adventu f spe illata militibus ac redintegrato animo, quum pro se quisque in conspectu imperatoris 14 etiam in extremis suis rebus operam navare cuperet, paullum g hostium impetus tardatus est. XXVI. Caesar, quum septimam legionem, quae juxta 20 constiterat, item urgeri ab hoste vidisset, tribunos mifctum monuit, ut paullatim sese legiones conjungerent et 1 con versa signa in hostes inferrent. Quo facto, quum alius alii subsi- dium ferret, neque timerent, ne 2 aversi ab hoste circumve- nirentur, a audacius resistere ac fortius pugnare coeperunt. 25 Interim milites legionum duarum, quae in novissimo agmine praesidio b impedimentis fuerant, proelio nunciato, 3 cursu in- citiito, in summo colle ab hostibus conspiciebantur ; et T. ' Labienus castris c hostium potitus, et ex loco superiore, quae res in nostris castris gererentur, conspicatus, decimam legio- XXV. b 390 ; 848 ; 22t. C 452, 1 ; 1O35 ; 207, R. 28 (a). * Dist bet. /ero, tokro, perfero, perpetior, sustineo, sino, and sustento. V. n 6. 386, 2 ; 855 ; 222, 2 (b), 224, R. 2. '414 & 2 ; 873 ; 247, 1. *380, 2: 5.96*; 192, II. 4 (b). XXVI. M92, 4&l);i15; 262, R. 7. b 390; 848; 227.-<4l9, I. ; 88O ; 245, I. J.IBER SECUNDUS. 95 nem subsidio d nostris misit. 4 Qui e quum ex equitum et calo- num fuga, quo in 5 loco res esset/ quantoque in periculo et castra, et legiones, et imperator 6 versaretur, g cognovissent, r nihil ad celeritatem sibi reliqui h fecerunt. XXVII. 1 Horum adventu* tanta rerum commutatio est 5 facta, lit nostri, etiam qui vulneribus* confecti procubuissent, scutis b innixi, proelium redintegrarent c ; turn calones, perter- ritos hostes conspicati, etiara inermes armatis occurrerent c ; equites vero, ut turpitudinem fugae virtute delerent, 2 omnibus in locis pugnae se legionariis militibus praeferrent. c At 1Q hostes etiam in extrema spe salutis tantam virtutem prae- stiterunt, ut quum 3 primi eorum cecidissent, proximi jacenti- bus insisterent, atque ex eorum corporlbus pugnarent ; 4 liis dejectis et coacervatis cadaveribus, qui d superessent, 5 ut ex tumulo, tela in nostros conjicerent et pila intercepta remit- 15 terent ; 6 ut non nequidquam tantae virtutis homines judicari deberet ausos esse transire latissimum flumen, 6 ascendere altis- simas ripas, subire iniquissimum locum 6 : r quae f facilia f ex difficillimis ani mi magnitudo redegerat. XXVIII. Hoc proelio facto, et prope ad internecionem 20 gente ac nomine Nerviorum redacto, ni[ijores natu, a quos nna cum pueris mulieribusque in aestuaria ac paludes collectos Mixeramus, hac pugna nunciata, quum victoribus 2 nihil im- pedltum, victis nihil tutum arbitrarentur, omnium, qui super- erant, consensu legates ad Caesarem miserunt, seque ei 25 dediderunt, et, in commemoranda b civitatis calamitate, ex sexcentis ad tres senatores, ex hominum milibus LX vix ad . XXVI. <^390, II. & 2) ; 848-9; 227, R. 1. 445, 5 ; 698; 206 (11) (a), 323, 3 (4). f 525; 1182 ; 265. *463, I.; 644 ; 209, R. 12 (4). h 396, 2, 1); 76O-2; 212, R. 1, & R. 3, N. 3. XXVII. "414 & 2; 873; 247, 1. b 4!9, II.; 873 ; 245, II. 1' C 494; 1218-21; 262. ne quam dedititiis populi Roman! injuriam inferrent. Ro nunciata ad suos, quae imperarentur, 3 facere dixerunt. Ar- morum magna multitudine de muro in fossam, quae erat ante oppidum, jacta, sic ut prope summam muri aggerisque altitu- "*dinem acervi armorum adaequarent, et tamen circiter parte 30 XXX. *436; 003; 236, R. 6. f 378, 2; 958; 236, R. 4. ,> ; 248, I. R. 1 (2). Subject t b 5I9 ; 1251 : 264, 8 (1). C 398, IV.; 7o7 ; 211, R. 6. d 414 & 3; 873; 247, 2. e Dist. bet. dementia and mansuetudo. Y. 14, n. 7. XXXII. "414 & 2; 873; 247, 1. b 430; 9(15; 257, & R. 10. 98 DE BELLO GALLICO. tertia, ut postea perspectum est, celata atque in oppido retenta, portis patefactis, eo die pace sunt usi. XXXIII. Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire jussit, ne quam noctu oppidani ab militibus 5 injuriam acciperent. Illi, ante inito, ut intellectum est, con- silio, quod, deditione facta, nostros praesidia deducturos, *aut denique indiligentius servaturos crediderant, partim cum his, quae retinuerant et celaverant, armis, partira scutis ex cortice factis aut viminibus intextis, quae subito, ut temporis exiguitas 10 postulabat, 2 pellibus induxerant, tertia vigilia, qua minime arduus ad nostras munitiones ascensus videbatur, omnibus copiis a repentino ex oppido eruptionem fecerunt. Celeriter, ut ante Caesar imperarat, ignibus significatione facta, ex proximis castellis eo concursum est, pugnatumque ab hostibus 15ita acriter est, 3 ut a viris fortibus in extrema spe salutis, iniquo loco, contra eos, qui ex vallo turribusque tela jacerent, b pugnari debuit, quum in una virtute omnis spes salutis con- sisteret. Occisis 4 ad hominurn milibus quatuor, reliqui in oppidum rejecti sunt. Postridie ejus 5 diei refractis portis, 20 quum jam defenderet nemo, atque intromissis militibus nostris 6 sectionem ejus oppidi universam Caesar vendidit. Ab his, qui emerant, capitum numerus ad eum relatus est milium quin> quaginta trium. XXXIV. Eodem tempore a Public Crasso, quern cum 25legione una miserat ad Yenetos, Unellos, Osismos, Curioso- litas, Sesuvios, Aulercos, Rhedones, quae sunt maritimae civitates 1 0ceanumque attingunt, certior factus est, omnes eas civitates 2 in deditionem potestatemque populi Romani esse redactas. 30 XXXV. His rebus gestis, omni Gallia pacata, tanta hujus ' belli ad barbaros opinio perlata est, uti ab his nationibus, quae trans Rhenum 1 incolerent, a mitterentur legati ad Caesa- rem, qui se obsides daturas, imperata facturas pollicerentur. b XXXIII. a 4!4, 7 ; 877 I 249, III. R. b 50l, I.; 12 12 ; 264, 1 (a). XXXY. 527, 1291 ; 266, 1. '500 & 1; 1212, 264, 5. LIBER TERTIUS. 9$ Quas c legationes Caesar, quod in Italian! Illyricumque pro- perabat, 2 imta proxima aestate, d ad se reverti jussit. Ipse, in Carnutes, Andes, Turonesque, quae civitates propinquae his locis 6 erant, ubi bellum gesserat, legionibus in hiberna deductis, in Italian! profectus est ; ob easque res ex litteris 5 Caesaris Mies quindecim supplicatio decreta est ; quod ante id tempus accidit nulli. LIBER III. ARGUMENT. I. WAR WITH THE ALPINE TRIBES. Winter quarters of Servius Galba among the Veragri and Nantuates, Chap. 1. Revolt of the Gauls, 2. Perilous position of the Roman legion : victory : march into the prov- ince, 3-6. II. WAR WITH THE VENETI. New war in Armorica instigated by the Veneti: preparation for this war, 7-11. Situation of the towns of the Veneti, 12. Construction and equipment of their ships, 13. Naval engagement : defeat of the Veneti, 14 - 16. III. WAR WITH THE UNELLI. March of L. Titurius against the Unelli : camp, 17. The Unelli overcome by stratagem, 18, 19. IV. EXPEDITION OP P. CRAS- sus INTO AQUITANIA. Satiates conquered by Crassus : account of the Soldurii, 20 - 22. Surrender of the principal part of Aquitania, 23 - 27. V. EXPEDITION OF CAESAR AGAINST THE MORINI AND MENAPII. Caesar's march to the enemy : their withdrawal into the forests : attack upon the Romans, 28. Caesar's plans frustrated by storms : winter quarters, 29. I. Quum in Italiam proficisceretur a Caesar, Servium Gal- bam cum Icgione duodecima et parte equitatus in Nantuates, Vcragros Sedfmosque misit, qui ab finibus Allobrogum et lacu 10 Lemarmo et flumme Rhodano ad summas b Alpes pertinent. GuKsa, mittendi fuit, quod iter per Alpes, *quo magno cum periculo 2 magnisqne cum portoriis mercatores ire consuerant, i XXXV. C 453; 7O1 ; 206 (17). d 43l, 1 & 2 (2); 965 \ 257, & N. 1. e 39l; 86O; 223, R. 2. I. a Dist. bet. prqfeiscor, iter facio, and peregrinor. V. I. 3, n. 2. b 44l, 6; 60 2', 205, R. 17. 100 DE BELLO GALL1CO. patefieri c volebat. Huic permlsit, si opus esse arbritraretur, uti in his locis legionem biemandi d caussa collocaret. Galba, secundis aliquot proeliis factis, castellisque complunbus eorum expugnatis, missis ad eum undique legatis, obsidibusque datis, 5et pace facta, constituit cohortes duas in Nantuatibus collo- care, et ipse cum reliquis ejus legionis cohortibus in vico Veragrorum, qui appellatur Octodurus, hiemare ; qui vicus, positus in valle, non magna adjecta planicie, altissimis monti- bus e undique continetur. Quum 3 hic in duas partes flumme 10 divideretur/ alteram 8 partem ejus yici Gallis ad hiemandum concessit, alteram, g vacuam ab illis relictam, cohortibus attri- buit. 4 Eum locum vallo fossaque mumvit. II. Quum dies hibernorum coinplures 1 transissent, fru- mentumque 2 eo comportari jussisset, subito per exploratores U certior factus est, ex ea parte vici, quam Gallis concesserat, omnes noctu discessisse, montesque, qui impeiiderent, a a max- ima multitudine Sedunorum et Veragrorum teneri.) 3 Id aliquot de caussis acciderat, ut subito Galli belli b renovandi b legionisque opprimendae b consilium caperent : primum, quod 20 4 legionern, neque earn plenissimam, detractis cohortibus duabus et compluribus singillatim, qui commeatus petendi b caussa missi erant, absentibus, propter paucitatem despiciebant ; turn etiam, quod propter iniquitatem loci, quum ipsi ex montibus in vallum Mucurrurunt et tcla.conjicerent, ne primum quidem 25 posse impetum suum sustineri existimabant. G Accedebat, quod suos ab se liberos abstractos d obsidum 7 nomine c dolebant, et Romanos f non solum itinerum caussa, sed etiam perpetuae possessionis, culmina Alpium occupare conari f et ea loca fini- timae provinciae adjungere 8 sibi persuasum s habebant. I. C 294, 3; 429; 180, N. d 559, 563; 1327 \ 275, I. R. 1. C 4I4 A 2; 873; 248, II. f Dist. bet. divido, dirimo, dispertio, distribuo, and /Kr ^/ r)r _g459 ; tftfS; 212, R. 2, N. 1 (b). H. ;l 531 ; 129 1 ; 266, 2. '562 & 2, 563; 1327,751 ; 275, II. c Dist. bet. sperno, contemno, despicio, aspernor, and recuso. Y. I. 13, n. 16. d 551, HI.; 1154, 273, N. 7. 4I4, 3; 873 ; 247, 2, 230, N. 4 (5). f 545, 550; 1136, 1148, 239, 270. *388, 1; R. 4. LIBER TERTIUS. 101 III. His nunciis acceptis, Galba, quum neque *opus hiber- norum munitionesque plene essent perfectae, neque de frumento reliquoque 2 commeatu 3 satis esset provisum, quod, deditione facta obsidibusque acceptis, nihil de bello timendum existimaverat, consilio celeriter convocato, sententias ex- 5 quirere coepit. Quo in consilio, quum tantum repentini periculi a praeter opinionem accidisset, ac jam omnia fere superiora loca multitudine armatorum completa conspiceren- tur, 4 neque subsidio b veniri, neque commeatus supportari, interclusis itineribus, possent, prope jam desperata salute, non- 10 nullae hujusmodi c sententiae dicebantur ; ut, impedimentis relictis, eruptione facta, iisdem itineribus, quibus eo perve- nissent, 5 ad salutem contenderent. Majori tamen parti placuit, hoc reservato ad extremum consilio, interim 6 rei eventum experiri et castra defendere. 15 IV. Brevi spatio interjecto, vix ut 1 his rebus, quas con- stituissent, collocandis atque administrandis a tempus daretur, hostes ex omnibus partibus, signo dato, decurrere, b lapides gaesaque in vallum conjicere. b Nostri primo, 2 integris viri- bus, c fortiter repugnare, b neque ullum frustra telum ex loco 20 superiore mittere b ; ut quaeque pars castrorum nudata defen- soribus d premi videbatur, eo occurrere b et auxilium ferre b ; sed 3 hoc e superari, b quod diuturnitate pugnae hostes defessi proelio 4 excedebant, f 5 alii integris viribus succedebant ; qua- rum rerum s a nostris propter paucitatem fieri nihil poterat ; 25 ac non modo h 6 defesso ex pugna excedendi, sed ne saucio quidem ejus loci, ubi constiterat, relinquendi a ac 7 sui reci- piendi a facultas dabatur. V. Quum jam amplius horis a sex continenter pugnare- tur, b ac non solum vires, sed etiam tela Nostris deficerent,30 HI. 396, 2 & 3) (3); 76O ; 212, R. 3. b 390 & 2; 848, 853; 227, & R. 2. =396, IV. 1 & 1); 757; 211, R. 6 (5). IV. a 564 ; 1332 ; 275, II. ^545, 1 ; 1 137 ; 209, R. 5. "430 ; 972; 257, R. 7. d 4!9, III; 911; 251. *4I4 & 2; 873 ; 247, 1. f 469, I.; 1.O87-, 145, II. *396, 2 & 1); 7GO-2, 212, R. 1. h 587 ? 5; 1OOO; 277, R. 6 (a). V. "417 ; 895 ; 256, 2. b 30l. 3; 457 ; 184, 2 (a). 102 DE BELLO GALLICO. atque hostes acrius instarent, languidioribusque nostris, d vallum scindere et fossas complere coepissent, resque esset jam 2 ad extremum perducta casum, Publius Sextius Bacillus, "primi pili centurio, quem Nervico proelio compluribus con- 5 fectum vulneribus diximus, et item Caius Volusenus, tribunus militum, vir et consilii magni et virtutis, e ad Galbam accur- runt atque 4 unam esse spem salutis decent, si, eruptione facta, *extremum auxilium experirentur. Itaque, convocatis centu- rionibus, celeriter milites 6 certiores facit, paullisper intermit- 10 terent f proelium, ac tantummodo tela missa exciperent/ seque ex labore reficerent, f post, dato signo, ex castris erumperent f atque omnem spem salutis in virtute ponerent/ VI. 1 Quod a jussi sunt, a faciunt ; ac, subito omnibus portis b eruptione facta, neque cognoscendi, quid fieret, c neque 2 sui 15 colligendi hostibus facultatem relinquunt. Ita commutata fortuna, eos, qui in spem potiundorum d castrorum venerant, undique 3 circumventos interficiunt ; et ex hominum inilibus amplius e triginta, quem numerum f barbarorum ad castra yenisse f constabat, plus 6 tertia parte interfecta, reliquos per- 20territos in fugam conjiciunt, ac ne in locis quidem superioribus consistere patiuntur. Sic omnibus hostium copiis fusis armis- que g exutis, se in castra munitionesque suas recipiunt. Quo proelio facto, quod saepius fortunam tentare Galba nolebat, atque 4 alio se in hiberna consilio h venisse meminerat, 5 aliis 25 occurrisse rebus viderat, maxime frumenti commeatusque in- opia s permotus, postero die omnibus ejus vici aedificiis incensis, in provinciam reverti contendit ; ac nullo hoste prohibente aut iter demorante, incolumem legionem in Nantuates, inde in Allobroges perduxit, ibique hiemavit. V. C 305, 335 & 2 ; 462] 194, 1 & 2. d 430 ; 972 ; 257, R. 7. e 395, 396, IV.; 757; 211, R. 6. '530, II. & 3; 12OO-4 , 262, 11. 4. VI. *549, 4, 1) ; 12O3; 272, K. 6, 234, N. 1 & I, Sc./acere. b 422, 2 : 916; 242. The verbal noun has here the construction of its verb. C 525; 1182; 265. d 238 ;324; 162, 20. C 4I7, 3; 9OO; 256, R. 6 (a).-f 545, 549 & 1 ; 1136, 1148-51 ; 239, 269, R. 2. *4I9, 2 & 1); 911] 251. h 4!4 & 2; 873] 247, 1. LIBER TERTIUS. 103 VII. His rebus gestis, quum omnibus de caussis Caesar pacatam Galliam 1 existimaret, superatis Belgis, expulsis Ger- manis, victis in Alpibus Sedunis, atque 2 ita, inita hieme, a in IHyricum ^rofectus esset, quod eas quoque nationes b adire et regiones cognoscere c volebat, subitum bellum in Gallia coortum 5 est. Ejus belli 3 haec fuit caussa. Publius Crussus adolescens cum legione septima proximus mare d 4 Oceanum in Andibus hiemarat. Is, quod in his locis inopia frumenti erat, 5 praefec- tos tribunosque militum compliires in finitimas civitates fru- menti [commeatusque petendi] caussa dimisit ; quo in numero 10 erat Titus Terrasidius, missus in Sesuvios, Marcus Trebius Gallus in Curiosolltas, Quintus Velanius cum Tito Silio in Venetos. VIII. Hujus est civitatis longe amplissima auctoritas omnis orae maritimae regionum carum, quod et naves liabent 15 Veneti plurimas, quibus in Britanniam navigare 1 consuerunt, a et scientia b atque usu nauticarum rerum reliquos antecedunt, et 2 in magno impetu maris atque aperto, paucis portibus in- terjectis, quos tenent ipsi, omnes fere, qui eo mari uti consue- runt, liabent vectigales. Ab his fit initium retinendi Silii29 atque Velanii, quod per c eos suos se obsides, quos Crasso dedissent, recuperaturos existimabant. Horum auctoritate finitimi adducti, (ut sunt Gallorum subita d et repentlna con- silia,) eadem de caussa Trebium Terrasidiumque retinent, et, celeriter missis legatis, per suos principes in; atque aper in oppida comp<;. ;i primuin esse bellum gestuvum constabat, quam .it, cogunt. 14 Socio 6 . :, r.. h 530, IT. ; 1296, D - b 530, 3, 1); 12O3 I. r > (M). f 4!4 .*- 2; 8?3; 247, 1. ^430; II: J 833*^; 245. II. '587, I. 2 ; 1375, 262, -S. 2. k 459, 2; 1370 \ 198, 3, it. 2, ' LIB UK TKRT1US. 105 Lexovios, Nannetes, Ambiliatos, Morinos, Diablintes, Me- napios adsciscunt : auxilia ex Britannia, quae contra eas regiones posita est, arcessunt. X. Erant 1 hae a difficultates belli gerendi, quas supra osten- dimus, sed 2 inulta Cae.sarem tarn en ad id bellum incitabant : 5 3 injuriae b retentorum c equituni Romanorum ; 4 rebellio b facta post deditionem ; defectio 6 datis obsidibus ; tot civitatum con- juratio* ; in 5 primis, ne, hac 6 parte neglecta, reliquae nationes sibi idern f licere arbitrarentur. Itaque quum intelligeret, oinnes fere Gallos 7 novis rebus s studere, et ad bellum mobi- 10 liter celeriterque excitari, omnes 8 autem homines 9 natura h libertati g studere et conditionem servitutis odisse, priusquam plures civitates corwpirarent, 1 partiendum j sibi k ac latius dis- tribuendum 1 exercitum putavit. XI. Itaque Titum Labienum legatum in Treviros, qui 15 proximi flumini Rheno a sunt, cum eq'iitatu mittit. Huic rnandat, Remos b reliquosque Belgas adeat c atcj^ue in olficio contineat, c Germanosque, qui auxilio d a Belgis arcessiti dice- bantur, si per vim navibus flumen transire conentur, prohibeat. c P. Crassum cum ^ohortibus legionariis duodecim et magno 20 numero equitatus in Aquitaniam proficisci jubet, ne ex his nationibus auxilia in 2 Galliam mittantur ac tantae nationes conjungantur. Quintum Titurium Sabinuna legatum cum legionibus tribus in Unellos, Curiosolitas Lexoviosque mittit, 3 qui earn mauuin distinendam curet. e Decimum Brutum 25 4 adolescentem f classi g Gallicisque navibus, quas ex Pictonibus X. M50; 1O28\ 207, R. 23 (a). b 363 ; G22 ; 204. C 580; J r .?.>7; 274, 2, R. 5 (a). e Dist. bet. rebellio tind defedio. Y. n. 4. f 545 ; J i:t<>- 239. *384 ; 831 ; 223, R. 2. h 4!4 & 2 ; 873 ; 247, 1. - 523, II.; 124=1 ; 263, 3. J 229 ; 13O4, 1143, 270, R. 3. k 388, I.; 13O5 ; 225, III. 'Dist. bet. distribuo and partior. V. I. 1, n. 3. XL a 39l ; cS'6'O; 222, R. 1. b 386, 3; 718 ; 233 (3). =530, 3 2); 12O0; 262, R. 4. '390, 2; 853; 227, & R. 2. 500&1; 1212 ; 264, 5. f Dist. bet. puer, infans, adolescens, juvenis, vir, vetus, and senex. Y. n. 4. &386 ; 855 ; 224. _ . 106 DE BELLO GALLICO. et Santonis rcliquisque pacatis regionibus con venire jusserat, praeficit, et, quum primum posset, in Venetos proficisci jubet. Ipse eo pedestribus copiis h contendit. , XII. Erant ejusmodi fere situs oppidorum, ut, posita in 5 extremis* lingulis promontoriisque, neque pedibus b aditum haberent, quum ex alto 1 se aestus incitavisset, quod bis accidit semper horarum Muodecim spatio, neque navibus, b quod, rur- sus 3 minuente aestu, c naves in vadis afflictarentur. d Ita 4 utraque re oppidorum oppugnatio impediebatur ; ac si quan- 10 do magnitudine 5 operis forte superati, extruso mari aggere ac molibus, atque 6 his oppidi moenibus 6 adaequatis, suis fortu- nis f desperare coeperant, magno numero uavium appulso, r cu- jus rei summam facultatem habebant, sua deportabant omnia, seque in proxima oppida recipiebant : ibi se rursus iisdem 15 opportunitatibus loci defendebant. Haec eo g facilius magnam partem* aestatis faciebant, quod nostrae naves tempestatibus detinebantur, summaque erat, vasto atque aperto mari 1 , mag- nis aestibus, 1 8 raris ac prope nullis portibus, 1 difficultas navi- gandi. 20 XIII. 1 Nam(}ue ipsorum naves ad hunc modum factae armataeque erant : carinae aliquanto a planiores quam nostra- rum 2 navium, quo facilius vada ac decessum aestus 3 excipere possent b ; prorae admodum erectae c atque item puppes, ad magnitudinem fluctuum tempestatumque accommodatae ; na- 25 ves totae factae c ex robore 4 ad quamvis vim et contumeliam perferendam ; 5 transtra pedalibus in latitudinem trabibus* confixa c clavis 6 ferreis 6 digiti d pollicis crassitudine d ; ancorae pro funibus ferreis catenis 6 revinctae c ; 7 pelles c pro velis XL MI4, 7; S77; 249 ; TIL R. XII. a 441, e ; 662 ; 205, R. 17. b 4!4 & 4 ; 873 ; 247, 3. <=430 ; 905; 257. (i 520, II.; 1255 ; 266, 3. 386; 826; 223, R. 2 (1) (c). '386, 2 ; 829; 224, R. 1 (a). *4I4 & 2; 8V 3 ; 247, 1. h 378; 95O ; 236. * 430 ; 972 ; 257, R. 7. XIII. 418; 929; 256, R. 16. M97 ; 12O5 '; 262, R. 9. C 460, 3; 639 ; 209, R. 4. d 428 ; 888 ; 211, R. 6. C 4I4 & 4 ; 873 ; 247, 3. a w 428, 2 ; 757 ; 211, R. 6 (1). LIBER TERTIUS. 107 alutaeque tenuiter confectae ; 8 hae c sive f propter lini inopiara atque ejus usus inscientiam, sive eo, g quod est magis verisi- mile, quod tantas tempestates Oceani tantosque impetus ven- torum sustineri ac tanta onera navium regi velis e non 9 satis commode posse arbitrabantur. 10 Cum his navibus nostrae 5 classi h ejusmodi d congressus erat, ut n una celeritate et pulsu remorum 12 praestaret, 13 rel!qua "pro loci natura, pro vi tem- pestatum ^illis 1 essent aptiora et accommodatiora. Neque enim his j nostrae 16 rostro nocere poterant, (tanta in his erat firniitudo,) neque propter altitudinem facile telum adjicieba- 10 tur,et eadem de caussa minus commode 17 copulis continebantur. Accedebat, ut, quum saevire ventus coepisset, k et se vento ledissent, k et tempestatem ferrent 1 facilius, et in vadis consis- terent 1 tutius, et, ab aestu relictae, nihil saxa et cautes time- rent ; quarum rerum omnium nostris navibus m 18 casus erat ex- 15 l,imescendus. XIV. Compluribus expugnatis oppidis, Caesar, ubi intel- \texit, ^rustra* tantum laborem sumi, neque hostium fugam, captis oppidis, 2 reprimi, 3 neque his b noceri c posse, statuit 4 ex- spectandam classem. Quae ubi convenit ac primum ab20 liostibus visa est, circiter CCXX naves eorum paratissimne a-tque 5 omni genere armorum ornatissimae, profectae ex portu, nostris adversae constiterunt ; neque satis Bruto, qui C:lassi d praeerat, vel tribunis militum centurionibusque, quibus singulae naves erant attributae, constabat, quid agerent 6 aut25 *quam rationem pugnae insisterent. 6 Rostro enim noceri non posse cognoverant; 7 turribus autem excitatis, tamen has alti- tudo puppium ex f barbaris navibus superabat, ut neque ex inferiore loco satis commode tela adjici possent, et missa ab XIII. f What do sive sive, seu seu often connect? V. I. 23, n. 5. &4I4& 2; 873: 247, 1. h 384; 82O ; 223. J 396, IV. 1 & 1). '391 & 1 ; 8tiO , 222, R. 1.J385; 83 1 ; 223, R. 2. k 5!8 & II 1 ; 1244: , 263, 5, R. 2. 1 556, & II. & 1 ; 1222 ; 262, R, 3. m 388, I. ; 847 ; 225, III. XIV. a Dist. bet. frustra, nequidquam, irritus, and incassum. V. n. 1. 1 '385 ; 831 ; 223, R. 2. 549, 2 ; 1118, 1136;23B, 269, R. 3. J386;6^O; 224. e 525 ; 1182, 265. f 398, 4; 775; 212, R. 2, N. 4. 108 DE BELLO GALLICO. Gallis gravius acciderent. Una erat magno usui ? res prae- parata a nostris, 8 falces praeacutae, insertae affixaeque longu- riis, 9 non absimili forma h muralium falcium. His quum funes, qui antemnas ad malos destinabant, comprehensi adductique 5 erant, navigio remis incitato, praerumpebantur. Quibus ab- scisis, antemnae necessario concidebant; ut, quum oranis Gallicis navibus 1 spes in velis 10 armamentisque consisteret, his ereptis, omnis usus navium uno tempore eriperetur. Re- liquumJ erat certamen positum in virtute, qua nostri milites 10 facile superabant, atque eo magis, quod in conspectu Caesaris atque omnis exercitus res gerebatur; ut nullum n paullo k for- tius factum latere posset ; omnes enim colles ac loca superiora, unde erat propinquus despectus in mare, ab exercitu tene- bantur. 15 XV. Dejectis, ut diximus, antemnis, quum singulas a binae a ] ac ternae a naves circumsteterant, milites summa vi b 2 tran- scendere in hostinm naves contendebant. Quod c postquam barbari fieri animadverterunt, expugnatis compluribus navi- bus, quum ei rei nullum reperiretur auxilium, fuga salutem 20 petere contenderunt ; ac jam, conversis in earn partem navibus, quo ventus ferebat, tanta subito malacia ac tranquillitas exstitit, d ut se ex loco commovere non possent. Quae quidem res ad negotium conficiendum maxime fuit opportuna ; nam singulas a nostri consectati expugnaverunt, ut perpaucae ex 25 omni numero noctis interventu ad terram pervenerint, quum ab 3 hora fere quarta usque ad solis occasum pugnaretur. XVI. Quo proelio bellum Venetorum totiusque orae ma- ritimae confectum est. fc( Nam 'quum omnis juventus, omnes etiam gravioris aetads, a in quibus aliquid consilii b aut dignita- 30 tis fuit, eo convenerant, turn 2 navium b quod ublque fuerat, in XIY. &390, 2 ; 853; 227, & R. 2. fi 428 ; SSS; 211, R. 6.' 384, 398, 5; 818; 223, 211, R. 5, N. J 441, 6; 662 ; 205, R. 17. b 41 8; 929- t 256, R. 16. XV. a 174, 2, 1); 2O1, 8 ; 1 19, I1L b 4!4 & 3 ; 873 ; 247, 2. C 453 ; 7O1; 206 (17). "463, 3 , 644 ; 209, R. 12 (2). XVI. *396, IV.; 7o7;211,R. 6. b 396, III. 2, 3)&(3); 76*0; 212, R. 3. LIBER TERTIUS. 109 unum locum coegerant ; quibus amissis, 3 reliqui neque quo se reciperent neque quemadmodum oppida defenderent, c habe bant/' Itaque se suaque omnia Caesari dediderunt. In quos 4 eo gravius Caesar vindicandum statuit, quo diligentiiis in re- liquum tempus a barbaris jus legatorum conservaretur. 5 Itaque, omni senatu necato, reliquos 5 sub corona vendidit. XVII. Dum haec in Venetis geruntur, 1 Quintus Titurius Sabinus cum his copiis, quas a Caesare acceperat, in fines Unellorum pervenit. His praeerat Viridovix ac summam imperii tenebat earum omnium civitatum, quae defecerant, ex 10 quibus exercltum 2 magnasque copias coegerat; 3 atque a 4 Jiis paucis diebus b Aulerci 5 Eburovices Lexoviique, senatu suo interfecto, quod auctores belli esse 6 nolebant, portas clauserunt seque cum Viridovlce conjunxerunt; magnaque praeterea mul- titudo undique ex Gallia perditorum hominum latronumque 15 convenerat, quos spes praedandi studiumque bellandi ab agri- cultura et quotidiano labore revocabat. Sabinus idoneo Om- nibus rebus c loco d castris 6 se tenebat, quum Viridovix contra eum 8 duum milium spatio f consedisset, quotidieque productis copiis pugnandi potestatem faceret ; ut jam non solum hosti- 20 bus g in contemptionem Sabinus veniret, sed etiam nostrorum militum vocibus 9 nonn!hil h carperetur ; tantamque 10 opinionem timoris praebuit, ut jam ad vallum castrorum liostes accedere auderent. Id ea de caussa faciebat, quod cum tanta multltu- dine hosti um, praesertim n eo absente, qui summam imperii 25 teneret, nisi a< j quo loco 1 aut opportunitate 1 aliqua data, 12 legatcP dimicandum non existimabat. XVIII. Hac confirmata opinione timoris, idoneum a quen- XVI. 485, 486, III. ; 1182 ; 265, 264, 7, N. 3. XVII. a How is atque used? V. n. 3. b 378, 1 ; 95O ; 253. C 429; 889 ; 250, 1. ^422, 1 & 1) ;937; 254, R. 2 (b). 422, 1 ; 992 ; 254, R. 3. '378, 2; 958', 236, R 4. *384; 818] 223. b 585, 1, 380, 2 ; 998, 731 ; 277, R. 5 (c), 232, (3). -430; 965 ; 257, R. 10. J 388, I. ; 847 ; 225, III. XVIII. "Dist. bet, idoneus and aptus. V. I. 49, n. 2. 110 DE BELLO GALLICO. dam hominem et callidum delegit, Gallum ex his, quos auxilii caussa secum habebat. Huic b magnis praemiis pollicitationi- busque persuadet, uti ad hostes transeat, et, quid fieri velit, 6 edocet. Qui, d ubi pro perfuga f ad eos venit, e timorem Roma- 5 norum proponit, quibus angustiis ipse Caesar a Venetis pre- matur, docet, J neque longius abesse, quin proxima nocte Sabinus clam ex castris exercitum educat, g et ad Caesarem auxilii ferendi caussa proficiscatur. s Quod d ubi auditum est, conclamant omnes, occasionem negotii bene gerendi amitten- 10 dam non esse : 2 ad castra iri oportere. Multae res ad hoc consilium Gallos hortabantur : superiorum dierum K Sabini cunctatio, perfugae confirmatio, inopia cibariorum, cui rei parum diligenter ab his erat provisum, 3 spes Venetici belli, et rquod fere libenter homines id, quod volant, credunu) His 15 rebus adducti non prius Viridovicem reliquosque duces ex concilio dimittunt, quam ab his sit concessum, arma uti capianl et ad castra contendant. Qua re concessa, laeti 5 ut explorata victoria, 1 sarmentis virgultisque collectis, 6 quibus fossas Ro* manorum compleant, j ad castra pergunt. 20 XIX. Locus erat castrorum editus et paullatim ab imo accllvis, circiter passus a mille. Hue magno ^ursu 1 * conten- derunt, ut 2 quam minimum spatii ad se colligendos c arman- dosque Romanis daretur, exanimatique pervenerunt. Sabinus, suos hortatus, cupientibus signum dat. Impeditis hostibus 25 propter ea, quae ferebant, onera, subito duabus portis d erup- tion em fieri jubet. Factum est f opportunitate e loci, hostium inscientia 6 ac defatigatione, virtute 6 militum et superiorum pugnarum exercitatione, 6 ut ne unum quidem nostrorum XVIII. b 385 ; 831 ; 223, R. 2. C 525 ; 1182 ; 265. d 453 ; 7O1 ; 206 (17). 47I, II.; 1O94', 259, R. 1 (2) (d). fDist bei.perfuga, trans- fuga, profugus, and fugitwis. V. I. 23, n. 4. 5498 & 3 ; 123O-1 ; 262, R. 10, &N. 7. "397, 2; 754; 211, R. 10. '414; 873; 247. J500; 12O5, 264, 5. XIX. 378; 958; 236. b 4!4 & 3; 873; 247, 2. 565 & 1 ; 1337 ; 275, II. d 422, 2 ; 916 ; 242, Y, VI. b. 4I4 & 2 ; 873 ; 247, 1 (2). f 495 & 2, 556 & II.; 64O; 209, R. 3 (5). Subject of fadum LIBER TERTIUS. Ill impetum ferrent, ac statim terga verterent. Quos impeditos integris viribus milites nostri consecuti, magnum numerum eorum occiderunt ; reliquos equites consectati, paucos, 3 qui ex fuga evaserant, reliquerunt. Sic uno tempore et de navfili pugna Sabinus et de Sablni victoria Caesar certior 5 factus;civitatesque omnes se statim Titurio dediderunt. Nam ut ad bella suscipienda c Gallorum alacer ac promptus est Ani- mus, sic 5 mollis ac minime resistens ad calamitates perferendas* mens eorum est. XX. Eodem fere a tempore P. Crassus, quum Mn Aquita- 10 niam pervenisset, quae pars, ut 2 ante dictum est, et regionum latitudine b et multitudine b hominum 3 ex tertia parte Galliae est aestimanda, 4 quum intelligeret in his locis sibi e bellurn gerendum, ubi 5 paucis ante annis d L. Valerius Praeconmus legatus, exercitu pulso, interfectus esset, atque unde L. Mallius 15 proconsul, impedimentis amissis, profugisset, non mediocrem sibi c diligentiam adhibendam intelligebat. Itaque, re frumen- taria provisa, auxiliis equitatuque comparato, multis praeterea viris fortibus Tolosa, 6 Carcasone 6 et Narbone, 6 quae sunt 6 civi- tates Galliae provinciae, finitimae his regionibus/ nominatim 20 evocatis, in Sotiatum fines exercitum introduxit. Cujus ad- ventu cognito, Sotiates, magnis copiis coactis equitatuque, quo s plurimum valebant, in itinere agmen nostrum adorti primum cquestre proelium commiserunt : deinde equitatu suo pulso atque insequentibus nostris, subito pedestres copias, quas in 25 convalle in insidiis collocaverant, r ostenderunt. h Hi nostros disjectos adorti proelium renovarunt. XXI. Pugnatum est diu atque acriter, quum Sotiates, superioribus victoriis a freti, in sua virtute totlus Aquitaniae salutem positam putarent ; nostri autem, quid sine Mmperatore 30 et sine reliquis legionibus, adolescentulo b duce, efficere pos- XX. a Dist. bet. fere, ferme, paene, and prope. V. I. 1, n. 15. b 429 ; 889 ; 250, 1. C 388, I. ; 847 ; 225, III. d 427 & 1 ; 954 ; 253, R. 1. e 42l, II.; 941 ; 255. f 391.; 86O;222, R. 1. &4I4 &2; 8?3\ 2J.7, 1 (2). h Dist bet. ostendo, monstro, and dedaro. V. n. 7. XXI. >4I9, IV.; 919 ; 244. ^431 ; 972 ; 257, R. 7. 112 DE BELLO GALLICO. sent, c perspici cuperent: tandem confecti vulneribus hostes terga vertere. d Quorum magno numero interfecto,Crassus ex itinere oppidum Sotiatum oppugnare coepit. Quibus fortiter resist entibus 2 vineas 3 turresque egit. Illi, alias eruptione Stentata, alias 4 cuniculis ad aggerem vineasque actis, 5 cujus rei e sunt longe peritissimi Aquitani, propterea quod multis locis apud eos aerariae 6 structurae sunt, ubi diligentia nostro- rum nihil his rebus profici posse intellexerunt, legates ad Crassum mittunt, seque in deditionem ut recipiat, petunt. 10 Qua re impetrata, arrna tradere jussi faciunt. XXII. Atque in ea re omnium nostrorum intentis animis, alia ex parte oppidi Adiatunus, qui summam imperil tenebat, 1 cum sexcentis devotis, quos a illi soldurios a appellant, (quorum haec est condjtio, ut omnibus in vita commodis una cum his 15 fruantur, quorum se amicitiae dediderint ; si quid his per vim accidat, aut eundem casum una ferant, aut sibi mortem consciscant ; neque adhuc hominum memoria b repertus est quisquam, qui eo interfecto, cujus se amicitiae devovisset, mortem recusaret, c ) 2 cum his Adiatunus eruptionem facere 20conatus, clamore ab ea parte munitionis sublato, quum ad arma militcs concurrissent, vehementerque ibi pugnatum esset, repulsus in oppidum, 3 tamen uti eadem deditionis conditione uteretur, ab Crasso impetravit. XXIII. Armis obsidibusque acceptis, Crassus in fines Vo- 25 catium et Tarusatium profectus est. Turn vero barbari com- moti, quod oppidum l et natura loci et manu muni turn paucis diebus, 2 quibus a eo ventum erat, expugnatum cognoverant, legates quoquoversum dimittere, conjurare, obsides inter se dare, copias parare coeperunt. Mittuntur etiam ad eas civi- SO tates legati, quae sunt citerioris Hispaniae, b finitimae Aqui- ^aniae : inde auxilia ducesque arcessuntur. c Quorum adventu d XXI. C 525; 1182, 265. 545, 1 ; 1137, 209, R. 5 399, 2,2); 76*5-7; 213. XXII. "373; 7 15, 230. H26 & 1 ; 950-1 ; 253. <=50I, I.; 1218', 264, 7. XXIII. * 427, 4 ; 956 ; 253, N. 4. MOI, 403 ; 78O ; 211, B. 8. c Dist. bet. arcesso, accio, evoco, and accerso. Y. I. 31, n. 8. d 4!4, 2 ; LIBER TERTIUS. 113 'magna cum auctoritate et magna cum hominum multitudine bellum gerere conantur. Duces e vero ii deliguntur, qui una cum Q, Sertorio 4 omnes annos fuerant, sumrnamque scientiam rei militaris habere existimabantur. Hi 5 consuetudine f populi Roman! loca 6 capere, castra munire, commeatibus nostros in- c tercludere 7 instituunt. 8 Quod ubi Crassus animadvertit, suas copias propter exiguitatem non facile diduci, hostem et vagaii et vias obsidere et castris satis praesidii g relinquere, ob earn caussam minus commode frumentum commeatumque sibi csupportari, 9 in dies hostium numerum augeri, non 10 cunctandum 10 <2xistimavit, n quin pugna decertaret. h Hac re ad consilium /lelata, ubi omnes idem sentire intellexit, posterum diem ^pugnae 1 constituit. XXIV. Prima a luce, b productis omnibus fcopiis, 'duplici acie instituta, auxiliis in mediam a aciem conjectis, quid hostes 15 consilii c caperent, d exspectabat. Illi, etsi propter multitudinem et veterem belli 6 gloriam paucitatemque nostrorum se tuto dimicaturos existimabant, tamen tutius f esse arbitrabantur, obsessis viis, commeatu intercluso, sine ullo vulnere victoria potiri ; et, si propter inopiam rei frumentariae Romani 2 sese 20 recipere coepissent, 3 impeditos in agmine et sub sarcmis intirm- iore ammo s adoriri cogitabant. Hoc consilio probato ab duci- bus, productis Romanorurn copiis, sese castris tenebant Hac re perspecta, Crassus, 4 quum sua cunctatione atque opinione timidiores hostes nostros milites alacriores ad pugnandum ef- 25 fecissent, atque omnium voces audirentur, 5 exspectari h diutius non oportere, 1 quin ad castra iretur, J cohortatus suos, omnibus cupientibus, ad hostium castra contendit. XXIII. e 362 & 2, 2) ; 6* 6*6* ; 210. '414 & 3 ; 873 ; 247, 2, or 249, IT. S396, 2 & 4) (1) ; 1OO5, 1OO8 ; 212, R. 4. h 498 & 1 ; 123O ; 262, R. 10. i 384 ; 855 ; 223. XXIV. a 441, 6 ; 662; 205, R. 17. b 426, 1 ; 949, 253, N. 1. C 396, 2, 3) & (3); 76O-2; 212, R, 3. '525; 1182; 265. e 395; 7<>/; 211, R. 12. f What does tutius agree with? ^428 ; 888\ 211, R. 6, & 8. h 30l, 3, 549 & 2; 451, 1147; 184, 2 (a), 269, R. 3. - '530, I. & 1; 1148-9; 270, R. 2 (b), 272. J 301. 3, 498; 453, 123O; 184, 2 (a), 262, R. 10. H 114 DE BELLO GALLICO. XXV. Ibi quum alii fossas complerent, alii, multis telis conjectis, defensores vallo munitionibusque depellerent, auxil- iaresque, quibus a ad pugnam non multum Crassus confidebat, b lapidibus telisque subministrandis c et ad aggerem cespitibus 5 coraportandis c speciem atque 1 opinionem pugnantium praebe- rent ; quum item ab hostibus constanter ac non timide pug- naretur, telaque 2 ex loco superiore missa non frustra acciderent ; equites, circumitis hostium castris, Crasso renun- ciaverunt, non eadem esse diligentia d 3 ab decumana porta 10 castra munita facilemque aditum habere. XXVI. Crassus, equitum 1 praefectos cohortatus, ut mag- nis praemiis pollicitationibusque suos excitarent, a quid fieri b vellet, c ostendit. Illi, ut erat imperatum, d eductis quatuor cohortibus, qtiae, praesidio castris e relictae, 2 intritae ab islabore erant, et longiore itinere f circumductis, ne ex hostium castris conspici possent, a omnium oculis mentibusque ad pug- nam intentis, celeriter ad 3 eas, quas diximus, munitiones pervenerunt, atque, his prorutis, 4 prius in hostium castris con- stiterunt, quam plane ab his videri aut, quid rei s gereretur, c 20 cognosci posset. Turn vero clamore ab ea parte audito, nos- tri, redintegratis viribus, quod h plerumque in spe victoriae accidere consuevit, acrius impugnare coeperunt. Hostes undique circumventi, desperatis omnibus rebus, se per muni- tiones dejicere et fuga 1 salutem petere intenderunt. Quos^ 25 equitatus apertissimis campis k consectatus, ex' milium quin- quaginta numero, quae 1 ex Aquitania Cantabrisque conve- nisse 1 constabat, vix quarta parte relicta, 5 multa nocte m se in castra recepit. XXV. MI9, II. ; 833, N. ; 223, R. 2. b Dist. bet. fido and confido. V. II. 3, n. 5. C 562, 566, I. ; 1322, 1340 ; 275, II. <*4I4 & 3 ; 873; 247, 2. XXVI. *492 & 2 ; 1205 ; 262. b 55l, II. ; 1153 ; 273, 4 (a). C 525; 1182-, 265. d 30l, 3 ; 451 ; 184, 2 (a). e 390 ; 848; 227. '4I4&4; 873; 255, 2. a ( 2 >49l ; 1205-7- g 396, 2 & 3) (3); 76*0; 212, R. 3. h 445, 7 ; 693; 206 (13) (a). ; 4I4 & 4; 873, 247, 3. J453; 70 1; 206 (17). * 422, 1 & 2); 992 ; 255, 2. '545, 549, 1; 1136, 1151 ; 239, 269, R. 2. m 426; 949; 253. LIBER TERTIUS. 115 XXVII. Hac audita pugna, maxima pars Aquitaniae sese Crasso dedidit obsidesque ultro misit ; quo in numero fuerunt Tarbelli, Bigerriones, Ptiani, Vocates, Tarusates, Elusates, Gates, Ausci, Garumni, Sibuzates, Cocosates : paucae ultimae nationes anni tempore* confisae, quod hiems suberat, hoc 5 facere neglexerunt. XXVIII. Eodem fere a tempore Caesar, etsi prope a exacta jam aestas erat, tamen, quod, omni Gallia pacata, Morini Menapiique supererant, qui in armis essent b neque ad eum unquam legates de pace misissent, b arbitratus, id bellum ce- 10 leriter confici posse, eo exercitum adduxit : qui 1 longe alia ratione, ac c reliqui Galli, bellum gerere instituerunt. Nam quod intelligebant maximas nationes, quae proelio d conten- dissent, pulsas superatasque esse, 2 continentesque silvas ac paludes habebant, eo se suaque omnia contulerunt. Ad qua- 15 rum initium silvarum quum Caesar pervenisset castraque munire instituisset, neque hostis interim visus esset, dispersis in opere nostris, subito ex omnibus partibus silvae evolaverunt et in nostros impetum fecerunt. Nostri celeriter arma cepe- runt eosque in silvas repulerunt ; et, compluribus interfectis, 20 longius 6 3 impeditioribus locis f secuti, paucos ex suis deperdi- derunt. XXIX. iReliquis deinceps diebus a Caesar silvas caedere instituit ; et, ne quis inermibus imprudentibusque militibus b 2 ab latere impetus fieri posset, omnem earn materiam, quae 25 erat caesa, 8 conversam ad hostem collocabat, et pro vallo ad utrumque latus exstruebat. Incredibili celeritate magno spatio paucis diebus a 4 confecto, quum jam pecus c atque extrema d im- XXVII. MI9, II. ; 833, N. ; 245, II. 1. XXVIII. Dist. bet. fere, prope, ferme, and paene. V. I, 1, n. 15. b 50l, I.; 12 18; 204, I (a & b). C 459, 2; 1376 ; 198, 3, R. J 4I4, Z-,873; 247, 2. -444, 1;9O2] 256, R. 9 (a). '422, 1 & 2); 937 ; 255 (2). XXIX. "378, 1 ; 95O; 253. b 384; 855, 1O75 ; 223. Dist. bet. pecus, armentum, jumentum, and grex. V. I. 3, n. 3. d 44l, 6; 662 ; 205, R. 17. 116 DE BELLO GALLICO. pedimenta ab nostris tenerentur, ipsi densiores *silvas* pete- rent, ejusmodi sunt tempestates consecutae, uti opus necessario intermitteretur, et continuatione f imbrium 6 diutius 6 sub pellibus milites contineri non possent. Itaque, vastatis omnibus eopum 5 agris, vicis aedificiisque incensis, Caesar exercitum reduxit, et in Aulercis Lexoviisque, reliquis item civitatibus, quae proxime bellum fecerant, in hibernis collocavit* LIBER IV. ARGUMENT. I. WAR WITH THE USIPETES AND TENCHTHERI. Passage of the Usipetes and Tenchtheri into Gaul : manners and customs of the Suevi. Chap. 1-3. Expulsion of the Menapii, 4. Caesar undertakes a war with the Germans, 5, 6. Embassy of the Germans to Caesar, 7-9. Descrip- tion of the Mosa and Rhenus, 10. Perfidy of the Germans : defeat : flight, 11-15. II. PASSAGE OF CAESAR INTO GERMANY. Bridge over the Rhine, 16, 17. Caesar V arrival among the Sigambri : return to Gaul, 18, 19. III. CAESAR CROSSES INTO BRITAIN. Caesar's design of going into Britain : Volusenus sent forward to explore the coast, 20, 21. Morini reduced to subjection : passage to the island : flight of the Britons : sur- render, 22-27. Roman fleet shattered by a storm, 28, 29. Revolt of the Britons : mode of fighting from their chariots : defeat of the Britons : Caesar's return into Gaul, 30 - 36. IV. WAR WITH THE MORINI AND MENAPII. Perfidy of the Morini, 37. Country of the Menapii laid waste : thanksgiving at Rome, 38. I. Ea, quae secuta est, 'hieme, 11 qui fuit annus, Cn. Pom- peio, b Marco Crasso b 2 consulibus, Usipetes 8 Germani c et item 10 Tenchtheri magna cum multitudine hominum flumen Rhenum transierunt, non longe a mari, 4 quo Rhenus influit. Caussa transeundi fuit, quod ab Suevis complures annos 5 exagitati bello premebantur et agricultura prohibebantur. Suevorum XXIX. e Why plural? Y. n. 5. f 4!4 & 2 ; 873 ; 247, 1. I. *426,949; 253. b 43l & 1;>7; 257, N. 1, & R. 7. C 363; 622, 204. LIBER QUARTUS. 117 gens est longe maxima d et bellicosissima d Germanorum om- nium. Hi centum pagos habere Micuntur, ex quibus quo- tannis 7 singula milia armatorum bellandi caussa ex finibus educunt. Reliqui, qui domi manserunt, se atque 8 illos alunt. Hi f rursus in vicem anno e post in armis sunt, illi f domi rema- 5 nent. Sic neque agricultura nec 9 ratio atque usus belli inter- mittitur. Sed privati ac separati agri g aptid eos nihil est, neque longius anno h remanere uno in loco incolendi caussa licet. Neque multum frumento, 1 sed maximam partem* lacte 1 atque pecore 1 vivunt 10 multumque sunt in venationibus : quae 10 res et k cibi genere 1 et quotidiaha exercitatione 1 et libertate 1 vitae, quod a pueris nullo officio'" aut 'disciplma assuefacti nihil omnino contra voluntatem 11 faciant, n et vires alit et k immani corporum magnitudine homines efficit. Atque in 12 eam se consuetudinem adduxerunt, ut locis frigidissimis neque la vestitus g praeter pelles habeant quidquam, quarum propter 13 exiguitatem magna est corporis pars "aperta, et lavantur p in fluminibus. II. Mercatoribus a est ad eos aditus magis eo, b ut *quae bello ceperint, c quibus vendant, c 2 habeant, d quam 2 quo ullam 20 rem ad se importari desiderent. e Quin etiam jumentis, g qui- bus maxime Galli delectantur, quaeque impenso parant pretio, h Germani 3 importatis his non utuntur ; sed quae sunt apud eos nata, 4 prava atque deformia, haec quotidiana exercitatione, 5 summi ut sint laboris, 1 efficiunt. Equestribus proeliis^ saepe 25 ex equis desiliunt ac pedibus k proeliantur ; equosque eodem I. d 444; 671] 205, R. 12 (a). 427 & 1; 954, 253, R. 1. '450, 2;1O2&;207, R. 23 (a). ^396, 2 & 1); 76*0-2 ; 212, R. L h 4!7; 895 , 256, 2. '414 & 4 ; 873 ; 245, II. 4. J 380, 2 ; 731 , 234, II. R. 3. k 587, I. 5; 1374, 198, 1, R. (e). UI4&2; 873; 247, 1. -414 & 4 ; 873 ; 245, II. 3. "520, II. ; 1255 ; 266, 3. 428 ; 888', 211, R. 6. s( 8 >396, 2, 3) (3). P465, 1; 1O73 ; 248, R. 1 (2). II. a 387 ; 821 ; 226. b 4!4 & 2; 873 ; 247, 1 (2). C 527; 1291 ; 266, 1. d 49 ; 12O5 ; 262, R. 1. 497 ; 12O5 ; 262, R. 9. *4I9, 1. ; 880; 245, I. UI6; 884 ; 252. -401 ; 78O; 211, R. 8 (2). J426, 1; 949, 253, N. 1. k 4!4 & 3; 873] 247, 2. 118 DE BELLO GALLICO. reraanere vestigio assuefecerunt, ad quos se celeriter, quum 6 usus est, recipiunt ; neque eorum moribus 1 7 turpius m quidquam aut inertius habetur, quam ephippiis uti. Itaque 8 ad quemvis numerum ephippiatorurn equitum, quamvis pauci, adire au- 5 dent. Vinum ad se omnino importari non sinunt, quod ea re ad laborem ferendum remollescere n homines atque effeminari arbitrantur. III. 1 Publice maximam putant esse laudem, quam latis- sime a suis finibus 2 vacare agros : 3 hac re significari, a magnum 10 numerum civitatium b suam vim sustinere non posse. Itaque una ex parte 4 a Suevis circiter milia passuum sexcenta agri vacare dicuntur. Ad alteram partem succedunt Ubii, (quo- rum fuit civitas ampla atque florens, 5 ut est captus Germano- rum,) 6 et paullo, quam punt ejusdem generis^, sunt ceteril 15 humaniores, propterea quod Rhenum attingunt multumque ad eos mercatores ventitant, et ipsi propter propinquitatem Gallicis sunt moribus d assuefacti.^ Hos quum Suevi, 7 multis saepe bellis e experti, propter amplitudinem 8 gravitatemque civitatis 9 finibus expellere non potuissent, tamen vectigales 20 sibi fecerunt ac multo f humiliores infirmioresque redegerunt.^ IV. In eadenT^caussa fuerunt Usipetes et Tenchtheri, quos supra diximus, qui complures annos Suevorum vim sus- tinuerunt ; 2 ad extremum tamen agris expulsi, et multis Ger- maniae locis triennium vagati, ad Rhenum pervenerunt ; quas 25 regiones Menapii incolebant, et ad utramque ripam fluminis agros, aedificia a vicosque habebant; sed tantae multitudinis aditu perterriti, ex his aedificiis, quae trans flumen habuerant, demigraverunt et, cis Rhenum dispositis praesidiis, Germanos b II. 1 414 & 2; 873; 249, II. m Dist. bet. teter, foedus, turpis, and de- formis. Y. n. 7. "332, II. & 2 ; 588] 187, IL 2. III. a 549, 2; 1136; 269, R. 3. Subject? b 89, 5, 2); 117 ; 83, II. 4 (1). C 332, I. & 2 ; 584 ; 187, II. 1. '' 414 & i; 873 ; 245, II. 3. 4I4 & 4; 873; 247, 3. f 4!8 ; 929 ; 256, R. 16. IV. a Dist. bet. aedificium, domus, and aedes. V. I. 5, n. 4. b 545, 551, IL&l 1136, 12O4; 239, 273, 4 (a). LIBER QUARTUS. 119 transire prohibebant. Illi omnia expert!, quum neque vi c contendere propter inopiam navium, neque clam transire propter custodias Menapiorum possent, reverti d se in suas sedes regionesque sinaulaverunt ; et, tridui viam e progressi, rursus reverterunt, atque, omni hoc itinere una nocte equita- 5 tu confecto, inscios inopinantesque Menapios oppresserunt, qui de Germanorum discessu per exploratores certiores facti sine metu trans Rhenum in suos vicos remigraverant. His interfectis navibusque eorum occupatis, priusquam ea pars Menapiorum, quae citra Rhenum quieta in suis sedibus erat, 10 certior fieret, flumen transierunt, atque, omnibus eorum aedi- ficiis occupatis, reliquam partem hiemis se eorum 3 copiis f aluerunt. V. His de rebus Caesar certior factus et Mnfirmitatem Gallorum veritus, quod sunt in consiliis capiendis a mobiles et 15 novis plerumque rebus b student, 2 nihil his committendum ex- istimavit. Est autern 8 hoc Gallicae consuetudinis, c 4 uti et viatores etiam invitos consistere cogant, et, quod quisque eo- rum de quaque re audierit d aut cognoverit, d quaerant, et mercatores in oppidis vulgus circumsistat, quibusque ex 20 regionibus veniant d quasque ibi res cognoverint, d pronunciare cogant. His rebus atque auditionibus permoti de summis saepe rebus consilia 6 ineunt, quorum 5 eos e vestigio f poenitere necesse est, 5 quum incertis rumoribus h serviant et 6 plerlque ad voluntatem eorum ficta respondeant. 25 VI. Qua consuetudine cognita, Caesar, ne graviori" bello b occurreret, maturius, quam consuerat, ad exercitum proficis- eitur. Eo quum venisset, ea, quae fore suspicatus erat, facta c IV. C 4I4&4; 873; 247, 3. ll 551 &I; 1148; 272. e 37l, 1 & 3) ; 713 ; 232 (1). '414 & 4; 873 ; 247, 3. V. 562, 566, II. & 1 ; 1322, 134O, 275, II. ^384 ; 831 ; 223, R. 2. '401,402, I.; 78O-, 211, R. 8 (3). d 525; 1182 ; 265. 37I, 4, 1); 718: 233 (3). f Dist. bet. repente, subito, extemplo, evestigio, ittico, statim, protinus, confestim, and continue). Y. II. 11. n. 3. 410 & III. 1; 8O5-G; 215, l._ h385 ; 831 ; 223, R. 2. VI. '444, 1;.90; 256, R. 9 (a). b 386 ; 826; 224. 55I, I.; 1148; 270, R. 3. 120 DE BELLO GALLICO. cognovit : missas c legationes ab nonnullis civitatibus ad Ger- manos, invitatosque c eos, x uti ab Rheno discederent, omnia- que, quae postulassent, ab se fore parata. Qua spe adducti German! latius jam vagabantur et in fines Eburonum et Con- 5 drusorum, qui sunt Trevirorum clientes, pervenerant. Prin- cipibus Galliae evocatis, Caesar ea, quae cognoverat, dis- simulanda c sibi d existimavit, eorumque animis permulsis et confirmatis, 2 equitatuque imperato, bellum cum Germanis gerere constituit. 10 VII. Re frumentaria comparata equitibusque delectis, iter in ea loca facere coepit, T quibus in locis esse Germanos audie- bat. A quibus quum paucorum dierum iter a abesset, legati ab his venerunt, quorum 2 haec fuit oratio : 3 Germanos neque priores populo Romano bellum inferre, b neque tamen re- 15cusare, b si lacessantur, quin armis contendant c ; quod Ger- manorum consuetudo haec sit a majoribus tradita, quicunque bellum inferant, 4 resistere neque 5 deprecari. Haec tamen dicere: venisse b invitos, ejectos domo ; si suam gratiam Romani velint, 6 posse b eis utiles esse amicos ; vel sibi agros 20 attribuant, d vel patiantur d eos tenere, quos armis r possede- rint e ; sese unis Suevis concedere, quibus ne dii quidem immortriles pares esse 7 possint e : reliquum quidem 8 in terris esse neminem, quern non superare 7 possint e . VIII. Ad haec, quae Msum est, Caesar 2 respondit ; sed 25 exitus fuit orationis : sibi 3 nullam cum his amicitiam esse posse, a si in Gallia reman erent ; neque 4 verum esse, a 5 qui suos fines tueri non potuerint, b alienos occupare ; neque ullos in Gallia vacare a agros, qui dari tantae praesertim multiludini sine injuria possint b ; sed 6 licere, a si velint, in Ubiorum finibus 30 considere, quorum sint b legati apud se, et de Suevorum in- VI. ^388, L; 847; 225, III. VII. a 378 ; 05#; 236. b 530, I. & 1; 1296, A.; 266, 2, 270, R. 2 (b)._ 0498 & 1; 123O] 262, E. 10. <' 530, II.; 12OO ; 266, 2, E. 1 (a). 53I; 1291-,2GG, 2. VIII. a 530, I. ; 1296, A ; 266, 2. b 53l, 482, 3 ; 129 1 ; 266, 2. LIBER QUARTUS. 121 juriis querantur, b et a se auxilium petant b : r hoc c se Ubiis d imperaturum. a IX. Legiiti haec se ad suos relaturos dixerunt et, re deli- berata, post diem tertium ad Caesarem reversuros : interea ne propius se a castra moveret, petierunt. Ne b id quidera 5 Caesar ab se impetrari posse dixit. Cognoverat enim mag- nam partem equitFitus ab iis aliquot diebus c ante praedandi d . frumentandique caussa ad Ambivaritos trans Mosam missam: hos exspectari equites atque 1 ejus rei caussa moram interponi arbitrabatur. 10 X. Mosa profluit ex monte Vosego, qui est in finibus Lin- gonum, et, parte quadam ex Rheno recepta, quae appella- tur ^ahalis, insulam efficit Batavorum, neque longius ab Oceano milibus passuum LXXX in Rhenum influit. Rhenus autem oritur ex Lepontiis, qui Alpes incolunt, et lonojo spatio 51 15 per fines Nantuatium, Helvetiorum, Sequanorum, Mediorna- tricorum, Tribocorum, Trevirorum 2 citatus fertur, et, ubi Oce- ano b appropinquat, 3 in plures defluit partes, multis ingenti- busque insulis effectis, quarum pars magna a feris barbarisque nationibus incolitur, ex quibus 4 sunt, qui piscibus d atque ovis d 20 avium vivere existimantur, multisque 5 capitibus e in Oceanuin influit. XI. Caesar quum ab hoste non amplius passuum xn mili- bus abesset, J ut erat constitutum, ad eum legati revertuntur ; qui, in itinere congressi, magnopere, ne longius progrederetur, 25 orabant. / Quum id non impetrassent, a petebant, uti ad eos equites, qui agmen antecessissent, a praemitteret eosque pugna b prohiberet, sibique uti 2 potestatem faceret in Ubios legatos c VIII. C 37I ; 712 ; 229. d 384, II. ; 831 ; 223, R. 2 (1) (b). IX. "437 & 1 ; 867; 238 ; 1 (a). b 602, III. 2 ; 13i)O, Obs. 3; 279, 3 (d)._ 0427 & 1 ; 054 ; 253, R. 1. d 559, 563 ; 133O ; 211, 275, I. X. a 378, 2; 0/> , 250, 1. '380, 2 ; 731 ; 232 (3). J 551 & III.; 1154, 273, X. 7. XIV 346, II. 2 ; 1186, 265, R. 2. 124 DE BELLO GALLICO. defendere, an fuga salutem petere praestaret. Quorum timor quurn fremitu et concursu significaretur, milites nostri pristmi diei perfidia incitati in castra irruperunt. Quo loco qui b celeriter arma capere potuerunt, 5 paullisper c nostris restite- 5 runt atque inter carros impedimentaque proelium coramisse- runt ; at reliqua multitude puerorum mulierumque (nara cum omnibus suisdomo excesserant Rhenumque transierant) passim fugere coepit ; ad quos consectandos Caesar equitatum misit. XV. Germani, post tergum ^lamore audito, quum suos 10 interfici viderent, armis abjectis signisque militaribus relictis, se ex castris ejecerunt ; et, quum ad confluentem Mosae et Rheni pervenissent, 2 reliqua fuga desperata, magno numero interfecto, reliqui se in flumen praecipitaverunt, atque ibi timore, lassitudine, vi fluminis oppressi perierunt. Nostri 3 ad 15 unum omnes incolumes, perpaucis vulneratis, 4 ex tanti belli timore, quum hostium* numerus capitum b ccccxxx milium 5 fuisset, se in castra receperunt. Caesar his, quos in castris retinuerat, discedendi potestatem fecit. Illi supplicia crucia- tusque Gallorum veriti, quorum agros vexaverant, remanere 20 se apud eum velle dixerunt. His Caesar c libertatem con- cessit. XVI. Germamco bello confecto, multis de caussis Caesar statuit sibi Rhenum esse transeundum ; quarum 8 J illa fuit jus- tissima, quod, quum videret Germanos tarn facile impelli, ut 25 in Galliam venirent, 2 suis quoque rebus b eos timere voluit, quum intelligere^it et posse et audere populi Romani exerci- tum Rhenum transire. 3 Accessit etiam, quod ilia paj-s equitatus Usipetum et Tenchtherorum, quam 4 supra com- memoravi praedandi frumentandique caussa Mosam transi>se 30 neque proelio c interfuisse, post fugam suorum se trans Rhenum in fines Sigambrorum receperat, seque cum iis conjunxerat. XIY. b 445, 6; 6S9 ; 206 (4). c Dist. bet. parumper and paullisper. V TI. 5. XV. 395;751;211. b 396, 2 & 2); 77^; 212, E. 2. -401; 7^O ; 211, R. 6, & 10. XVI. a 396, 2 & 3) (2) ; 771 ; 212, E. 2. b 385 & 3 ; 831, 836 ; 223, R 2. 386; LIBER QUARTTTS. 125 Ad quos d quum Caesar nuncios misisset, qui postularent, e eos, qui sibi Galliaeque bellum intulissent, sibi dederent/ responde- runt, populi Roman! imperiura Rhenum finire : si, se invito, Germanos in Galliam transire non aequum g existimaret, cur sui h quidquam esse imperil 1 ant potestatis trans Rhenum po- 5 stularet ? Ubii autem, qui uni ex j Transrhenanis ad Caesarem legates miserant, amicitiam fecerant, obsides dederant, magno- pere orabant, ut sibi auxilium ferret, quod graviter ab Suevis premerentur, k vel, si id facere s occupationibus rei publicae prohiberetur, exercitum modo Rhenum transportaret : id sibi 1 10 [ r 'ad] auxilium spemque reliqui temporis satis futurum. Tan- tum esse nomen atque opinionem ejus exercitus, Ariovisto pulso et hoc novissimo proelio facto, etiam 8 ad ultimas Germa- norum nationes, uti opinione et amicitia populi Roman! tuti esse possint. Navium magnam copiam ad transportandum 15 exercitum pollicebantur. XVII. Caesar his de caussis, quas commemoravi, Rhenum transire. decreverat, sed navibus transire neque satis tutum esse arbitrabatur, neque *suae neque populi Roman! dignitatis a esse statuebat. Itaque, etsi summa difficultas faciendi pontis 20 2 proponebatur propter latitudinem, rapiditatem altitudinemque fluminis, tamen id sibi b contendendum aut aliter non traducen- dum exercitum existimabat. 3 Rationem pontis hanc instituit. 4 Tigna bina sesquipedalia, paullum ab imo praeacuta, Mimen- sa ad altitudinem fluminis, intervallo pedum duorum inter se 25 jungebat. Haec quum machinationibtis c immissa in flumen defixerat 7 fistucisque adegerat 8 non sublicae modo d directa ad perpendiculum, sed prona ac fastigata, 9 ut secundum naturam fluminis procumberent, his 6 item contraria duo ad eundem mo- ' XVI. d 453; 7O1, 206 -(17). *500; 1212; 264, 5. f 493, 2 , 12OO] 262, R. 4. *438, 3; f>6'0; 205, K 8 (a). h 40l; 78O; 211, R 8. '396, 2&3)(3); 76O ; 212, R. 3. J 398, 4; 775; 212, R 2, X. 4. ^520, II. ; 1255, 266, 3. ^90, 2; 851] 227, & R. 4. XVII. "401, 402, I.; 78O; 211, R. 8 (3)! b 388, 1.; 847 ; 225,111. - C 378, 2 ; 958 ; 236. HI4 & 3 ; 873; 247, 2. "391 ; 86O-3 ; 222, R. 1. 126 I>E BELLO GALLICO. dum juncta intervallo c pedum quadragenum f 10 ab inferiore parte n contra vim atque impetum fiuminis conversa statuebat. 12 IIaec utraque, insiiper 13 bipedalibus trabibus g immissis, u quantum h eorum tignorum junctura distabat, 15 binis utrimque 5 fibuliri 1 ab extrema parte distinebantur ; 16 quibus disclusis atque in contrariam partem revinctis, tanta erat operis firmitudo atque ir ea rerurn natura, ut, qucP major vis aquae se incitavisset, hoc 5 artius illigata tenerentur. 18 Haec directa materia injecta contexebantur, et longuriis cratibusque consternebantur ; 19 ac 10 nihilo^ secius ^sublicae et ad inferiorem partem fluminis obli- que agebantur, 21 quae, pro ariete subjectae et cum omni opere conjunctae, vim fluminis exciperent, k et 22 aliae item supra pontem mediocri spatio, c ut, si arborum trunci sive naves 23 dejiciendi operis 1 essent a barbaris missae, liis defensoribus 13 earum rerum vis minueretur, neu ponti nocerent. XYIII. Diebus a decem, 1 quibus b materia coepta erat comportari, omni opere efFecto 7 exercitus traducitur. Caesar, ad utramque partem pontis firmo praesidio relicto, in fines Sigambrorum contendit. Interim a compluribus civitatibus 20 ad eum legati veniunt, quibus pacem atque amicitiam peten- tibus liberaliter respondit, obsidesque ad se adduci 2 jubet. At Sigambri ex co tempore, quo b pons s institui coeptus est, fuga comparata, hortantibus iis, quos ex Tenchtheris atque Usipe- tibus apud se habebant, finibus suis excesserantsuaqueomnia 25 exportaverant seque 4 in solitudinem a ac silvas abdiderant. XIX. Caesar paucos dies in eorum finibus moratus, om- nibus vicis aedificiisque 3 incensis frumentisque succisis, se in fines Ubiorum recepit, atque liis auxilium suum pollicitus, si ab Suevis premerentur, haec ab iis cognovit: Suevos, postea- XVII. f 179 ; 2O7 ; 119, III. *43I & 1 ; 965 ; 257. h 37*8 ; f>/>378, 1 ; 95O; 253. H27, 4; 956; 253, N. 4. *Dist. bet. interea and interim. V. I. 16, n. 1. d Why ace. ? V. n. 4. XIX Dist. bet. aedificium, domus, and aedes. V. I. 5, n. 4. KHENANI PONTIS ICHNOGRAPHIA. Prima Pontis Sectio. Sectio pecunda. a. Bina tigna sesqnipedalia prona ac fastigata seciindum fluminis naturam. b. Alia bina ex adverse defixa. c. Trabes bipedales. d. Binae fibulae. e. Materia directa. /. Sublicae obliquae. g. Defensores. A. Longurii. i. Crates. LIBER QUARTUS. 127 quam per exploratores pontem fieri comperissent, more suo concilio liabito, nuncios in omnes partes dimisisse, uti de oppi- dis demigrarent, liberos, uxores suaque omnia in silvis depo- nerent atque omnes, qui arma ferre possent, unum in locum convenirent : hunc esse delectum 1 medium fere regionum 5 earum, quas Suevi obtinerent: hie Romanorum adventum 2 exspectare atque 3 ibi decertare c constituisse. Quod d ubi Caesar comperit, omnibus rebus his confectis, quarum 4 rcrum caussa traducere exercitum constituerat, 5 ut Germanis metuiu injiceret, ut Sigambros G ulcisceretur, ut Ubios 7 obsidione libe- 10 raret, diebus ommno decem et octo trans Rhenum consumptis, 8 satis et ad laudem et ad utilitatem profectum arbitratus. se in Galliam recepit pontemque rescidit. XX. Exigua parte a aestatis reliqua, Caesar, etsi in his locis, quod omnis Gallia ad septentriones vergit, ^naturae sunt 15 hiemes, tamen in Britanniam proficisci contendit, quod omni- bus fere Gallicis bellis b hostibus nostris 2 inde subministrata auxilia intelligebat ; et, si tempus anni ad bellum gerendum deficeret, tamen magno sibi c usui c fore arbitrabatur, si modo insulam d adisset et genus hominum perspexisset, loca, portus, 20 aditus 6 cognovisset e ; quae omnia fere Gallis erant incognita. Neque enim 3 temere praeter mercatores 4 illo adit quisquam, neque 5 his ipsis quidquam praeter oram maritimam atque eas regiones, quae sunt contra Gallias, notum est. Itaque, e^o- catis ad se undique mercatoribus, neque quanta esset f insulae25 magnitude, neque quae aut quantae nationes incolerent/ ne- que 6 quem usum belli haberent f aut quibus institutis uteren- tur, f neque qui essent f ad majorum navium multitudinem idonei portus, reperire poterat. XXL Ad haec cognoscenda, priusquam periciilum face- 30 XIX. b 4!4 & 3 ; 873 ; 247, 2, or 249, II. '530, I. ; 1296, A: 266, 2. H53; 7O1, 206(17). XX, "430, 972-251, R. 7 (a). b 426, 1; 949: 253, N. 1. C 390; A 848;Mn. A 386, 3 ; 718; 233 (3). 704, I. 1; 1378, 1st.; 278, R. 6 (b). ' 525 ; 1 182 ; 265. I 128 DE BELLO GALLICO. ret,* idoneum esse arbitrates Caium Yolusenum, cum navi lon- ga ^raemittit. Huic mandat, b uti, exploratis omnibus rebus, ad se quam primum revertatur. Ipse cum omnibus copiis in Morinos proficiscitur, quod inde erat brevissimus in Britan- 5niam trajectus. 2 Huc naves undique ex finitimis regionibus et, quam superiore aestate ad Veneticum bellum 3 effecerat, classem jubet convenire. Interim, consilio ejus cognito et per mercatores perlato ad Britannos, a compluribus insulae civita- tibus ad eum legati veniunt, qui polliceantur c obsides 4 dare lOatque imperio populi Romani 5 obtemperare. d ^Quibusauditis, liberaliter 6 pollicitu3 hortatusque, ut in ea sententia perma- nerent, eos domum 6 remittit ; et cum his una Commium, quern ipse, Atreb'atibus superatis, regem f 7 ibi constituerat, cujus et virtutem et consilium probabat, et quern sibi lidelem esse arbi- 15 trabatur, cujusque auctoritas in 8 his regionibus magni s ha- bebatur, mittit. Huic imperat, b quas possit, h adeat 1 civitates ^horteturque, 1 10 ut populi Romani fidem sequantur, n seque celeriter eo venturum nunciet. 1 Volusenus, perspectis regi- onibus omnibus, 12 quantum ei facultas dari potuit, qui navi 20 egredi ac se barbaris committere non auderet, j quinto die ad Caesarem revertitur, quaeque ibi perspexisset, renunciat. '/ XXII. Dum in his locis Caesar navium parandarum caussa moratur, ex magna parte Morinorum ad eum legati fenerunt, qui se x de superioris temporis consilio excusarent, a 25 quod homines barbari et nostrae con.suetudinis b iraperiti bel- lum populo Romano fecissent, c seque ea, quae imperasset, d facturos pollicerentur. a Hoc sibi Caesar satis opportune accidisse arbitratus, quod neque post tergum hostem relinquere volebat, neque belli gerendi propter anni tempus facultatem XXL *523, II. & 2 ; 1241, 1243 ; 263, 3. b Dist. bet.jubeo, impero, praecipw, and mando. V. I. 7, n. 6. C 500 ; 1212; 264, 5. d Dist. bet pareo, obedio, dicto audiens sum, obsequor, obsecundo, and obtempero. V. n. 5._e 37 9 5 3) ]) ; 043 237, R 4.- f 373 & 1 ; 715, 230. &402, III, 403, 2- 799-8O1 ( 214 h 53l : 1291 ; 266, 2. J 530, II. 3, 2); 12OO, 266, 2, R. 1 (b). J5I9; 1251; 264, 8. XXII. a 500; 1212;2Q4, 5. *>399, 2, 2); 765-7; 213. '520, II.: 1255, 266, 3. d 53l| 1291, 266, 1. LIBER QUARTUS. 129 habebat, neque 2 has tantularum rerum occupationes Britan- niae e anteponendas judicabat, magnum iis f numerum g obsidum imperat. Quibus adductis, eos in fidem recepit. Tsfavibus circiter LXXX onerariis 3 coactis contractisque, quot satis esse ad duas transportandas legiones existimabat, quod praeterea 5 navium h longarum habebat, quaestori, legatis 4 praefectisque distribuit. Hue accedebant xvui onerariae naves, quae ex eo loco 5 ab milibus passuum octo vento tenebantur, quo minus in eundem portum venire possent 1 : has equitibus distribuit. Reliquum exercitum Quinto Titurio Sablno et Lucio Aurun- 10 culeio Cottae, legatis, in Menapios atque in eos pagos Mori- norum, ab quibus ad eum legati non venerant, deducendum^ dedit : Publium Sulpicium Rufum, legfitum, cum eo praesidio, quod satis esse arbitrabatur, portum tenere jussit, XXIII. His constitutis rebus, nactus a idoneam ad navi- 15 gandum tempestatem, tertia fere 1 vigilia 2 solvit, equitesque in ulteriorem portum progredi et naves conscendere et se sequi jussit. A quibus quum paullo b tardius c esset administratum, ipse hora circiter diei quarta cum primis navibus Britanniam attigit, atque ibi in omnibus collibus 3 expositas hostium copias 20 armatas conspexit. Cujus loci haec erat natura : 4 adeo mon- tibus d angustis mare continebatur, uti ex locis superioribus in litus telum adigi posset. Hunc ad egrediendum nequaquam idoneum locum arbitratus, dum reliquae naves eo convenient, ad horam nonam in ancoris exspectavit. Interim legatis tri- 25 bunisque militum convocatis, et quae ex Voluseno cognosset, et quae fieri vellet, ostendit, 5 monuitque, ut rei militaris ratio, maxime ut maritimae res postularent, ut [quae] celerem atque XXII e 386 ; 826 ; 224. '384 & II. ; 831 ; 223, R 2 (1) (b) - s37\, 712 229.- h 396, 2. 3) & (3) ; 76*5; 212, R. 3. '499; 123(> ; 262, ) 578, V.; J5^5;274, R. 7 (a). XXIII. a Dist. bet. invenio, reperio, deprehendo, nanciscor, adipiscor, con- sequor, and assequor. Y. I. 18, n. 19. b 4!8 ; 929', 256, R. 16. C 444, 1 ; 9O2 ; 256, R. 9 (a). > 414 & 2 ; 8f 3 ; 247, 1. e 52l, I., 522, II. ; 1238, 263,4(1). 130 DE BELLO GALLIC O. instabilem motum haberent/ ad nutum et ad tempus omnes res ab iis administrarentur. s His dimissis, et ventum et aestum uno terapore nactus secundum, dato signo et sublatis ancoris, circlter milia passuum septem ab eo loco progressus, 5 aperto ac piano litore naves constituit. XXIV. At barbari, consilio Romanorum cognito, prae- misso equitatu et ^ssedariis, 2 quo plerumque genere in proe- liis uti consuerunt, reliquis copiis a subsecuti nostros, navibus egredi prohibebant. Erat ob has caussas sunima difficultas, 10 quod naves propter magnitudinem 3 nisi in alto constitui non poterant ; 4 militibus b autem, ignotis locis, c impeditis manibus," magno et gravi 5 armorum onere oppressis, siraul et de navibus desiliendum et in fluctibus consistendum et cum hostibus erat pugnandura ; quum illi, aut ex arido, aut paullum in aquam 15 progressi, omnibus membris expeditis, notissimis locis, c au- dacter tela conjicerent et equos 6 insuefactos incitarent. Qui- bus rebus nostri perterriti atque bujus omnino generis d pugnae impend, non eadem alacritate 6 ac studio, quo in pedestribus uti proeliis consuerant, nitebantur. 20 XXV. Quod ubi Caesar animadvertit, naves longas, qua- rum et species erat barbaris inusitatior et motus ad usum expeditior, paullum removeri ab onerariis navibus et remis in- citari et ad latus apertum hostium constitui, atque inde fundis, sagittis, tormentis hostes propelli ac submoveri jussit ; quae 25 res magno usui a nostris fuit. Nam et navium figura et remo- rum motu et inusitato genere tormentorum permoti barbari constiterunt, ac 1 paullum b modo pedem retulerunt. Atque nostris militibus cunctantibus, maxime propter altitudmem maris, 2 qui c decimae legionis aqnilam ferebat, contestatus SOdeos, ut 3 ea res legioni feliciter eveniret, Desilite, inquit, d commilitones, nisi vultis 4 aquilam hostibus prodere : ego XXIII f 519 & 3 ; 1253 ; 264, 8 (2). *493, 2 ; 12OO ; 262, R. 4. XXIV. 4I4, 7; 8? 3 ; 249, III. R. b 388, I.; 847', 225, III. - C 43!;.96,5; 257. d 399, 2, 2); 70,5-7 J 213. C 4I4 & 3 ; 873; 247,2. XXV. fl 390 ; 84-8 : 227. b 378 ; 958 ; 236 . C 445, 6 : 68!) ; 206 (4). _.i 528. 2 ; 12<>5 (1); 279, 6. LIBER QUARTUS. 131 5 certe c meum rei publicae atque imperatori officium 'praesti- tero. f Hoc quum vece magna dixisset, se ex navi projecit atque in hostes aquilam ferre coepit. Turn nostri cohortati inter se, ne tantum dedecus admitteretur, universi" ex navi h desiluerunt. Hos item ex proximis 7 primis navibus 8 quum 5 conspexissent, subsecuti, hostibus appropinquarunt. XXVI. Pugnatum est ab utrisque a acriter. Nostri ta- men, quod neque 1 ordines servare neque firrniter insistere noque signa subsequi poterant, atque 2 alius alia ex navi, qui- buscunque signis occurrerat, se aggregabat, magnopere per- 1C turbabantur ; hostes vero, notis omnibus vadis, ubi ex litore aliquos 3 singulares ex navi egredientes conspexerant, incitatis equis, impeditos adoriebantur : plures paucos circumsistebant : alii 4 ab latere aperto 5 in universes tela conjiciebant. Quod quum animadvertisset Caesar, scaphas longarum navium, item 15 speculatoria navigia militibus compleri jussit et, quos labo- rantes conspexerat, his subsidia submittebat. Nostri, 6 .simul in arido constiterunt, suis omnibus consecutis, in hostes impetum fecerunt atque eos in fugam dederunt ; neque longius prosequi potuerunt, quod 7 equites cursum tenere atque insulam 8 capere 20 non potuerunt. Hoc unum ad pristinam fortunam Caesari b defuit. XXVII. Hostes proelio superati, simul atque se ex fuga receperunt, statim ad Caesarem legatos de pace misertmt, obsidea daturos quaeque imperasset facturos sese polliciti25 sunt. a Una cum his legatis Commius Atrebas venit, quern \(> ; 192, 3T. 1. f 473, 1^ 1O99 ; 259, R. 1 (5). bet. omnis, cunctus, universits, and iotus. Y. I. 1, n. 2. h 87, III. 1 ; 111 ; 82, Exc. 3 (;.). XXVI. MI4, 5; ST8\ 207, E. 32 (c). b 386, 2; 82 O ; 224, R. 1. XXVII. 704, I.I; 13^8, 1st; 278, R. 6. ''414 & 3; 873 \ 247, 2. 132 DE BELLO GALLICO. conjecerant : turn, proelio facto, 5 remiserunt, et in petenda pace ejus rei culpam in multitudinem 6 contulerunt, et, propter imprudentiam ut ignosceretur, c petiverunt. Caesar questus, quod, quum, ultro in 7 continentem legatis missis, pacem ab 5 se petissent, bellum sine caussa intulissent, d 8 ignoscere impru- dentiae 6 dixit, obsidesque imperavit ; quorum illi partera statim dederurit, partem ex longinquioribus locis arcessi- tam paucis diebus sese daturos dixerunt. Interea suos 9 remi- grare in agros jusserunt ; principesque undique convenire et 10 se civitatesque suas Caesari commendare coeperunt. XXVIII. His rebus pace confirmata, post diem a quartum, quam est in Britanniam ventum, naves xvm, de quibus 1 su- pra demonstratum est, quae equites 2 sustulerant, ex 3 superi- ore portu leni vento solverunt. Quae quum appropinquarent 15 Britanniae et ex castris viderentur, tanta tempestas subito coorta est, ut nulla earum cursum tenere posset, sed aliae eodem, unde erant profectae, referrentur, aliae ad inferiorem partem insulae, quae est propius solis occasum, b magno 4 sui cum periculo dejicerentur ; 5 quae tamen, ancoris c jactis, quum 20fluctibus 6 complerentur, necessario adversa nocte in altum provectae d continentem petierunt. XXIX. Eadem nocte accidit, ut esset luna plena, qui dies maritimos aestus maximos in Oceano efficere consuevit ; nostrisque id erat incognitum. Ita uno tempore et longas 25 naves, quibus Caesar exercltum transportandam* curaverat quasque in aridum subduxerat, aestus complebat, et onerarias, quae ad ancoras erant deligatae, tempestas afflictabat ; neque ulla nostris facultas aut 2 administrandi aut auxiliandi dabatur. Compluribus navibus fractis, reliquae quum essent. fuhibus, 30 ancoris reliquisque armamentis amissis, ad navigandum inuti- les, magna, id quodnecesse erat accidere, totius exercitus XXVII. C 30I, 3; 453', 184, 2 (a). d 520, II. ; 1255] 273, 5,E. 6 (3). e 385; 831; 223. R. 2. XXVIII. *427, 1&3; 954-5; 253, N. 3. >437 & 1 ; 867 ; 238 1 ( a ). 43I ; 965 ; 257. d 579 ; 1350 ; 274, 3 (b).- XXIX. - 551, II. 1 ; 1315-6 ; 275, R. 7 (a). LIBER QUARTUS. 133 perturbatio facta est. Neque enim naves erant aliae, quibus reportari possent, b et omnia deerant, quae ad reficiendas naves c erant usui, d et, 3 quod omnibus constabat hiemare in Gallia oportere, fruinentum his in locis in hiemem provisum non erat. 5 XXX. Quibus rebus cognitis, principes Britanniae, qui post proelium [facturn] ad Caesarem convenerant, Mnter se collocuti, quum equites et naves et frumentum Romanis deesse intelligererit et paucitatem militum ex castrorum exiguitate cognoscerent, quae hoc a erant 2 etiam angustiora, quod sine im- 10 pedimentis Caesar legiones transportaverat, optimum factu b . esse duxerunt,rebellione facta, frumento c commeatuque nostros prohibere et rem in hiemem producere, quod, iis superatis aut reditu d interclusis, neminem postea belli inferendi caussa in Britanniam transiturum confidebant. Itaque rursus con jura- 15 tione facta, paullatim ex castris discedere ac suos clam 3 ex agris deducere coeperunt. XXXI. At Caesar, etsi nondum eorum consilia cognoverat, tamen et J ex eventu navium suarum, et ex eo, quod obsides dare intermiserant, fore id, quod accidit, suspicabatur. Itaque 20 ad omnes casus 2 subsidia comparabat. Nam et frumentum ex agris quotidie in castra conferebat, et, quae gravissime afflictae erant naves, a earum materia atque aere ad reliquas reficiendas utebatur, et, quae b ad eas res erant usui ex con- tinenti cornportavi jubebat. Itaque, quum summo studio d a 25 militibus administraretur, 6 duodecim navibus amissis, reli- quis f ut navigari 6 commode posset, s eflfecit. XXXII. Dum ea geruntur, legione x ex consuetudine una XXIX. b 50l, I. ; 1218 ; 264, 7. C 565 & 1 ; 1337 \ 275, III. R. 3. ^390, 2; S53; 227, R. 2. XXX. 4I4 & 2; 873; 247, 1. b 570 & 1; 2365; 276, III. Dist. bet, frumeutum and commeatus. Y. I. 39, u. 1. d 425 & 2 ; 916, 251. XXXI. "594, II. ; 1386, Exc. 2d ; 206 (3) & (a). H45, 6 ; 689 ; 20G (4). C 390, 2; 853; 227, R. 2. '414 & 3; 873; 247, 2. e 30S, 3 ; 451 ; 284, 2 (a). f 4!4 & 4; 873; 247, 3. ?549; 64O ; 209, R. 3 (6). 134 DE BELLO GALIJCO. frumentatum a missa, quae appellabatur septima, neque ulla ad id tempus belli suspicione 2 interposita, quum pars 3 hominum in agris remaneret, pars etiam in castra ventitaret, b ii, qui pro portis castrorum 4 in statione erant, Caesari nunciaverunt, pul- 5 verem majorem, 5 quam consuetude ferret, in ea parte videri, quam in partem legio iter fecisset. Caesar id, 6 quod erat, suspicatus, 7 aliquid novi a barbaris initum c consilii, d 8 cohortes, quae in stationibus erant, secum in earn partem proficisci, 9 ex reliquis duas in stationem cohortes succedere, reliquas armari 6 10 et confestim sese subsequi jussit. Quum paullo longius a castris processisset, suos ab hostibus prenii atque aegre susti- nere et, conferta legione, ex omnibus partibus tela conjici animadvertit. Nam quod, omni ex reliquis partibus demesne frumento, pars una erat reliqua, suspicati hostes, hue nostros 15 esse ventures, noctu in silvis delituerant ; turn disperses, depositis armis, in metendo occupatos subito adorti, paucis interfeetis, reliquos, 10 incertis ordinibus, f perturbaverant : si- mul equitatu atque essedis circumdederant. XXXIII. Genus hoc est ex essedis pugnae : primo per 20 omnes partes perequitant et tela conjiciunt, atqus Mpso terrore equorum et strepitu rotarum ordines plerumque perturbant, et, quum se inter equitum turmas insinuavenmt, ex essedis desiliunt et pedibus a proeliantur. Aurigae interim paullfitim ex proelio excedunt, atque ita currus collocant, ut, si 2 illi a 25 multitudine hostium premantur, expeditum ad suos receptum habeant. Ita 3 mobilitatem equitum, stabilitatem peditum in proeliis praestant, ac tantum usu quotidiano et exercitatione efficiunt, uti in declivi ac praecipiti loco 4 incitatos equos susti- nere, et brevi moderari ac flectere, et per temonem jA-cur- 30rere, et in jugo insistere, et inde se in currus citissime recipere consuerint. XXXII. 569 ; 13KO, 276, IL b 332, T. & 2; 584 ; 187, II. 1 (a & c). C 55I, I.; 1152 ; 270, R. 3. d 396, 2 & 3) (3) ; ?C>O ; 212, R. 3. 465, 1 ; 12O3 ; 248, R. 1 (2). f 430 ; 972, 257, R. 7. XXXIII. MI4 & 3 ; 873 ; 247, 2. LIBER QUARTUS. 135 XXXIV. ! Quibus rebus a perturbatis nostris b novitate pugnae, terapore opportunissiino Caesar auxilium tulit ; nam- que ejus adventu c hostes constiterunt, nostri d se ex timore receperunt. Quo facto, ad lacessendum et ad committendum proelium alienum esse tempus arbitratus suo se loco continuit, 5 et, brevi tempore intermisso, in castra legiones reduxit. Dum haec geruntur, nostris omnibus occupatis, qui erant in agris 2 reliqui, Miscesserunt. Secutae sunt continuos complures dies f tempestates, quae et nostros in castris continerent g et hostem a pugna prohiberent. g Interim barbari nuncios in 10 omnes partes dimiserunt paucitatemque nostrorum militum suis praedicaverunt, et, quanta praedae faciendae atque in perpetuum 4 sui liberandi facultas daretur, si Romanos castris expulissent, demonstraverunt. 5 His rebus celeriter magna niultitudine peditatus equitatusque coacta, ad castra venerunt. 15 XXXV. Caesar, etsi idem, quod superioribus diebus acci- derat, fore videbat, l ut, si essent hostes pulsi, 2 celeritate peri- culum effugerent ; tamen nactus equites circiter triginta, quos Commius Atrebas, 3 de quo ante dictum est, secum transpo'rta- verat, legiones in acie pro castris constituit. Commisso20 proelio, diutius nostrorum militum impetum hostes ferre non potuerunt, ac terga verterunt. Quos tanto spatio a secuti, quantum cursu et viribus efficere potuerunt, complures ex iis occiderunt ; deinde omnibus longe lateque aedificiis incensis, se in castra receperunt. 25 XXXVI. Eodem die legati ab hostibus missi ad Caesa- rem de pace venerunt. His a Caesar numerum obsiduin, quern 'antea- imperaverat, duplicavit eosque in continentem addQci jussit, quod, propinqua die b 2 aequinoctii, infirmis navibus, b XXXIY. MI4 & 2 ; 873] 247, 1. b 430; .96*5; 257. '414 & 2, or 426; 873, or 949 ; 247, 1, or 253, N. 1. d 704, I. 1 ; 1378, 1st; 278, R. 6. e 422 & 1 ; 937 ; 254, R. 2 (b). f 378 ; 950 , 236. *50I, I.; 1218, 264, 1 (a)& (b). XXXV. 378, 2 ; 958 ; 236. XXXVI. ^ 384 ; 855 ; 223. b 430 ; 972; 257, R. 7. 136 DE BELLO GALL1CO. hiemi navigationem subjiciendam non existimabat. Ipse ido- neam tempestatem nactus paullo post mediam c noctem naves golvit, quae omnes incolumes ad continentem pervenerunt; sed ex iis onerariae duae 3 eosdem, quos reliquae, portus ca- 5 pere non potuerunt, et paullo 4 infra delatae sunt. XXXVII. J Quibus ex navibus quum essent expositi milites circiter trecenti, atque in castra contenderent, Morini, quos Caesar in Britanniani proficiscens 2 pacatos reliquerat, spe praedae adducti primo non ita magno suorum numero circum- lOsteterunt, ac, si sese interfici nollent, arma ponere jusserunt. Quum illi, orbe facto, sese defenderent, celeriter ad clamorem hominum circiter milia sex convenerunt. Qua re nunciata, Caesar omnem ex castris equitatum suis a auxilio misit. Inte- rim nostri milites impetum hostium sustinuerunt atque amplius 15 horis b quattuor fortissime pugnaverunt, et paucis vulneribus acceptis, complures ex his occiderunt. 8 Postea vero quam equitatus noster in conspectum venit, hostes, abjectis armis, terga verterunt, magnusque eorum numerus est occisus. XXXVIII. Caesar postero die Titum Labienum legutum 20 cum his legionibus, quas ex Britannia reduxerat, in Morinos, qui rebellionem fecerant, misit. Qui quum propter siccitates paludum, l quo se reciperent, non haberent, quo perfugio 2 supe- riore anno fuerant usi, omnes fere in potestatem Labieni per- venerunt. At Q. Titurius et L. Cotta legati, qui in Menapio- 25 rum fines legiones duxerant, omnibus eorum agris vastatis, frumentis succisis, aedificiis incensis, quod Menapii se omnes in densissimas silvas abdiderant, se ad Caesarem receperunt. Caesar in Belgis omnium legionum hiberna constituit. 3 Eo duae omnlno civitates ex Britannia obsides miserunt : reli- 30 quae neglexerunt. His rebus gestis, ex literis Caesaris die- rum viginti supplicatio a senatu decreta est. XXXYI. C 44I, 6; (>62 ; 205, R, 17. XXXVII. *390; 84=8 ; 227. b 4!7; 895; 256, 2. C. SALLUSTH CRISPI CATIL'INA ARGUMENT. THE INTRODUCTION, 1-4. The character of Catiline, 5. Virtues of the ancient Romans, 6-9. Degeneracy of their posterity, 10- 13. Cati- line's associates and supporters, and the arts by which he collected them, 14. His crimes and wretchedness, 15. His tuition of his accomplices, and resolution to subvert the government, 16. His convocation of the conspir- ators, and their names, 17. His concern in a former conspiracy, 18, 19. Speech to the conspirators, 20. His promises to them, 21. His supposed ceremony to unite them, 22. His designs discovered by Fulvia, 23. His alarm on the election of Cicero to the consulship, and his design in engag- ing women in his cause, 24. His accomplice Scmpronia characterized, 25. His ambition for the consulship, his plot to assassinate Cicero, and his disappointment of both, 26. His mission of Manlius into Etruria, and his second convention of the conspirators, 27. His second attempt to kill Cicero : his directions to Manlius well observed, 28. His machinations induce the senate to confer extraordinary power on the consuls, 29. His proceedings are opposed by various precautions, 30. His effrontery in the senate, 31. He sets out for Etruria, 32. His accomplice Manlius sends a deputation to Marcius, 33. His representations to various respectable characters, 34. His letter to Catulus, 35. His arrival at Manlius's camp : he is declared an enemy by the senate : his adherents continue faithful and resolute, 36. The discontent and disaffection of the populace in Rome, 37. The old contentions between the patricians and plebeians, 38. The effect which a victory of Catiline would have produced, 39. The Allobroges are solicited to engage in the conspiracy, 40. They discover it to Cicero, 41. The incaution of Catiline's accomplices in Gaul and Italy, 42. The plan of his adherents at Rome, 43. The Allobroges succeed in obtaining proofs of the conspirators' guilt, 44. The Allobroges and Volturcius are arrested by the contrivance of Cicero, 45. The principal conspirators at Rome are brought before the senate, 46. The evidence against them, and their con- signment to custody, 47. The alteration in the minds of the populace, and 138 C. SALLUSTII CRISPI the suspicions entertained against Crassus, 48. The attempts of Catulua and Piso to criminate Caesar, 49. The plans of Lentulus and Cethegu* for their rescue, and the deliberations of the senate, 50. The speech of Caesar on the mode of punishing the conspirators, 51. The speech of Cato on the same subject, 52. The condemnation of the prisoners : the causes of Roman greatness, 53. Parallel between Caesar and Cato, 54. The execution of the criminals, 55. Catiline's warlike preparations in Etruria, 56. He is compelled by Metellus and Antonius to hazard an action, 57. His exhortation to his men, 58. His arrangements, and those of his opponents, for a battle, 59. His bravery, defeat, and death, 60, 61. I. Omnis a ] homines, b qui sese c student praestare d ceteris animalibus, 6 2 summa ope f niti decet, ne vitam s 3 silentio h transe- ant 1 veluti pecora, quae natura 4 prona atque ventri obedientia finxit. Sed nostra omnis vis in animo et corpore sita est : 5 5 animi imperio, corporis servitio magis utimur : alterutn 5 nobis k cum diis, alterum 1 cum beluis commune est. Quo mild rectius n videtur, 6 ingenii quam virium opibus p gloriam quaerere, et, quoniam vita ipsa qua q fruimur brevis est, 7 me- moriam nostri r 8 quam maxume longam efficere. Nam diviti- 10 arum et formae gloria 9 fluxa atque fragilis est, virtus 10 clara aeternaque habetur. Sed diu magnum inter mortalis a certa- men fuit, n vine corporis an 12 virtute animi res militaris magis procederet. 3 Xam et priusquam incipias,* consulto, u et ubi consulueris, mature facto u opus est. Ita 13 utrumque, per se isindigens, alterum v alterius auxilio w eget. II. 1 Igitur a initio b reges, (nam in terris nomen imperil id I. 8 I54, 88, TIL; 114, 193; 114, 2. b Dist.bet, homo, vir, and mas. V. n. 1. C 545, 184, 4 ; 1136 ; 239. d 264, 2; 373, 2 ; 1G5, sto. '386 ; 826; 224. 1 414 & 3; 873 ; 247, 2. &37I, 4, I); 7 IS', 233(3). h 4!4 & 3; 873; 247, 2, end of last paragraph. - 1 491 ; 12O5; 262, & K 5. M59; 66*5; 212, R. 2, N. 1 (b). k 39I ; 863 ; 222, 3.' 149; 191; 107. m 4!4&2; 873; 247, 1 (2). "438, 3; 6<>O; 205, R. 8 ( a )._o54 9) 1; V4(). 209, R. 3 (5). P4I4 & 4; 873; 247, 3. 1419, L; 88O; 245. I. rage, II.; 746; 2 11, R. 3 (a). '525, 526, II. 1; 1182, 1186 ; 265, & R, 2. ^23, II. & 1 ; 1241-2 ; 263, 3. "419, V. 3, 1) ; 926, 1359 ; 243, R. 1 (a). V 363 ; 622 ; 204, R. 10. W 4I9, III.; .907; 250, 2 (2). II. "602, III.; 1391, Exc. 2; 279, 3 (b). b 426, 1; 949 ; 253, N.I. CATILINA. 139 priinum fuit,) 2 diversi, 3 pars ingenium, alii c corpus exerce- bant : etiamtum vita homiiium sine cupiditate 4 agitabatur ; 5 sua cuique d satis placebant. 6 Postea vero quam in Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athenienses coepere urbes atque nationes subigere, 7 lubidinem s doininandi f caussain s 5 belli liabere, maxumam gloriam in maxtimo iinperio putarc, turn demum 8 periculo h atque negotiis compertum est in bello plurimum ingenium posse. Quodsi 1 regum atque imperato- rum 9 animi virtus in pace ita ut in bello valeret, aequabilius atque constantius sese res humanae haberent, 10 neque aliud j 10 alio ferri, neque mutari ac misceri omnia cerneres. k Nam imperium facile iis "artibus retinetur, quibus initio part urn est. Verum 1 ubi pro labore desidia, pro ^continentia et aequitate lubido atque superbia invasere, fortuna simul cum moribus immutatur. Ita imperium semper ad optuinum quern- 15 que n a minus bono 13 transfertur. 14 Quae homines arant, navi- gant, aedificant, 15 virtuti omnia parent. Sed multi mortales, dediti ventri atque somno, indocti incultique vitam 16 sicuti peregrinantes transiere ; quibus profecto p contra naturam corpus voluptati, a aiiiina oneri q fuit. Eorum ego vitam mor-20 temque 17 juxta aestimo, quoniam de utraque siletur. 18 Veruin enim vero 19 is demum rnihi vivere atque frui anima videtur, qui ^aliquo negotio r intentus praeclari facinoris aut artis bonae famam quaerit. Sed in magna copia 21 rerum 22 aliud alii j na- tura iter ostendit. 25 III. Pulchrum est bene facere reipublicae a ; etiam bene dicere J haud absurdum est : vel pace b vel bello clarum c fieri IT. C 363; 629; 204, R. 10. d 385 ; 831, 223. R. 2. e 297; 2094 ; 259, R. 1 (2) (d). f 563 ; 1327 , 275, 1., and III. R. 1. *373 ; 7/,7 ; 230. h 4!4 & 2; 873] 247, 1. '453, 6; ?O2; 206(14). J 459, 1 ; G64 ; 207, R. 32 (a). k 510 & 1 ; 1267] 209, R. 7 (a). J 587, III. 2; 1369-71 ; 198, 9, R. (a). m Dist. bet. moderatio, con- tinentia, and abstinentia. V. n. 12. n 602. I. 2 ; 1OS2] 207. R. 35 (b). 235, 295, 2; 414, 162, 7 (b). P335, 4&2); 94; 191, III. i 390 ; 848; 227. r 4!4 & 4 ; 873] 247, 3. III. *385 ; 824 ; 225, I. & N. H26, 1 ; 949 ; 253, N. 1. C 545, 2, 2) ; 546 ; 1142 ; 269, R. 5. 140 C. SALLUSTII CRISPI licet ; et qui 2 fecere, et qui facta aliorum scripsere, multi lau- dantur. Ac s mihi quidem, tametsi haudquaquam par gloria sequitur scriptorem et auctorein rerum, tamen imprimis arduum d videtur 8 res 4 gestas scribere : primum, quod 5 facta 5 dictis f exaequanda sunt : deinde, quia plerique 6 quae s delicta reprehenderis h malevolentia 1 et invidia dicta putant ; ubi de magna virtute atque gloria bonorum memores, quae sibi j quis- que k facilia factu 1 putat, aequo animo m accipit; 7 supra ea, veluti ficta pro falsis ducit. Sed ego adolescentulus initio, 1 * 10 sicuti plerique, 8 studio ad rempublicam latus sum, 9 ibique mihi multa adversa fuere. Nam pro 10 pudore, pro abstinentia, pro virjute audacia, largitio, avaritia vigebant. Quae tametsi animus aspernabatur insolens malarum artium, n tamen inter tanta vitia imbecilla aetas ambitione n corrupta tenebatur ; 15 12 ac me, quum ab reliquorum malis moribus dissentirem, nihilo minus honoris cupido, eademque quae ceteros, fama 1 atque invidia 1 vexabat. IV. Igitur ubi animus ex multis miseriis atque periculis requievit, et mihi a reliquam b aetatem a republica procul ha- 20bendam decrevi, non fuit consilium ^ocordia atque desidia 2 bonum otium conterere, neque vero agrum colendo d aut venando, 3 servilibus officiis, 6 intentum aetatem agere, sed a qno f incepto studioque me ambitio mala detinuerat, 4 eodem regressus, statui res gestas populi Romani 5 carptim, ut quae- 25 que s memoria 11 digna videbantur, perscribere ; eo 1 magis, quod mihi j a spe, metu, partibus reipublicae animus liber erat. III. M38, 3; 66*O ; 205, R. 8 (a). *549, 1; 64O ; 209, R. 3 (5). f 4!4&4; 873; 247. *445, 6; 689 ; 206 (3) (a). h 53l; 1291; 266, 2, 209, E. 7 (a). '414 & 2 ; 873 ; 247, 1. J 391 & 1 ; 86O 222, R. 1. k 602, I. 2; 1O50, 279, 14. ^70 & 1; 1365 ; 276, III. "MI4 & 3 ; 873 ; 247, 2. "399, 2, 2) (2) ; 76*5-7 ; 213. 4I8 ; 929 ; 256, R. 16. IY. '388, L; 847', 225, III *>44I, S;662\ 205, R. 17. Dist. bet. ignavia, inertia, segnitia, desidia, socordia, and pigritia. V. n. 1. d 564;J33; 275, III. R. 2 & (1). 363; G22 ; 204. '445, 8 ; 69O; 206 (3) & (a). *445, 5; 678; 205, R. 7 (2), N. L h 4!9, IY.; 919, 244. i4!4&2; 873; 247, 1. J 391 ; 8VO\ 222, 3. CATILINA. 141 Igitur de Catilinae conjuratione, quam verissume potero, paucis k 6 absolvam. Nam id facinus imprimis ego memorabile existimo sceleris atque periculi novitate. 1 De cujus hominis moribus pauca prius explananda sunt, quam initium narrandi faciam. 1 . 5 V. Lucius Catilina, nobili genere a natus, fuit magna vi b et animi et corporis, sed 1 ingenio b malo c pravoque. Huic ab 2 adolescentia bella intestina, caedes, rapinae, discordia civilis, grata* fuere, 3 ibique juventutem suam exercuit. Corpus 6 4 patiens mediae/ algoris, vigiliae, supra quam cuiquam credi- 10 bile est. Animus 6 audax, subdolus, varius, 5 cujus rei lubet simulator g ac dissimulator, alieni f appetens, sui h profusus, ardens in cupiditatibus : satis eloquentiae, 1 sapientiae 1 parum: 6 vastus animus immoderata,- 5 incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc 7 post dominationem L. Sullae lubido maxu- 15 ma invaserat reipublicae capiundae k ; 8 neque id quibus modis assequeretur, 1 dum sibi regnum pararet, quidquam pensi n habebat. Agitabatur magis rndgisque 9 in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum, quae utraque 10 iis artibus auxerat, quas supra memoravi. Incilabant p prae- 20 terea corrupti civitatis mores, quo* pessuma ac "diversa inter so, mala, luxuria* 1 atque avaritia,* 1 u vexabant. s 13 Res ipsa hortari videtur, quoniam r de moribus civitatis 14 tempus aclmo- nuit, 15 supra repetere, ac paucis instituta majorum domi mili- tiaeque, 8 16 quomodo rempublicam liabuerint 1 quantamque 25 reliquerint, 1 ut, paulatim immutata, ex pulcherruma atque optuma, pessuma ac flagitiosissuma facta sit, 1 disserere. IV. k 4!4 & 3; 873: 247, 2. ^23, II. & 2); 124 1, & Obs. 3; 263, 3. Y. a 425, 3 & 1) ; 918 ; 246. b 428 & 2 ; 888 ; 211, R. 8 (2), & E. 6. c Dist bet. malus, pravus, and nequam. V. n. 1. ! 439, 3 ; 654; 205, R. 2 (2).-.460, 3 ; 6*5.9 ; 209, R. 4. f 399 & 2, 1); 76'o; 213. sDist. bet. simulator and dissimulator. V. n. 5. h 399, 2 & 2) ; 776 ; 213. '396, 2 & 4) (1); 1OO5 ; 212, R. 4. J 441, 2 ; G58 ; 205, R. 7 (2). k 238; 324; 162, 20. 525; 1182; 265. " 505 ; 1259 ; 263, 2 (1). "396, 2 & 3) (3); 76*0; 212, R. 3. "439, 3; 697, 205, R. 2, N. P468; 1O87 ; 145, IT. q 363 ; 622] 204. r 3ll, 7; 1250 ; 198, 7, & R. (b). *424, 2 ; 943; 221, R. 3. 142 C. SALLUSTII CRISPI VI. Urbem Roraam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initio Trojani, qui, Aenea a duce, profugi, 'sedibus 3 incertis, vagabantur, cumque iis Aborigines, genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio, liberum atque solutum. 5 Hi postquam in una b moenia convenere, 2 dispari genere,' dissimili lingua, a 3 alius c alio more viventes, incredibile memo- ratu d est e quam facile coaluerint. f Sed postquam 4 res eorum civibus, h moribus, agris aucta, g satis prospera satisque pollens videbatur, 5 sicuti pleraque mortalium habentur, invidia ex lOopulentiaorta est. Igitur reges populique finitumi bello ten- tare 1 : pauci ex j amicis auxilio k esse : nam ceteri metu percul- si a periculis aberant. At Romani domi 1 militiaeque intent! G festinare, m parare, 1 alius c alium hortari, 1 hostibus 11 obviam ire, 1 libertatem, patriam parentesque armis tegere. 1 Post, ubi peri- 15 cula virtute propulerant, sociis atque amicis 7 auxilia portabant, magisque dandisquam accipiundis beneficiis amicitias parabant. 8 Imperium legituinum, nomen imperil regium habebant : de- lecti, quibus p corpus annis q infirmum, ingenium sapientia q vali- dum erat, reipublicae 9 consultabant. li vel aetate vel curae 20 similitudine patres appellabantur. Post, ubi regium imperium, quod initio 10 conservandae libertatis r atque augendae reipub- licae r fuerat, in superbiam dominationemque convertit, 8 immu- tato more, annua n imperia 12 binosque imperatores sibi feccre : eo raodo minime posse putabant 13 per licentiam infolescere 25 animum liumanum. VII. ] Sed ea 2 tempestate a coepere 3 se quisque b extollere VI. a 430 ; 972 ; 257, R. 7 (a). b !76, 1 ; 2O3, 3; 118, R. 2. C 459. 1 ; (W4, 207, R. 32 (b), 204, R. 30. d 570 & 1 ; 1365 ; 276, III. - Subjectof est? '525 ; 1182 ; 265. &704, I. 2 ; 1378, 2d ; 323, 1 (b) (2) (a). h 429'; 889 ; 250, 1. J 545, 1 ; 1137 ; 209, R. 5, & N. 7. J398, 4; 775] 212, R. 2, X. 4. k 390, 2; 853; 227, & R. 2. '424, 2 ; 943 ; 221, R. 3. m Dist. bet. propero andfestino. V. n. 6. n 392 & 2; #70; 228 & 1. !32; 177 (2); 95, R. ?39I; S<><) ; 222, 3. 'i 414 & 2; 73; 247, 1(1). r 563, 5;133O; 275, III. R. 1(5). '471, Il. ; m9^;259, R. 1 (2) (d). VII. a Dist. bet. dies, tempus, tempestas, diu, and interdiu. V. n. 2. b 46l &3;6S1; 209, R. 11 (4). CATILINA. 143 magis, ^nagisque ingenium in promptu habere. Nam regibus c s boni quam mail suspectiores sunt, semperque iis aliena virtus formidolosa est. Sed ci vitas, incredibile memoratu d est, e adepta f libertate, quantum 6 brevi creverit s : tanta cupido gloriae 7 incesserat. Jam prirnum juventus, simul ac 8 belli pa- 5 tiens erat, in castris per laborem usu militiam Miscebat, magis- que in decoris armis et militaribus equis quam in scortis al^ue conviviis lubidinem habebant. h Igitur talibus viris non labos insolitus, non locus ullus asper aut arduus erat, non armatus hostis formidolosus ; virtus omnia domuerat. Sed gloriae 10 maxumum certamen inter 10 ipsos erat: se 1 quisque hostem ferire, 1 murum ascendere, 1 conspici, 1 dum tale facinus faceret, H properabat : 12 eas j divitias, 5 earn 1 bonam famam j magnamque nobilitatemJ putabant : laudis k avidi, pecuniae 1 liberales erant : gloriam ingentem, divitias honestas volebant. Memorare pos- 15 sem, m quibns in locis maxumas hostium copias populus Roma- nus parva manu fuderit, 6 quas urbes natura munitas pugnando ceperit, g 13 ni ea res longius 11 nos ab incepto traheret. m VIII. Sed profecto fortuna in omni re dominatur : J ea res cunctas 2 ex lubidine magis quam ex vero s celebrat obscnrat- 20 que. Atheniensium res gestae, sicuti ego aestimo, satis ampiae magnificaeque fuere, verum 4 aliquanto a minores tamen quam ^fama feruntur. Sed quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium facta 5 pro maxu- mis celebrantur. Ita eorum, qui ea fecere, virtus tanta Imbe- 25 tur, quantum ea verbis potuere extollere praeclara ingenia. At populo b Romano numquam 6 ea copiafuit,quia 7 prudentissu- mus quisque c maxume negotiosus d erat : ingenium nemo sine corpore exercebat : optumus quisque facere 6 quam dicere, e TIL C 39I ; 86O-,222, 3. <*570 & 1 ; 1365', 276, III. -Subject of est? <22\, 2; 1346; 1.62, 17 (a). ^525; 1182; 265. h 46! ; 64399, 2, 2) (3) ; 7/6*; 213, B. 5 (1). m 5IO ; 1267-8; 261, 1. "444, 1 ; 902 ; 256, E. 9 (a). YIII. 418 ; 929 ; 256, R. 16. b 387 ; 721 ; 226. C 458, 1 ; 1O52 ; 207, R,35(b). J 323;57O; 128, 4. 545, 2 & 1). 552 ; 1148 ; 270. 7 . J 144 C. SALLUSTII CRISPI sua ab aliis bene facta f laudari quam ipse 8 aliorum narrare 6 malebat. IX. Igitur domi a militiaeque boni mores colebantur : con- cordia maxuma, minuma avaritia eratr^jus bonumque apud 5 eos non legibus b magis quam natura b valebat. c Jurgia, dis- cordias, simultates cum hostibus exercebant : cives cum civibus de^rirtute certabant : 2 in suppliciis deorum magnifici, domi parci, 3 in amicis fideles erant. Duabus his artibus, audacia in bello, ubi pax evenerat, aequitate, 4 seque remque publicam 10 curabant. Quarum rerum ego maxuma documenta haec ha- beo : quod in d bello saepius 5 vindicatum est in eos, qui contra imperium in hostem pugnaverant, quique tardius revocati proelio excesserant, 6 quam qui 7 signa relinquere aut pulsi *loco e cedere ausi erant ; in pace vero, quod 9 beneficiis quam 15 metu imperium agitabant, et, accepta injuria, ignoscere quam persequi malebant. X. Sed ubi labore a atque justitia respublica crevit, b reges magni bello domiti, d nationes 6 ferae et ^opuli ingentes vi c subacti, d Carthago, aemula imperil Rornani, ab stirpe interiit, b 20cuncta maria terraeque patebant f ; saevire fortuna ac miscere omnia coepit. Qui labores, pericula, dubias atque asperas res facile toleraverant, iis, g otium divitiaeque, 2 optanda h aliis/ oneri g miseriaeque fuere. Igitur primo pecuniae, deinde im- perii cupido crevit: ea h quasi 3 materies omnium malorum 25 fuere. Namque avaritia fidem, probitatem ceterasque 4 artes bonas subvertit : pro his superbiam, crudelitatem, deos 5 negle- gere, j omnia venalia habere^ edocuit : ambitio multos mortalis falsos fieri subegit ; aliud clausum in pectore, aliud in lingua VIII. f 545 ; 1136 ; 239, 273, 4 (a). IX. 424, 2 ; 943 ; 221, R. 3. b 4!4 & 2 ; 873; 24*7, 1. C 463, 3 ; 644; 209, R. 12 (2). ^426, 2, 2); 953; 253, N. 1. 425, 2; 916; 251. X. a 414 & 2 ; 873 ; 247, 1. b 47l, II. ; 1O94 ; 259, R. 1 (2) (d). C 4I4 & 4; 873; 247, 3. ^460, 3 ; 639 ; 209, R. 4. Dist. bet. gens, natio, civitas, and populus. V. n. 1. f 468 ; 1O87 ; 145, II. ^390 ; 848; 227. U39, 2 & 3) ; 654; 205, R. 2 (2). '388, I.; 847; 225, III. J 550; 1148; 270, 229, R. 5. CATILINA. 145 promptum habere ; amicitias inimicitiasque, non 6 ex re, sed ex commodo, aestimare, inagisque 7 voltura quam ingenium bonum liabere. Haec primo paulatim crescere, k interdum vindicari k : post, ubi 8 contagio, quasi pestilentia, invasit, b civitas immu- tata d ; imperium ex justissumo atque optumo crudele intole- 5 randumque factum. d XI. Sed primo magis ambitio quam avaritia anhnos hominum exercebat, *quod tamen vitium propius virtutem* erat. Nam gloriam, honorem, imperium bonus et ignavus aeque sibi exoptant ; sed ille b Vera via c nititur, huic b quia 10 3 bonae artes desunt, dolis atque fallaciis contendit. Avaritia pecuniae studium 4 habet, quam nemo sapiens concupivit: ea, quasi 5 venenis malis imbuta, corpus animumque virilem effe- minat ; semper infinita, insatiabilis est ; neque copia neque inopia minuitur. Sed postquam L. Sulla, 6 armis recepta re- 15 publica, 7 bonis initiis d malos eventns habuit, rapere 6 omnes, trahere 6 : domum alius, alius agros cupere 6 : neque modum neque modestiam victores habere 6 : foeda crudeliaque 8 in civi- bus facinora facere. 6 Hue accedebat, t[uod L. Sulla exercitum, quern in Asia Muctaverat, quo sibi fidum faceret/ contra mo- 20 rem majorum luxuriose nimisque liberaliter habuerat. Loca s amoena, voluptaria facile 10 in otio feroces militum animos molliverant. Ibi primum insuevit exercitus populi Romani n amare, 12 potare, h signa, tabulas pictas, vasa caelata mirari, ea 13 privatim ac publice rapere, delubra spoliare, sacra profa- 25 naque omnia polluere. Igitur hi milites, postquam victoriam adepti sunt, 14 nihil reliqui 1 victis j fecere. Quippe secundae res sapientium animos 15 fatigant, 16 ne illi corruptis moribus victoriae k temperarent. X. k 545, 1 ; 1137; 209, R. 5, & N. 7. XL 39I, 2, 2), 433: 867] 238, 1 (a). M50, 2 & 1); 1O29 ; 207, 23 (a) C 4I4&3; *73;247, 2. '430 972; 257, R. 7. e 545, 1; 1137 ; 209, R. 5, & N. 7.' f 489, 497 ; 12O5 ; 262, R. 9. e|4l ; 186; 92, I. 2. h Dist. bet. poto and Wo. Y. n. 12. ; 396, 2 & 1) ; 7GO-2; 212, &R. 1. J384&IL; 818; 223. kSSS, 3; 831 ; 223, R. 2, & (1) (a). 146 C. SALLUSTII CRISPI XII. Postquam divitiae honori a esse coepere et eas gloria, imperium, potentia sequebatur, b hebescere virtus, paupertas probro c liaberi, Mnnocentia pro malevolentia duci coepit. Igi- tur 2 ex divitiis juventutem luxuria atque avaritia cum superbia 5 invasere : rapere, d consumere d ; sua parvi 6 pendere, d aliena cupere, d 3 pudorem, f pudicitiam, f divina atque humana f promis- cua, nihil f pensi g neque moderati 2 habere. d 4 0perae h pretium est, quum domos atque villas cognoveris in urbium modum exaedificatas, visere templa deorum, quae nostri majores, re- JO ligiosissumi mortales, fecere. Verum illi k delubra deorum pietate, domos suas gloria decorabant, neque victis 1 quidquam praeter injuriae licentiam eripiebant. At hi k contra ignavis- sumi homines per summum scelus omnia ea sociis 1 adimere, d quae fortissumi viri victores reliquerant ; proinde quasi inju- 15 riam facere 5 id demum esset 1 imperio uti. XIII. Nam quid a ea memorem, b quae, nisi iis qui videre, nemini credibilia sunt ; a privatis compluribus 1 subversos montes, maria constructa esse. c Quibus d mihi videntur ludi- brio d fuisse divitiae, 2 cfuippe quas lioneste habere licebat, 20 3 abuti per turpitudinem properabant. Sed lubido stupri, ganeae ceterique 4 cultus non minor incesserat: * * * * * 5 vescendi caussa terra marique omnia exquirere 6 ; dormire 6 priusquam somni cupido esset ; non famem aut sitim, neque frigus neque lassitudinem opperiri, 6 sed ea omnia luxu ante- 25 capere. 6 Haec juventutem, ubi familiares opes defecerant, ad facinora incendebant. Animus imbutus malis artibus 6 haud facile lubidinibus carebat : eo f profusius omnibus modis 7 quae- stui atque sumptui 3 deditus erat. XII. a 390, 2 ; 853 ; 227, & R. 2. M63, I. ; <>44 ; 209, E. 12 (2). -390, 1, 2) & 2; 850; 227, R.I. "545, 1; 1137, 209, R. 5. 402, III. & 1 ; 799 ; 214. f 373 & 1 ; 7 15, 230. &396, 2 & 1 ; 7(}O 212, R. 1. h 395 ; 75 1 ; 211. '386, 2 ; 855 ; 222, 2 (b), 224, B. 2. k 450, 1; 1O29 ; 207, R. 23. '503, II.; 1277 \ 263, 2. XIII. a 454, 2 ; 731, 235, R. 11. b 485, 486, II.; 11SO-1 260, R. 5. C 363, 553, II.; 622, 1148, 204, R. 9. d 390; 848; 227. *545, 1; 1137] 209, R. 5. f 4!4 & 2 ; 873 ; 247, 1, *Dist. bet. sumptus and impensae, V. Caes. I, 18. n. 9. CATILINA. 147 XIV. In tanta tamque corrupta civitate, Catilina, id a quod factu b facillimum erat, omnium ^agitiorum atque facinorum circum se, tamquam 2 stipatorum, c catervas habebat. Nam quicumque impudicus, adulter, ganeo, 3 manu, ventre, * * bona patria laceraverat ; quique 4 aes alienum grande conflaverat, 5 quo 5 nagitium e aut facinus 6 redimeret f ; praeterea omnes undi- que parricidae, sacrilegi, 7 convicti judiciis, aut pro factis judi- cium timentes ; 8 ad hoc, quos 9 manus atque lingua perjurio aut sanguine civili alebat ; postremo omnes, quos flagitium, egestas, 10 conscius animus exagitabat ; ii Catilinae u proxumi 10 familiaresque erant. Quodsi quis etiam a culpa vacuus in ami- citiam ejus inciderat, quotidiano usu atque illecebris facile 12 par similisque ceteris efficiebatur. Sed maxume adolescen- tium familiaritates s appetebat ; eorum animi molles et aetate h fluxi dolis baud difficulter capiebantur. Nam ut cujusque 15 studium 13 ex aetate flagrabat, aliis scorta praebere, 1 aliis canes atque equos mercari, 1 postremo neque surnptui j neque 14 mode- stiae suae parcere, 1 dum illos ^obnoxios fidosque sibi faceret. k Scio fuisse nonnullos, qui 16 ita existimarent, 1 juventutem, quae domum Catilinae frequentabat, m 17 parum honeste pudicitiam20 habuisse ; sed ex aliis rebus magis, quarn quod cuiquam id compertum foret, haec fama valebat. XV. Jam primum adolescens Catilina multa nefanda stu- pra fecerat cum ' virgine nobili, cum sacerdote Vestae, alia hujuscemodi contra 'jus fasque. Postremo captus amore25 AureliaeOrestillae, cujus a praeter formam nihil umquam bonus laudavit, quod ea 2 nubere c illi b dubitabat timens 3 privignum XIV. a 445, 1 ; 243 ; 206 (13) (a) & (b). b 570 & 1 ; 1365] 276, III. c Dist. bet. stipator and satelks. Y. n. 2. e Dist bet. maleficium, faciwjis, flagitium, scelus, and nefas. V. n. 5. { 489, I. ; 497 ; 12Oo ; 262, R. 9. &I30, 2; 177 (2) ; 95, R. h 4!4 & 2 ; 87$ ; 247, 1 (I) 545, 1; 1137, 209, R. 5. J 385 ; 831 ,223, R. 2. k 52l, L, 522, II.; 125V, 263, 2 (1). ^29; 1291 ; 266, 2. "531, 4; 125 ; 213, 222, R. 3. d 388, II. ; 844', 225, II. XXIII. "425 & 3, 1); 918 246. b Dist. bet. facinus and flagiUum. V. XIV. n 5. C 425 & 3, 3) : Jf>; 251. d 386; 82O; 224, e 545, 1 ; 1137 ; 209, R. 5 f 185, 1 ; 233 ; 139, R. 1. & Force of ipse t Y. u. 5. h 387; 821 ; 226. 'Dist. bet. paupertas, inopia, egestas, and tnen- dicitas. V. Caes. I. 27, n. 1. j Dist. bet polliceor, promitto, and recipio. V. n. 9. 154 C. SALLUSTII CRISPI periculura reipublicae hand occultum liabuit, sed, 12 sublato auctore, de Catilinae conjuratione,quae 13 quoque modo audie- rat, compluribus narravit. Ea res in primis studia hominum accendit ad consulatutn mandandum M. Tullio Ciceroni. 5 Namque antea "pleraque nobilitas invidia 15 aestuabat, et quasi pollui consulatum credebant, k si eum, quaravis egregius, 1G ho mo novus adeptus foret. Sed ubi periculum advenit, invidia atque superbia 1 'postfuere. XXIV. Igitur, comitiis habitis, consules declarantur M. 10 Tullius et C. Antonius ; J quod factum primo populares con- jurationis condusserat ; neque tamen Catilinae furor minue- batur, sed in dies plura agitare, a arma per Italiam locis opportunis parare, a pecuniam, sua aut amicorum fide 2 sump- tam rautuam, Faesulas b ad Manlium quemdam 3 portare, a qui 15 postea 4 princeps c fuit belli faciundi. Ea tempestate plurimos cujtisque generis homines adscivisse sibi dicitur d ; raulieres etiam aliquot, quae primo ingentis 6 sumptus stupro corporis toleraverant, post, ubi aetas tantummodo quaestui 5 neque luxu- riae modum fecerat, aes alienum grande conflaverant. Per 20eas se Catilina credebat posse servitia urbana sollicitare, urbera incendere, viros earum vel adjungere sibi vel inter- ficere. XXY. Sed in iis erat ^empronia, quae multa saepe virilis audaciae a facinora commiserat. Haec mulier 2 genere b atque 25 forma, praeterea viro b atque liberis satis fortunata fuit;literis b Graecis atque Latinis docta, psallere et saltare elegantius, quam necesse est 3 probae, 4 multa alia, c quae instrumenta lux- uriae sunt. Sed ei cariora semper omnia quam decus atque pudicitia fuere : pecuniae d an famae minus parceret, e baud XXIII. k 46l & 1 , G4S-9 ; 209, R. 11 (2). XXIY, a 545, 1 , 1137 ; 209, R. 5. ''379 ; V38; 237. c Dist. bet. princeps and primus. V. EC. Cic. XXTII. n. 1. d 549, 4 & 1) ; 1 155 \ 271, R. 2. *I54, 88, III. 1; W3 , 114, 2. XXV. 396, IV. & 1, 395 : 757; 211, R. 6. b 429: 889', 250, 1. C 374& 1 &4; 1O75] 269 (b), 234, I. d 385; 831 ; 223, R. 2. e 525, 526 & II. 2; 1182 ; 265, & R. 2. CATILINA. 155 facile *discerneres f : lubidine sic accensa, ? ut saepius peteret viros quam peteretur. Sed ea saepe antehac fidem prodide- rat, 6 creditum abjuraverat, caedis h 7 conscia fuerat, luxuria atque inopia 8 praeceps abierat. Verum ingenium ejns 489, I., 492 & 1; 12O5;262. XXVII. *379; 93$ ; 237. W42I, II.; 932 ; 221, 1. b 545, 1 ; 1137] 209, R. 5. 156 C. SALLUSTII CRISPI paratique essent, dies noctesque festinare, b vigilare, b neque insomniis neque labore fatigari. b Postremo, ubi multa 6 agi- tanti nihil procedit, rursus intempesta nocte conjurationis principes convocat per M. Porcium 7 Laecam, 8 ibique, multa 5 de ignavia eorum questus, docet, se Manlium praemisisse ad earn multitudinem, quam ad capiunda arma paraverat c ; item alios in alia loca opportuna, qui initium belli facerent d ; seque ad exercitum proficisci cupere, si prius Ciceronem oppressis- set : eum suis consiliis 6 multuin officere. 10 XXVIII. Igitur, perterritis ac dubitantibus ceteris, C. Cor- nelius, eques Romanus, operam suam pollicitus, et cum eo L. Vargunteius senator, constituere, ea nocte paullo post, cum armatis hominibus, 1 sicuti salutatum, a introire ad Ciceronem, ac de improvise domi b ,suae imparatum confodere. Curius, 15 ubi 2 intellegit quantum periculum consuli c impendeat, d propere per Fulviam Ciceroni dolum qui parabatur enunciat. Ita illi, janua e prohibiti, tantum facinus frustra susceperant. Interea Manlius in Etruria plebem solffcitare, 3 egestate f simul ac do- lore injuriae novarum rerum cupidam, quod 4 Sullae dominati- 20 one f 5 agros bonaque omnia amiserat : praeterea 6 latrones cujusque generis, quorum in ea regione magna copia erat, nonnullos ex Sullanis colonis, quibus lubido atque luxuria ex magnis rapinis nihil reliqui g fecerant. XXIX. Ea quum Ciceroni nunciarentur, a J ancipiti malo 25 permotus, quod neque urbem ab insidiis privato consilio lon- gius tueri poterat neque, exercitus Manlii quantus aut quo consilio b foret, 2 satis compertum c habebat, rem ad senatum refert 3 jam antea vulgi rumoribus exagitatam. Itaque, quod plerumque 4 in atroci negotio 5 solet, senatus decrevit, darent d XXVII. C 53I, 4; 1293; 266, 2, R. 5. d 489, II., 500; 1212] 264, 5. e 386; 826; 224. XXVIII. 569;i36*0; 276, II. b 424 & 2; 943, 221, R. 3. c 386; 26'; 224. '525; 1182; 265. "4I4&4; 873; 248, II. '414 & 2-, 873; 247, 1 (l).396, 2 & 1); 76*0; 212, & R. 1. XXIX. 518, II. & 1 ; 1244-5 ; 263, 5, R. 2. Hl4 & 2 ; 873; 247, 1 (2). c 574 ; 1358 ; 274, R. 4. d 489, 1. ; 493, 2 ; 12OO-1, 1208; 262, R. 4. CATILINA. " 157 operam consules, ne quid respublica detriment! caperet. 6 Ea potestas per senatum, more Romano, magistratui 6 maxuma permittitur/ exercitum r parare, bellum gerere, coercere omni- bus modis socios atque cives, domi militiaeque 8 imperium atque judicium summum habere : 9 aliter sine populi jussu 5 null! us earum rerum consuli g jus est. XXX. Post paucos dies a L. Saenius senator in s|natu 3 literas d recitavit. quas Faesulis b allatas sibi c dicebat, in qui- bus scriptum erat, C. Manlium arma cepisse cum magna multitudine 2 ante diem VI. Kalendas Novembres. Simul, id 10 quod f in tali re solet, alii 3 portenta e atque 4 prodigia nuncia- bant, alii conventus fieri, arma portari, Capuae g atque in Apulia servile bellum moveri. Igitur senati h decreto Q. Marcius Rex Faesulas, g Q. Metellus Creticus in Apuliam 5 circumque ea loca missi : 6 ii utrique 7 ad urbem imperatores 15 erant, impediti, ne triumpharent, 1 calumnia paucorum, 8 quibus omnia j , honesta k atque inhonesta, vendere mos erat. Sed 9 praetores, Q. Pompeius Rufus Capuam, g Q. Metellus Celer in agrum Picenum ; iisque permissum, 1 uti 10 pro tempore atque periculo exercitum compararent : n ad hoc, si quis indicavisset 20 de conjuration e, quae contra rempublicam facta erat, 12 prae- mium m servo n libertatem et 13 sestertia centum, libero n impu- nitatem 14 ejus rei et sestertia ducenta ; itemque decrevere uti 15 gladiatoriae familiae Capuam g et in cetera municipia dis- tribuerentur 16 pro cujusque opibus j Rornae per totam urbem 25 vigiliae haberentur, iisque c 17 minores magistratus praeessent. XXIX. 489, L, 492 & 1 ; 12O5, 1217; 262, R. 5. t Dist. bet. committo and ptrmiUo. Y. Caes. II. 3, n. 5. ^387 ; 821 ; 226. XXX. 427 & 1; 954; 253, R. 1. b 42f, II. ',941; 255, 1. C 386^ 826 ; 224. d Dist. bet. Uterae, epistola, and codicillL Y. n. L *Dist. bet. auguria, atispicia, prodigia, ostenta, portenta, omina, and inonstra. Y. n. 3. f 445, t; <>S3\ 206, 13 (b). 42I, II.; 932; 221. h 1 17, 3; 139 ; 89, 2. -489, I., 499, 2; 12O5 ; 262, & R. 11. J 441, 2; V58; 205, R. 7 (2). *363; 622; 204. (379 ; 938 ; 237. '460, 3 ; 639 ; 209, R. 4. m 363 ; 622 ; 204, R. 1, 230, R. 2. "384 ; 855; 223. 713 & III.; .155$; 327, R. 5. 158 C. SALLUSTII CRISPI XXXI. Quibus rebus permota a civitas, atque imrnutata 3 urbis facies erat : ex summa laetitia atque lascivia, quae b di- uturna T quies pepererat, repente omnis c tristitia invasit : festi- nare, d trepidare : neque loco neque homini cuiquam satis 5 credere d : neque bellum gerere d neque pacem habere : suo quisque metu e pericula metiri. d Ad hoc, mulieres, quibus f 2 reirmblicae magnitudine 2 belli timor insolitus incesserat, af- fiictare sese, manus supplices ad coelum tendere, miserari parvos liberos, 3 rogitare, h omnia 1 4 pavere, superbia atque 10 deliciis omissis, sibP patriaeque diffidere. At Catilinae cru- delis animus 5 eadem ilia movebat, tametsi praesidia 6 paraban- tur et ipse 7 lege Plautia interrogatus erat ab L. Paulo. Postremo dissimulandi caussa et 8 ut sui expurgandi, 9 sicuti jurgio lacessitus foret, in senatum venit. Turn M. Tullius 15 consul, sive praesentiam ejus timens sive ira commotus, 10 ora- tionem habuit luculentam atque utilem reipublicae, n quam postea scrip tarn edidit. Sed, ubi ille assedit, k Catilina, ut erat paratus a ad dissimulanda omnia, demisso voltu, 1 voce supplici pbstulare coepit, patres conscript! ne quid de se temere 20 crederent 111 : ea 12 familia ortum, ita se ab adolescentia vitam inslituisse, 13 ut omnia bona in spe haberet : ne aestimarent, m sibi, patricio homini, 14 cujus ipsius atque majorum plurima beneficia in populum Romanum essent, 15 perdita p republica opus esse, quum earn servaret M. Tullius, 16 inquilinus civis 25 urbis Romae. Ad hoc nialedicta alia quum adderet, ob- strepere d omnes, hostem atque parricidam vocare. d Turn ille furibundus, Quoniam quidem circumventus, inquit, q ab inimicis praeceps agor, 17 incendium meum ruina restinguam. XXXI. a 575; 162, 12 (2). They are not pluperfects. b 439, 3; 697 , 206 (15) (a). '154, 88, III. 1,114, 114, 2. *$45, 1; 1137, 209, R. 5. C 4I4&4; 873 ; 247, 3. f 386; 826 ; 224. &4I4 & 2; 873] 247, 1 (1). h 332, L & 1; 584', 187, II. 1 (b). '371; 716; 232 (2). What does Dietsoh say of pavereti 385 ; 831 ; 223, R. 2. k 47l, II. ; 1O94; 259, R. 1 (2) (d). 43I ; 965 ; 257. m 530 ? II. &3 ; 12OO, 12O8; 266, 2, R. 1 (a). "387 ; 821 ; 226. P 580, 419, V. ; 1357,923, 243, R. 1 (a), 274, R. 5 (a). * 528, 2 ; 1295 (1) ; 279, 6. CATILINA. 159 XXXII. Deinde se ex curia domum proripuit. Ibi multa secum J ipse volvens, quod 2 neque 3 insidiae consuli procedebant et a ab incendio 4 intellegebat urbem vigiliis munitam, 5 optumum factu b credens exercitum augere, ac priusquaru 6 legiones scri- berentur c multa antecapere quae bello d usui forent/ nocte in- 5 tempesta 7 cum paucis in Manliana castra profectus est. Sed Cethego atque Lentulo ceterisque, quorum cognoverat promp- tam audaciam, mandat, e 8 quibus rebus possent, opes factionis confirment, g insidias 3 consuli maturent, g caedem, incendia aliaque belli facinora parent g : sese propediem cum magno 10 exercitu ad urbem accessurum. h Dum haec Romae geruntur, C. Manlius ex suo numero legates ad Marcium Regem mittit cum 9 mandatis ^hujuscemodi. 1 XXXIII. Deos hominesque testamur, imperator, nos arma 'neque contra patriam cepisse, neque quo periculum aliis face- 15 remus, sed uti corpora nostra ab injuria tuta forent, 3 qui miseri, egentes, violentia atque crudelitate feneratorum 3 ple- rique 4 patriae, a sed omnes fama a atque fortunis expertes sumus ; neque cuiquam nostrum 5 licuit more majorum *lege uti, neque, amisso patrimonio, liberum corpus habere : tanta 20 saevitia feneratorum atque 6 praetoris fuit. Saepe majores vestrum, b miseriti plebis d Romanae, decretis suis inopiae 6 ejus 7 opitulati sunt, ac novissume memoria f nostra propter magnitudinem aeris alieni, volentibus omnibus bonis, 8 argen- turn acre solutum est. 9 Saepe ipsa plebes, aut dominandi 25 studio permota aut superbia magistratuum, armata a patribus secessit. At nos non imperium neque divitias petimus, qua- XXXII. -587, I. 5; 1375, 198, 1 (e). "570 & 1-; 1365, 276,111. - -521, II., 523, II.; 1241 ; 263, 3.-d390; 848-, 227. -Dist. bet. jubeo, impero, praecipio, and mando. Y. Caes. I. 7, n. 6. f 50l, I.; 1218, 266, 1. 5530, 3, 2) ; 12OO-1 ; 262, E. 4. "530, 1 ; 1296, A; 272, 270, R. 2 (b). *396, IV. 1, 1) ; 757 ; 211, R. 6, & (5). XXXIII. 399 & 2, 2), & 5, 3); 777, c. ; 213, & R. 5 (2), 250, 2 (1). H46, 3 ; 1O16; 212, R. 2, N. 2.^' 414 & 3; 873', 247, 2. ' 406, I. ; 7S3; 215 (1). "385 ; 831 ; 223, R. 2. '426 & 1; 949 ; 253. K 160 C. SALLUSTII CRISPI rum rerum caussa bella atque certamina omnia inter morta- li> surit, sed libertatem, quam nemo bonus nisi cum anima simul 10 ainisit. s Te atque senatum obtestamur, consulatis h miseris civibus, legis praesidium, quod iniquitas praetoris eri- 5 puit, restituatis, neve nobis earn necessitudinem imponatis, ut quaeramus, u quonam modo maxume ulti sanguinem nostrum pereamus. XXXIV. Ad haec Q. Marcius respondit: si quid ab senatu petere vellent, ab armis 1 discedant, a Romam supplices 10 proficiscantur a ; ea mansuetudine b atque misericordia senatum populumque Romanum semper fuisse, c ut nemo umquam ab eo frustra auxilium petiverit. At Catilina 2 ex itinere pleris- que consularibus, praeterea 3 optumo cuique d litteras mittit : se, falsis criminibus circuinventum, quoniani factioni inimico- 15 rum resistere nequiverit, fortunae cedere. c Massiliam in ex- ilium proficisci, c 4 non quo sibi e tanti sceleris f conscius esset, sed uti respublica quieta foret, 5 neve ex sua 6 contentione sedi- tio oriretur. 7 Ab his longe diversas literas Q. Catulus in senatu recitavit, quas sibi nomine g Catilinae redditas dicebat : 20 8 earum exemplum infra scriptum est. XXXV. J L. Catilina Q. Catulo. 2 Egregia tua fides, re cognita, grata mihi magnis in meis periculis, fiduciam com- mendationi meae tribuit. 3 Quamobrem Mefensionem 5 in novo consilio 6 non statui parare ; satisfactionem 7 ex nulla conscien- 25 tia de culpa proponere decrevi, 8 quam mediusfidius veram 9 licet cognoscas. a Injuriis 10 contumeliisque b concitatus, quod fructu c laboris industriaeque meae privatus n statum dignitatis non obtinebam, publicam miserorum caussam pro mea consu- XXXIII. *Dist. bet. amitto andperdo. V. n. 10. h 493 & 2 ; 1200-1, 12O8 ; 262, R, 4. XXXIY. * 530, IL; 12OO ; 266, 2, R, 1 (a). b 428 ; 888] 211, R. 6& (7)._c 53 o, I.; 1296, A; 266, 2. *458, \.1O52, 279, 14, 207, R. 35 (b). e 39l; S64;222, R. 1, & 3. f 399; 76*o;2l3, & R, 7. e4!4&3; 873] 247, 2. XXXV. a 496, 1 ; 1222] 262. R. 4. b Dist. bet. contumelia and in- juria. V. n. 10. -419, III. ; 911 ; 251. CATILINA. 161 etudine suscepi ; 12 non quin 13 aes alienum meis nominibus d ex possessionibus solvere possem, 14 quum et alienis nominibus d liberalitas Orestillae suis filiaeque copiis persolveret, sed quod 15 non dignos homines honore 6 honest atos videbani, meque falsa suspicione d 16 alienatum esse sentiebam. 17 Iioc nomine d satis 5 honestas 18 pro meo casu spes reliquae diguitatis conservandae f sum secutus. Plura quuin 1! W'ribere vellem, nunciatum est vim mihi parari. Nunc Orestillain ^commendo tuaeque fidei trado: earn ab injuria defendas* per liberos tuos rogatus. 21 Haveto. h 10 XXXVI. Sed T ipse paucos dies commoratus apud C. Fla- minium in agro Aretino, dum vicinitatem, an tea sollicitatam, armis exornat, cum 2 fascibus atque aliis imperil insignibus in castra ad Manlium contendit. Ilaec ubi Romae comperta sunt, senatus Catiliiuun et Manlium 8 liQojtes a judicat ; ceterae 15 multitudini diem statuit, ante quam 4 ,^ine fraude liceret ab armis discedere, 5 praeter rerum 1 ' capitalium condemnatis. Praeterea decernit, uti consules delectuni habeant, Antonius cum exercitu Catilinam persequi maturet, Cicero urbi prae- sidio c sit. Ea tempestate mihi imperium populi Roman! 20 6 multo maxume miserabile visum est ; cui d 7 quum ad occasum ab ortu solis omnia domita armis parerent, domi 8 otium e atque divitiae, quae prima f mortales putant, affluerent, fuere tamen cives, qui seque remque publicam obstinatis animis g 9 perdi- tum h irent. 1 Namque, 10 duobus senati j decretis, k ex tanta25 multitudine neque praemio inductus conjurationem patefecerat neque ex castris Catilinae quisquam omnium discesserat : XXXV. MI4 & 2; 873] 247, 1. 4I9, 2 & 1); 873; 249, I. f 562, 563; 1327, 275, II. 5487, 488, II.; 1193, 260, R. 6. h Dist. bet. ave, salve, and vale. V. n. 21. XXXVI. a Dist. bet. adversarius, hostis, and inimicus. Y. Caes. I. 10, n. 5. HIO, & 2 & 5 ; 793, 1075 ; 217. 390 ; 848; 227. d 385 ; 831 ; 223, R. 2. Dist. bet. otium, pax, and concordia. Y. n. 8. f 373 ; 715, 230. S4I4& 3; 873 ; 247, 2. h 569; 136O', 276, II. ^01, L; 1218; 264, 1 (a) & (b). J 117, 3 ; 139; 89, 2. k 430 ; 972; 257, R. 7. 162 C. SALLUSTII CRISPI tanta vis morbi, u uti tabes, plerosque civium animos inva- serat. XXXVII. Neque solum illis a aliena mens erat, qui con- scii conjurationis b fuerant, sed ^mnino cuncta plebes nova- 5 rum rerum studio d Catilinae incepta probabat. 2 Id adeo more suo videbatur facere. Nam semper in civitate, quibus 6 opes nullae sunt, bonis f invident, malos 3 extollunt, vetera g odere, nova g exoptant, odio d suarum rerum mutari omnia student, turba atque seditionibus 4 sine cura aluntur, quoniam egestas 10 5 facile habetur sine damno. Sed urbana plebes, 6 ea vero 7 praeceps ierat multis de caussis. 8 Primum omnium, qui ubi- que probro atque petulantia maxume praestabant, item alii, 9 per dedecora patrimoniis amissis, postremo omnes, quos flagi- tium aut facinus domo expulerat, ii Romam sicuti 10 in senti- 15 nam confluxerant. Deinde multi memores Sullanae victoriae, b quod ex gregariis militibus "alios senatores videbant, alios ita divites ^ut regio victu atque cultu aetatem agerent, sibi 13 quis- que, 1 si in armis forent, ex victoria talia sperabant. Prae- terea juventus, quae in agris manuum mercede inopiam 20 toleraverat, 14 privatis atque publicis largitionibus excita, urbanum otiiim ingrato labori praetulerat : 15 eos atque alios omnis malum publicum alebat. 16 Quo minus mirandum est, homines egentes, malis moribus, j maxuma spe, J reipublicae 17 juxta ac sibi consuluisse. Praeterea quorum 6 victoria 25 Sullae parentes proscripti, bona erepta, 18 jus libertatis imminu- tum erat, baud sane alio animo belli eventum exspectabant. Ad hoc quicumque aliarum atque 1 senatus partium k erant, conturbari rempublicam quam minus valere ipsi m malebant. 19 Id adeo malum multos post annos in civitatem reverterat. 30 XXXVIII. Nam postquam, Cn. Pompeio et M. Crasso XXXVII. 39I; 86O; 222, 3, or 211, R. 5 (1). b 399 ; 763; 213. c Dist. bet. omnis, universus, cunctus,* and totus. V. Caes. I. 1, n. 2. ^414 & 2 ; 873 ; 247, 1. 453 ; 689 ; 206 (4). { 385 ; 831 ; 223, R. 2. 6441 & 2 ; 658 ; 205, R. 7 (2). '363 & 2 ; 681 ; 204, R. 10. J428; 888; 211, R. 6. k 40l ; 780; 211, R. 8 (2). 1 459, 2 ; 1376; 198, 3, R. m 452 & 1 ; 1035; 207, R. 28 (a). CATILINA. 163 consulibus, tribunicia potestas 'restitute est, homines adole- scentes 2 summam potestatem nacti, quibus aetas animusque ferox erat, coepere senatum a criminando plebein 3 exagitare, deinde largiundo atque pollicitando magis incenderc : ita ipsi clari potentesque fieri. b Contra eos summa ope c nitebatur 5 4 pleraque nobilitas, ^enatus specie pro sua magnitudine. Namque, 6 uti paucis verum absolvam, per ilia tempora 8 qui- curaque rempublicam agitavere, r lionestis nominibus, d alii sicuti populi jura defenderent, pars 6 quo senatus auctoritas maxunia foret, bonum publicum simulantes pro sua quisque 6 10 potentia certabant : neque illis 9 modestia neque modus con- tentionis erat : utrique f victoriam crudeliter exercebant. XXXIX. Sed postquam Cn. Pompeius ad Vellum mari- tumum atque Mithridaticum missus est, 2 plebis opes imminu- tae, paucorum potentia crevit. 4 IIi magistratus, provincias alia- 15 que omnia tenere : ipsi 3 iimoxii, florentes, sine metu aetatem agere, 5 ceteros judiciis terrere, quo plebem in magistratu pla- cidius tractarent. 6 Sed ubi primum, dubiis rebus, a novandi spes oblata est, 7 vetus certamen 8 aninios eoruni arrexit. 10 Quodsi primo praelio b Catilina superior aut aequa manu discessisset, c 20 profecto magna clades atque calamitas rempublicam oppres- sisset d ; u neque illis, 6 qui victoriam adept! forent, 12 diutius ea uti licuisset, 13 quin defessis f et exsanguibus, qm s plus posset, h imperium atque libertatem extorqueret. 1 Fuere 14 tarnen extra conjurationem complures, qui ad Catilinam initio profecti sunt : 25 in iis erat A. Fulvius senatoris films, quern retractum ex itin- ere parens necari jussit. lisdem temporibus Romae Lentulus, sicuti Catilina praeceperat, quoscumque moribus j aut fortuna XXXVIII. a 559 ; 1321 ; 275, 1. b 545, 1 ; 1137; 209, R. 5. C 4I4 ; 873', 247, 2. ''430; 972; 257, R. 7. 363; 629, 204, R. 10. f|9l, 3; 191 ;2W, R. 32 (c). XXXIX. a 431; J 972; 257, R. 7. b 425 &2; 916; 251. C 5IO, 1 267 ; 261, 1. d 463, 3 ; 644 ; 209, R. 12 (2). 384 ; 840 ; 223, R. 2. f 386, 2 ; 855 ; 224, R. 2, 222, 2 (b). ^.9 ; 25^, N. 1. e 4!9, IV. ; 9 19 ; 244. f 388 & I. ; 847; 225, III. e385 & 3 ; 836, 223. h 704, I. 2 ; 1378., 2d ; 323, 1 (b) & (2) (a). '530 & I. ; 1296, A ; 266, 2. J 531 ; 129 1 ; 266, 2. 172 C. SALLUSTII CRISPI tur: multi 16 eas gravius aequo Labuere. Sed 17 alia aliis licentia est, Patres conscript! : qui demissi in obscuro vitam habent, si quid k iracundia deliquere, pauci sciunt ; fama atque fortuna eorum pares sunt : qui magno imperio 1 praediti in 5 excelso aetateni agunt, eorum facta cuncti mortales novere. Ita in maxuma fortuna minuma licentia est : neque 18 studere neque odisse, sed minime irasci decet : quae apud alios ira- cundia dicitur, ea 19 in imperio superbia atque crudelitas appel- latur. Equidem ego sic existimo, Patres conscripti : omnis lOcruciatus minores quam facinora illorum esse ; sed plerique mortales ^postrema meminere, et 21 in hoininibus impiis scele- ris n eorum obliti de poena disserunt, si ea paullo severior fuit. D. Silanum, virum fortem atque strenuum, certe scio, quae dixerit studio 1 * reipublicae q dixisse ; neque ilium in tanta re logratiam aut inimicitias exercere : 22 eos mores eanique modes- tiam viri cognovi. Veruni sententia ejus mihi non crudelis (quid enim in talis homines crudele fieri potest ?), sed 23 alieua a republica nostra videtur. Nam profecto aut 24 metus aut injuria te subegit, Silane, consulem designatum, genus poenae 20 novum decernere. De tirnore supervacaneuin est disserere, quum praesertim diligentia clarissumi viri, consulis, tanta praesidia sint in armis. ^De poena possum equidem dicere, ^id quod res habet, in luctu atque miseriis mortem aerum- narum requiem, non cruciatum esse, 1 earn cuncta mortal! um 25 mala dissolvere, 1 ^ultra neque curae neque gaudio locum esse.' Sed, per deos immortalis, quamobrem in sententiain non addi- disti, uti prius verberibus in eos animadverteretur ? An, quia ^lex Porcia vetat ? At aliae leges item condemnatis civibus* non animarn eripi, sed exilium permitti, jubent. a> An, quia 30 gravius est verberari quam necari? Quid autem acerbum aut nimis grave est in homines tanti facinoris convictos? ^Sin, quia levius est, 81 qui s convenit in minore negotio legena timere, quum earn in majore neglexeris ? 32 At enim quis re- LI. k 37l, 1, 3) (2); 7*7; 232 (3). U19, III. ; 919, 244. "406, II. 788; 216. 444, 1; 9O2 ; 256, R. 9 (a). P4I4 & 2; 873; 247, 1. ^396, II.; 746; 211, R. 2. r 386,2; #35; 224, R. 2. '188, 2; 246 ; 136, R. 1. CATILINA. 173 preliendet quod in parricidas reipublicae decretum erit? ^Tempus, dies, fortuna, cujus lubido gentibus moderator. S4 Illis merito accidet, quicquid evenerit ; ceterum vos, Patres conscripti, quid ^in alios statuatis, considerate. Omnia mala exempla ex bonis orta sunt ; sed ubi imperium ad ignaros aut 5 minus bonos pervenit, novum illud exemplum ab ^dignis et idoneis ad indignos et non idoneos transfertur. Laeedaemonii devictis Atheniensibus triginta viros imposuere, qui rempub- licam eorum tractarent. 4 li primo coepere pessumum quem- que et omnibus u invisum indemnatum necare : ea r populus 10 laetari et merito dicere fieri. Post, ubi paullatim licentia crevit, juxta bonos et nialos lubidinose interficere, ceteros metu terrere. Ita civitas servitute oppressa stultae laetitiae w graves poenas dedit.. Nostra memoria d victor Sulla quum 37 Damasippum et alios ejusmodi, qui malo p reipublicae ere- 15 verant, jugulari jussit, quis non factum ejus laudabat ? PIo- mines scelestos et factiosos, qui seditionibus reinpublicam exagitaverant, merito necatos aiebant. Sed ea res magnae initium cladis fuit. Nam uti quisque domum aut villam, po- stremo vas aut vestimentum alicujus corieupiverat, dabat ope- 20 ram, ut is in proscriptorum numero esset. Ita illi, quibus Dama- sippi mors laetitiae x fuerat, paullo post ipsi trahebantur; neque prius finis jugulandi fuit, quam Sulla omnes suos divitiis ex- plevit. ^Atque ego haec non in M. Tullio neque his tempo- ribus vereor sed in magna civitate multa et varia "ingenia 25 sunt. ^Potest alio tempore, alio consule, cui item exercitus in manu sit, falsum aliquid pro vero credi : ubi hoc exemplo p per senati decretum gladium consul eduxerit, quis illi finem statuet aut quis moderabitur ? y Majores nostri, Patres con- scripti, neque consilii neque audaciae unquam eguere y ; neque 30 illis superbia obstabat/ 41 quo minus aliena instituta, si modo proba erant, imitarentur. 42 Arma atque tela militaria ab Samnitibus, insignia magjstratuum ab Tuscis pleraque sump- Li. '500; 12O5, 264,5. "391; 80;212, &R. 1. C AXIL IN A. 1?0 tabulas vestras 7 pluris e quam rempublicam fecistis, si 8 ista, f cujuscumque modi s sunt, h quae amplexamini, retinere, si voluptatibus vestris otium praebere vultis, expergiscimini ali- quando et capessite rempublicam. Non 9 agitur de vectigalibus neque de sociorum injuriis ; libertas et anima nostra in dubio 5 est. Saepe numero, Patres conscript!, multa verba in hoc ordine feci, saepe de luxuria atque avaritia nostrorum civium questus sum, multosque mortalis ea caussa adversos habeo. 10 Qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gratiam fecissem, 1 baud facile alterius lubidiui malefacta condonabam. 10 Sed u ea tametsi vos parvi 6 pendebatis, tamen respublica firma erat ; 12 opulentia neglegentiam tolerabat. Nunc vero non id agitur, 13 bonisne an malis moribus j vivamus, neque quantum aut quam magnificuin imperium populi Romani sit, 14 sed, cujus haec cumque modi g videntur, h nostra, k an nobiscum una, 15 hostium 1 futura sint. 15 Hic mihi quisquam mansuetudinem et misericordiam nominat. Jampridem equidem nos vera rerum vocabula amisimus ; quia bona aliena largiri liberalitas, mala- rum rerum audacia fortitudo vocatur : 16 eo respublica in ex- tremo sita est. Sint b sane, quoniam ita se mores habent, 20l liberales ex sociorum fortunis, sint misericordes 17 in furibus aerarii ; ne illi sanguinera nostrum largiantur, b et, dum paucis sceleratis parcunt, bonos omnis perditum eant. Bene et composite C. Caesar paullo ante in hoc ordin de vita et morte disseruit : 18 credo, falsa existimans ea, quae de inferis memo- 25 rantur: 19 diverso itinere malos a bonis loca tetra, inculta, foeda atque formidolosa habere. Itaque censuit pecunias eorum publicandas, ipsos per municipia in custodiis habendos : ^videlicet timens, ne si Romae sint. aut a popularibus conju- rationis aut a 21 multitudine conducta per vim eripiantur. 30 Quasi vero mali atque scelesti tantumrnodo in urbe, "et non per toUim Italiam sint, aut non ibi plus possit audacia, ubi LII. 402, III. & 1, 403; 7; 211, R. 3 (b). 40I, 402, L; 76 ) O;211, R. 8(3). _b(2) 4 87 ; 488, I.',119.3',*QQ, R. 6. 8* L 17G C. SALLUSTII CRISPI ad defendendum opes minores sunt. Quare vanum equidem hoc consiliuin est, si perieulum ex illis ^metuit; sin in tanto omnium metu solus non timet, eo inagis refert me mihi atque vobis timere. Quare quum de P. Lentulo ceterisque statue- 5 tis, pro certo habetote, p vos simul de exercitu Catilinae et de omnibus conjuratis decernere. ^Quanto vos attentius ea age- tis, tanto illis animus infirmior erit : si paullulum modo vos languere viderint, ^jam omnes feroces aderunt. Nolite ex- istimare, majores nostros armis rempublicam ex parva mag- lOnam fecisse. ^Si ita esset, multo pulcherrumam nos earn haberemus, quippe sociornm atque civium, praeterea armorum atque equorum major nobis copia quam ilb's est. Sed alia fuere quae illos magnos fecere, quae nobis nulla sunt : domi industria, foris justum imperium, animus in consulendo liber, 15 ^neque delicto neque lubidini obnoxius. Pro his nos habe- mus luxuriam atque avaritiam, publice egestatem, ^privatini opulentiam : laudamus divitias, sequimur inertiam : inter bonos et malos discrimeu nullum : omnia ^virtutis praemia ambitio possidet. Neque mirum ; ubi vos separatim ^sibi 20 quisque consilium capitis ; ubi domi voluptatibus, 31 hic pecu- niae aut gratiae servitis : eo r fit ut impetus fiat 3 -'in vacuam rempublicam. Sed ego haec omitto. Conjuravere nobilissu- mi cives patriam incendere : Gallorum gentem infestissumam nomini Romano, ad bellum accersunt : dux hostium cum 25 exercitu ^supra caput est : vos cunctamini etiamnunc, quid intra moenia deprehensis hostibus 8 faciatis ? ^Misereamini* censeo, (deliquere homines adolescentulj per ambitionem,) atque etiam armatos dimittatis.* 35 Ne ista f vobis mansuetudo et misericorclia, si illi .arm a ceperint, in miseriam vertet. 30 ^Scilicet res ipsa aspera est, sed vos non timetis earn. 37 Iinmo vero maxume ; sed inertia 1 " et mollitia animi alius* alium ex- spectantes cunctamini, videlicet diis immortalibus confisi qui hanc rempublicam in maxumis saepe periculis servavere. LIT. 385 &3; 836', 223, R. 2 (1) (a). P537, I. ; 111? ; 267 (3). '414&2; 873; 247, 1 (2). "384 & II. ; 855 ; 222, 2 (b). '492, 3, 493, 2; J#OS;262, R. 4. CATILINA. 177 Non votis neque suppliciis muliebribus auxilia deorum pa- rantur: vigilando, agendo, bene consulendo orania prospera cedunt : ubi socordiae te atque ignaviae tradideris, nequic- quam deos iraplores b : irati infestique sunt. Apud majores nostros T. Manlius Torquatus ^bello Gallico filium suum, 5 quod is contra imperium in hostem pugnaverat, necari jussit, atque ille egregius adolescens immoderatae fortitudinis morte poenas dedit : vos de crudelissumis parricidis quid statuatis cunctamini ? ^Videlicet cetera vita eorum huic sceleri obstat. ^Verum parcite dignitati Lentuli, si ipse pudicitiae, si faraae 10 suae, si diis aut hominibus unquam ullis pepercit : ignoscite Cethegi adolescentiae, nisi iterum jam patriae bellum fecit. Nam quid ego de Gabinio, Statilio, Coepario loquar ? 41 quibus si quidquam unquam pensi fuisset, non ea consilia de repub- lica habuissent. Postremo, Patres conscripti, 42 si mehercule 15 peccato locus esset, facile paterer vos ipsa re corrigi, quoniam verba mea contemnitis ; sed undique circumventi sumus. Catilina cum exercitu 43 faucibus urget: alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostes : neque parari neque consul! quicquam potest ^occulte; quo magis properandum est. Quare 20 ita censeo : quum nefario consilio sceleratorum civium respu- blica in maxuma pericula venerit, iique indicio T. Volturcii et legatorum Allobrogum convicti confessique sint, caedem, incendia,aliaque se foeda atque crudelia facinora in civis pa- triamque paravisse, de confessis sicuti de manifests rerum u 2&, capitalium more majorum supplicium sumendum." LIII. Postquam Cato assedit, consulares omnes itemque senatus magna pars sententiam ejus laudant, virtutem animi ad coelnm ferunt, : alii alios increpantes timidos vocant, Cato clarus atque magnus habetur, senati decretum fit sicuti ille 30 censuerat. Sed mihi a 2 multa legend, multa audienti, quae populus Romanus domi militiaeque, mari atque terra prae- clara facinora fecit, forte lubuit attendere, 3 quae res maxume LII. 399&3, 1); 76 3; 213. LIII. a 385; 840, 223, K. 2. 178 C. SALLUSTII CRISPI tanta negotia sustinuisset. Sciebam, saepe numero parva manu cum magnis legionibus hostium 4 contendisse : cognove- ram parvis copiis bella gesta cuin opulentis regibus ; ad hoc saepe fortunae violentiam toleravisse ; facundia b Graecos, 5 gloria b belli Gallos 5 ante Romanes fuisse. Ac mihi multa 6 agitanti constabat, paucorum civium egregiam virtutem cuncta patravisse ; eoque factum, uti divitias paupertas, mul- titudinem paucitas superaret. Sed postquam luxu atque desidia civitas corrupta est, rursus respublica magnitudine c lOsua imperatorum atque magistratuum vitia sustentabat, ac, 7 sicuti effeta parente, 8 multis tempestatibus baud sane quis- quam E-omae virtute magnus fuit. Sed memoria mea ingenti virtute, d diversis moribus d fuere viri duo, M. Cato et C. Cae- sar ; 9 quos, quoniara res obtulerat, silentio 6 praeterire non fuit 15 consilium, 10 quin utriusque naturam et mores quantum ingenio possem aperirem. f LIV. Igitur iis genus, aetas, eloquentia prope 1 aequalia a fuere ; magnitude animi par, item gloria ; sed 2 alia alii. Caesar beneficiis b ac munificentia magnus habebatur ; integritate b 20 vitae Cato. Ille c mansuetudine b et misericordia clarus factus ; huic c severitas dignitatem addiderat. Caesar dando, suble- vando, ignoscendo ; Cato nihil largiundo gloriam acleptus est. In altero miseris perfuginm erat, in altero malis pernicies ; illius 3 facilitas, hujus constantia laudabatur. Postremo Caesar 25 4 in animum induxerat laborare, vigilare : negotiis amicorum intentus, sua neglegere : nibil denegare, quod dono dignum esset: sibi magnum imperium, exercitum, bellum novum ex- optabat, ubi virtus enitescere posset. d At Catoni studium modestiae, decoris, sed maxume severitatis erat. Non divitiis 30 cum divite neque factione cum factioso, sed cum strenuo vir- LIII. b 429; 889 ; 250, 1. C 4I4 & 2 ; 873; 247, 1. d 428; 211, R. 6. 4I4 & 3 ; 873; 247, 2. f 498 & 3 ; 12 3O : 262, R. 10, 2. LIY. a 439, 2 & 3); 654 ; 205, R. 2 (2). Dist, bet. aequalis and par. V. n . 1. b 4!4 & 2 ; 873 ; 247, 1. C 450, 2 & 1); 11)29 207, R. 23. d 500 & 1; 1213, 264, 5, R. 2. CATILINA. 179 4 tute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat : esse quam videri bonus malebat : ita quo minus petebat gloriam, eo magis ilium 5 sequebatur. LV. Postquam, ut dixi, senatus Mn Catonis sententianl discessit, consul optumum factu a ratus noctem, quae instabat, 5 antecapere, 2 ne quid b eo spatio novaretur, 3 triumviros, quae supplicium postulabat, parare jubet: 4 ipse, dispositis praesidiis, Lentulum in carcerem deducit : idem fit ceteris per praetores. Est in carcere locus, quod c Tullianuin appellatur, 5 ubi paullu- lum ascenderis d ad laevam, 6 circiter duodecim pedes humi f iO depressus. Eum muniunt undique parietes, atque insuper ''camera lapideis fornicibus vincta ; sed 7 incultu, tenebris, odore foeda atque terribilis ejus facies est. In eum locum postquam demissus est Lentulus, vindices rerum capitalium, quibus praeceptum erat, laqueo gulam fregere. Ita ille patri- is cius ex gente clarissuma Corneliorum, qui consulare imperium Romae habuerat, dignum moribus factisque suis exitum vitae invenit. De Cethego, Statilio, Gabinio, Coepario eodem modo supplicium sumptum est. LVI. Dum ea Romae geruntur, Catilina J ex omni copia, 20 quam et ipsc adduxerat et Manlius habuerat, dnas legiones instituit, cohortes pro numero militum complet ; deinde, ut quisque voluntarius aut ex 2 sociis in castra 8 venerat, aequali- ter distribuerat, ac brevi spatio legiones 4 numero hominum expleverat, quum initio non amplius duobus milibus habuisset. 25 Sed ex omni copia circiter pars quarta erat militaribus armis instructa: ceteri, ut quemque casus armaverat, sparos aut lanceas, 5 alii praeacutas sudes portabant. Sed postquam An- tonius cum exercitu adventabat, Catilina per montes iter facere a ; modo ad urbem, modo in Galliam ver?ns, b castra no movere ; hostibus occasionem pugnandi non dare ; sperans LY. " 570 & i ; l.m-> ; 276, III. b 380, 2 ; 731 ; 232 (3). '445, 4; 6*0; 206 (10). ^485 ; 1 Itil ; 209, R. 7 (a). 44I, 3; <>58 ; 205, R. 7 (1). f 424, '2 <>44 ; 221, R. 3. LVI. "545, 1 ; 11$?\ 209, R. 5. *>474; 235, R. 9. 180 C. SALLUSTII CRISPI propediem magnas copias sese habiturum, si Romae socii in- cepta patravissent. Interea 6 servitia repudiabat, 7 cujus initio ad eum magnae copiae concurrebant, opibus c conjurationis fretus, simul 8 alienum suis rationibus d existimans, videvi 5 caussam civium cum servis fugitivis communicavisse. LVII. Sed postquam in castra nuntius pervenit, Romae conjurationem patefactam, de Lentulo et Cethego ceterisque, quos supra memoravi, supplicium sumptum, plerique, quos ad bellum spes rapinarum aut novarum rerum studium illexerat, 10 dilabuntur : reliquos Catilina per montes asperos magnis iti- neribus* in agrum Pistoriensem abducit, eo consilio, b uti per tramites c occulte profugeret in Galliam Transalpinam. At Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno ^rae- sidebat, 2 ex difficultate rerum 3 eadem ilia existimans, quae 15 supra diximus, Catilinam agitare. Igitur, ubi iter ejus ex perfugis cognovit, castra propere movet, ac sub ipsis radicibus montium consedit, qua illi descensus erat in Galliam prope- ranti. Neque tamen Antonius procul aberat, 4 utpote qui magno exercitu d locis aequioribus 5 expeditus in fuga sequere- 20 tur. Sed Catilina, postquam videt montibus atque copiis hos- tium sese clausum, in urbe res adversas, neque fugae neque praesidii ullam spem, optumum factu ratus in tali re fortunam belli tentare, statuit cum Antonio quam primum confligere. Itaque, concione advocata, hujuscemodi orationem habuit. 25 LVIII. " Compertum a ego habeo, milites, verba virtutem non addere, neque ex ignavo strenuum, neque fortem ex timido exercitum, oratione imperatoris, fieri. Quanta cuj us- que animo audacia natura b aut moribus inest, tanta in bello patere solet : quern neque gloria neque pericula excitant, ne- 30 quicquam hortere c ; timor animi auribus officit. Sed ego vos, LVI. "419, IV.; 919; 244. ^391 ; 86O, 222, R. 1. LVII. *4I4 & 3 ; 87*3; 247, 2. HI4 & 2 ; 873 ; 247, 1. Dist. bet. iter, via, frames, semita, and callis. V. Caes. I. 9, n. 1. ^414 & 7 ; 873] 249, III. R. LVIII. 1358, 274, 2, R. 4. b 4!4 & 2 ; 873] 247, 1 (2). <485 ; 1177] 260, R. 4. CATIL-IXA. 181 quo pauca monerem, advocavi, 1 simul uti caussam 2 mei consilii aperirem. Scitis equidem, milites, socordia atque ignavia Lentuli quantam ipsi nobisque cladern attulerit, quoque modo, dum ex urbe praesidia opperior, in Galliam proficisci nequi- verim. Nunc vero quo in loco res nostrae sint, 3 juxta mecum 5 omnes intellegitis. Exercitus hostium duo, unus ab urbe, alter a Gallia obstant ; diutius in his locis esse, 4 si maxume animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet. Quocumque ire placet, ferro iter aperiundum est. Quaprop- ter vos moneo, uti forti atque parato animo d sitis, et, quum 10 praeliura inibitis, meraineritis, vos divitias, decus, gloriam, praeterea libertatem atque patriani in dextris vestris portare. Si vincimus, omnia nobis tuta erunt, 5 commeatus abunde, raunicipia atque coloniae patebunt ; sin metu cesserimus, ea- dem ilia adversa fient; neque locus neque amicus quisquam 15 teget, quern arma non texerint. Praeterea, milites, non eadem nobis et illis necessitudo impendet ; nos pro patria, pro liber- tate, pro vita certamus ; illis supervacaneum est pugnare pro potentia paucorum. Quo audacius aggredimini, memores pristinae virtutis. Licuit vobis cum summa turpitudine in 20 exilio aetatem agere ; potuistis 6 nonnulli Romae, amissis bonis, r alienas opes exspectare: quia ilia foeda atque intoleranda 8 viris videbantur, 9 haec sequi decrevistis. Si haec relinquere voltis, audacia opus est, nemo nisi victor pace 6 bellum mutavit. Nam in fuga salutem sperare, quum arma, quibus corpus 25 tegitur, ab hostibus averteris/ 10 ea vero dementia est. Semper in praelio iis maxumum est periculum, qui maxume timent : audacia pro muro habetur. Quum vos considero, milites, et quum facta vestra aestimo, magna me spes victoriae tenet. Animus, aetas, virtus vestra me hortantur : praeterea necessi- 30 tudo, quae etiam timidos fortes facit. Nam multitudo hostium ne circumvenire queat, g prohibent angustiae loci. u Quodsi LYIII. 428&1, 2); 888] 211, R. 6, & R. 8 (2). 4I6, 2; 887; 252, R. 5. M85 1W1 ; 209, R. 7 (a). *49I, 499, 2 ; 1205, 2G2, & R. 11. & C. SALLUSTII CKISPI virtuti vestrae fortuna inviderit, 12 cavete inulti animam amitta- ti.-?, neu capti potius sicuti pecora trucidemini, quain virorum more pugnantes cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis." 5 LIX. Haec ubi dixit, paullulum commoratus J signa canere jubet, atque instructos ordines in locum aequum deducit. Dein, 2 remotis omnium equis, quo rnilitibus, exaequato periculo, an- imus amplior esset, ipse 3 pedes exercitum 4 pro loco atque copiis instruit. Nam, uti planities erat 5 inter sinistros montes 10 tit ab dextra rupe a aspera, octo cohortes in fronte constituit, reliquorum 6 signa in subsidio artius collocat. 7 Ab his centu- riones, omnis lectds, b et evocatos, praeterea ex gregariis militibus optumum quemque armatum in primam aciem sub- ducit. C. Manlium in dextra, Faesulanum quemdam in si- 15 nistra parte curare jubet : ipse cum libertis et 8 colonis propter aquilam adsistit, quam bello Cimbrico C. Marius in exercitu habuisse dicebatur. At ex altera parte C. Anton i us, pedibus aeger, quod praelio adesse nequibat, M. Petreio legato exer- citum permittit. Ille cohortes veteranas, quas tumulti d caus.sa 20 conscripserat, in fronte, post eas ceterum exercitum in sub- .sidiis local: ipse equo circurniens unumquemque nominans appellat, hortatur, rogat, ut meminerint se contra latrones iner- mes pro patria, pro liberis, pro aris atque focis suis certare. 9 Homo militaris, quod amplius annos e triginta tribunus, aut 25 praefectus, aut legatus, aut praetor cum magna gloria in ex- ercitu fuerat, plerosque 10 ipsos factaque eorum fortia noverat : ea commemorando militum animos accendebat. LX. Sed ubi, omnibus exploratis, Petreius tuba signum dat, cohortes paullatim incedere jubet: idem facit hostiuin 30 exercitus. Postquam eo ventum est, unde a ferentariis prae- lium committi posset, inaxumo clamore cum infestis signis concurrunt, pila omittunt, gladiis res geritur. Veterani, pris- tinae virtutis memores, cominus acriter instare : 1 illi haud LIX. *4I4 &2;873; 247, 1 (1). b 363 ; 622 ; 204. c 429 ; 889 ; 250, 1. ' 117, 3 ; 139 ; 89, 2. 378, 417, 3 ; 9OO, 95O, 256, R. 6 (a). CATILINA. 183 timidi resistunt : maxuma vi certatur. Interea Catilina cum expeditis in prima acie versari, a laborantibus succurrere, inte- gros pro sauciis accersere, omnia providere, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire. Strenui militis et boni irnpe- ratoris officia simul exsequebatur. Petreius, ubi videt Catili- 5 nam, 2 contra ac ratus erat, magna vi b 3 tendere, 4 cohortem praetoriam in medios hostes inducit, eosque perturbatos atque *alios alibi resistentes interfecit : deinde utrimque 6 ex lateri- bus ceteros aggreditur. Manlius et Faesulanus 7 in primis pugnantes cadunt. Catilina postquam fusas copias seque 10 cum paucis relictum videt, memor generis atque pristinae suae dignitatis, in confertissumos hostes incurrit, ibique pug- nans confoditur. LXI. Sed, confecto praelio, turn vero cerneres, a quanta audacia quantaque vis animi fuisset in exercitu Catilinae. 15 Nam fere quern quisque vivus pugnando locum b ceperat, eum, b amissa anima, corpore tegebat. Pauci autern, ^uos medios cohqrs praetoria disjecerat, 2 paullo diversius, sed omnes tamen adversis volneribus conciderant. Catilina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus est, paullum20 3 etiam spirans, ferociamque animi, quarn babuerat vivus, in voltu retinens. Postremo ex omni copia, neque in praelio neque in fuga quisquam civis ingenuus captus est : ita cuncti suae hostiumque vitae 4 juxta pepercerant Neque tamen ex- ercitus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adep- 25 tus erat ; nam 5 strenuissumus quisque aut occiderat in praelio, aut graviter volneratus discesserat. Multi autem, qui de castris visundi aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia cadavera, amicum alii, c pars c hospitem aut cognatum reperiebant : fuere item, qui inimicos suos cognoscerent. Ita 30 varie per omnem exercitum 6 laetitia, moeror, luctus atque gaudia agitabantur. LX. a 545, 1 ; 1137 \ 209, R. 5. Ml4 & 3 ; 873', 247, 2. LXI. M86, 4; 1177 ; 209, R. 7 (a). b 445, 8 ; 687, 69O; 206(3) (a). o363; 0.20; 204, R. 10. M. TULLII CICERONIS IN L. CATILINAM ORATIO PRIMA HABITA IN SENATU. 1. 1. J Quousque tandem abutere, Catilina, patientia* Ros- tra ? quamdiu 3 etiam furor 4 iste b tuus nos 5 eludet ? 6 quem ad finem 7 sese effraenata jactabit audacia? 8 Nihilne te nocturnum praesidium 9 Palatii, nihil 10 urbis vigiliae, nihil u timor populi, 5 nihil concursus bonorum omnium, nihil hie munitissimus ha- bendi c senatus ^locus, nihil 13 horuin ora d vultusque moverunt ? Patere tua consilia 14 non e sentis ? 15 Constrictam jam omnium horum conscientia teneri conjurationem tuani non vides? Quid 16 proxima, quid superiore, nocte f egeris, 3 ubi fueris, g 10 17 quos convocaveris, g 18 quid consilii h ceperis, g quern nostrum! ignorare arbitraris ? 2. O tempora ! O mores ! Senatus haec intelligit, consul videt ; hie tamen vivit ! Vivit ? 19 Immo vero etiam ^in se- natum venit : fit publici consilii j particeps : notat et designat 15 oculis ad caedem unumquemque nostrum. 1 Nos autem, fortes 21 viri, satisfacere rei publicae 22 videmur, si ^istius furorem ac tela vitemus. k I. a 4S9, L; 88O; 245, L H50; 1O28, 207, E. 25. '562, 563; 1322-4:] 275, II. d Dist. bet. fades, os, vultus, and oculus. V. Sail. XV. n. 9. e Dist. bet. non and nonne in direct questions. V. n. 14. f 426; .9^. f >: 25:). ^525. 480; 1182, 11(14; 258, A & B I. 1. 265. h 396,' 2, 3) & (3); 7'tffl ; 212, K. 3. '446, 3 ; 10 1(> ] 212, II _ 2. i 399, 2 cc 2); 7 /tf ; 213. k 503 & III. ; 127 1 ; 261, 2. ORATIO I. IN L. CATILINAM. 185 Ad mortem te, Catilina, duci ^jussu consulis jampridem ^oportebat 1 : in te conferri pestem, quam tu in nos ^[jamcliu] machinaris. 3. ^An vero vir amplissimus, P. Scipip, - 8 pon- tifex maximus, ^Ti. Gracchum, mediocriter labefk'ctautem statum rei publicae, privatus interfecit: Catilinam, orbem 5 terrae caede atque incendiis vastare cupientem, nos consules perferemus? ^Nam ilia nimis antiqua praetereo, quod C. Servilius Ahala 31 Sp. Melium, 32 novis rebus studeritem, manu sua occidit. ^Fuit, fuit ista quondam in hac re publica virtus, ut viri fortes acrioribus suppliciis civem perniciosum quam 10 acerbissiinum hostem coercerent. n Habemus senatus consul- turn in te, Catilina, vehernens et grave : non deest rei publicae 84 consilium, neque auctoritas ^liujus ordinis: nos, nos, dico aperte, consules desumus. II. 4. Decrevit quondam senatus, ut *L. Opimius 2 consul 15 videret, a ne quid res publica 3 detrimenti b caperet. a Nox nulla intercessit : interfectus est propter quasdam 4 seditionum suspi- ciones C. Gracchus clarissimo 5 patre, c 6 avo, c majoribus c : occi- sus est cum liberis M. Fulvius consularis. Simili senatus consulto, C. Mario d et L. Valerio consulibus est permissa20 res publica. 7 Num e unum diem f postea L. Saturninum tribu- nuin plebis, et C. Servilium praetorem mors ac rei publicae g poena remorata est h ? At nos 1 vicesimum jam diem f patimur hebescere^ aciem horurn auctoritatis. Habemus enim hujus- cemodi senatus consultum, verum inclusum in tabulis, tamquam 25 in vagina reconditum ; quo 8 ex senatus consulto confestim te interfectum esse, Catilina, 9 convenit. Vivis ; et vivis non ad deponendam, k sed ad confirmandam audaciam. Cupio, L 1 Dist. bet. necesse est, oportet, opus est, and debeo. V. Caes. I. 4, n. 4. m 467, 2; 1083, 145, L 2. "489, L, 494; 1218, 262. "395; 75 1, 211. II. a 489, L, 492; 12O8 ; 262. b Dist. bet. damnum, detrimentum, andjactura. V. n. 2. C 428 ; 888; 211, "R. 6, & R. 8 (2). d 385 ; 1075, III.; 223, R. 2. "346, II. 1, 3); 1105, 198, 11, R. (b). f 378; f>5O; 236. 5395 ; 75 1 ; 211. ^463, 3; 644, 209, R. 12 (2). 446; 1O13; 209, R. 1 (b). i 551, II. & 1; 1153; 2*73, 4 (a). k 562, 565&1; J557;275, II. 186 ORATIONES CICERONIS^ 10 Patres Conscript!, "me 1 esse clementem ; cupio in tantis rei publicae periculis me 1 non dissolutum videri ; sed jam me ipse m inertiae n nequitiaeque condemno. 5. Castra sunt in Italia contra populum Romanum 12 in 5 Etruriae faucibus collocata : crescit in dies singulos hostium uumerus ; eorum autem p 13 castrorum imperatorem ducemque hostium intra moenia 14 atque adeo in senatu videmus intesti- nam aliquam quotidie perniciem rei publicae molientem.' 1 Si te jam, Catilina, comprehend!, si interfici, jussero r ; 15 credo, 10 erit verendum mihi, ne s non hoc potius omnes boni serius a me, quam quisquam* crudelius factum esse 16 dicat. Verum ego hoc, quod jampridem factum esse oportuit, 17 certa de causa, nondum adducor, ut faciam. Turn denique interficiere, quum jam nemo tarn improbus, tarn perditus, tarn 18 tui u simi- 15lis inveniri poterit, qui id non jure factum esse fateatur/ 6. Quamdiu 19 quisquam w erit, qui te defendere audeat, v vives ; et vives ita, ut vivis, multis meis et firmis praesidiis obsessus, ne commovere te contra rem publicam possis. Multorum te etiam oculi et aures non sentientem, sicut adhuc fecerunt, 20 speculabuntur atque custodient. III. Etenim quid est, Catilina, quod jam amplius exspec- tes, a si neque nox tenebris obscurare coetus ^efarios,** nee 2 privata domus parietibtis c continere 3 voces conjurationis [tuae] potest ? si 4 illustrantur, si erumpunt omnia ? Muta jam 5 istam 25 mentem ; mihi crede : obliviscere caedis d atque incendio- II. '545; 1136, 114O; 271, K. 4. 452 & 1; 682] 207, E. 28 (a). >4IO, II. & 1; 79.?; 217. Dist. bet. quotidie rnd in singulos dies. V/Caes. I. 16, n. 2. P587, III. 2 & 4; 139 1, Exc. 2 ; 198, 9, R (a). i Dist. bet. audeo, conor, and molior. V. Caes. II. 8, n. 3. r 508 ; 1261 ; 261, R L -492, 4, 1) , 1215, 262, R .7.-'457 ; 1O61-2 ; 207, R 31. "391, 2, 4 (2); 863 ; 222, R 2 (b). *500; 1218 ',1^ 1 ( a ). w Explain quisquam as here used. Y. n. 19. III. a 501. I. ; 1218 ; 264, 7. b Dist. bet. scelestus, sceLrattis, nefarius, impius, and nefandus. V, n. 1. Dist. bet. murus, moenia, and paries. V. Caes. I. 8, n. 4. d 406, II. ; 788; 216. ORATIO I. IN L. CATILINAM. 187 rum. Teneris undique : luce 6 sunt clariora nobis f tua consilia omnia ; 6 quae jam mecum licet recognoscas. s 7. 7 Memin- istine me 8 ante diem XII. Kalendas Novembres. h dicere 1 in senatu, fore in armis certo die, qui 10 dies futurus esset u ante diem VI. Kalendas Novembres, h C. Manlium, audaciae 5 satellitem atque administrum tuae ? Num j me fefellit, Catili- na, 12 non modo res tanta, tain atrox tamque incredibilis, verum, 13 id quod k multo magis est admirandum, dies? Dixi ego idem 1 in senatu, 14 caedem te optimatium contulisse in ante diem V. Kalendas Novembres, h turn quum multi principes 10 civitatis Roma m non tarn 15 sui conservandi quam tuorum con- siliorum reprimendorum causa profugerunt. Num j infitiari potes te 16 illo ipso die meis praesidiis, niea diligentia circum- clusum commovere te contra rem publicani non potuisse, quum tu 17 discessu n ceterorum 18 nostra tamen, qui reinansissemus, 15 caede p te contenturn esse dicebas ? 8. 19 Quid ? quum te ^Praeneste 21 Kalendis ipsis Novembri- bus occupaturum nocturno impetu esse confideres, ^sensistine iUam coloniam meo jussu q meis praesidiis/ custodiis, vigiliis esse munitam ? 23 Nihil agis, nihil moliris, nihil cogitas, quod 20 non ego non modo audiarn, a sed etiam videam a planeque sentiam. a IV. Recognosce tandem mecum ^octem illam superio- rem: jam intelliges multo a me vigilare acrius b ad salutem quam te ad perniciem rei publicae. Dico te priore nocte25 venisse 2 inter falcarios (non agam obscure) in M. Laecae domum: 3 convenisse eodem complures ejusdem amentiae scelerisque socios. Num. negare audes ? Quid taces ? 4 Con- III. 4I7; 895; 256, 2.^391; 86O ', 222, R. 1. ?496, 1; 1222; 262, R. 4. h 708, III. 2 ; 1527] 326, 2 (5) (b). 'Why present infin.? V. n. 9. -J346, II. 1, 3);11O5; 198, 11, R. (b). *445, 7 ; GS3\ 206 (13) (a) & (b). 1 45I, 3; 1O34; 207, R. 2? (a). ra 42l, II. ; 941 ; 255, 1. "426, 1; 949 ; 253, & N. 1. 53I, 445, 6, 3) ; 1291, 692] 266, 2, 209, R. 6, 206 (12). P4I9, IV.; 919 ; 244. 1 414 & 2; 873', 247, 1. F 4I4 & 4 ; 873 ; 247, 3. IV. a 418 ; #29 . 256, R. 16. b 305 ; 462 ; 194, 1 & 2. 188 ORATIONES CICERONIS. vincam, si negas ; video enim esse hie in senatu quosdam, qui tecum una fuerunt. 9. O dii immortales ! ubinam gentium sumus ? in qua urbe vivimus ? quam rem publicam habemus ? Hie, hie sunt 5 in nostro numero, Patres Conscripti, in hoc orbis terrae sanc- tissinio gravissimoque 6 consilio, qui de 6 nostro omnium d inte- ritu, qui de hujus urbis 7 atque adeo de orbis terrarum exitio 8 cogitent. e Hosce ego video [consul] et 9 de re publica senten- tiam rogo; et quos ferro trucidari oportebat, 10 eos nondura lOvoce vulnero. Fuisti u igitur apud Laecam ilia nocte, Catili- na : ^distribuisti partes Italiae : statuisti quo quemque g pro- ficisci placeret h : 13 delegisti quos Romae relinqueres, 1 quos tecum educeres 1 : descripsisti urbis partes ad incendia : 14 con- firmasti te ipsum jam esse exiturum : dixisti 15 paulum tibiJ 15 esse etiam nunc morae, quod ego viverem. k Reperti 1 sunt 16 duo equites Rornani, qui te ista cura liberarent," 1 et sese ilia ipsa nocte paulo ante lucem me in meo lectulo interfecturos pollicerentur. m 10. Haec ego omnia, 17 vix dum etiam coeru n vestro dimisso, 18 comperi : domum meam majoribus praesidiis 20 munivi atque firmavi : exclusi eos, quos tu 19 ad me salutatum miseras, quum illi ipsi venissent, quos ego jam multis ac sum- mis viris ad me >20 id temporis ventures esse praedixeram. V. Quae quum ita sint, a Catilina, perge, quo coepisti: egredere aliquando ex urbe: patent portae: proficiscere. 25 Nimium diu te imperatorern J tua illa b Manliana castra desi- derant. Educ tecum etiam omnes tuos ; 2 si minus, quam plurimos: purga urbem. Magno me metu liberabis, dum- modo inter me atque te murus intersit. c Nobiscum versari IV. C 396, 2, 4) & (2) ; 1OO5-7 ; 212, R. 4, N. 2 (a). d 397, 3; G2S; 205, R } 13 (a). 50I, I. ; 1227 ; 261, 6. ^545; 1.136; 239. h 525; 1182] 265. 500; 1212;2&4, 5. J 387 ; 821] 226. k 520, II. ; 1291 ; 266, 3. 'Dist. bet. invenio, reperio, depreliendo, nan- ciscor, adipiscor, consequor, and assequor. V. Caes. I. 18, n. 19. m 50l, L; 1218', 264, 1 (a) & (b). n Dist. bet. concilium, concio, comitia, coetus, and conventus. Y. Sail. XLIII. n. 2. 569; 136O; 276, II. V. *5I7, L; 1251; 263, 5. b 450; 1028] 207, R. 23 (a). 503, I., 505 ; 1271 ; 263, 2 (1). ORATIO I. IN L. CATILINAM. 180 jam diutius non potes : non feram, d non patiar, non sinam. 11. 3 Magna diis immortalibus habenda est atque huic ipsi Jovi Statori, antiquissimo custodi hujus urbis, gratia, quod hanc tarn tetram, tarn horribilem, tamque infestam rei publicae pestem 4 toties jam effugimus. Non est saepius 5 in uno liomine 5 siimma salus periclitanda rei publicae. Quamdiu mini, 6 con- suli designate, Catilina, insidiatus es, non publico me prae- sidio, sed privata diligentia defendi. Quum r proximis comitiis f consularibus me consulem 8 in campo et 9 competitores tuos interficere voluisti, compress! conatus nefarios tuos amicorum 10 praesidio et copiis, nullo tumultu publice concitato : denique, quptiescumque me 10 petisti, per me tibi obstiti ; quamquam videbam perniciem meam cum magna calamitate rei publicae esse conjunctam. 12. n Nunc jam aperte rem publicam uni- versam petis : templa deorum immortalium, tecta urbis, vitam 15 omnium civium, Italiam ^[denique] totain 13 ad exitium et vastitatem vocas. Quare quoniam 14 id, quod est primum et quod hujus imperii g disciplinaeque g majorum proprium est, facere nondum audeo ; faciam 15 id, quod est ad severitatem lenlus et ad communem 20 salutem utilius. Nam si te interfici jussero, residebit in re publica reliqua h conjuratorum manus ; sin tu, quod te jamdu- dum 16 hortor, exieris, exhaurietur ex urbe 17 tuorum comitum magna 'et perniciosa sentina rei publicae. 1 13. 18 Quid est, Catilina ? num dubitas id, me tmperante, facere, quod jam tua 25 sponte^ faciebas ? Exire ex urbe jubet hostem consul. In- terrogas me, num 19 in exsilium ? Non jubeo, sed, si me con- sulis, suadeo. VI. 1 Quid est enim, Catilina, quod te jam in hac urbe delectare possit a ? in qua nemo est extra. 2 istam conjuratio- 30 V. d Dist. bet./ero, patior, sino, &c. V. Caes. TI. 25, n. 6. e Dist. bet. gratias agere, habere, referre : grates, graiari : gratulari. V. Caes. I. 35, n. 3. f 426, 1 ; .94,9 ; 253, N. 1. &399, 3 & 3) ; 863 ; 222, R. 2 (a). M4I, 6 ; 662-, 205, R. 17. '397, 2 ; 7.54 ; 211, R. 10. i Dist. bet. sponte, sua sponte, ultra, voluntate, and libenter. Y. Caes. I. 44, n. 3. VI. *50I, I.; 1218, 264, 7. 100 ORATIONES CICERONIS. nem pcrditorum hominum, qui te non metuat a : nemo, qui non oderit. a Quae 3 nota domesticae turpitudinis non inusta vitae b tuae est ? quod privatarum rerum dedecus non haeret infamiae ? 4 quae libido ab oculis, quod facinus c a manibus 5 umquam tuis, quod flagitium a toto corpore, abfuit ? 5 Cui tu adolescentulo, b quern corruptelarum illecebris irretisses, d non aut ad audaciam ferrum aut ad libidinem facem praetulisti? 14. 6 Quidvero? nuper quum morte superioris uxoris 7 novis nuptiis domum vacuefecisses, nonne etiam 8 alio incredibili lOscelere 6 hoc scelus cumulasti? quod ego praetermitto et facile patior sileri, ne in hac civitate tanti facinoris immanitas aut exstitisse aut non vindicata esse videatur. Praetermitto ruinas fortunarum tuarum, quas omnes impendere tibi b proxi- mis 9 Idibus f senties : ad ilia venio, quae non ad privatam 15 ignominiam vitiorum tuorum, non ad 10 domesticam tuam cliffi- cultatem ac turpitudinem, sed n ad summam rem publicam atque ad omnium nostrum vitam salutemque pertinent. 15. Potestne tibi g haec lux, Catilina, aut 12 hujus coeli spiritus esse jucundus, h quum scias 1 horum esse neminem, qui nesciat 3 20 te 13 pridie Kalendas k Januarias, 14 Lepido et Tullo consulibus, stetisse in ^comitio 1 16 cum telo? 17 manum consulum et princi- pum civitatis interficiendorum causa paravisse? sceleri ac . furori b tuo 18 non mentem aliquam, aut timorem, sed fortunam populi Romani obstitisse ? Ac jam ilia oniitto ; ( 19 neque enim 25 sunt aut obscura, aut non multa commissa) : quotiens to me designatum, quotiens consulem interficere conatus es ! quot ego tuas ^petitiones ita conjectas, ut vitari non posse viderentur, 21 parva quadam declinatione et, ut aiunt, corpore effugi ! [Ni- hil agis,] nihil assequeris, [nihil moliris,] ; neque tamen co- YI. b 386 ; 826; 224. c Dist. bet. r maltfitium, /acinus, flagitium, and nefas. Y. Sail. XIV.' n. 5. d 50l, I. ; 1218 ; 20-J-. 1 (a)& (b). 6 4I9, III. & 2 1); ,9Jf 7 ; 241). I. f 426 ; 949; 253. ^391 ; 86O\ 111, R. 1. h Dist. bet. grat;us, jucundus, and accepius. Y. Caes. I. 3, n. 11. '517. I.; 1251; 263, 5. k 437 & 1 ; 1O10; 238, 1 (b). 'Dist. bet. comitium and comitia. Y. n. 15. ORATIO I. IN L. CATILINAM. 191 nari ac velle desistis. 1 6. Quotiens tibi m jam extorta cst sica ista de manibus ! quotiens vero excidit casu aliquo et elapsa est ! [ 22 tamen ea carere diutius non potes] ; ^quae quidem quibus abs te initiata sacris ac devota sit nescio, quod earn necesse putas esse in consulis corpore 11 defigere. 5 VII. Nunc vero, quae a tua est Hsta vita ? sic enim jam tecum loquar, non ut odio permotus esse videar, quo debeo, sed ut misericordia, 2 quae tibi nulla debetur. 3 Venisti paulo b ante in senatum. Quis te ex hac tanta frequentia, tot ex tuis amicis ac necessariis salutavit? Si hoc post hominum 10 memoriam *conligit c nemini, 5 vocis exspectas con turn eliam, quum sis d gravissimo 6 judicio taciturnitatis oppressus ? 7 Quid ? quod 8 adventu e tuo i?ta f 9 subsellia vacuefacta sunt? quod om- nes consulares, qui tibi g persaepe ad caedem constituti fuerunt, simul atque assedisti, partem istara f subselliorum nudam 1.3 atque inanem reliquerunt, quo 10 tandem animo h tibi g feren- dum putas? 17. n Servi mehercule mei si me isto pacto metuerent, 1 ut te metuunt omnes cives tui, domum meam re- linquendam putarem : tu 12 tibi urbem non arbitraris ? Et si me meis civibus 13 injuria suspectum tarn graviter atqne 14 ofFen- 20 sum viderem, 1 carere me adspectu civium quam infestis omni- um oculis conspici mallem : tu, 15 quum conscientia* scelerum tuorum agnoscas odium omnium justum et jam tibi diu debitum, 16 dubitas, J quorum mentes sensusque vulneras, eorum adspec- tum praesentiamque vitare ? Si te parentes timerent 1 atque 25 odissent tui, neque eos ulla ratione placare posses, ut opinor, ab eorum oculis 17 aliquo concederes : nunc te patria, quae communis est parens omnium nostrum, odit ac metuit et jam- VI. m 398, 5 ; 1O75, III. ; 222, 2 (b), 224, R. 2. "435 & 1 ; 9S9, 241, R. 5. VII. a 454; 1O43; 137, 1, & R. 3. b 4!8; 929, 256, R. 16 (3.) c Dist. bet. accidit, evenit, contingit, obvenit, and obtingit. V. Caes. I. 18, u. 17. d 4!7, I. ; 1251 ; 263, 5. 4I4 & 2 ; 873 ; 247, 1. f Why ista rather than haec or iUa ? ^388, II. ; 844 ; 225, II. h 4!4 & 3 ; 873 ; "247, 2. *(2) 388,L; 225, III. '510; 1267 ; 261, 1. J What are the. constructions of dubito and non dubito ? V. n. 16. 9 M 192 ORATIONES CICERONIS. diu de te nihil judicat k nisi de 18 parricidio suo cogitare. Hu- jus tu neque auctoritatem verebere neque judicium sequere neque vim pertimesces ? 18. Quae 1 tecum, Catilina, sic agit, et quodammodo tacita loquitur : " Nullum jam aliquot annis 111 5 facinus n exstitit nisi per te ; nullum fl'agitium sine te : tibi uni multorum civium neces, tibi 19 vexatio direptioque socio- rum impunita fuit ac libera : ^tu, non solum ad negligendas leges et quaestiones, verum etiam ad evertendas perfringen- dasque valuisti. Superiora ilia, quamquam ferenda non fue- 10 runt, tamen, ut potui, tuli : nunc vero 21 me totam esse p in metu propter unum te, ^quidquid increpuerit, q Catilinam timeri, p nullum videri p contra me consilium iniri posse, ^quod a tuo scelere abhorreat, non est r ferendum. Quamobrem discede atque hunc mini 8 timorem eripe : si est verus, ne opprimar ; 15 sin falsus, ut ^tandem aliquando timere desinam." VIII. 19. Haec si tecum, ut dixi, patria loquatur, 1 nonne impetrare debeat, a etiamsi vim adhibere non possit? 3 Quid ? quod tu te ipse b in 2 custodiam dedisti ? 3 quod vitandae c sus- picionis causa ad 4 M.' Lepidum te habitare velle dixisti ? a 20 quo non receptus, etiam ad me venire ausus es ; atque, ut domi d meae te asservarem, rogasti. Quum a me quoque id responsum tulisses, me nullo modo posse 5 iisdem parietibus e tuto esse tecum, qui magno in periculo essem/ quod iisdem moenibus g contineremur, ad 6 Q. Metellum praetorem venisti ; 25 a quo repudiatus, ad sodalem tuum, 7 virum optimum, M. Me- tellum, demigrasti ; quern tu 8 videlicet et ad custodiendum c [te] diligentissimum et ad suspicandum sagacissimum et 9 ad VII. M67, 2; 1083. 1 453; 7O1 ; 206(17). m 378, 1 ; 95O ; 253. D Dist. bet. facinus and flagitium. V. Sail. Cat. XIV. n. 5. 4I4, 5,1); 876; 247, R. 4. P 549; 1118; 269. 1486, 5 ; 1161; 260, II. 'Subject of est? S 386, 2 ; 855 ; 224, R. 2. VIII. a Why subj. present ? V. n. 1. H52, 1 ; 682 ; 207, R. 28 (a). "562, 563 ; 1322, 1327, 2*75, II. H24, 2 ; 943, 221, R. 3. e Dist. bet. murus, paries, and moenia. V. Caes. I. 8, n. 4. f 517, I., 519 ; 1291 ; 264, 8 (1). 5414 ; 873 ; 248, II. ORATIO I. IN L. CATILINAM. 193 vindicandura fortissimum fore putasti. Sed quam longe 10 vi- detur a carcere atque a vinculis abesse debere, qui se ipse b jam dignum custodia h judicarit 1 ? 20. Quae quum ita sint, Catilina, dubitas, n si emori aequo animoJ non potes, abire in 12 aliquas terras, et vitam istam, k 5 multis suppliciis 1 justis debitisque ereptam, fugae solitudinique mandare ? " 13 Refer," inquis, m " ad senatura ; " id enim postulas ; et, si hie ordo placere decreverit te ire in exsilium, obtempera- turum te esse dicis. 14 Non referam, id quod n abhorret a meis 10 moribus ; et tamen faciam ut intelligas, quid hi de te sentiant. Egredere ex urbe, Catilina : libera rem publicam metu : in exsilium, 15 si hanc vocem exspectas, lc proficiscere. Quid est, Catilina ? 17 eequid attendis, ecquid animadvertis horum silen- tium ? Patiuntur, tacent. Quid exspectas auctoritatem 1.3 loquentium, quorum voluntatem tacitorum perspicis ? 21. At si hoc idem huic adolescent! optimo, 18 P. Sestio, si fortissimo viro, 19 M. Marcello, dixissem, jam mihi consuli hoc ipso in templo senatus jure optimo ^vim et manus intulisset. De te autem, Catilina, quum quiescunt, probant: quum pati-20 untur, decernunt : quum tacent, clamant. Neque hi solum, quorum tibi auctoritas est 8 videlicet cara, 21 vita vilissima, "sed etiain illi equites Romani, honestissimi atque optimi viri, ce- terique fortissimi cives, 22 qui circumstant senatum, quorum tu et frequentiam videre, et studia perspicere, et voces paulo25 ante exaudire potuisti. 23 Quorum ego vix abs te jamdiu manus ac tela contineo, eosdem facile adducam, ut te haec, quae vastare jampridem studes, relinquentem, 24 usque ad portas prosequantur. IX. 22. ^uamquam quid loquor ? te 2 ut ulla res frangat* ? 30 tu ut umquam te corrigas a ? tu ut ullam fugam meditere a ? VIII. h 4!9, IV. ; 9 19 ; 244. '501, I. ; 12 18 ; 264, i (a) & (b). _ j 4!4 & 3 ; 873 ; 247, 2. k Why istam ? U25 & 2, 2) ; 916 ; 251. m 528, 2 ; 1295 (1) ; 279, 6. "445, 7 ; 683', 206 (13) (a) & (b). 467, 2; 11)83 \ 145,1. 2. IX. *495, 2, 2); 1180, 270, E. 2 (a). 19 A ORATIONES CICERONIS. tu ut ullum exsilium cogites a ? Utinam tibi istam mentem dii immortales 3 duint b ! tametsi video, si, mea voce perterritus, ire in exsilium animum induxeris, quanta tempestas invidiae nobis, si minus in praesens tempus, recenti memoria c scelerum 5 tuorum, 4 at in posteritatem impendeat. d Sed 5 est tanti, f dum- modo 6 ista 7 privata sit g calamitas et a rei publicae periculis sejungatur. g Sed tu ut vitiis tuis commoveare, ut legum poe- nas pertimeseas, ut 8 temporibus rei publicae cedas, non est postulandum ; neque enim 9 is es, Catilina, ut te aut 10 pudor 10 umquam a turpitudine, aut metus a periculo, aut ratio a fu- rore revocarit. h 23. Quamobrem, ut saepe jam dixi, proficiscere ; ac si mihi inimico, ut praedicas, tuo conflare vis invidiam, n recta perge in exsilium. Vix feram 12 sermones hominum, si id feceris : 15 vix molem istius 1 invidiae, si in exsilium jussu c consulis ieris, sustinebo. Sin autem servire meae laudi j et gloriae mavis, egredere cum importuna sceleratorum manu : confer te ad Manlium : concita perditos cives : secerne te a bonis : infer patriae bellum : exsulta impio latrocinio/ 5 ut a me 13 non k ejec- 20 tus ad alienos, sed invitatus ad tuos isse videaris. 1 24. 1 Quamquam quid" 1 ego te invitem, b a quo jam sciam essC praemissos qui tibi ad 14 Forum Aurelium 15 praestolaren- tur n armati ? cui sciam pactam et constitutam cum Manlio diem ?* a quo etiam 16 aquilam illam argenteam, quam tibi ac 25 tuis omnibus confido perniciosam ac funestam futuram, cui dorni tuae 17 sacrarium scelerum tuorum constitutum fuit, sciam esse praemissam? Tu 2 ut illa p carere diutius possis, a quam venerari ad caedem proficiscens solebas ? a cujus altaribus saepe istam impiam dextram ad necem civium transtulisti ? IX. '-239 & 3, A88, II. 1; 325, 1195-6 ; 162, 1, 263, L '414 & 2 ; 873 ; 247, 1. -1525 ; 1182 ; 265. < 401, 402, III. 1 ; 700 ; 214. 503, L, 505 ; 1271 ; 263, 2 (l)._t>500 & 2 ; 1218 ; 262, B. 1. 'Why iste?i 385 ; 831 ; 223, 5. 2. k e02, IV.; 139O ; 279, 15. '489, I. ; 1205 ; 262. -"3SO, * ; 73O-, 235, P 11. W 485, 486, II. ; 118O-, 260, R. 5. D Dist. bet. )n*nf"), wy*tfff, praestolor, and op- perior. Y. n. 15. 39I ; 86O; 22^, R. 1. ?4i9, I T J ; 907 ; 250, 2(2). ORATIO I. IX L. CATILINAM. 19u X. 25. Ibis 1 tandem aliquando, quo te jampridem tua ista cupiditas efFraenata ac furiosa rapiebat. 2 Neque enim tibi 3 haec res affert dolorem, sed quandam incredibilem volupta- tem : ad hanc te amentiarn natura peperit, voluntas exercuit, fortuna servavit. Numquam tu non modo otium, sed ne bel- 5 lum quidem nisi nefarium concupisti. 4 Nanctus es ex perditis, atque ab omrii non modo fortuna, verum etiam spe derelictis a conflatam improborum marrum. 26. Hie tu qua laetitia b perfruere ! quibus gaudiis c exsulta- bis ! quanta in voluptate bacchabere, quum in tanto numero 10 tuorum neque audies virum bonum quemquam, neque videbis. 6 Ad hujus vitae studium meditati f illi sunt, 6 qui feruntur, labores tui : 7 jacere humi non modo 8 ad obsidendum d stuprum, verum etiam ad facinus obeundum ; vigilare non solum in- sidiantem somno maritorum, verum etiam bonis 9 otiosorum. 15 10 Habes, ubi ostentes g tuam illam praeclaram "patientiam fa- mis, frigoris, inopiae rerum omnium ; quibus te brevi tempore confectum senties. 27. Tantum profeci turn, quum te 12 a consu- latu repuli, ut exsul potius tentare quam consul vexare rem publicam posses ; atque ut id, quod est abs te scelerate suscep- 20 turn, latrocinium potius quam bellum nominaretur. XL Nunc ut a me, Patres Conscripti, quandam prope justam patriae querimoniam Metester ac deprecer, a percipite, quaeso, diligenter quae dicam, et ea penitus 2 animis b vestris mentibusque mandate. Etenim 3 si mecum patria, quae mini 25 vita c mea multo d est carior, si cuncta Italia, si omnis res pub- lica loquatur, "M. Tulli, 6 quid agis? tune eum, quern esse hostem comperisti, quern ducem belli futurum vides, quern exspectari imperatorem in castris hostium sends, auctorem X. "Force of d'e in d&relictis. V. n. 4. b Dist. bet. laetitia and gaudium. V. Sail. Cat. XLVITI. n. 2. C 4I4 & 2 ; 873] 247, 1. ^ 562, 565, 1; 1337 , 275, II. '221, 2; 3O6 ; 162, 17 (a). ^525; 1182; 265. XI. a Dist. bet. detestor and deprecor. V. n. 1. b Dist. bet. anima, ani- mus, and mens. V. n. 2. C 4I7 : 895 ; 256, 2. <*4I8 ; 929 ; 256, E. 16. 45, 5, 2); 5; 52. 196 ORATIONES CICERONIS. sceleris, principem conjurationis, 4 evocatorem servorum et ci- vium perditorum, exire patiere, ut abs te non emissus ex Urbe, . sed immissus in Urbem esse videatur ? Nonne hunc in vin- cula duci, non ad mortem rapi, non summo supplicio rnactari 5 6 imperabis f ? 28. Quid 6 tandem te impedit ? mosne majorum ? at 7 persaepe etiam privati in hac re publica perniciosos cives morte multaverunt : an leges, 8 quae de civium Romanorum supplicio rogatae sunt ? at numquam in hac urbe, qui a te publica 9 defecerunt, civium jura tenuerunt. An invidiam 10 posteritatis times ? 10 Praeclaram vero populo Romano refers gratiam, qui te, hominem n per te cognitum, nulla cominenda- tione g majorum 12 tam mature ad summum imperium per om- . nes honorum gradus extulit, si propter invidiam aut alicujus h periculi metum salutem civium tuorum negligis. 29. Sed si 15 quis h est invidiae metus, num est vehementius 13 severitatis ac fortitudinis invidia quam inertiae ac nequitiae pertimescenda ? An quum bello vastabitur Italia, vexabuntur urbes, tecta ar- debunt, turn te non existimas invidiae incendio conflagra- turum ? " 20 XII. 1 His ego sanctissimis rei publicae vocibus et eorum hominum, qui idem sentiunt, mentibus pauca respondebo. Ego, si 2 hoc optimum factu a 3 judicarem, Patres Conscripti, Catilinam morte multari, unius usuram horae 4 gladiatori isti ad vivendum non dedissem. Etenim si summi et clarisshni viri, 25 Saturnini et Gracchorum et Flacci et 6 superiorum complu- rium sanguine non modo se non contaminarunt, sed etiam G honestarunt, b certe verendum mihi c non erat, ne d quid, hoc parricida civium interfecto, invidiae 6 mihi 7 in posteritatem redundaret. Quod f si ea mihi g maxime impenderet, tamen XI, f What is said of the construction of impero ? V. n. 5. e42 8 ; 8S8; 211, R. 6. h 455 & 1; 1O48;138. XII. a 570 & 1 ; 1365 ; 276, III. b D\sL bet. honoro and honesto. V. n. 6. C 388, I.; 847; 225, III. ^492, 4 & 1) ; 1215, 262, R. 7. 395, 396, HI. 2, 3) & (3) ; 700 ; 212, R. 3. f 453, 6 ; ?O2 ; 206 (14). ^386; 826; 224. ORATIO I. IN L. CATILINAM. 197 hoc animo h semper fui, ut invidiam virtute 1 partam gloriam, J ' non invidiam putarem. k 30. 8 Quamquam nonnulli 1 sunt in 9 hoc ordine, qui aut ea, quae imminent, non videant, 1 aut ea, quae vident, dissimu- lent m ; 10 qui n spem Catilinae u inollibus sententi'is aluerunt, 5 conjurationemque nascentem non credendo corroboraverunt. Quorum auctoritatem secuti multi, non solum iinprobi, verum etiani imperiti, si in Lunc animadvertissem, crudeliter 12 et regie factum esse dicerent. Nunc intelligo, si 13 iste, quo inten- dit, in Manliana castra pervenerit, neminem 14 tam stultum 10 fore, qui non videat m coujurationem esse factam, neminem tarn improbum, qui non fateatur. m Hoc autem uno interfecto, intelligo hanc rei publicae pestem paulisper lo reprimi, non in perpetuum comprimi posse. Quod f si se ejecerit secumque suos eduxerit, et eodem ceteros undique 16 collectos 17 naufragos ag- 15 gregarit, exstinguetur atque delebitur non modo haec tarn adulta rei publicae pestis, verum etiam stirps ac semen nialo- rum omnium. XIII. 31. Etenim ^amdiu, Patres Conscripti, in his periculis conjurationis insidiisque 2 versamur ; sed 3 nescio quo pacto, 20 omnium scelerum ac 4 veteris furoris et addaciae maturitas in nostri consulatus tempus erupit. 5 Quod si ex tanto latrocinio iste unus tolletur, videbimur fortasse ad breve quoddam tempus cura et metu esse relevati, periculum autem residebit, et erit inclusum penitus in venis atque in 6 visceribus rei pub- 25 licae. Ut saepe homines aegri morbo a gravi, quum 7 aestu febrique a jactantur, si aquam gelidam biberint, primo relevari videntur, deinde multo gravius vehementiusque afflictantur ; sic hie morbus, qui est in re publica, relevatus istius poena, vehementius, vivis reliquis, b ingravescet. 30 32. Quare secedant d improbi ; secernant d se a bonis ; unum XII. h 428 ; 888 ; 211, R. 6, & R. 8 (2). '414 & 2 ; 873; 247, 1. J 373 ; 715 ; 230. k 495 & 3, 482, 1 ; 1218, 1171, 262. 585, 1 ; 998 ;277, R. 5 (c). m 50l, I. ; 1218', 264, 1 (a) & (b). "453 ; 7O1: 206 (17). 504, 2 ; 1162 (1); 261, 1. XIII. MI4 & 2 ; 873-, 247, 1. b 43l ; 972; 257, R. 7. 332, II.; 588 ; 187, II. 2. *487 ; 1193; 260, R. 6. 108 ORATIONES CICERONIS. in locum congregentur d ; muro denique, id quod saepe jam dixi, discernanturanobis : desinant insidiari domi suae consuli, circumstare tribunal 8 praetoris urbani, obsidere cum gladiis curiam, 9 malleolos et faces ad inflammandam urbem compa- 5 rare : sit denique inscriptum in fronte uniuscujusque, quid de re publica sentiat. 6 Polliceor hoc vobis, Patres Conscripti, tantam in nobis consulibus fore diligentiam, tantam in vobis auctoritatem, tantam in edfuitibus Romanis virtutem, tantam in omnibus bonis consensionem, ut, Catilinae profectione, a om- 10 nia patefacta, illustrata, oppressa, vindicata esse videatis. 33. 10 Hisce ominibus/ Catilina, cum summa rei publicae sa- lute, cum tua peste ac pernicie cumque eorum exitio, qui se tecum omni scelere parricidioque junxerunt, proficiscere ad impium bellum ac nefarium. n Tu, Juppiter, qui iisdem, qui- 15 bus ^haec urbs, auspiciis a Romulo es constitutus, quern Statorem hujus urbis atque imperii vere nominamus, hunc et hujus socios a tuis ceterisque templis, a tectis urbis ac moe- nibus, a vita fortunisque civium arcebis ; et homines bonorum inimicos, g hostes patriae, latrones Italiae, scelerum foedere 20 inter se ac nefaria societate conjunctos, aeternis suppliciis vivos mortuosque 13 mactabis. XIII. e 525 ; 1182; 265. ^414 & 3 ; 873', 247, 2. eDist. bet. ad- versariits, hostis, and mimicits. V. Caes. I. 10, n. 5. M. TULLII CICERGSIri IN L. CATILINAM ORATIO SECUNDA AD QUIRITES. I. 1. lr randem aliquando, 2 Quirites, L. Catilinam, furen- tem audacia,* scelus b anhelantem, pestem patriae nefarie molientem, vobis c atque huic urbi ferro d flaminaque minitan- tern, ex urbe vel e ejecimus, vel 3 emisimus, vel, 4 ipsum egredi- entem, 5 verbis prosecuti sumus. 6 Abiit, excessit, evasit, erupit. 5 Nulla jam pernicies a 7 monstro illo f atque prodigio g moenibus ipsis intra moenia comparabitur. Atque hunc quidem unum, hujus belli domestici ducem, 8 tiine controversia vicimu.s. 9 Non enim jam inter latera nostra 10 sica ilia versabitur : non in campo, non in foro, non in curia, non denique intra domes- 10 ticos parietes n pertimescemus. 12 Loco h ille motus est, quum est ex urbe depulsus : palam jam cum hoste, nullo impedi- ente, 13 bellum [justum] geremus. Sine dubio perdidimus hominem magnificeque vicimus, quum ilium ex occultis insidiis in apertum latrocinium conjecimus. 2. Quod vero 14 non cru- 15 entum mucronem, ut voluit, extulit, quod, vivis nobis, 1 egres- I. 414 & 2 ; 873 ; 247, 1. b Dist. bet. maleficium, facinus, flagitium, scelus, and nefas. Y. Sail. Cat. XIV. n. 5. C 385 ; 831 ; 223, B, 2. d 4!4&4; 73; 247, 3. 587, II. 2; 1374, 198, 2, R. (a). f 450 ; J O2 8; 201, R. 23 (a). *Dist. bet. prodigium, ostentum, portentum, and monstrum. V. SaU. Cat. XXX. n. 3. h 425, 3, 3) ,916, 251. '431 ; f>72; 257, R, 7. 9* 200 ORATIONES CICERONIS. sus est, quod ei j ferrum de manibus extorsimus, k quod incolu- mes cives, quod stantem urbem reliquit k ; quanto 15 tandem ilium moerore a afflictum esse et profligatum putatis ? Jacet ille nunc prostratus, Quirites, et 16 se perculsum atque abjectum 5 esse sentit ; et 17 retorquet oculos profecto saepe ad hanc ur- bem, quam 1 e suis faucibus ereptam esse luget ; quae quidem laetari mihi videtur, quod tantam pestem evomuerit k forasque projecerit. II. 3. Ac si quis est talis, quales esse omnes a ^oportebat, 10 qui in hoc ipso, in quo exsultat et triumphat oratio mea, me vehementer accuset, b quod tarn capitalem hostem non com- prehenderim c potius quam emiserim c ; non est ista mea culpa, sed temporum. Interfectum esse L. Catilinam et gravissimo supplicio d affectum jampridem oportebat ; idque a me et mos 15 majorum et hujus imperil severitas et res publica postulabat. 6 Sed quam multos fuisse putatis, qui quae ego g deferrem f non crederent f ? quam multos, qui etiarn defenderent f ? [quam multos, qui propter 3 improbitatem faverent f ] ? 4 Ac si, illo gublato, depelli a vobis omne pericuium 5 judicarem, jampridem 20 ego L. Catilinam non modo invidiae 6 meae, verum etiam vitae periculo h sustulissem. 4. Sed quum viderem, 1 7 ne vobis quidem omnibus re etiam turn probata, si ilium, ut erat meri- tus, morte multassem, fore, 5 ut ejus socios, invidia oppressns, persequi non possem ; 8 rem hue deduxi, ut turn 9 palam k pug- 25 nare possetis, quum hostem aperte k videretis. 10 Quem quidem ego hostem quam vehementer foris esse timendum putem, 1 licet n hinc intelligatis, m quod 12 illud etiam I. J 398, 5 ; 855; 224, R. 2, 222, 2 (b). k 520, L; 12'5O;tfB, 5, & R. '545; 1136, 239. * ( 2 >520, II. ; 1255 II. a 545; 1136 ; 239. b 500 ; !./; 264, 1. C 520, II. ; 1255, 266, 3. "419, III. & 2, 1) ; 873 ; 249, I. e 463, I. ; 644 ; 209, R. 12 (2).f 531 ; 12<)1; 266, 2. &446; 1O13 ; 209, R. 1 (a) & (b). h 4!4 & 3 ; 873; 247, 2. The attributive genitive is equivalent to an adjective. 'What is the object of viderem ? J 544 ; 1133 ; 268, R. 4 (b). What is the sub. ace. of fore ? k Dist. bet. aperte, palam, and manifesto. V. n. 8. ' 525 ; 1182 ; 265. m 496, 1 ; 1222 ; 262, R. 4. O RATIO II. IN L. CATILINAM. 201 moleste fero, quod ex Urbe 13 parum comitatus exierit. Uti- nam ille omnes secum suas copias eduxisset n ! 14 Tongilium rnihi eduxit, quern amare in 15 praetexta coeperat ; 16 Publicium et Minucium, quorum aes alienum contractum in popina 17 nul- lum rei publicae motum afferre poterat : reliquit quos viros ! 5 quanto aere p alieno ! quam valentes ! quam nobiles ! III. 5. Itaque ego ilium exercitum, prae 1 Gallicanis a legi- onibus et hoc dilectu, quern 2 in agro Piceno et Gallico 3 Q. Metellus habuit, et his copiis, quae a nobis quotidie 4 compa- rantur, magno opere contemno, collectum ex senibus despera- 10 tis, ex 6 agresti luxuria, ex rusticis Mecoctoribus, ex iis, qui 8 vadimonia deserere quam ilium exercitum maluerunt ; quibus ego non modo si 9 aciem exercitus nostri, verum etiam si 10 edic- turn praetoris ostendero, concident. Hos, quos video volitare in foro, quos stare ad curiam, quos etiam in senatum venire, 15 qui n nitent b unguentis, c qui 12 fulgent purpura, c mallem d secum 13 milites eduxisset, 6 qui si hie permanent, mementote non tarn exercitum ilium esse' nobis/ quam hos, 14 qui exercitum dese- ruerunt, pertimescendos. Atque hoc etiam sunt timendi magis, quod quidquid cogi- 20 tant me scire sentiunt, neque tamen permoventur. 6. Video, 15 cui sit Apulia attributa, quis habeat Etruriam, quis agrum Picenum, quis Gallicum, quis sibi 16 has urbanas insidias cae- dis atque incendiorum depoposcerit. Omjnia 17 superioris noctis consilia ad me perlata esse sentiunt ; patefeci in senatu hes- 25 terno die ; Catilina ipse pertimuit, profugit : hi quid exspec- tant ? ne illi vehementer errant, si illam meam pristinam leni- tatem perpetuam sperant futuram. IV. Quod exspectavi, jam sum assecutus, ut vos omnes factam esse aperte conjurationem contra rein publicam vide- 30 II. "488, 1 & 2; 1193, 1195-6 \ 263, 1 & R. 389; 838; 228, X. (a). P428; 88S ; 211, R. 6. HE. "Dist. bet. Gallicanae kgiones and Gallicae legiones. Y. n. 1. b Dist. bet. luceo, fulgeo, splendeo, and niteo. V. n. 11. 4I4 &-2 ; 873 ; 247, 1. d 485; 1177 \ 260, R. 2. e 493, 2; 12O4;2G2, R. 4. f 388, I. 847 ; 225, III. 202 ORATIONES CICERONIS. retis ; l nisi vero [si] quis est, qui Catilinae a 2 similes curn Catilina 3 sentire non putet. b Non est jam lenitati locus: severitatem res ipsa flagitat. Unum etiam nunc concedam : exeant, c proficiscantur, c ne patiantur 4 desiderio d sui Catilinam 5 miserum tabescere. Demonstrabo iter : 5 Aurelia via e profec- tus est : si accelerare volent, 6 ad vesperam consequentur. 7. O fortunatani rem publican/ si quidem hanc r sentinam urbis ejecerit ! Uno mehercule Catilina 8 exhausto, levata mihi et recreata res publica videtur. Quid enim mali aut sceleris 10 fingi aut cogitari potest, quod non ille conceperit b ? quis g tota Italia 6 veneficus, quis gladiator, quis latro, quis sicarius, quis parricida, quis testamentorum subjector, quis circumscriptor, quis ganeo, quis nepos, quis adulter, quae mulier infamis, quis corruptor juventutis, quis corruptus, quis perditus inveniri po- lo test, qui se cum Catilina non familiarissime vixisse fateatur b ? quae caedes per hosce annos sine illo facta est ? quod h nefa- rium stuprum non per ilium 1 ? 8. 9 Jam vero 10 quae tanta um- quam in ullo nomine juventutis illecebra fuit, quanta in illo ? qui alios ipse amabat turpissime, aliorum amori j flagitiosissime 20 serviebat, aliis fructum libidinum, aliis mortem parentum non modo 11 impellendo, verum etiam adjuvando pollicebatur. Nunc vero quam subito non solum ex urbe, verum etiam ex agris ingentem numerum perditorum hominum collegerat ! Nemo non modo Romae, sed nee ullo quidem in angulo totius 25 Italiae oppressus aere alieno fuit, quern non ad hoc incredi- bile sceleris foedus adsciverit. b V. 9. Atque ut 1 ejus diversa studia in dissimili ratione per- spicere possitis, nemo est in ludo gladiatorio paulo ad facinus audacior, a qui se non 2 intimum Catilinae esse fateatur : nemo IY. "399, 3, 2) ; 863 ; 222, R. 2 (b). Dist. bet. the use of similis with the gen. and with the dat. V, I. 2, n. 18. b 50l, I. ; 12 18 ; 264, 6. C 485 ; 11 77 ; 260, R. 6. d 4!4 & 2 ; 873 ; 247, !. C 4I4 & 4 ; 937 ; 255, 2. f 38l ',.725; 238, 2. b (2>264, 7. e454, 1; 1O42; 137, 1. e ( 2 M22 r 1 & 1); 254, R. 2 (b). h 454 ; 1041, 137, 1. '414, 5, 1); 876 ; 247, R. 4. J 385 ; 831 ; 223, R. 2. y. 444, 1; 902 ; 256, R. 9 (a). ORATIO II. IN L. CATILINAM. 203 In scena levior et nequior, qui se non ejusdem prope sodalem fuisse commemoret. Atque idem tamen, stuprorum ct sce- lerum exercitatione b asstiefactus, 4 frigore c et fame et siti et vigiliis perferendis d 5 fbrtis ab istis praedicabatur, quurn in- dustriae 6 subsidia atque instrumenta virtutis in libidine auda- 5 ciaque consumeret. 10. Hunc vero si secuti erunt sui comites, si ex urbe exie- rint desperatorum hominum flagitiosi greges, O nos beatos !* rem publicam fortunatam ! O praeclaram laudem consulatus mei ! Non enim jam sunt mediocres 7 hominum libidines, non 10 humanae ac 8 tolerandae audaciae 6 : nihil cogitant, nisi caedem, nisi incendia, nisi rapinas. Patrimonia sua profuderunt, fortunas suas obligaverunt : 9 res eos jampridem, fides deficere nuper coepit ; eadem tamen ilia, quae erat in abundantia, libi- do permanet. Quod si in vino et 10 alea comissationes solum 15 et scorta quaererent, essent illi quidem desperandi, sed tamen essent ferendi. Hoc f vero quis ferre possit, inertes homines 11 fortissimis viris insidiari, stultissimos prudentissimis, ebriosos sobriis, dormientes vigilantibus ? qui n mihi s accubantes in conviviis, complexi mulieres impudicas, vino languidi, conferti 20 cibo, sertis redimiti, unguentis obliti, debilitati stupris, eruc- tant sermonibus suis caedem bonorum atque urbis incendia. 11. Quibus ego confido impendere fatum aliquod, et poenam jamdiu improbitati, nequitiae, sceleri, libidini debitam aut 12 instare jam plane aut certe appropinquare. Quos si meus 25 consulatus, quoniam sanare non potest, sustulerit, 13 non breve nescio quod tempus, sed multa saecula propagarit rei pnblicae. Nulla est enim natio, quam pertimescamus ; nullus rex, qui bellum populo Romano facere possit. Omnia sunt externa 14 nirhis virtute terra marique pacata : domesticum bellum ma- 30 not ; intus insidiae sunt ; intus inclusum periculum est ; intus V. MI4 & 2 ; 873 ; 247, 1. 4I4 & 2; 873] 245, II. 3. M39, 562; 6%>tf, 1322; 205, Exc. to R. 2, 275, II. e !30, 2; ^77 (2); 95, B. '450, 3; 1O28; 207, R. 22. ?389; 838] 228, N. (a). - h Dist. bet. homo and vir. Y. Sail. Cat. I. n. 1. 204 ORATIONES CICERONIS. est hostis. Cum luxuria nobis, 1 cum amentia, cum scelere certandum est. Huic ego me bello ducem profiteer, Quirites : suscipio inimicitias hominum perditorum. Quae sanari pote- runt, quacumque ratione sanabo : quae resecanda erunt, non 5 patiar ad perniciem civitatis manere. 15 Proinde aut exeantf aut quiescant ; aut, si et in urbe et in eadem mente perma- nent, ea quae merentur exspectent. VI. 12. At etiam 1 sunt, qui dicant, Quirites, a me in ex- silium ejectum esse Catilinam. Quod ego si verbo assequi 10 possem, istos ipsos ejicerem, qui haec loquuntur. Homo enim Mdelicet timidus aut etiam permodestus vocem consulis ferre non potuit : simul atque ire in exsilium jussus est, paruit. Quid ? ut 3 hesterno die, quum domi meae paene interfectu^ essem, senatum in aedem Jovis Statoris convocavi, rem om^ 15 nem ad patres conscriptos detuli, quo quum Catilina venisset, quis eum senator appellavit ? quis salutavit ? quis denique ita adspexit ut perditum civem, ac non potius ut importunissimum hostem ? quin etiam principes 4 ejus ordinis partem illam sub- selliorum, ad quam ille accesserat, nudam atque inanem reli- 20 querunt : hie ego, vehemens 5 ille consul, qui verbo cives in exsilium ejicio, quaesivi b a Catilina, in nocturno conventu apud M. Laecam fuisset necne. d 13. Quum ille, 6 homo audacissimus. conscientia convictus primo reticuisset, patefeci cetera : quid 7 ea nocte egisset, quid 8 in proximam constituisset, quemadmo- 25dum esset ei e 9 ratio totius belli descripta, edocui. Quum haesitaret, quum 10 teneretur, quaesivi, quid f dubitaret proficisci eo, quo jampridem pararet, g quum arma, quum secures, quum "fasces, quum tubas, quum signa militaria, quum aquilam illam argenteam, cui ille etiam sacrarium [scelerum] domi 30 suae fecerat, scirem esse praemissam. h 14. In exsilium ejicie- bam, 1 quern jam ingressum esse in bellum videbam ? Etenim, V. '388, I. ; 847', 225, III. i 487, 488, II. ; 1193 ; 260, R. 6. VI. b 374, 3, 4) ; 738 ; 231, R. 4. d 526, I); 1187; 265, R. 2. 388, II.; 844 ',225, IL f 380, 2; 731, 235, R. 11. *527 ; 266, 1. h 439 ; 656; 205. Exc. R. 2. ^68; 1O87] 145, II. ORATIO II. IN L. CATION AM. 205 12 credo, Manlius iste centurio, qui in 13 agro Faesulano castra posuit, bellum populo Romano suo nomine^ indixit, et ilia castra nunc non Catilinam ducem exspectant, et ille ejectus in exsil- ium se Massiliam, k ut aiunt, non in haec castra conferet. VII. O conditioner^ miseram, non modo administrandae, 5 verum etiam conservandae rei publicae ! Nunc si L. Catilina consiliis, laboribus, 1 periculis b meis circumclusus ac debilitatus subito pertimuerit, sententiam mutaverit, deseruerit suos, con- silium belli faciendi c abjecerit, ex hoc cursu sceleris ac belli iter ad fugara 2 atque in exsilium converterit, b 3 non ille a me 10 spoliatus arinis d audaciae, non obstupefactus ac perterritus mea diligentia, non de spe conatuque depulsus, sed indemnatus, innocens, in exsilium ejectus a consule vi et minis esse dice- tur ; et erunt, qui ilium, si hoc fecerit, non improbum, sed miseram, me non diligentissimum consulem, sed crudelissimum 15 tyrannum existimari velint. 15. 4 Est mihi 6 tanti/ Quirites, hujus invidiae falsae atque iniquae tempestatem subire, dum- modo a vobis hujus horribilis belli ac nefarii periculum de- pellatur. 8 Dicatur h sane ejectus esse a me, dummodo eat g in exsilium ; sed mihi credite, non est iturus.* Numquam ego 20 a diis immortalibus optabo, Quirites, invidiae meae levandae c causa, ut L. Catilinam ducere exercitum hostium atque in armis volitare audiatis ; sed triduo tamen audietis : multoque magis 5 illud timeo, 6 ne^ mihi sit invidiosum k aliquando, quod ilium emiserim 1 potius, quam quod ejecerim. 1 Sed quum sint 25 homines, qui ilium, quum profectus sit, ejectum esse dicant, iidem, si interfectus esset, quid dicerent ? 1 6. 7 Quamquam isti, qui Catilinam 8 Massiliam ire dictitant, m non tain hoc queruntur, quam verentur. Nemo est istorum VI. J 414 & 2 ; 873; 247, 1. k 379 ; 938: 237. VII *38I; 7^o; 238, 2. b 704, I. 1; 1378, 1st; 278, R. 6 (b). C 562; 1322 -,215, II. d 419, III.; 911; 251. 384; 82O ; 223. f 401, 402, III. 1 ; 799 ; 214. ^503 & I. ; 1271 ; 263, 2. "488 & L, 549, 4; 1193, 1155.;1W, R. 6, 271, R. 2. 4 228; 328] 162, 14. J492, 4, 1); 1215', 262, R. 7. k 323 ; 37 O ; 128, I. 4. 556, I, 520, II.; 1291 ; 266, 3. m 332, L & 2; 584; 187, II. 1 (c). 206 ORATIONES CICEUONIS. tarn misericors 9 qui ilium non ad Manlium, quam ad Massili- enses ire inalit. Ille autem, si mehercule 10 hoc, quod agit, nuraquam antea cogitasset, tamen latrocinantem se interfici mallet, quam exsulem vivere. Nunc vero, quum ei nihil ad- 5 hue praeter ipsius voluntatem cogitationemque accident, nisi quod, vivis nobis, n Roma profectus est, optemus potius, ut eat in exsilium, quam n queramur. VIII. 17. Sed cur tamdiu de uno hoste loquimur, et de eo hoste, *qui jam fatetur se esse hostem, et quern, quia, quod 10 semper volui, murus interest, non timeo ; 2 de iis, qui dissim- ulant, qui Romae remanent, qui nobiscum sunt, nihil dicimus? quos quidem ego, si ullo modo fieri possit, non tam ulcisci studep quam sanare sibi ipsos, placare rei publicae ; neque, id quare fieri non possit, si me audire volent, intelligo. Expo- 15 nam eriim vobis, Quirites, ex quibus generibus hominum 3 istae copiae comparentur : Meinde singulis medicinam consilii atque orationis meae, 5 si quam potero, afferam. 18. Unu.m genus 6 est eorum, a qui 7 inagno in acre alieno majores etiam possessiones habent ; quarum amore b adducti 20 Missolvi nullo modo possunt. Horum hominum 9 species est honestissima ; sunt enim locupletes; voluntas vero et causa impudentissima. 10 Tu agris, c tu aedificiis, c tu n argento, c tu familia, c tu rebus c omnibus ornatus et copiosus sis, d et dubites d de 12 possessione detrahere, acquirere ad fidem ? Quid enim 25 exspectas ? bellum ? Quid ? ergo in vastatione omnium tuas possessiones sacrosanctas futuras putas ? 13 An tabulas novas ? Errant, qui istas a Catilina exspectant. 14 Meo beneficio ta- bulae novae proferentur, verum auctionariae ; neque enim isti, qui possessiones habent, alia ratione ulla salvi esse possunt. 30 Quod si maturius facere voluissent, 15 neque (id quod stultissi- mum est) certare cum usuris fructibus praediqrum, et 16 locu- VII. 43I; 972; 257, R. 7. VIII. 40! ; 7 SO; 211, R. 8 (1). V. n. 6. HI4 & 2; 873; 247, 1. 4I9, III. ; 776; 249, L-^485 ; 1 18O ; 260, R. 5. ORATIO II. IN L. CATILINAM. 207 pletioribus his et melioribus civibus uteremur. Sed hosce homines minime puto pertimescendos, quod aut deduci de sententia possunt ; aut, si permanebunt, magis mihi videntur vota facturi contra rem publicam quam arma laturi. IX. 19. Alterum genus est eorum, a qui, quamquam pre- 6 muntur aere alieno, Mominationem tamen exspectant : rerum b potiri volunt : honores, quos, quieta re publica, desperant, perturbata, se consequi posse arbitrantur. 2 Quibus d hoc 6 prae- cipiendum f videtur, g unum scilicet et idem, quod 6 8 reliquis d omnibus, ut desperent, h id quod conantur se 1 consequi posse 1 : 10 primum omnium, k 4 me ipsum vigilare, adesse, providere rei publicae ; deinde magnos animos esse in bonis viris, magnara concordiam in maxima multitudine, magnas praeterea copias militum ; deos denique immortales huic invicto populo, claris- simo imperio, pulcherrimae urbi contra tantam vim sceleris 15 6 praesentes auxilium esse laturos. Quod 1 si jam sint id, quod cum summo furore cupiunt, adepti, num n illi in cinere urbis et sanguine civium, 6 quae mente conscelerata ac nefaria con cupiverunt, se consules aut dictatores aut etiam reges sperant futures ? Non vident id se cupere, quod p si adepti sint, 7 fugi- 20 tivo alicui ant gladiatori concedi p sit necesse ? 20. Tertium genus est ^aetate* 1 jam affectum, sed tamen exercitatione robustum ; quo ex genere est ipse Manlius, cui nunc Catilina succedit. Sunt 9 homines ex iis coloniis, quas Sulla constituit ; 10 quas ego universas civium esse optimorum 25 et fortissimorum virorum* sentio ; sed tamen ii sunt coloni, qui n se in insperatis ac repentinis pecuniis sumptuosius insolenti- usque jactarunt. Hi, dum aedificant, tamquam 12 beati, dum praediis, 13 lecticis, familiis magnis, conviviis apparatis delectan- IX. 40I ; 78O ; V. VIII. a, & n. 6. b 409, 3; 882 ; 220, 4. C 43I ; 972 ; 257, R. 7. d 453, 386; 826; 224, 206 (17). *545; 1136; 239. f 549 ; 1151 ; 270, R. 3. ^549, 1 ; 638 ; 209. R, 3, 5. h 492 ; 1205- 262. -545, 551, I. & 1 ; 1136, 1148-9; 272, 239. J 552 & 1; 1138; 211, k 396, 2, 3) &(2); 771; 212, R. 2. U53, 6; 7O2 ; 206 (U). -MI4 & 3 ; 873 ; 247, 2. "346, II. 1,3); 11O5 ; 198, 11, R.(b). 4l4&3; - 73; 247, 2. P 545, 549 ; 1136,1150 239. q 419, III.; 873; 249, I. ORATIONES CICERONIS. tur, in tantum aes alienum inciderunt, ut, si salvi esse velint, Sulla sit [iis ] ab inferis excitandus. Qui etiam. nonimllos agrestes, homines tenues atque egentes, in eandem illam spem u rapinarura veterum inipulerunt. Quos ego utrosque in eodem <* genere praedatorum direptorumque pono ; sed eos hoc r mo- neo : desinant furere ac proscriptiones et dictaturas cogitare. Tantus enim 15 illorum temporum dolor inustus est civitati,' 1 ut jam ista 16 non modo homines, sed ne pecudes quidem niihi passurae esse videantur. 10 X. 21. .Quartum genus est sane H-arium et mixtum et turbulentum ; qui 2 jampridem premuntur, qui numquam emer- gunt; qui partial inertia, a partim male gerendo negotio, a partim etiam sumptibus b 3 in vetere aere alieno vacillaat ; qui 4 vadimoniis, judiciis, proscriptionibus bonorum defatigati, " 5 *permulti et ex urbe et ex agris se in ilia castra conferre di- cuntur. Hosce ego non tarn milites acres, quam 6 inntiatores lentos esse arbitror. Qui c homines primum si stare non pos- sunt, corruant ; sed ita, ut 7 non modo civitas, sed ne vicini quidem proximi sentiant. Nam illud non intelligo. quamob- ^0 rem, si vivere honeste non po-sunt, perire turpiter velint d ; aut cur minore dolore 6 perituros se cum niultis, quam si soli pereant, arbitrentur. d 22. Quintum genus est 8 parricidarum, sicariorum, denique omnium facinorosorum ; quos ego a Catilina non revoco ; nam 2*neque ab eo divelli possunt; et pereant sane in latrocinio, quoniam sunt ita multi, ut eos career capere non possit. 9 Postremum autem genus est, non solum numero/ verum etiam genere f ipso atque vita/ 10 quod proprium Catilinae g est, de ejus delectu, n immo vero 12 de complexu ejus ac sinu ; quos 30 pexo capillo, h nitidos aut 13 imberbes aut 14 bene barbatos vide- tis, raanicatis et talaribus 15 tunicis, h 16 velis amictos, non togis ; IX. r 4IO, 3 & 1 ; 739, 218, E. 1. X. *4I4 & 2 ; 873 ; 247, 1. b Dist. bet. sumptus and impensae. V. Caes. I. 18, n. 9. C 453 ; 7O1 ; 206 (17). d 525; 1182, 265. ^414 & 3 ; 873; 247, 3. f 429 ; 889 ; 250, 1. ^399, 3, 3) ; 863 ; 222, E. 2 (a). M28; 888 ; 211, E. 6. ORATIO II. IN L. CATILINAM. 209 quorum omnis industria vitae et vigilandi labor in antelucanis coenis exproinitur. 23. In his gregibus oinnes 17 aleatores, om- nes adulteri, omnes impuri impudicique versantur. Hi pueri tarn lepidi ac delicati non solum amare et amari, neque saltare et 18 cantare, j sed etiam sicas vibrare et spargere venena didi- 5 cerunt ; qui 19 nisi exeunt, nisi pereunt, etiamsi Catilina perie- rit, scitote 1 hoc in re publica L) seminarium Catilinarum futurum. Verumtamen quid sibi isti miseri volunt? Nura suas secuin mulierculas sunt in castra ducturi ? Quemadmodum autem illis k carere poterunt, his praesertim jam noctibus ? Quo au- 10 tern pacto illi Apenninum atque illas pruinas ac nives perfe- rent ? nisi idcirco se facilius hiemem toleraturos putant, quod nudi in conviviis saltare didicerunt. XL 24. O bellum magno opere pertimescendum, quum hanc sit habiturus Catilina scortorurn 1 cohortern praetoriam ! li Instruite nunc, Quirites, contra has tarn praeclaras Catili- nae copias vestra praesidia vestrosque exercitus; et pri- mum gladiatori illi confecto et saucio consules imperatoresque vestros opponite ; deinde contra illam naufragorum ejectam ac debilitatam manum florem totius Italiae ac robur educite. 20 2 Jam vero s urbes coloniarum a ac municipiorum 4 respondebunt Catilinae tumulis silvestribus. Neque ego ceteras copias, 5 ornamenta, praesidia vestra, cum illius latronis inopia atque egestate conferre debeo. 25. Sed si, omissis his rebus quibus b nos suppeditamur, 6 eget ille, senatu, c equitibus Romanis, [pop- 25 ulo,] urbe, aerario, vectigalibus, cuncta Italia, provinciis omnibus, 7 exteris d nationibus, si, his rebus omissis, ipsas cau- sas, quae inter se confligunt, 8 contendere velimus ; 9 ex eo ipso, 10 quam valde illi jaceant, intelligere possumus. u Ex hac enim parte pudor pugnat, illinc petulantia ; hinc pudicitia, illinc 30 stuprum ; hinc fides, illinc fraudatio ; hinc pietas, illinc scelus ; X. '537, I. ; 11 17 ; 267 (2). i Dist. bet. cano, canto, and jwoZto. V. n. 18. ^419, III.; 007 ; 250, 2 (2). XI 396, Y. ; 63 1 ; 211, R. 2, N. b 4!9, III. ; 9O7-9 ; 249, I. C 363 ; 622 ; 204. <*Dist. bet. externus and exterus. V. n. 7 210 ORATIONES CICERONIS. hinc constantia, illinc furor; hinc honesta?, illinc turpitude ; hinc continentia, illinc libido : denique aequitas, temperantia, fortitude, prudentia, virtutes omnes certant cum iniquitate, luxuria, ignavia, temeritate, cum vitiis omnibus : postremo, 5 copia cum egestate, 12 bona ratio cum perdita, mens sana cum amentia, bona denique spes cum omnium rerum desperatione confligit. In ejusmodi certamine ac proelio nonne, etiam si hominum 13 studia deficiant, dii ipsi immortales cogant 14 ab c his praeclarissimis virtutibus tot et tanta vitia superari ? 10 XII. 26. Quae quum ita sint, Quirites, vos quemadmo- dum jam antea, vestra tecta vigiliis custodiisque defcndite : mihi, a ut J urbi sine vestro motu ac sine ullo tumultu satis esset praesidii, b 2 consultum atque provisum est. Coloni omnes mu- nicipesque vestri, certiores a me facti de hac nocturna 3 ex- 15 cursione Catilinae, facile urbes suas finesque defendent : gla- diatores, quam d sibi c ille manum certissimam fore putavit, quamquam 4 animo e meliore sunt quam pars patriciorum, po- testate tamen nostra 5 continebuntur. Q. Metellus, quern ego hoc prospiciens in agrum Gallicum Picenumque praemisi, 20aut opprimet 6 hominem aut omnes ejus motus conatusque prohibebit. Reliquis autem de rebus constituendis, maturan- dis, agendis jam ad senatum referemus, 7 quem vocari videtis. 27. Nunc illos, qui in urbe remanserunt, 8 atque adeo [qui] contra urbis salutem omniumque vestrum, in urbe a Catilina 25 relicti sunt, quamquam sunt hostes, tamen, quia nati sunt cives, monitos 9 eos etiam atque etiam volo. Mea lenitas si cui ad- huc solutior f visa est, hoc 10 exspectavit, ut id quod latebat, erumperet. n Quod s reliquum est, jam non possum oblivisci, meam hanc esse patriam, me horum esse consulem, mihi aut 30 cum his vivendum aut pro his esse moriendum. Nullus est portis custos, nullus insidiator viae : si qui exire volunt, con- XL "414, 6 ; 878] Why is ab necessary 1 Y. n. 14. XII. "388, II.; 844;225, II. l >396, 2, 4)& (1); 1OO5 '; 212, R. 4. C 390, 2 ; 853 ; 227, & R. 4. M45, 4 ; 695 ; 206 (10). e 428 ; 888; 211, R. 8 (2). '444, 1 ; 9O2 ; 256, R. 9 (a). &445, 7; 693; 206, 13 (a). ORATIO II. IN L. CATILLNA3I. 211 nivere possum. Qui h vero se in urbe commoverit, cujus ego non modo 12 factum, sed inceptum ullum conatumve contra pa- triam deprehendero, sentiet in hac urbe esse consules vigilan- tes, esse egregios rnagistratus, esse fortem senatum, esse arma, esse carcerem, quern vindiceui nefariorum ac nianifestorum 5 scelerum majores nostri 13 esse voluerunt. XIII. 28. Atque haec omnia sic agentur, Quirites, ut maximae res minimo motu, a pericula sumrna nullo tumultu, a bellum intestinum ac domesticurn, post hominum memoriam crudelissimum et maximum, Hne uno togato duce et impera- 10 tore, sedetur. 5 Quod ego sic administrabo, Quirites, ut, si ullo c modo fieri poterit, ne improbus quidem quisquam d in hac urbe poenam sui sceleris sufferat. Sed si vis manifestae audaciae, si impendens patriae periculum me necessario de hac animi lenitate deduxerit, illud profecto perficiam, quod in tanto et tarn 15 insidioso bello 2 vix optandum videtur, ut neque bonus quisquam intereat, paucorumque poena vos omnes salvi esse possitis. 29. Quae quidem ego neque mea prudentia 6 neque hu- manis consiliis e fretus polliceor vobis, Quirites, sed multis et non dubiis deorum immortalium 3 significationibus, e 4 quibus f 20 ego ducibus, in hanc spem sententiamque sum ingressus ; qui jam non procul, ut quondam solebant, ab 6 externo hoste atque longinquo, sed hie praesentes suo numine atque auxilio sua templa atque urbis tecta defendunt ; quos vos, Quirites, pre- cari, g venerari, implorare debetis ut, 6 quam h urbem pulcherri- 25 9 mam florentissimamque esse voluerunt, hanc, h omnibus hosti- um copiis terra marique superatis, a perditissimorum civium nefario scelere defendant. XII. M45, 6; 689; 206(4). XIII. 414 & 3 ; 873 ', 247, 2. >463, I. ; 644 ; 209, R. 12 (3). c When are quisquam and ullus used after si? V. I. 2, n. 19. "What words are commonly used after si to express "any?" V. ib. d 457; 1O61 207, R. 31. In what kinds of sentences is quisquam commonly used? 4I9, IV. ; 919 244. f 431 ; 972 ; 257, R. 7. *Dist bet. rogo, oro, obsecro, obtestor, precor, and supplico. V. Caes. I. 20, n. 1. i 69 O, 206 (3) & (a). M. TULLII CICERONIS IN L. CATILINAM ORATIO TERTIA AD QUIRITES. I. 1. Hem publicam^Quirites, vitamque omnium a vestrum, bona, fortunas, conjuges liberosque b vestros atque b hoc domi- cilium clarissimi imperil, fortunatissimam pulcherriinamque urbem, c hodierno die deorum immortalium summo erga vos 5 amore, laboribus, consiliis, 2 periculis meis, e flam ma atque ferro ac paene ex faucibus fati ereptam et b vobis conservatam ac restitutam videtis. 2. Et si non minus nobis jucundi atque 3 illustres snnt ii dies, quibus d conservamur, quam illi, quibus d nascimur, quod salutis certa laetitia est, nascendi incerta con- lOditio, et quod sine 4 sensu nascimur, cum 5 voluptateservamur; profecto, quoniam ilium, qui hanc urbem condidit, ad deos immortales 6 benevolentia famaque sustulimus, 7 esse apud, vos posterosque vestros in honore debebit is, qui eandem hanc urbem conditam f amplificatamque servavit. Nam toti 15 urbi, e templis, delubris, tectis ac moenibus subjectos prope jam ignes circumdatosque restinximus ; iidemque h gladios in rem publicam destrictos retudimus, mucronesque eorum a jugulis vestris dejecimus. 3. Quae quoniam in senatu 8 illustrata, I. "446, 3; 1016, 212, E. 2, N. 2. b 587, I 2; 1369; 198, 1, R. (a)&(b). '363; 622 ; 204. U26; 949 ; 253. "386; S6*;224. '578, 577 ; 135O ; 274, 3 (a). h 45l, 3; 1O34; 207, R. 27 (a). ORATIO III. IN L. CATILIXAM. 213 patefacta, comperta snnt per me, vobis jam exponam breviter, Quirites, ut 9 et quanta et qua ratione investigata et compre- hensa sint, vos, qui ignoratis 10 et exspectatis, scire possitis. Principio, n ut Catilina paucis ante diebus* erupit ex urbe, quum sceleris sui socios, hujusce nefarii belli acerrimos du- 5 ces, Romae reliquisset, semper vigilavi et providi, Quirites, quemadmodum in tantis et tarn absconditis insidiis, salvi cs.so possemus.J II. Nam turn, quum ex urbe Catilinam ejiciebam, (non enim jam vereor Hmjus verbi invidiam, quum 2 illa magis sit 10 timenda, quod vivus exierit, a ) 3 sed turn, quum ilium extermi- nari volebam, aut reliquam b conjuratorum manum simul exitu- ram aut eos, qui restitissent, infirmos sine illo ac debiles fore putabam. 4. 4 Atque ego, ut vidi, quos maximo furore et scelere esse inflammatos sciebam, eos nobiscum esse et Romae 15 remansisse, 5 in eo omnes dies noctesque consumpsi, ut, quid agerent, quid molirentur, sentirem ac yiderem ; ut, quoniam auribus c vestris propter incredibilem magnitudinem sceleris c minorem d fidem faceret e oratio mea, 7 rem ita comprehenderem, ut turn clemura animis saluti vestrae provideretis, quum oculis 20 maleficium ipsum vidoretis. 5. Itaque ut 8 comperi legates "Allobrogum belli 10 Transalpini et n tumultus Gallici excitandi oausa a P. 12 Lentulo esse sollicitatos, eosque in Galliam ad ;uos cives 13 eodemque itinere cum 14 literis mandatisque ad Catilinani esse missos, comitemque iis adjunctum 15 T. Voltur- 25 cium, atque huic esse ad Catilinam datas literas, facultatem mihi oblatam putavi, ut, quod erat difririllimum quodque ego semper optabam ab diis imrnortniibus, 1G ut tota res non solum a me, sed etiam a senatu et a vobis manifesto deprehenderetur. Itaque hesterno die 17 L. Flaccum et 18 C. Pomptinum, prae- 30 tores, fortissimos atque amantissimos rei publicae f viros, ad -i L '427 & 1; 954-, 253, R. 1. J525; 1182 , 265. II. "520, II. ; 1255] 273, 5 (2), 266, 3. What word does 7 ; 258, R. 1. e Dist. bet. repente, suUto, extempfo, e vestigib, illico, statim, protinus, confestim, and continue. "V. Caes. II. 11, n. 3. f 385 ; 831; 223, R, 2. &545; 1136\ 239. ^386 ; 826', 224. O RATIO III. IN L. CATILINAM. 215 videretur, 8 negavi me esse facturum, ut de periculo publico non ad consilium publicum rem integram deferrem. Etenim, Quirites, si ea, quae erant ad me delata, reperta non essent, tamen ego non arbitrabar, in tantis rei publicae periculis, esse mihi 1 nimiam diligentiam pertimescendam. Senatum fre- 5 quentem celeriter, ut vidistis, coegi. 8. Atque interea statim admonitui Allobrogum, C. Sulpicium praetorem, fortem virum, misi, 9 qui ex aedibus Cethegi, si quid telorum esset, efferret k ; ex quibus ille maximum sicarum numerum et gladiorum extulit. 10 IV. Introduxi Volturcium sine 1 Gallis : 2 fidem publicam jussu a senatus dedi : hortatus sum, ut ea, quae sciret, sine timore indicaret. Turn ille dixit, quum vix se ex magno timore recreasset, a P. Lentulo se habere ad Catilinam 3 man- data et literas, ut 4 servorum praesidio b uteretur, ut ad urbem 15 quam primum cum exercitu accederet ; 5 id autem eo consilio, a ut quum urbem 6 ex omnibus partibus, quemadmodum descrip- tum distributumque erat, incendissent, caedemque infinitam civium fecissent, praesto esset ille, qui et fugientes exciperel" et se cum his urbanis 7 ducibus conjungeret. 9. Introducti au- 20 tern Galli, 8 jusjurandum sibi et literas ab Lentulo, Cethego, Statilio, ad suam gentem data esse dixerunt, atque ita sibi ab his et a L. Cassio esse praescriptum, ut equitatum in Ita- liam quam primum mitterent : 9 pedestres sibi copias non defu- turas ; Lentulum autem 10 sibi confirmasse ex "fatis Sibyllinis 25 haruspicumque responsis, se esse tertium ilium Cornelium, ad quern regnum hujus urbis atque imperium pervenire esset necesse ; Cinnam ante se et Sullam fuisse ; eundemque d dix- isse 12 fatalem hunc esse annum ad interitum hujus urbis atque imperil, qui esset 6 annus decimus post 13 virginum absolutionem, 30 post 14 Capitolii autem incensionem vicesimus. 10. Hanc au- III. 'SffS, I.; 847] 225, III. J4I4&2; 873; 247, 1. k 500; 1212 ; 264, 5. IV. 414, 2, 3) ; 873 ; 247, 1, & R. 2 (a). MI9, L ; 88O', 245, L C 500; 12O5 ; 264, 5. '451, 3 ; 1O34; 207, E. 27 (a). 5I9 ; 1251 ; 264, 8 (1). 10 216 ORATIOXES CICEROXIS. tern Cethego f cum ceteris controversiam fuisse dixerunt, quod Lentulo et aliis, caedem 15 Saturnalibus g fieri atque urbern in- cendi placeret, Cethego nimium id longum videretur. V. Ac, *ne longum sit, Quirites, 2 tabellas proferri jussimus, 5 quae a quoque dicebantur datae. Primum ostendimus Ce- thego signum: 3 cognovit. Nos linum incidimus: legimus. Erat scriptum ipsius manu Allobrogum senatui et populo, sese, quae eorum legatis 4 confirmasset, a esse facturum b : orare, b ut item illi facerent, quae sibi eorum legati 5 recepis- 10 sent. a Turn Cethegus, 6 qui paulo ante aliquid tamen de gla- diis ac sicis, quae 7 apud ipsum erant deprehensa, respondisset dixissetque 8 se semper bonorum ferramentorum c studiosum fuisse, recitatis literis debilitatus atque abjectus, conscientia convictus, repente conticuit. 15 Introductus est Statilius: cognovit et signum et manum suam. Recitatae sunt tabellae 9 in eandem fere senteiitiam : confessus est. Turn ostendi tabellas Lentulo, et quaesivi, cognosceretne signum. Adnuit. " Est vero, inquam, notum quidem sig- 20 num, imago 10 avi tui, clarissimi viri, qui amavit unice patriam et cives suos ; u quae quidem te a tanto scelere etiam muta revocare debuit." 11. 12 Leguntur eadem ratione d ad sena- tum Allobrogum populumque literae. Si quid de his rebus dicere vellet, 13 feci potestatem. Atque ille primo quidem ne- 25 gavit ; post autem aliquanto, toto jam indicio exposito atque edito, 14 surrexit : quaesivit a Gallis, 15 quid sibi e esset cum iis ; quamobrem domum f suam venissent; iternque a Volturcio. Qui s quum illi h breviter constanterque respondissent, per ^quem 1 ad eum quotiensque venissent, quaesissentque ab eo, 30 nihilne secum esset de fatis Sibyllinis locutus, turn ille subito, IY. f 387 ; 821; 226. 426; 1; 949, 253, & N. 1. V. a 529, 531; 129 1\ 266, 2. b 530, L; 1296, A; 266, 2. 399 & 2, 2); 765; 213. d 428; 888\ 211, R. 6. e 387 ; 821; 226. '379, 3 &1); 943; 237, R. 4. ^453; 7O1; 206 (17). * 384; 831 j 223, R. 2. '414, 5, 1); 870 ; 247, R. 4. ORATIO III. IN L. CATILINAM. 217 scelere j ' demens, k quanta conscientiae vis esset, ostendit. Nam, quum id posset infitiari, repente praeter opinionem omnium confessus est. Ita eum, non modo ingenium illud et dicendi exercitatio, qua m semper valuit, sed etiam propter vim sceleris manifesti atque deprehensi impudentia, qua superabat om- 3 nes, improbitasque defecit. n 12. Volturcius vero subito literas proferri atque aperiri ju- bet, quas sibi a Lentulo ad Catilinam datas esse dicebat. Atque ibi 17 vebementissime perturbatus Lentulus, tamen et signum et manum suam cognovit. 18 JErant autem [scriptae] 10 sine nomine, sed ita : 19 QUis SIM, SCIES EX EO, QUEM AD TE MISI. CURA, UT VIR SIS ; ET COGITA QUEM IN LOCUM SIS PROGRESSUS ; VIDE, QUID JAM TIBI SIT NECESSE, ET CURA, UT OMNIUM TIBI AUXILIA ADJUNGAS, ETIAM ^INFI- MORUM. Gabinius cleinde introductus, 21 quum primo impu-15 denter respondere coepisset, ad extremum nihil ex iis, quae Galli insimulabant, negavit. 13. Ac mihi quidem, Quirites, 22 quum 23 illa certissima visa sunt argumenta atque indicia sceleris, tabellae, signa, manus, denique uniuscujusque con- fessio, turn multo certiora ilia, color, oculi, vultus, taciturnitas. 20 Sic enim 24 obstupuerant, sic terram intuebantur, sic furtim nonnumquam inter se adspiciebant, ^ut nori jam ab aliis indi- cari, sed indicare se ipsi p viderentur. , VI. ^ndiciis expositis atque editis, senatum consului, 2 de summa re publica quid fieri placeret. Dictae sunt a 3 princi- 25 pibus acerrimae ac fortissimae sententiae, quas senatus 4 sinc ulla varietate est secutus. Et quoniam nondum 5 est perscrip- tum senatus consultum, ex memoria vobis, Quirites, quid senatus censuerit, exponam. 14. Primum mihi gratiae verbis a amplissimis aguritur, b quod virtute, consilio, providentia mea 30 V. ^414 & 2 ; 873 ; 247, 1. k Dist. bet. amens, demens, furor, delirium, and rabies. V. Caes. I. 40, n. 5. m 4!4 & 2 ; 873; 247, 1. "463, I. ; 644; 209, R. 12 (2). 525; 1182 ; 265. P452, L; 682 ; 207, R. 28 (a). VI. MI4&3; 873; 247, 2. b Dist. bet. gratiam (gratias) lidbere, agere, and referre. V. Caes. I. 35, n. 3. 218 ORATIONES CICEROXIS. res publica periculis maximis 6 sit c liberata ; delude L. Flaccus et C. Pomptinus, praetores, quod eorum opera forti fidelique usus essem, merito ac jure d laudantur ; atque etiam viro e forti, 7 collegae meo, laus impertitur, quod eos, qui hujus conjura- 5 tionis f participes fuissent, s a suis et 8 rei publicae consiliis re^ movisset. c Atque ita censuerunt, ut P. Lentulus, 9 quum se praetura abdicasset, 10 in custodiam traderetur ; itemque uti C. Cethegus, L. Statilius, P. Gabinius, qui omnes praesentes erant, in custodiam traderentur ; atque idem hoc decretum est 10 in L. Cassium, qui sibi procurationem incendendae urbis de- poposcerat ; in M. n Caeparium, cui 12 ad sollicitandos pastores Apuliam attributam esse erat indicatum ; in 13 P. Furium, qui est ex his 14 colonis, quos Fesulas L. Sulla deduxit ; in Q. Manlium 15 Chilonem, qui una cum hoc Furio semper erat in 15 hac Allobrogum sollicitatione versatus ; in 1G P. Umbrenum, libertinum h hominem, a quo primum Gallos ad Gabinium perductos esse constabat. 15. Atque 17 ea lenitate senatus est usus, Quirites, ut ex tanta conjuratione tantaque hac multitu- dine domesticorum hostium 18 novem hominum perditissimorum 20 poena, re publica conservata, reliquorum mentes sanari posse arbitraretur. Atque etiam 19 supplicatio diis immortalibus pro singular! eorum merito meo nomine 1 decreta est, quod mihi primum post hanc urbem ' conditam j ^togato contigit ; et his decreta 25 verbis est : QUOD URBEM INCENDIIS, CAEDE CIVES, ITA- LIAM BELLO LiBERASSEM. c Quae supplicatio si cum ceteris conferatur, k hoc 21 intersit, 1 quod 22 ceterae, bene gesta, haec una, conservata re publica, constituta est. Atque illud, quod faciendum primum fuit. ^factum atque 30 transactum est. 24 Nam P. Lentulus, quamquam 25 patefactus indiciis et confessionibus suis, judicio senatus non modo prae- toris jus, verum etiam civis amiserat, tamen magistratu se VI. C 520, II. ; 1255', 266, 3. d 4!4&3; S73;247, 2. *386; 826; 224. f 399 & 2, 2); 776 ; 213. &5QI, I.; 1291, 264, 1. - h Dist. bet. libertus an^ libertinus. V. Sail. Cat. L. n. 1. J 4I4 & 2 ; 873 ; 247, L J580;^557; 274, R. 5 (a).* 509; 1265; 261 (2). 509; 1265, 260, R, 4. m 425; 91G, 251. ORATIO III. IN L. CATILINAM. 2l9 nbdicavit ; ut, quae 26 religio C. Mario, n clarissimo viro, non fuerat, ^quominus C. Glauciam, de quo nihil ^nominatim erat decretum, praetorem occideret, ea nos religione in ^private P. Lentulo puniendo liberaremur. VII. 1 6. Nunc quoniam, Quirites, consceleratissimi peri- 5 culosissimique belli nefarios duces ^aptos jam et comprehen- sos tenetis, existimare debetis, omnes Catilinae copias, omnes spes atque opes his depulsis urbis periculis concidisse. Quern quidem ego quum ex urbe 2 pellebam, hoc providebam animo, Quirites, remoto Catilina, non mihi esse P. Lentuli 3 som- 10 num, nee L. Cassii adipes nee C. Cethegi furiosam temeri- tatem pertimescendam. 4 Ille erat unus timendus ex istis omnibus, sed 5 tamdiu, dum moenibus urbis continebatur. Omnia norat, omnium aditus tenebat : appellare, tentare, sol- licitare poterat, audebat : erat ei a 6 consilium ad facinus 7 ap- 15 tum b ; consilio autem neque manus neque lingua deerat. 8 Jam ad 9 certas res conficiendas c 10 certos homines delectos d ac descriptos d habebat. u Neque vero, quum aliquid mandarat, confecturn putabat : nihil erat, quod non ipse obiret, 12 occur- reret, vigilaret, laboraret 6 : frigus, sitim, famem ferre poterat. 20 17. Hunc ego hominem tarn acrem, tarn audacem, tarn paratum, tarn callidum, tarn in scelere vigilantem, tarn 13 in per- ditis rebus diligentem, nisi ex 14 domesticis insidiis in castrense latrocinium compulissem, (dicam id, quod sentio, Quirites,) non facile hanc tantam molem mali a cervicibus vestris depu- 25 lissem. Non ille nobis Saturnalia constituisset 15 neque tanto f ante exitii ac fati diem rei publicae denuntiavisset ; 16 neque commisisset, ut signum, ut literae suae testes manifest! scele- ris deprehenderentur. Quae nunc, illo absente, sic gesta sunt, ut nullum in privata domo furtum umquam sit tarn 30 palam inventum, quam haec tanta in re publica conjuratio VI. "387; 821-, 226. "489, I., 499; 1236, 262. VII. a 387 ; 821 ; 226. b liow are aptus, ineptus, utilis, inutilis con- structed? V. n. 7. 562 ; 1337 ; 275, II. a 388, 1 ; 1358 ; 274, E. 4. 50I, Lj 121S\ 264, 7. f 4!8 ; 929; 256/R. 16(3). 220 ORATIONES CICERONIS. manifesto inventa atque deprehensa est. Quod g si Catilina in urbe ad hanc diem h remansisset, 17 quamquam, quoad fuit, omnibus ejus consiliis occurri atque obstiti, tainen, 18 ut levissi- me dicam, dimicandum nobis 1 cum illo fuisset ; neque nos 5 uinquarn, quum ille in urbe hostis fuisset, tantis periculis rem publicam, tanta pace/ tanto otio, tanto silentio liberassemus. VIII. 18. 1 Quamquam haec omnia, Quirites, ita sunt a me administrata, ut deorum immortalium nutu atque consilio et gesta et provisa esse videantur. 2 Idque quum conjectura 10 consequi possumus, quod vix videtur 3 humani consilii a tanta- rum rerum gubernatio esse potuisse, 4 tum b .vero 5 ita praesen- tes his 6 temporibus opera et auxilium nobis tulerunt, ut eos paene oculis videre possemus. Nam, ut ilia omittam, visas nocturno tempore ab occidente 7 faces ardoremque coeli, 8 ut 15 fulminum jactus, ut terrae motus, ut cetera, quae tarn multa, nobis c consulibus, facta sunt, ut haec, quae nunc fiunt, canere dii iminortales viderentur ; hoc certe, quod sum dicturus,, neque praetermittendum neque relinquendum est. 19. Nam profecto memoria tenetis, 9 Cotta et Torquato con- 20 sulibus, complures in Capitolio res 10 de coelo esse percussas, quum et simulacra deorum u depulsa sunt et statuae veterum hominuni dejectae, et 12 legum aera liquefacta, et tactus est etiam ille, qui hanc urbem condidit, Romulus ; 13 quem inauratum in Qapitolio parvum atque lactentem, uberibus d lupinis inhian- 25 tern, fuisse meministis. 14 Quo quidem tempore, quum 15 liaru- spices ex tota Etruria convenissent, caedes atque incendia et legum interitum et bellum civile ac domesticum et totiu, urbis atque imperil occasum appropinquare dixerurit, nisi dii immortales omni ratione placati suo numine prope fata ipsa SOflexissent. 20. Ita'que illorum responsis 6 turn et f ludi per decem dies VII. S453. 6; 702; 206 (14). h 120, Exc.; 146, 90, 1, & N. S 388, I.; 50I, I. ; 826 ; 266, 1. OKATIO III. IN L. CATILINA3I. 225 qua est invidia conservanda re publica suscepta, laedat invi- dos, 9 mihi valeat ad gloriam. Denique ita me in re publica tractabo, ut meminerim semper quae gesserim, curernque, ut ea virtute, non casu gesta esse videantur. Vos, Quirites, quoniam 10 jam nox est, venerati Jovem, ilium 5 custodem hujus urbis ac n vestrum, in vestra tecta discedite ; et ea, quamquain jam est periculum depulsum, tamen aequB ac priore nocte, custodiis vigiliisque defendite. Id ne vobis diutius faciendum sit, atque ut in perpetua pace esse possitis, provideW 10 M. TULLII CICERONIS IN L. CATILINAM ORATIO QUARTA HABITA IN SENATU. 1. 1. Video, Patres Conscripti, a in me omnium vestrum ora b atque oculos esse converses: video vos non solum de vestro ac rei publicae, verum etiam, *si id depulsum sit, 2 de meo periculo esse sollicitos. Est mini jucunda c in 3 malis et 5 grata in dolore vestra erga me Voluntas ; sed earn, per deos immortales, deponite, atque obliti salutis d meae de vobis ac de vestris liberis cogitate. Mihi 5 si haec conditio consulatus data est, ut omnes acerbitates, omnes dolores cruciatusque, perferrem, feram non solum fortiter, verum etiam libenter, 10 dummodo meis laboribus vobis populoque Romano dignitas salusque pariatur. 6 2. Ego sum ille consul, Patres Conscripti, cui non forum, 6 in quo Dmnis aequitas continetur ; non 7 campus consularibus auspiciis 8 consecratus ; non 9 curia, summum auxiliurn omnium 15 gentium ; non domus, 10 commune perfugium ; non "lectus, ad quietem datus ; non denique haec sedes honoris, unquam vacua mortis periculo f atque insidiis fuit. Ego 12 multa tacui, multa pertuli, multa concessi, multa meo quodam dolore 13 in vestro timore sanavi. I. a Explain this term. V. I. 2, n. 10. b Dist. bet. fades, oculus, os, and vultus. V. Sail. Cat. XV. n. 9. c Dist. bet. grains, jucundus, and acceptus. V. Caes. L 3, n. 11. d 406, II; 788 ; 216. 503, L, 505 ; 263, 2 (1), 209, R. 12 (2). '399, 5, 3), 419, TIL; 776'; 250, 2 (1). ORATIO IV. IN L. CATILINAM. 227 * Nunc, si liunc exitum consulatus mei dii immortales esse voluerunt, ut vos populumque Romanum ex caede miserrima, conjuges liberosque vestros "virginesque Vestales ex acerbis- sima vexatione, templa atque delubra, hanc pulcherrimam patriam omnium nostrum 8 ex foedissima flamma, totam Itali- 5 am ex bello et vastitate eriperem, quaecunque mihi uni pro- ponetur fortuna, subeatur. h Etenim, si P. Lentulus 15 suum nomen, inductus a vatibus, fatale ad perniciem rei publicae fore putavit, cur ego non laeter 1 meum consulatum ad salu- tem populi Romani prope fatalem exstitisse ? 10 II. 3. Quare, Patres Conscripti, consulite vobis,* prospi- cite patriae, a conservate vos, conjuges, liberos, fortunasquc vestras, populi Romani nomen salutemque defendite : l mihi parcere ac de me cogitare desinite. Nam primum debeo spe- rarc, omnes deos, qui huic urbi praesident, 2 pro eo mihi, ac 15 mereor, relaturos gratiam esse ; Meinde, si quid 4 obtigerit, aequo anirno paratoque moriar. Nam neque turpis mors forti viro potest accidere neque immatura consular! nee misera sapienti. Nee tarnen ego sum 5 ille ferreus, qui 6 fratris cari::;- simi atque amantissimi praesentis moerore non movear ho- 20 rumque omnium lacrimis, a quibus me circumsessum videtis. Neque b meam mentem non b domum saepe revocat exanimata 7 uxor et abjecta metu filia et parvulus filius, quern mihi vide- tur amplecti res publica tamquam obsidem consulatus mei ; 8 neque ille, qui exspectans huj us exitum diei, stat in conspectu 25 meo 9 gener. Moveor his rebus omnibus, sed. 10 in earn partem, ut salvi sint vobiscum omnes, etiam si me aliqua vis oppres- serit, potius quam et illi et nos lx una rei publicae peste perea- mus. 4. Quare, Patres Conscripti, incumbite ad salutem rei pub- 3(f licae : circumspicite omnes procellas, quae impendent, nisi pro- videtis. Non u Ti. Gracchus, quod iterum tribunus plebis fieri I. *446, 3 ; 1O10 ; 212, R. 2, N. 2. h 487, 488, I. ; 1 193 ; 260, E. 6. '485, 486, II.; 118O; 260, E. 5. II. a 385 & 3 ; 831 ; 223. b 585 ; 998 ; 277, E. 4. 228 ORATIONES CICERONIS. voluit ; non 13 C. Gracchus, quod agrarios concitare conatus est ; non 14 L. Saturninus, quod C. Memraium occidit, 15 in discrimen aliquod atque in vestrae severitatis judicium adducitur : tenentur ii, qui ad urbis incendium, ad vestram omnium cae- 5 dem, ad Catilinam accipiendum Romae d restiterunt. Tenen- tur literae, signa, manus, denique uniuscujusque confessio: sollicitantur Allobroges : servitia excitantur : Catilina arces- situr : id est initum consilium, ut, interfectis omnibus, nemo ne ad deplorandum quidem populi Romani nomen atque ad 10 lamentandam tanti imperii calamitatem relinquatur. III. 5. Haec omnia indices detulerunt, rei confessi sunt ; vos multis jam judiciis a judicavistis : primum, quod mihi gra- tias egistis b singularibus verbis, a et mea virtute atque diligen- tia perditorum hominum conjurationem esse patefactam 15 decrevistis ; deinde, quod P. Lentulum 2 se abdicare praetura coegistis ; turn quod eum et ceteros, de quibus judicastis, in custodiam dandos censuistis ; maximeque, quod meo nomine 6 supplicationem decrevistis, qui honos 3 togato habitus ante me est nemini d ; postremo, hesterno die 4 praemia legatis Allobro- 20 gum Titoque Vulturcio dedistis amplissima. Quae sunt omnia ejusmodi, ut ii, qui in custodiam nominatim dati sunt, sine ulla dubitatione a vobis damnati esse videantur. 6. Sed ego institui 5 referre ad vos, Patres Conscripti, tam- quam integrum et de facto, quid judicetis, 6 et de poena, quid 25 censeatis. 6 Ilia 6 praedicam, quae sunt consulis/ Ego 7 magnum in re publica versari furorem et nova quae- dam misceri et concitari mala jampridem videbam ; sed hanc tantam, tarn exitiosam haberi conjurationem a civibus, num- quam putavi. Nunc, 8 quidquid est, quocunque vestrae men- 30 tes inclinant atque sententiae, statuendum vobis 9 ante noctem est. Quantum facinus ad vos delatum sit, videtis. Huic g si II. C 397, 3;tfS;205, E. 13 (a). ^421, II.; 932, 221. III. *4I4 & 3; 73; 247, 2. b Dist. bet. agere gratias, habere, and re- ferre. V. Caes. I. 35, n. 3. C 4I4 & 2; 873.', 247, 1. d 388, II. ; 844; 225, II. 525;ilS2;265. '401 ; 7SO ; 211, E. 8 (3).-*39l, 2, 4) ; 86O ; 222, 3. ORATIO IV. IN L. CATILINAM. 229 paucos putatis affines esse, vehementer erratis. Latius opi- nione h disseminatum est hoc malum : 10 manavit ! non solum per Italiam, verum etiarn transcendit Alpes et obscure serpens multas jam provincias occupavit. Id opprimi n sustentando ac prolatando nullo pacto potest. Quacunque ratione placet, 5 celeriter vobis vindicandum est. IV. 7. Video duas adhuc esse sententias : unam D. Silani, qui censet eos, qui Hiaec delere conati sunt, morte esse mul- tandos ; alteram C. Caesaris, qui mortis poenam removet, ce- terorum suppliciorum omnes acerbitates amplectitur. Uter- 10 que et 2 pro sua dignitate et pro 3 rerum magnitudine in summa severitate 4 versatur. Alter a eos, qui nos omnes, [qui populum Romanum,] vita privare conati sunt, qui delere im perium, qui populi Romani nomen exstinguere, punctum b tem- poris frui vita c et hoc communi spiritu c 5 non putat oportere ; 15 atque hoc genus poenae saepe in improbos cives in hac re pub- lica esse usurpatum 6 recordatur. Alter* 7 intelligit mortem ab diis immortalibus non esse supplicii causa constitutam, sed aut necessitatem naturae aut laborum ac miseriarum quietem esse. Itaque d earn 8 sapientes numquam inviti, 6 fortes saepe 20 etiam libenter 9 oppetiverunt. Vincula vero et ea sempiterna certe ad singularem poenam nefarii sceleris inventa sunt. 10 Municipiis dispertiri jubet. Habere videtur n ista res iniqui- tatem, si imperare velis ; difficultatem, si rogare. Decerna- tur f tamen, si placet. 8. 12 Ego enim suscipiam, et, ut spero, 25 reperiam, 13 qui id, quod salutis omnium causa statueritis, non puteC s esse suae dignitatis h recusare. Adjungit gravem poenam municipibus, si quis 14 eorum vincula ruperit : horribiles custodias circumdat, et 16 digna scelere hominum perditorum sancit, ne quis eorum poenam, 30 III. Ml 7, 6; 9O2; 256, E. 9. 'Dist. bet.^w, mano, and liquere. V. n. 10. IV. a 459 ; 0tf,5; 21-2, R. 2, K 1 (b). b 378 ; 95O; 236. 4!9 r L; 88O ; 245, L d 587, IV.; 198, 6, R. *443 ; 6*6*3 ; 205, R. 15. f 487; 1193; 260, R. 6. 6501, L; 1218, 264, 6. HOI, 402, 1.; 211, & 8 (3). 230 ORATIONES CICERONIS. quos condemnat, aut per senatum aut per populum levare possit : eripit etiam spem, quae sola homines in miseriis con- ^olari solet. Bona praeterea publicari jubet : vitain solam relinquit nefariis hominibus ; quam si eripuisset, 16 multos uno 5 dolore dolores animi atque corporis et omnes scelerum poenas ademisset. Itaque ut aliqua in vita formido improbis esset posita, apud inferos 17 ejusmodi quaedam illi antiqui supplicia impiis constituta esse 18 voluerunt ; quod videlicet intelligebant, 19 liis reraotis, non esse mortem ipsara pertimescendam. 10 V. 9. Nunc, Patres Conscripti, J ego mea a video quid b in- tersit. Si eritis secuti sententiam C. Caesaris, quoniam hanc is in re publica viam, quae popularis habetur, secutus est, fortasse minus erunt, hoc auctore c et 2 cognitore hujusce sen- tentiae, mihi populares impetus pertimescendi ; sin illam loalteram, 3 nescio an d amplius mihi e negotii f contrahatur. Seel tamen meorum periculorum 4 rationes utilitas rei publicae vincat. s Habemus enim a C. Caesare, sicut ipsius h dignitas et majorum ejus amplitude postulabat, 1 sententiam 5 tamquam obsidem perpetuae in rem publicam 6 voluritatis. Intellectual 20 est, 7 quid intersit inter levitatem contionatorum et animum vere popularem, saluti populi consulentem. 10. Video 8 de istis, j qui se populares haberi volunt, abesse non neminem, k ne de capite Mdelicet civium Romanorum sententiam ferat. 10 Is* et nudiustertius in custodiam cives Ro- 25 manos dedit, et supplicationem mihi decrevit, et indices hes- terno die maximis praemiis 1 affecit. n Jam hoc nemini dubi- um est, 12 qui reo custodiam, 13 quaesitori gratulationem, indici praemium decrevit, quid de tota re et causa judicarit. At vero C. Caesar intelligit 14 legem Semproniam esse de civibus 30 Romanis constitutam ; qui autem rei publicae sit hostis, eum V. 408, 1, 2); 8O9-10 ; 219, B. 1, &K 2. b 408, 2; 811 ; 219, R. 4. C 43I ; 972 ; 257, B. 7. d 526, II. 2) ;1188; 265, B. 3. 386 ; 82(>; 224. f 396, 2, 3) (3) ; 76*O ; 212, R. 3^487; 1193 ; 260, R. 6. h Wbat objects are here contrasted by means of ipse ? V. Sail, Cat. XXIII. n. 5. '463, I.; 644 .; 209, R. 12 (2). J 398, 4; 77Y>; 212, R. 2, K 4._>585, 1;'99$; 277, I. R. 5 (c). '419, III., 873', 249, I. ORATIO IV. IN L. CATILINAM. 231 civem nullo modo esse posse ; denique ipsum latorem Sem- proniae legis 15 jussu populi poenas rei publicae dependisse. Idem m ipsum Lentuluin 16 largitorem et prodigum non putat, quum de pernicie populi Romani, et 17 exitio n hujus urbis tarn acerbe tamque crudeliter cogitarit, etiam appellari posse 18 pop- 5 ularem. Itaque homo rnitissimus atque lenissimus non dubi- tat P. Lentuluin aeternis tenebris vinculisque mandare, et sancit in posterum, ne quis hujus supplicio 19 levando se jactare et ^in pernicie populi Romani posthac popularis esse possit. Adjungit etiam publicationem bonorum, ut omnes animi cru- 10 ciatus et corporis etiam egestas ac mendicitas consequatur. 1 VI. 11. Quamobrem ^ive hoe statueritis, 2 dederitis mihi 3 comitem ad concionem populo carum atque jucundum; sive Silani sententiam sequi malueritis, facile me atque vos crude- litatis 4 vituperatione populus Romanus exsolvet, atque 5 obtine- 15 bo earn multo leniorem fuisse. Quamquam, a Patres Conscripti, quae potest esse in tanti sceleris immanitate punienda b crude- litas? Ego enim de meo sensu judico. Nam 6 ita mihi salva re publica vobiscum perfrui liceat, ut ego, quod in Lac causa vehementior sum, non atrocitate animi moveor, (quis enim 20 est me mitior ?) sed singulari quadam Immanitate et miseri- cordia. Videor c enim mihi videre hanc urbem, lucem orbis terrarum atque 7 arcem omnium gentium, subito 8 uno incendio concidentem : cerno animo d sepulta in patria miseros atque insepultos acervos civium : Versatur mihi ante oculos aspectus 25 Cethegi, et furor in vestra caede 10 bacchantis. 12. Quum vero mihi proposui n regnantem Lentulum, sicut ipse se ex 12 fatis sperasse confessus est, 13 purpuratum esse huic e Gabi- nium, cum exercitu venisse Catilinam, turn lamentationem matrumfamilias, turn fugam virginum atque puerorum ac30 H vexationem virginum Vestalium perhorresco ; et, quia mihi V. m 45l ; 1O34\ 2O 7, R. 27 (a). "Disk bet. pernicies and exitium. V. n. 17. 4I4 & 2 ; 873 ; 247, 1. VI. a How used? V. I. 9, n. 1. b 566. II. 1; 134=0 ; 275, II. C 549 r 4 ; 642 ; 271, R. 2. J 4I4; S73; 247, 2. e 390, 2 ; 851 ; 227, R. 4. 232 ORATIONES CICERONIS. vehementer haec videntur misera atque miseranda, idcirco in eos, qui ea perficere voluerunt, me severum vehementemque praebeo. Etenim quaero, si quis paterfamilias, liberis suis a servo interfectis, f uxore occisa, incensa domo, supplicium 5 de servo non 15 quam g acerbissimum sumpserit, utruin is clemens ac misericors, an inhumanissimus et crudelissimus esse videatur? 16 mihi vero importunes ac ferre.us, qui non dolore et cruciatu nocentis suum dolorem cruciatumque leni- ent. 11 Sic nos 17 in his hominibus, qui nos, qui conjuges, qui lOllberos nostros trucidare voluerunt, qui singulas uniuscujusque nostrum domos et hoc universum rei publicae domicilium delere conati sunt, 18 qui id egerunt, ut gentem Allobrogum in vestigiis hujus urbis atque in cinere deflagrati imperii collo- carent, si vehementissimi fuerimus, misericordes habebimur ; 15 sin remissiores 1 esse voluerimus, summae nobis crudelitatis 19 in patriae civiumque pernicie ^fama subeunda est. 13. 21 Nisi vero cuipiam L. Caesar, vir fortissimus et aman- tissimus rei publicae, crudelior 1 nudiustertius visus est, quum sororis 22 suae, feminae lectissimae, ^virum praesentem et 20audientem vita privandum esse dixit, quum 24 avum suum jussu consulis interfectum, filiumque ejus impuberem, 2o lega- tum a patre missum, in carcere necatum esse dixit. Quorum quod 26 simile factum ? quod initum delendae rei publicae con- silium ? Largitionis voluntas turn in re publica versata est, 25 et partium quaedam contentio. Atque, eo tempore hujus ^avus Lentuli, vir clarissimus, armatus Gracchum est perse- cutus : 28 ille etiam grave turn vulnus accepit, ne quid de sum- ma re publica deminueretur ; hie ad evertenda rei publicae fundamenta Gallos arcessit, servitia concitat, Catilinam vocat, 30 attribuit nos trucidandos j Cethego k et ceteros cives interfici- endos^ Gabinio, k urbem inflammandam Cassio, totam Italiam vastandam diripiendamque Catilinae. ^Vereamini 1 censeo, ne VI. f Dist. bet. interfitio, perimo, interimo, neco, occido, jugulo, obtrunco, trucido, and percutio. V. Caes. II. 10, n. l'. e444, 3, 2) ; 1OO1-3; 127, 4. h 5!7, I, 519 ; 125 1 ; 264, 8 (1). J 444, 1 ; 9O2 ; 256, R. 9 (a). J 578, V.; 1315, 274, R. 7 (a). *386 ; 855 ;223. U92, 3 493, 2; 1208; 262, R. 4. OKATIO IV. IN L. CATILINE. 233 in hoc scelere tarn immani ac nefando nimis aliquid severe sta- tuisse videamini : multo magis est verendum, ne remissione poenae crudeles in patriam, quam ne severitate animadversi- onis minis vehementes in acerbissimos hostes fuisse videamur. m VII. 14. Sed ea quae exaudio, Patres Conscripti, dissim- 5 ulare non possum. Jaciuntur enini l voces, quae perveniunt ad aures meas, eorum qui vereri videntur, ut habeam a satis praesidii ad ea, quae vos statueritis hodierno die, transigenda. Omnia et provisa et parata et constituta sunt, Patres Con- scripti, 2 quum uiea summa cura atque diligentia, turn multo 10 etiain majore populi Romani ad summum imperium retinen- dum et ad communes fortunas conservandas voluntate. Om- nes adsunt omnium ordinum homines, omnium denique aetatum : plenum est forum, plena templa circum forum, pleni omnes aditus 3 hujus templi ac loci. Causa enim 4 est 15 post Urbeni conditam c haec inventa b sola, in qua omnes senti- rent unum atque idem, praeter eos, qui, quum sibi viderent esse pereundum, cum omnibus potius quam soli perire volue- runt. 15. Hosce ego homines excipio et secerno libenter, neque in improborum civium, sed in acerbissimorum hostium20 numero habendos puto. Ceteri vero, dii immortales ! qua frequentia, d quo studio, qua virtute ad communem dignitatem salutemque consentiunt ! Quid 6 ego hie equites Romanes commemorem f ? qui vobis 5 ita 6 summam ordinis consiliique concedunt, ut vobiscum de amore rei publicae certent ; quos 25 r ex multorum annorum dissensione ad hujus ordinis societa- tem.concordiamque revocatos, hodiernus dies vobiscum atque 8 haec causa conjungit ; quam si conjunctionem, in consulatu confirmatam meo, perpetuam in re publica tenuerimus, con- firmo vobis, nullum posthac malum civile ac domesticum ad 30 ullam rei publicae partem esse venturum. Pari studio defen- VI. "'489, L, 492, 4, 1); 12O5 , 262, R. 7. VII. a 492, 4, 1); 1215 : 262, R. 7. b Dist. bet. invenfo and rqperio. V. Caes. I. 18, n. 19. -580; 1357 ; 274, R. 5 ( a ). >4I4 & 3; 873', 247, 2. e454, 2 ; 7322; 204. C 453 ; 7O1 ; 206 (17). d 545 ; 1136; 239. '391 & 1 ; 86O ; 222, R. 1. '431; 965; 257. ?529; 1291; 2G6, 2. 11 P 240 ORATIOXES CICERONIS. 6. 13 Causa quae sit, h videtis : nunc, quid agendum sit, h considerate. Primum mihi videtur de genere belli, deiride de magnitudine, turn 14 de imperatore deligendo, esse dicendum. Genus est belli ^ejusmodi, 1 quod maxime vestros animos 5 excitare atque inflammare 16 ad persequendi studium debeat j ; 17 in quo agitur populi Romani gloria, quae vobis a majoribuSj quum magna in rebus omnibus, tum k summa in re militari. tradita est : agitur salus sociorum atque amicorum, pro qua multa majores vestri magna et gravia bella gesserunt : agun- 10 tur certissima populi Romani vectigalia et maxima ; quibus amissis, et pacis ornamenta et subsidia belli, 18 requiretis : aguntur bona multorum civium, quibus m est a vobis 1 et ipso- rum et rei publicae causa consulendum. III. 7. Et quoniam semper appetentes gloriae a praeter 15 ceteras gentes atque avidi laudis b fuistis, delenda vobis c e4I4, 5; 131O , 225, III. R. 2. m 385 ; 831, 223, R. 2. III. 399 & 2, 1); 76*o, 767, 2d; 213, R. 1 (2). b 399 & 2, 2); 767, 3d; 213, R. 1 (3). C 388, I. ; #47; 225, III. d 450 ; 1O28; 207, R. 23 (a). e Dist. bet. plane, omnino, prorsus, penitus, and utique. V. 11. 1. f Dist. bet. interflow, perimo, interimo, neco, occido,jugulo,oltrunco, / SM&percutio. V. Caes. II. 10, n. 1. ^520, I.; 125O; 273, 5. \Yhr.t does this clause explain ? ORATIO PRO LEGE MAN ILIA. 241 tores ; sed 10 ita triumpharunt, ut ille pulsus h superatusque regharet. Verum tainen illis imperatoribus laus est tribu- enda, n quod egerunt, venia danda, quod reliquerunt ; propter- ea quod ab eo bello Sullam in Italiam 12 res publica, Murenam Sulla revocavit. 5 IV. 9. Mithridates autem J orane reliquum tempus non ad oblivionem veteris belli, sed ad coraparationem novi contulit ; 2 qui a posteaquam raaximas aedificasset ornassetque classes, exercitusque permagnos, quibuscumque ex gentibus potuisset, coraparasset, et se 3 Bosporanis, finitimis suis, bellum inferre 10 simularet, b usque in Hispaniam legatos ac litteras misit ad 4 eos duces, quibuscum turn bellum gerebamus, ut, quum 5 duo- bus in locis 6 disjunctissimis raaximeque diversis 7 uno consilio a binis d hostium copiis bellura terra marique gereretur, vos ancipiti contentione districti 8 de imperio dimicaretis. 15 10. Sed tamen 9 alterius e partis periculum, Sertorianae atque Hispaniensis, 10 quae multo plus firmamenti ac roboris habe- bat, Cn. Pompeii u divino consilio ac singulari virtu te depul- sum est : 12 in altera parte ita res a L. Lueullo, summb viro, est administrata, ut 13 initia ilia rerum gestarum magna atque 20 praeclara non felicitati ejus, sed virtuti, 14 haec autem extrema, quae nuper acciderunt/ non culpae, sed fortunae tribuenda esse videantur.* Sed de Lucullo dicam alio loco ; et ita di- cam, Quirites, ut neque vera laus ei h detracta oratione mea, neque falsa afficta esse videatur : 1 1. de vestri imperil dignitate 25 atque gloria, quoniam is est exorsus orationis meae, 15 videte, quern vobis animum suscipiendum putetis. V. Majores nostri saepe, mercatoribus aut naviculariis hostris injuriosius* tractatis, bella gesserunt : vos, Hot civi- III. h 578, IV.; 135O\ 274, 3 (a). IV. "453; 70 1 ; 206 (17). b Ec. Cic. IT. n. ]. Why tmperf. ? d !74, 2, 3) 0.9 ; 120, 4 (a). *665 ; 212, R. 2, N. 1 (b). ' Dist. bet. accidit, evenit, contingit, obvenit, and oUingit. Y. Caes. I. 18, n. 17. *549, 4, 1); Z^6';271, R. 2. h 386, 2; 1075,111.] 224, R. 2. V. a 444) i . <)O2 . 256, R. 9 (a). -4- OKATIOXES CICERONIS. um Roraanorum milibus uno nuntio atque uno tempore necatis, quo tandem b ariimo c esse debetis ? Legati quod 2 erant appellati superbius, a Corinthum patres vestri, totius Graeciae 3 lumen, d exstinctum 6 esse voluerunt : vos eum re- 5 gem inultum esse patieraini, qui 4 legatum populi Romani consularern, vinculis ac verberibus atque omni supplicio excruciatum/ necavit ? Illi libertatem 5 civium Romanorum imminutam non tulerunt: vos ereptam vitain negligetis ? Jus legationis verbo violatura g illi G persecuti sunt : vos legatum, lOoinni supplicio interfectum, g relinquetis ? 12. Videte, ne, ut illis pulcherrimurn fuit h tantam vobis imperii gloriam tradere, sic vobis turpissimum sit, h id quod accepistis, tueri et conser- vare non posse. 7 Quid, quod salus sociorum 8 summum in periculum ac dis- 15 crimen vocatur, quo tandem animo 9 ferre debetis ? Regno expulsus est 10 Ariobarzanes rex, socius populi Romani atque amicus : imminent n duo reges toti Asiae, non solum vobis inimicissimi, sed etiam vestris sociis atque amicis : civitates autem'omnes 12 cuncta Asia atque Graecia vestrum auxilium 20 exspectare propter periculi magnitudinem coguntur : 13 impe- ratorem a vobis certum deposcere, quum praesertim vos 14 alium miseritis, neque audent, neque se id facere sine 15 summo peri- culo posse arbitrantur. 13. Vident et sentiunt hoc idem, quod vos, unum virum 25 e>>e, 16 in quo summa sint 1 omnia, et eum 17 propter esse ; 18 quoJ etiam carent aegrius ; cujns adventu ipso atque nomine, tametsi ille ad maritimum bellum venerit, k tamen impetus hostium represses esse intelligunt ac retardates. 19 Hi vos, quoniam libere loqui non licet, tacite rogant, ut se quoque, 30 sicut ceterarum provinciarum socios, ^dignos existimetis, quorum salutem tali viro comrnendetis 1 ; 21 atque hoc-' etiam V. b Force of tandem f V. Sail. Cat. XX. n. 14. c 428 & 1, 2) ; 888 ; 211, R. 6 & 8. d Dist. bet. lumen and lux. Y. n. 3. e 462 ; 671 : 205, K 5 (b). f 579; 135O ; 274, 3 (b). ^578 ; 135O ; 274, 3 (a). - h Sub. offuitf '529; 1291; 266, 2. J 414 & 2 ; #73; 247, 1. k 5!5 & III.; 1281 ; 263, 2 (4).-J50l, III.; 1226; 264, 9. . ORATIO PRO LEGE MANILIA. 243 magis, quod ceteros in provinciam ^ejusmodi homines ^cum imperio mittimus, ut, etiamsi ab hoste defendant, tamen ipso- rum adventus m in urbes sociorum non multum 24 ab hostili expugnatione differant," hunc audiebant 25 antea, nunc praesen- tem vident tanta ^temperantia, tanta mansuetudine, c tanta 5 humanitate," ut ii beatissimi esse videantur, apud quos ille diutissime commoratur. VI. 14. Quare, si propter socios, nulla ipsi injuria laces- siti, majores nostri cum 1 Antiocho, curn 2 Philippo, cum 3 Aeto- lis, cum 4 Poenis bella gesserunt, quanto vos studio convenit, 10 injuriis provocatos, sociorum salutem una cum imperii vestri dignitate defendere, praesertim 5 quum de vestris maximis vectigalibus agatur ! Nam ceterarum provinciarum vectiga- lia, Quirites, 6 tanta sunt, ut iis b ad ipsas provincias tutandas vix contenti esse possimus ; Asia vero tarn opima est ac fer- 15 tilis, ut et 7 ubertate agrorum 'et varietate fructuum et mag- nitudine pastionis et multitudine earum rerum, quae expor- tantur, 8 facile omnibus terris antecellat. Itaque haec vobis provincia, Quirites, si et 9 belli utilitatem et pacis dignitatem retinere vultis, non modo a calamitate, sed etiarn a metu ca- 20 lamitatis, est defendenda. 15. Nam ceteris in rebus, quum 10 venit calamitas, turn de- trimentum .accipitur ; at n in vectigalibus non solum adventus mali, sed etiam metus ipse affert calamitatem. Nam quuni hostium copiae non longe absunt, etiamsi irruptio nulla facta25 est, tamen pecua relinquuntur, agricultura deseritur, merca- torum navigatio conquiescit. Ita neque 12 ex portu, neque ex decumis, neque ex scriptura, vectigal conservari potest ; quare saepe totius anni fructus uno rumore periculi atque uno belli terrore amittitur. 30 16. Quo tandem igitur animo d esse existimatis aut eos, qui vectigalia nobis pensitant, aut eos, 13 qui exercent atque exi- V. m l30, 2 : 117 (2) 95, K. "489 & I., 494 ; 1218; 262. VI. "414 & 3; S?3;247, 2. Ml 9, IV.; 919, 244. 386 ; 826; 224. >428 & 1, 2) ; 888 \ 211, R. 6 & 8. 244 ORATIOXES CICERONIS. gunt, quum duo reges cum maximis copiis propter adsint ? quum una excursio equitatus perbrevi tempore totius anni vectigal auferre possit ? quum publican! 14 familias maximas, quas in ' 5 saltibus habent, quas in agris, quas in portubus 6 5 atque 16 custodiis, magno periculo a se habere arbitrentur ? Pu- tatisne vos illis rebus frui posse, nisi eos, 17 qui vobis f fructui sunt, conservaritis, non solum, ut antea dixi calamitate, sed etiam calamitatis formidine liberates ? VII. 17. Ac ne a illud quideni vobis negligenduin est, 10 quod mihi ego ^xtremum proposueram, 2 quum essem de belli genere dicturus, quod b ad multorum bona civium Romaiiorurn pertinet ; 3 quorum vobis pro vestra sapientia, Quirites, haben- da est ratio diligenter. Nam 4 et c publicani, homines hones- tissimi atque ornatissimi, 5 suas rationes et copias in illam 15 provinciam contulerunt ; 'quorum ipsorum per se res et for- tunae vobis d curae esse debent. Etenim, si vectigalia nervos esse rei publicae semper duximus, eum certe 6 ordinem, qui exercet ilia, firnianientum ceteroruni f oruiiium recte esse di- cemus. 20 18. 7 Deinde ex ceteris ordinibus homines navi atque in- dustrii 8 partim ipsi g in Asia negotiantur, quibus vos absentibus consulere debetis, partim eorum h in ea provincia 9 pecunias magnas collocatas 1 habent. Est igitur humanitatis j vestrae, magnum numerum eorum civium calamitate k prohibere, sa- 25 pientiae, J videre multorum civium calamitatem a re publica sejunctam esse non posse. Etenim primum ^illud 1 parvi m refert, nos publicanis n amissis vectigalia postea victoria recu- YI. e M6, 4, 1); J4O;89, 5. f390; 848; 227. VII. a 602, III. 2; 139O, Obs. 3 ; 279, 3 (d). b 3ll, 7, 520,1.; 125O, 198, 7, & R. (b). =704, III. 4; 138O, 6th; 323, 3 (5). d 390 ; #=6'; 227. e 582 ; f>?>6* ; 192, N. 1. f Dist. bet. ceteri and reliqui. V. Caes. I. 1, n. 14. * Force Wipsit V. Sail. Cat. XXIII. n. 5. h 396, 2, 4)&(l);iO0o; 212, R. 4. '574; 1358, 274, R. 4. J 401, 402 & I.; 7SO ; 211, R. 8 (3). *425 & 2, 2) ; 388) L ; 847] 225,111. C 386 ; 855 ; 224. <*Dist. bet. homo and vir. V. n. 1, and Sail. Cat. L n. 1. e 529; 1291 :2QG, 2. '426, 1, 949 ; 253, N. 1. ^419, III. ; 911 ; 249, L h 391 , 860,222, R L 246 ORATIONES CICERONIS. assiduitate, consilio summis obsidionis periculis liberavit ; ab eodem imperatore classem magnam et ornatam, s quae, duci- bus 1 Sertorianis, ad Italiam studio atque odio inflammata ra- peretur, J superatam esse atque depressam ; 6 magnas hostium 5 praeterea copias multis proeliis esse deletas, patefactumque nostris legionibus k esse 7 Pontum, qui antea populo k Romano 8 ex omni aditu clausus fuisset; 9 Sinopen atque Amisum, quibus in oppidis erant domicilia regis, omnibus rebus ornatas atque refertas, ceterasque urbes Ponti et.Cappadociae per- 10 multas 10 uno aditu adventuque esse captas ; regem spoliatum regno n patrio atque avito, 12 ad alios se reges atque ad alias gentes supplicem contulisse ; atque haec omnia, salvis populi Romani sociis atque 13 integris vectigalibus, esse gesta. Satis "opinor 1 haec esse laudis, m 15 atque ita, Quirites, ut vos intelli- ISgatis, 16 a nullo 11 istorum, qui huic 17 obtrectant legi atque causae, L. Lucullum similiter ex hoc loco esse laudatum. IX. 22. Requiretur fortasse nunc, quemadniodum, quum haec ita sint, h'eliquum* possit b magnum esse bellum. Cog- noscite, Quirites ; non enim hoc sine causa quaeri videtur. 20 Primum, ex suo regno sic Mithridates profugit, ut ex eodem Ponto 3 Medea 2 illa quondam profugisse dicitur ; quam prae- dicant in fuga fratris sui membra in iis locis, qua p se parens persequeretur, dissipavisse, ut 4 eorum collectio dispersa moe- rorque patrius celeritatem persequendi retardaret. d Sic 25 Mithridates, fugiens, maximam vim auri atque argenti pul- cherrimarumque rerum omnium, quas et a majoribus accepe- rat, et ipse, bello 6 superiore ex tota Asia Mireptas, in suum regnum congesserat, in Ponto omnem reliquit. Haec dum nostri colligunt omnia diligentius/ rex ipse e manibus effugit. . VIII. ^430; 972 257, R. 1. J 145, K 3. V. Caes. I. 31, n. 16. - k 384; 831 223. ^ist. bet. censeo, judico, arbitror, aestimo, opinor, puto, and reor. V. n. 14. m 396, 2, 4) & (1) ; 1OO5 ; 212, R. 4. "457, 2; 256; 207, R. 31 (c). IX. *44I, 6; 662; 205, R. 17. b 525; 1182 -, 265. <=336; 461, 4th ; 206 (20). "463 & L; 644, 209, R. 12 (2). e 426, 1 ; 253, N. 1. f 444, 1 ; 9O2 ; 256, R. 9 (a). ORATIO PRO LEGE MANILIA. 247 Ita illum s in persequendi studio moeror, hos g laetitia re- tardavit. 23. Hunc g in illo s timore et fuga Tigranes, rex Armenius, excepit, diffidentemque rebus h suis confirmavit, et afflictum erexit, perditumque recreavit ; cujus in regnum posteaquam 5 L. Lucullus cum exercitu venit, 1 6 plures etiam gentes contra imperatorem nostrum concitatae sunt. Erat enim metus injec- tus iis nationibus, j quas nunquam populus Romanus r neque lacessendas bello neque tentandas putavit ; erat etiam alia gravis atque 8 vehemens opinio, quae animos gentium b'ar- 10 bararum pervaserat, 9 fani locupletissimi et religiosissimi diri- . piendi causa in eas oras nostrum es?e exercitum adductum. Ita nationes multae atque magnae 10 novo quodam terrore ac metu concitabantur. Noster autem exercitus, tametsi n urbem ex Tigranis regno ceperat et proeliis usus erat secundis, tamen 15 12 nimia longinquitate locorum ac desiderio suorum commove- batur. 24. Hie jam plnra non dicam. 13 Fuit enim illud extremum, ut ex iis locis a militibus nostris reditus magis maturus quam processio longior quaereretur. Mithridates autem et suam20 manum jam confirmarat [et 14 eorum, qui se ex ipsius regno collegerant], et magnis adventiciis auxiliis multorum regum et nationum juvabatur. Jam hoc 15 fere sic fieri solere accepi- mus, ut regum afflictae fortunae facile multorum opes alliciant ad misericordiam, maximeque eorum, qui aut 1 reges sunt, aut 1 25 vivunt in regno ; ut iis nomen regale magnum et sanctum esse videatur. m 25. Itaque tantum victus n efficere potuit, quantum 16 incolumis nunquam est ausus optare. Nam quum se in regnum suum recepisset, non fuit eo contentus, quod ei praeter spem acciderat, 17 ut illam, posteaquam pnlsus erat, 30 terram unquam attingeret ; sed in exercitum nostrum clarum atque victorem impetum fecit. IX. &450 & 1: 1O28: 207, R. 23 (a). h 385 ; 831 ; 223, R. 2. '* 1O94 ; 259, -R. I (2) (d). J 386; 1O? 5, III. ; 224. - 1 587, II. & 2 ; 1374- 198, 2, R. (e). m 489, I., 494; 1218; 262. "578, IV.; 135O; 274, 3 (a). 419, IV. ; 919; 244. 11* 248 ORATIONES CICERONIS. Sinite hoc loco, p Quirites, sicut poetae solent, qui res Ro- rnanas scribunt, praeterire me M nostram calamitatem ; quae tanta fuit, ut earn ad aures 19 imperatoris non ex proelio nun- tius, sed ^ex sermone rumor afFerret. 26. Hie in illo ipso malo 5 gravissimaque belli offensione, L. Lucullus, qui tamen aliqua ex parte iis incommodis q mederi fortasse potuisset, r vestro jussu coactus, qui 21 imperii diuturnitati modum statuendum vetere exemplo 8 putavistis,* partem militum, qui jam ^stipen- diis confecti erant, climisit, partem M'. Glabrioni tradidit. 10 Multa praetereo consulto ; ^sed ea vos conjectura perspicite, quantum illud bellum factum putetis, quod conjungant reges potentissimi, renovent agitatae nationes, u suscipiant integrae gentes, u novus imperator noster aceipiat, vetere exercitu pul43I ; 972; 257, R. 7. m 426, 1 ; 049 ; 253, N. L "Dist. bet. adversarius, Jiostis. and inimicus. Y. Caes. I. 10, n. 5. 457 ; 1O61 207, R. 31 (a). PDist. bet. varius and diversus. V. n. 19. XI. " 391; S6O ; 222, R. 1. HI9, IV. ; 919, 244. *50I, I. ; Z^ 7. "363; (>22 204. f 4!4 & 4; 873; 247, 3. 250 ORATIONES CICERONIS. consilii 6 celeritate explicavit. Testis est 7 Africa, quae magnis oppressa hostium copiis eorum ipsorum 8 sanguine redundavit. Testis est 9 Gallia, per quam legionibus nostris iter in Hispa- niain Gallorum internecione patefactum est. Testis est 10 His- 5 pania, quae u saepissime plurimos hostes ab hoc superatos prostratosque conspexit. Testis est iterum et saepius Italia, quae, quum servili bello 12 tetro periculosoque premeretur, ab hoc auxilium absente expetivit ; quod bellum exspectatione ejus attenuatum atque imminutum est, 13 adventu sublatum ac lOsepultum. 31. Testes nunc vero 14 jam ornnes orae atque omnes exterae g gentes ac nationes, denique maria omnia, 15 quuni uni- versa, turn in singulis oris omnes sinus atque portus. Quis enim 16 toto mari locus per hos annos aut tarn firmum habuit praesidium, ut tutus esset, aut tarn fuit 17 abditus, ut lateret ? 15 Quis navigavit, qui non se aut mortis aut servitutis periculo 18 committeret, d 19 quum aut hieme aut referto praedonum 1 mari navigaret j ? Hoc tantum bellum, tarn turpe, tarn ^vetus, tarn late divisum atque dispersum, quis unquam arbitraretur k aut ab omnibus imperatoribus uno anno aut omnibus annis ab uno 20imperatore confici posse? Quam provinciam tenuistis a praedonibus liberam per hosce annos ? quod vectigal vobis tutum fuit ? quern socium defendistis ? cui 1 praesidio 1 classi- bus m vestris fuistis ? quam multas existimatis insulas esse desertas ! quain multas aut metu relictas aut a praedonibus 25 21 captas urbes esse sociorum ! XII. Sed quid a ego longinqua commemoro ? *Fuit hoc quondam, fuit 2 proprium populi b Romani, longe a domo bellare et 3 propugnaculis imperil sociorum fortunas, non sua tecta de- fendere. Sociis ego nostris mare hosce per clausum annos SOfuisse 4 dicam, c quum exercitus vestri nunquam a 5 Brundisio, 6 nisi hieme summa, transmiserint ? Qui d ad vos ab exteris XI. sDist. bet. externus and exterus. Y. in Cat. II. 11, n. 7. '399, 2, 2); 776* ; 213. J 517, I.; 1251 ; 263, 5. *485, 486, &IL; 118O, 260, R. 5. '390, 848; 227. 4I4 & 4; 873 ; 247, 3. XII. a 454, 2 ; 739 ; 235 ; R. 11. b 399, 3, 3) ; 863 ; 222, R. 2 (a). C 486 &1L; 118O, 260, R. 5. d 445, 6; 089 ; 206(4). ORATIO PRO LEGE MANILIA. 251 nationibus r venirent, e captos querar, c quum legati populi Romani redempti sint ? Mercatoribus tutum mare non fuisse dicam, c quum 8 duodecim secures in praedonum potestatem pervenerint ? 33. Cnidum aut Colophonem aut Sarnum, no- bilissimas urbes, 10 innumerabilesque alias captas esse comme- 5 morem, c quum vestros portus atque eos portus, n quibus vitam ac spiritum ducitis, in praedonum fuisse potestate sciatis ? 12 An vero ignoratis portum 13 Caietae 14 celeberrimum ac plenissi- mum navium, inspectante 15 praetore, a praedonibus esse direp- t'.r.n? ex 16 Miseno autem 17 ejus ipsius liberos, qui cum prae- 10 donibus antea ibi bellum gesserat, a praedonibus esse sublatos ? Nam quid a ego 18 0stiense incommodum atque illam labera atque ignominiam rei publicae querar, quum, prope inspectan- tibus vobis, cla^is ea, cui 19 consul populi Romani praepositus esset, a praedonibus capta atque oppressa est? Pro dii irn- *> mortales ! tantamne unius hominis incredibilis acdivina virtus tarn brevi tempore lucem afFerre rei publicae potuit, ut vos, qui modo ante ostium Tiberinum classem hostium videbatis, ^ii nunc nullain intra 21 Oceani ostium praedonum navem esse audiatis ? 34. Atque haec qua celeritate gesta sint, quarn- 20 quarn videtis, tamen a me in dicendo praetereunda non sunt. Quis enim unquam aut obeundi negotii aut conseqwendi quae- stus studio tarn brevi tempore tot loca f adire, tantos cursus conficere potuit, quarn celeriter, Cn. Pompeio g duce, tanti ^belli impetus navigavit? qui, 23 nondum ternpestivo ad navi-25 gandum mari, g Siciliam f adiit, Africam exploravit, inde Sar- diniam h cum classe venit, atque haec tria frumentaria subsidia rei publicae firmissimis praesidiis classibusque munivit. 35. Inde quum se in Italiam recepisset, ^duabus Hispaniis et Gallia Cisalpina praesidiis ac navibus confirmata,' missis item 30 in oram Illyrici maris et in Achaiam omnemque Graeciam navibus, Italiae ^duo maria maximis classibus firmissimisque praesidiis adornavit ; ipse autem, ^ut Brundisio profectus est, XII. e 477 ; 1162 (1) ; 145, II. 4. '371, 4, 1); ?18\ 233 (3). - *430; 972; 257, R. 7. h 379, 3, 2); 947] 237, K. 5 (b). J 439 ; 656 ; 205, Exc. to R. 2. 252 ORATIONES C1CERONIS. undequinquagesimo die totam ad imperium populi Romani 27 Ciliciam adjunxit : omnes, qui ubique praedones fuerunt, partim capti interfectique sunt, partim unius hujus se imperio ac potestati dediderunt. Idem ^Cretensibus^ quum ad eum 5 usque in Pamphyliam legates deprecatoresque misisseut, speni deditionis non ademit-obsidesque k imperavit. Ita tantum bel- lum tam diuturnum, tarn longe lateque dispersum, quo bello omnes gentes ac nationes premebantur, Cn. Pompeius extre- ma 1 hieme apparavit, ineunte vere m suscepit, media 1 aestate 10 confecit. XIII. 36. *Est haec divina atque incredibilis virtus im- peratoris. 2 Quid 3 ceterae, quas paulo ante commemorare coeperarn, quantae atque quam multae sunt ! Non enim 4 bel- landi virtus soluni in summo ac perfecto imperatore quae- 15 renda est ; sed multae sunt 5 artes eximiae, hujus administrae a comitesque virtutis. Ac primum quanta 6 innocentia b debent esse imperatores ! quanta deinde in omnibus rebus 7 tempe- rantia b ! quanta fide b ! quanta 8 facilitate b ! quanto 9 ingenio b ! quanta humanitate b ! Quae c breviter, qualia sint in Cn. Pom- 20peio, consideremus. d 10 Summa enim omnia sunt, Quirites, sed ea magis n ex aliorum contentione quam ipsa per sese cognosci atque intelligi possunt. 37. Quern enim imperatorem 6 possumus 12 ullo in numero putare, cujus in exercitu centuriatus 13 veneant f atque venie- 25 rint f ? 14 quid hunc hominem magnum aut amplum de re pub- lica cogitare, qui pecuniam ex aerario depromptam ad bellum administrandum aut 15 propter cupiditatem provinciae magis- tratibus diviserit aut propter avaritiam Romae 16 in quaestu reliquerit? 17 Vestra admurmuratio facit, g Quirites, ut ag- XII. J 384 & II.; 855 ; 222, 1. k Force of? V. EC. Cic. XXL n. 10. 44I, 6 ; 662 ; 205, R. 17. m 430, 965 ; 25t. XIII. ft 363; 622 ; 204. H2 8 & 1, 2); 888; 211, E. 6, & R. 8 (2). C 439, 2, 3); 697; 205, R. 2 (2). d 487 ; 1 193 ; 260, R. 6. e Sc. esse. '501, I.; 1218] 264, 1.* Object? ORATIO PRO LEGE MANILIA. 253 noscere h videamini, qui haec fecerint 1 ; ego autem nomino ne- rainem ; quare irasci mihi j nemo poterit, nisi qui k ante de se voluerit confiteri. Itaque propter hanc avaritiam imperato- rum quantas calamitates, quocunque ventum sit, 1 nostri exer- citus ferant, 1 quis ignorat ? 38. Itinera, quae per hosce annos 5 in Italia per agros atque oppida civium Romanorura nostri imperatores fecerint, recordamini: turn facilius statuetis, quid apud exteras nationes fieri ^existimetis. 1 Utrum plures arbitramini per hosce annos militum vestrorum armis hostium urbes, an hibernis soeiorum civitates esse deletas ? Neque 10 enim potest exercitum is continere imperator, qui se ipse m non continet; neque severus esse in judicando, qui alios in se severos esse judices non vult. 39. 19 Hic miramur ^hunc hominem tantum excellere cete- ris, n cujus legiones sic in Asiam 21 pervenerint, ut non modo 15 manus tanti exercitus, sed ne vestigium quidem cuiquam pa- cato nocuisse dicatur ? Jam vero quemadmodum milites ^hibernent, 1 quotidie sermones ac literae perferuntur : non modo, M ut sumptum faciat in militem, nemini vis affertur, sed ne cupienti quidem cuiquam permittitur. 24 Hiemis enim, non 20 avaritiae perfugium majores nostri' in soeiorum atque amico- rum tectis esse voluerunt. XIV. 40. ] Age vero, ceteris in rebus quali sit 2 temperan- tia, a considerate. Unde illam tantam celeritatem et tarn in- credibilem cursum s inventum putatis ? Non enim ilium exi- 25 mia vis remigum 4 aut ars inaudita quaedam gubernandi aut venti aliqui novi tarn celeriter 5 in ultimas terras pertulerunt, sed eae res, quae ceteros remorari solent, non retardarunt : 6 non avaritia ab institute cursu ad praedam aliquam devoca- vit, non libido ad voluptatem, 8 non amoenitas ad delectatio- 30 nem, 9 non nobilitas urbis ad cognitionem, non denique labor XIII. h Object? *525; 1182, 265. J 385; 831, 223, B. - 2. k 455 & 2;25O; 138, & 137, R. (3). '301, 3; 453 ; 184, 2 (a). m 452 & 1 ; 682; 207, R. 28 (a). "386, 2 ; 829 ; 223, R. 2. 5I9 ; 1251 ; 264, 8 (1). XIY. M28 & 1, 2) ; 888 ; 211, R. 6, & R. 8 (2). ->!: ORATIONES CICEKONIS. ipse ad quietem ; postremo signa et tabulas ceteraque orna- menta Graecorum oppidorum, 10 quae ceteri tollenda esse arbitrantur, n ea sibi ille ne visenda quidem existimavit. 41. Itaque omnes nunc in iis locis Cn. Pompeium sicut aliquem 5 non ex hac urbe missum, sed de coelo delapsum intuentur : nunc denique incipiunt credere, fuisse homines Romanes hac quondam 12 continentia a ; quod jam nationibus exteris incredi- bile ac falso memoriae proditum 13 videbatur: nunc imperil vestri splendor illis gentibus lucem afferre coepit : nunc intel- lOligunt non sine causa majores suos turn, quum ea temperantia magistratus habebamus, servire populo Romano quam impe- rare aliis maluisse. Jam vero b ita faciles aditus ad eum privatorum, ita liberae M querimoniae c de aliorum injuriis esse dicuntur, ut is, qui 15dignitate d principibus 6 excellit, 15 facilitate f infimis par esse videatur. 42. Jam quantum 16 consilio, d quantum dicendi gravitate 4 et copia valeat, 17 in quo ipso inest quaedam digni- tas imperatoria, yos, Quirites 18 hoc ipso ex loco saepe cogno- vistis. g Fidem vero ejus quantam inter socios existimari 20 putatis, 19 quam hostes omnes omnium generum sanctissimam judicarint h ? Humanitate. jam tanta est, ut difficile 1 dictu j sit, utrum hostes magis virtutem ejus pugnantes timuerint, an mansuetudinem victi dilexerint. Et quisquam dubitabit, quin huic hoc tantum bellum transmittendum sit, qui ad omnia 25 ^nostrae memoriae bella conficienda divino 21 quodam consilio natus esse videatur k ? XV. 43. Et quoniam auctoritas quoque in bellis adminis- trandis multum atque imperio militari valet, certe nemini dubium est, quin ea re idem ille imperator plurimum possit. a XIV. b How used? V. EC. Cic. XXIII. n. 30. c Dist. bet. querimonia and querela. V. n. 14. d 4!4 & 2 ; 873 ; 247, 1, or 250, 1. e386, 2 ; 829; 223, R. 2.* 429; 889 ; 250, 1. ^Object? h 5!9 ; 1251 ; 264, 8 (i). --What does it agree with? J 570 & 1 ; 1365 ; 276, III. "527; 1291, 266, 1. XY. *498 & 3 ; 1230 ; 262, N. 7. OKATIO PRO LEGE MANILIA. 255 Vehementer autem pertinere b ad bella administranda, quid hostes, quid socii de imperatoribus nostris existiment, c quis ignorat, d quum sciamus homines in tantis rebus, ut aut con- temnant aut metuant, aut oderint aut ament, ^pinione non minus et fama quam aliqua certa ratione comiaoveri ? Quod 5 igitur nomen unquam in orbe terrarum clarius fuit ? cujus res gestae pares? de quo homine vos, id quod maxime facit auctoritatem, 2 tanta et tarn praeclara judicia fecistis ? 44. An vero ullam usquam esse orani tain 3 desertam puta- tis, quo non illius diei fama pervaserit, 6 quum universus f pop- 10 ulus Romanus, referto foro completisque omnibus templis, ex quibus hie locus conspici potest, unum sibi ad 4 commune omnium gentium bellum Cn. Pompeium imperatorem depo- poscit ? Itaque, ut plura non dicam neque aliorum exemplis confirmem, quantum auctoritas valeat in bello, ab eodem Cn. 15 Pornpeio omnium rerum egregiarum exempla sumantur g ; qui quo die a vobis maritime bello praepositus est imperator, tanta repente 5 vilitas annonae 6 ex summa inopia et caritate rei frumentariae consecuta est unius hominis spe ac 7 nomine, quantam vix in summa ubertate agroruin diuturna pax efficere 20 potuisset. 45. 8 Jam, accepta 9 in Ponto calamitate ex eo proelio, de quo vos paulo ante invitus admonui, quum socii pertimuissent, hostium opes animique crevissent, satis firmum praesidium provincia non haberet, h amisissetis 1 Asiam, Quirites, nisi, ad 25 ipsum discrimen ejus 10 temporis divinitus Cn. Pompeiufn ad eas regiones fortuna populi Romani attulisset. Hujus adven- tus et Mithridatem n insolita inflammatum victoria continuit, et Tigranem magnis copiis minitantem Asiae^ retardavit. Et quisquam dubitabit, quid virtute perfecturus sit, qui tantum 30 auctoritate perfecerit ? aut quam facile imperio atque exercitu XV. b 550, 551,1.; 1148 ; 272. What is the sub. ? C 525; 1182 ; 265. ll Object ace. ? e 500; 1218 ; 264, 1. f Dist. bet. omnis, totus, universus, and cunctus. V. Caes. I. 1, n. 2. 487; 1193] 260, R. 6. h Why imperf. ? V. EC. Cic. II. a 1. ; 5IO; 1267 ; 261, 1. J 385 ; 831 ; 223, R. 2. 256 O11AT1ONES CICERONIS. socios et vectigalia conservaturus sit, qui ipso nomine ac rumore defenderit ? XVI. 46. x Age vero, 2 illa res quantam declarat ejusdem hominis apud hostes populi Romani auctoritatem, quod ex 5 locis tarn longinquis tamque diversis tarn brevi tempore om- nes huic se uni dediderunt ! quod 3 Cretensium legati, cum in eorum ifisula noster imperator exercitusque ess'et, ad Cn. Pompeium in 4 ultimas prope terras venerunt, eique se omnes Cretensium civitates dedere velle dixerunt! 5 Quid? idem lOiste Mithridates nonne ad eundem Cn. Pompeium legatum usque in Hispaniam misit? 6 eum quern Pompeius legatum semper judicavit ; 7 ii, a quibus erat [semper] molestum ad eum potissimum b esse missum, speculatorem quam legatum judicare maluerunt. Potestis igitur jam constituere, Quirites, hanc 15 auctoritatem multis 8 postea rebus gestis magnisque vestris judiciis amplificatam quantum apud illos reges, quantum apud exteras nationes valituram esse 9 existimetis. 47. Reliquum est, ut de felicitate, quam 10 praestare de se ipso nemo potest, meminisse a et commemorare de altero possu- 20mus, sicut aequum c est "homines ^de potestate deorum, 13 timide et pauca dicamus. Ego enim sic existimo, 14 Maximo, 15 Marcello, 16 Scipioni, 17 Mario et ceteris magnis imperatori- bus, non solum propter virtutem, sed etiam propter fortunam saepius imperia mandata atque exercitus esse commissos. 25 18 Fuit enim profecto quibusdam summis viris quaedam ad ampftudinem et gloriam et ad res magnas bene gerendas divinitus adjuncta fortuna ; de hujus autem hominis felicitate, de quo nunc agimus, 19 hac utar moderatione dicendi, ^non ut in illius potestate fortunam positam esse dicam, d sed ut prae- 30 terita meminisse, reliqua sperare videamur, ne aut invisa diis immortalibus oratio nostra aut ingrata esse videatur. 48. Itaque non sum praedicaturus, quantas ille res 21 domi militiae, 6 terra f marique, quantaque felicitate 5 gesserit ; 22 ut XYI. 704, I. 1 ; 1378, 1st; 278, R. ll. b V. EC. Cic. XXVI. n. 5. C 549 & 1 ; 115O, 269, R. 2. d 489, I. ; 1218, 262. 424, 2; 944, 221, R. 3, 278, R. 6. '422 & 1 ; 937 ; 254, R. 2 (b). *4!4 & 3; 873] 247,2. ORATIO PRO LEGE MANILIA. 257 ejus semper voluntatibus non modo cives assenserint, socii obteinperarint, h hostes obedierint, sed etiam vend tempesta- tesque obsecundarint : hoc brevissime dicam, neminem un- quam tarn impudentem fuisse, qui ab diis immortalibus tot et tantas res tacitus 1 auderet optare, ^quot et quautas dii immor- 5 tales ad Cn. Pornpeium detulerunt. Quod ut illi propriurn ac perpetuum sit, Quirites, quum comumnis salutis atque imperil, tum ipsius hominis causa, sicuti facitis, 24 velleJ et optare debetis. 49. Quare, quum et bellum sit ita necessarium ut negligi non possit, ita magnum, ut accuratissime sit adrninistrandum, 10 et quum ei imperatorem praeficere possitis, in quo sit eximia belli scientia, singularis virtus, clarissima auctoritas, egregia fortuna, dubitabitis, k Quirites/ quin hoc tantum boni, 1 quod vobis ab diis immortalibus oblatum et datum est, in rem pub- licam conservandam atque amplificandain ^conieratis ? 15 XVII. 50. Quod a si Romae Cn. Pompeius privatus esset b hoc tempore, tamen ad tantum bellum is erat c deligendus atque mittendus : nunc, quum ad ceteras summas utilitates haec quoque J opportunitas adjungatur, ut in iis ipsis locis adsit, ut habeat exercitum, ut 2 ab iis, qui habent, accipere statim d pos- 20 sit, quid exspectamus ? aut cur non, ducibus diis immortalibus, eidem, cui 3 cetera summa cum salute rei publicae commissa sunt, hoc quoque 4 bellum regium committamus ? 51. 5 At enim f vir clarissimus, amantissimus rei publicae, 5 vestris 6 beneficiis h amplissimis affectus, Q. 7 Catulus, itemque 25 summis ornamentis 1 honoris, fortunae, virtutis, irigenii praedi- XVI. h Dist. bet. parco, obedio, dicto audiens sum, obsequor, obsecundo, and oUempero. V. Caes. IV 21, n. 5. '443 ; 663 ; 205, R. 15 (b). J Dist. bet. volo, opto, and expeto. V. n. 24. k Construction of dubito and non du- bitof V. Caes. II. 2, n. 8, and in Cut. I. 7, n. 16. ^96, 2 & 3) (3); 76'0; 212, E. 3. XVII. "453, 6; 702 ; 206 (14). b 5IO ; 1267] 261, L C 5I2, 2& 2); 2273', 259, R. 3 (d). d Dist. bet. repente, subito, extemplo, e vestigio, ittico, statim, protinus, confestim, audcontinuo. Y. Caes. II. It, n. 3. e 485, 486 & II. ; 118O ; 260, R. 5. f Explain at enim. Y. Sail. Cat. LI. n. 32. - *399 ; 76*5; 213. h 4!9, III. & 2, 1); 7-3; 249, I. '419, IIL; 919 ; 244. 25$ OEATIONES CICERONIS. tus, 8 Q. Hortensius, ab hac ratione dissentiunt ; quorum ego auctoritatem apud vos 9 inultis locis j plurimum valuisse et v T alere oportere confiteor ; sed in hac causa, 10 tametsi cogno- scetis auctoritates contrarias virorum fortissimorum et clarissi- 5 morum, tamen, omissis auctoritatibus, u ipsa re ac ratione exquirere possumus veritatem ; atque 12 hoc k facilius, quod ea oimiia, quae a me adhuc dicta sunt, ^iidem isti vera esse con- cedunt, et necessarium bellum esse et magnum et in uno Cii. Pompeio 14 summa esse omnia. 10 52. Quid igitur ait Hortensius ? Si uni omnia tribuendu sint, dignissimum esse Pornpeium ; sed ad unuin tamen omnia deferri non oportere. Obsolevit jam ista oratio, 15 re multo inagis quam verbis refutata. Nam tu idem, 1 Q. Hortensi, m multa 16 pro tua summa copia ac singular! facultate dicendi et 15 in senatu contra virum fortem A. 17 Gabinium graviter orna- teque dixisti, quum is de uno imperatore contra praedones constituendo legem promulgasset, et 18 ex hoc ipso loco per- multa item contra earn legem verba fecisti. 53. Quid? turn, per deos immortales ! si plus anud populum Romanum auctoritas 20 tua quam ipsius populi Roman! salus et 19 vera causa valuisset, hodie hanc gloriam atque hoc orbis terrae imperium tenere- mus? ^An tibi turn imperium hoc esse videbatur, quum populi Romani legati, quaestores praetoresque ^capiebantur 11 ? quum ex omnibus provinciis 22 commeatu et private et publico prohi- 25 bebamur ? quum ita clausa nobis erant maria omnia, ut neque privatam rem transmarinain neque publicam jam obire pos- semus ? XVIII. 54. Quae civitas antea unquam fuit, non dico 'Atheniensium, quae satis late quondam mare tenuisse dicitur, 80 non Kartha^iniensium, qui permultum classe a ac maritimis rebus valuerunt, non Rhodiorum, quorum usque ad 2 nostram XVII. J422, 1 & 1); 937, 254, R. 2 (b). k 4!4 & 2; 873; 247, 1. 1451, 3; Jfl#4;207, R. 27 (a). m 45, 5, 2); 65 ; 52. "469, II. ; 1O88; 145, II. 1. 425 ; 2 & 2); 916, 251. XVIII. a 414 & 2; 73; 247, 1. ORATIO PRO LEGE MANILIA. 259 memoriam discipline navalis et gloria reraansit, 3 quae civitas unquam antea tain tennis, quae tarn parva insula fuit, quae non portus suos et agros et aliquam partem regionis atque orae maritimae per se ipsa b defenderet c ? At hercle aliquot annos continues ante legera Gabiniam 4 ille populus Romanus, 5 cujus usque ad nostram memoriam nomen invictum in navali bus pugnis permanserit, magna 5 ac multo maxima parte' 1 non modo 6 utilitatis, sed dignitatis atque imperil caruit : 55. nos, quorum majores 7 Antiochum regem classe 8 Persenque e supe- rarunt,omnibusque navalibus pugnis Karthaginienses, homines 10 in maritimis rebus exercitatissimos paratissimosque, vicerunt, 9 ii f nullo in loco jam praedonibus g pares esse poterainus : nos, qui antea non modo Italian! tutam habebamus, sed omnes socios in ultimis oris auctoritate nostri imperil salvos 10 prae- stare poteramus, turn, quum insula Delos tarn procul a nobis 15 in Aegaeo mari posita, quo omnes undique cum mercibus atque oneribus commeabant, referta divitiis, parva, sine muro, u nihil timebat, iidem f non modo provinces atque oris Italiae maritimis ac portubus h nostris, sed etiam 12 Appia jam via care- bamus : et iis temporibus non pudebat magistratus populi Ro- 20 mani 13 in hunc ipsum locum escendere, quum eum nobis majores nostri H exuviis nauticis et classium spoliis ornatum reliquissent ! XIX. 56. 1 Bono te animo a turn, Q. Hortensi, populus Romanus et ceteros, qui erant in eadem sententia, dicere exis- timavit ea, quae sentiebatis b ; sed tamen in salute communi 25 idem populus Romanus Molori suo maluit quam auctoritati vestrae obtemperare. Itaque 3 una lex, unus vir, unus annus non modo nos ilia miseria ac turpitudine liberavit, sed etiam effecit, ut aliquando vere videremur omnibus gentibus c ac nationibus terra marique imperare. 30 XVIII. H52 & 1 ; 682 ; 207, R. 28 (a). 500; 1218 ; 264, 1 (a). ^-d 4 | 9i m. . ,9O7 ; 250, 2 (2). C 43 ; 52 ; 44. f Use of tit Y. XII. n. 20. * 391 ; 86O ; 222, R. 1. MI6, 4, 1); 14O, 89, 5. XIX. 414 & 3 ; 873 ; 247, 2. H63, 1 ; 646 ; 209, R. 12 (7). - c Dist, bet. gens, natio, and populus. V. Sail. Cat, X. n. 1. 260 ORATIONES CICERONIS. 57. 4 Quo d mihi etiam indignius videtur obtrectatum esse adhuc, Gabinio dicam anne Pompeio an utrique, id quod est verius, ne legaretur A. Gabinius Cn. Pompeio expetenti ac postulanti. Utrum ille, qui postulat ad tantum bellum lega- 5 turn, quern velit, 5 idoneus non est qui impetret, quum ceteri, 6 ad expilandos socios diripiendasque provincias, quos volue- runt, legates eduxerint ; an ipse, cujus lege salus ac dignitas populo Romano atque omnibus gentibus constituta est, e ex- pers esse debet gloriae ejus imperatoris atque ejus exercitus, 10 qui e consilio ipsius ac 7 periculo est constitutus ? 58. 8 An C. Falcidius, Q. Metellus, Q. Coelius Latiniensis, Cn. Lentulus, quos omnes 9 honoris causa nomino, quum tribuni plebi fuis- sent, anno proximo legati esse potuerunt : 10 in uno Gabinio sunt tarn u diligentes, qui in hoc bello, quod lege Gabinia 15geritur, in hoc imperatore atque exercitu, quern 12 per vos ipse constituit, 13 etiam praecipuo jure esse deberet ? 14 de quo le- gando consules spero 15 ad senatum relaturos. Qui si dubita- bunt aut gravabuntur, ego 16 me profiteor relaturum ; neque me impediet 17 cujusquam inimicum edictum, quominus, fretns 20vobis, f 18 vestrum jus beneficiumque defendam g ; neque 19 prae- ter intercessionem quidquam audiam ; de qua, ut arbitror, isti ipsi, qui minantur, etiam atque etiam, ^quid liceat, con- siderabunt. Mea quidem sententia, b Quirites, unus A. Gabi- nius, 21 belli maritimi rerumque gestarum Cn. Pompeio socius 25 adscribitur ; propterea quod alter uni illud bellum suscipien- dum vestris sufFragiis detulit, alter delatum susceptumque confecit. XX. 59. Reliquum est, ut de Q. Catuli auctoritate et sen- tentia dicendum esse videatur. Qui quum ex vobis quaereret, 30 si in uno Cn. Pompeio omnia poneretis, : si quid eo a factum esset, in quo spem essetis 5 habituri, cepit magnum suae vir- tutis fructum ac dignitatis, quum omnes una prope voce ^n ipso vos spem habituros esse dixistis. Etenim 3 talis est vir, XIX. d 414 & 2 ; 873 ; 247, 1. 463, 3 ; 644 ; 209, R. 12 (2). - '419, IV. ; 9W ; 244. *499 ; 2236 ; 262. MI4 & 2, 1) ; 873 ; 249, II. XX. a 385, 5 ; 992 ; 250, E. 3. b 525 ; 1182 \ 265. ORATIO PUO LEGE MANILIA. 261 ut nulla res tanta sit ac tarn difficilis, quam ille non et consilio regere et integritate tueri et virtute conficere possit. Sed 4 in hoc ipso ab eo vehementissime dissentio, quod, 5 quo c minus certa est hominum ac minus diuturna vita, hoc magis res pub- lica, dum per deos immortales licet, frui debet summi viri vita 5 atque virtute. 60. At 6 enim ne quid novi fiat d contra exempla atque insti- tuta majorum. 7 Non dicam hoc loco, majores nostros semper in pace consuetudini, in bello utilitati paruisse ; semper ad novos casus temporum 8 novorum consiliorum rationes accom- 10 modasse : non dicam, duo bella maxima, 9 Punicum atque Hispaniense, ab 10 uno imperatore esse confecta, duasque urbes potentissimas, quae huic imperio maxime minabantur, Cartha- ginem atque Numantiam, ab eodem Scipione esse deletas : non commemorabo, nuper ita vobis patribusque vestris esse 15 visum, ut in uno n C. Mario spes imperii poneretur, ut idem cum Jugurtha, idem cum Cimbris, idem cum Teutonis bellum administraret : in ipso Cn. Pompeio, in quo novi constitui nihil vult Q. Catulus, 12 quam multa sint nova summa Q. Ca- tuli voluntate constituta, recordamini. 20 XXI. 61. Quid tarn novum, 1 quam adolescentulum a priva- tum exercitum difficili rei publicae tempore 2 conficere a ? confe- cit : huic b praeesse ? praefuit : rem optime ductu suo gerere ? gessit. Quid tarn praeter consuetudinem, quam homini pera- dolescenti, "cujus aetas a senatorio gradu longe abesset, impe-25 rium a atque exercitum dari, a Sicilian! permitti atque Africam 4 bellumque in ea provincia administrandum ? Fuit in his provinciis singulari innocentia, gravitate, virtute : bellum in Africa maximum 5 confecit, victorem exercitum deportavit. Quid vero tarn inauditum, quam 6 equitem a Romanum trium-30 phare ? at earn quoque rem populus Romanus non modo vidit, sed 7 omnium etiam studio visendam d et concelebrandam puta- vit. 62. Quid tarn inusitatum, quam ut, quum 8 duo consules XX. 4I8 ; 929 ; 256, R. 16 & (2). <*487 ; 1193 ; 260, R. 6 & (b). XXI. "545, 549; 1136, 115O; 239, 269, R. 2. b 386; 82O-, 224. C 428 ; 888; 211, R. 6, & R. 8 (2).* 55 1, I. ; 114=8; 187, 5. 262 ORATIONES CICERONIS. clarissimi fortissimique essent, eques Romanus ad 9 bellum maximum formidolosissimumque 10 pro consule mitteretur e ? missus est. Quo quidem tempore, quum esset nonnemo f in senatu, qui diceret, non oportere mitti hominem privatum pro 5 consule, n L. Philippus dixisse dicitur, non se ilium sua sen- tentia I2 pro consule, sed pro consulibus mittere. Tanta in eo rei publicae bene gerendae spes constituebatur, ut duorum consulum munus unius adolescentis virtuti committeretur. Quid tam singulare, quam ut, ex senatus consulto legibus g 10 solutus, consul ante fieret, e quam 13 ullum alium magistratum per leges capere licuisset? quid tam incredibile, quam ut 14 iterum eques Romanus ex senatus consulto triumpharet 6 ? Quae in omnibus hominibus nova h post hominum memoriam constituta sunt, ea tam multa non sunt, quam haec, quae in 15 hoc uno homine \ 7 idimus. 63. Atque haec tot exempla, tanta ac tam nova, 15 profecta sunt in eundem hominem a Q. Catuli atque a ceterorum ejusdem dignitatis amplissimorum hominum auctoritate. XXII. Quare 1 videant, ne sit periniquum et non ferendum, 20 illorum 2 auctoritatem de Cn. Pompeii Mignitate a vobis com- probatam semper esse, vestrum ab illis de eodem homine judicium populique Romani auctoritatem improbari, prae- sertim quum jam 4 suo jure populus Romanus in hoc homine suam auctoritatem 5 vel contra omnes, qui dissentiunt, possit 25 defendere ; propterea quod, 6 iisdem istis reclamantibus, vos 7 unum ilium ex omnibus delegistis, quern bello praedonum praeponeretis. a 64. Hoc si vos temere fi&cistis, et rei pub- licae parum consuluistis, recte isti 8 studia vestra suis consiliis regere conantur ; sin autem 9 vos plus tumjn re publica vidis- SOtis, 10 vos, iis repugnantibus, per vosmet ipsos dignitatem huic imperio, salutem orbi terrarum attulistis, aliquando isti XXI. 489, I, 496, 2 ; 1218 ; 262, R. 3, N. 3. f 585, 1 ; 998 ; 277, R. 5 (c). 425, 3, 2) ; 9 1 1 ; 251. h 44l, 2 ; 658 ; 206, R. 19 (3) &(a). XXII. 500 ; 1212 ; 264, 5. ORATIO PRO LEGE MANILIA. 263 n principes et sibi b et ceteris populi Roman! universi auctori- tati c parendum d esse fateantur. Atque in hoc 12 bello Asiatico et regio non solum militaris ilia virtus, quae est in Cn. Pompeio singularis, sed aliae quo- que virtutes anirni magnae et multae requiruntur. 13 Diffieile 5 est in 14 Asia, Cilicia, Syria regnisque 15 interiorura nationum 16 ita versari 6 nostrum imperatorem, ut nihil aliud nisi de hoste ac de laude cogitet. Deinde etiam si qui sunt 17 pudore ac temperantia f moderatiores, tamen eos esse tales propter mul- titudinem cupidorum hominum nemo arbitrator. 65. Dim- 10 cile est dictu, g Quirites, quanto in odio simus apud exteras nationes propter eorum, quos ad eas per hos annos cum impe- rio misimus, libidines et injurias. Quod enim fanum putatis in illis terris nostris magistratibus h religiosum, quam civitatem sanctam, quam domum satis clausam ac munitam fuisse ? 15 Urbes jam locupletes et copiosae requiruntur, quibus 18 causa belli propter diripiendt cupiditatem inferatur.* 66. Libenter haec lv coram cum Q. Catulo et Q. Hortensio, sumrnis et cla- rissimis viris, disputarem 1 ; noverunt enim sociorum vulnera, vident eorum calamitates, querimonias audiunt. Pro sociis20 vos contra hostes exercitum mittere putatis, an hostium simu- latione contra socios atque amicos ? Quae civitas est in Asia, quae non modo imperatoris aut legati, sed unius tribuni mili- tum ^animos ac spiritus capere possit ? XXIII. Quare, etiam si quern habetis, qui, ^ollatis signis, 25 exercitus regies superare posse videatur, tamen, nisi erit idem, qui a pecuniis sociorum, qui ab eorum conjugibus ac liberis, qui ab ornamentis fanorum atque oppidorum, qui ab auro gazaque regia manus, oculos, animum cohibere possit, non erit 2 idoneus qui ad bellum Asiaticum regiumque mitta- 30 tu'r. 67. Ecquam putatis civitatem 3 pacatam fuisse, quae locuples sit ? ecquam esse locupletem, 4 quae istis pacata esse XXII. i>388, I.; 847 '; 225, TIL 385 ; 831 ; 223, R. 2. ^301, 2 . & 3 ; 4:53', 184, 2 (a) & 3. 549 & 1 ; 115O; 269, R. 2. '414 & 2-; 873 ,- 247, 1 (1). ?570 & 1 ; 13V5 276, III. ^391 ; 86O ; 222, R. 1. '485; 1177, 127 S; 261, 1, & R. 4. 12 264 ORATIONES CICERONIS. videatur ? Ora maritima, Quirites, Cn. Pompeium non solura propter rei militaris gloriam, sed etiam propter animi 5 con- tinentiam requisivit. 6 Videbat enim, praetores locupletari quotannis pecunia publica praeter paucos, neque eos quidquam 5 aliud assequi classium nomine, nisi ut detrimentis a accipiendis b majore affici turpitudine videremur. Nunc qua cupiditate homines in provincias, quibus 7 jacturis et 8 quibus conditioni- bus proficiscantur, ignorant 9 videlicet isti, qui ad unum defe- renda omnia esse 10 non arbitrantur : quasi vero Cn. Pompeium 10 non 11 quum suis virtutibus, turn etiam alienis vitiis magnum esse videamus. c 68. Quare nolite d dubitare, 6 quin huic uni credatis omnia, qui inter tot annos unus inventus sit, f quern socii in urbes suas cum exercitu venisse gaudeant. g Quod si auctoritatibus hanc 15 causam, Quirites, confirmandam putatis, 12 est vobis auctor, vir bellorum omnium maximarumque rerum peritissimus, 13 P. Servilius ; cujus tantae res gestae terra marique exstiterunt, ut, quurn de bello deliberetis, auctor vobis gravior nemo esse debeat : est 14 C. Curio, summis vestris 15 beneficiis maximisque 20 rebus gestis, summo ingenio et prudentia praeditus : est Cn. 16 Lentulus, in quo omnes 17 pro amplissimis vestris honoribus summum consilium, summam gravitatem esse cognovistis : est C. 18 Cassius, 19 integritate, virtute, constantia singulari. Quare 20 videte, ut, horum auctoritatibus illorum orationi, qui dissenti- 25 unt, respondere posse videamur. XXIV. 69. Quae quum ita sint, C. Manili, primum Hstam tuam et legem et voluntatem et sentenfiam laudo vehemen- tissimeque comprobo ; deinde te hortor, ut, auctore populo Romano, maneas in sententia 2 neve a cujusquam vim aut mi- XXIII. a Dist. bet. damnum, detrimentum, andjadwra. V. in Cat. I. 2, n. 3. b 562, 566, 1. ; 1322, 1340, 275, II. "503 & II. ; 1277; 263, 2 (1). d 538, 2 ; 1114 ; 267, N. & E. 3. Construction of dubito and non dubito. V. Caes. II. 2, n. 8, and in Cat I. 7, n. 16. f 519; 1251 ; 264, 8 (1). 5501, II. ; 1218, 264, 10. XXIV. a 587, II. 2; 1113 ; 198, 8, 262, N. 4. ORATIO PRO LEGE MANILIA. 265 nas pertimescas. Primum in te satis esse animi perseve- rantiaeque arbitror ; deinde quum tantam multitudinem cum tanto studio adesse videamus, quantam 3 iterum nunc in eodem horaine praeficiendo videmus, quid est quod aut 4 de re aut de perficiendi facultate dubitemus ? Ego 5 autem, quidquid est 5 in me studii, consilii, laboris, ingenii, quidquid hoc beneficio populi Romani 6 atque b hac potestate praetoria, quidquid auc- toritate, fide, constantia possum, id omne ad hanc rem confici- endam tibi et populo Romano polliceor ac Mefero ; 70. testor- que omnes deos, et eos maxime, qui huic 8 loco 9 temploque prae- 10 sident, qui omnium mentes eorum, 10 qui ad rem publicam adeunt, maxime perspiciunt, me hoc neque rogatu c facere cujusquam, neque quo d Cn. Pompeii gratiam mihi per hanc causam conciliari putem, neque quo d mihi ex cujusquam am- plitudine aut praesidia periculis aut adjumenta n honoribus 15 quaeram ; propterea quod pericula facile, ^ut hominem prae- stare oportet, innocentia tecti repellemus ; honorem autem neque ab uno neque ex hoc loco, sed eadem ilia nostra labo- riosissima 13 ratione vitae, 14 si vestra voluntas feret, conse- quemur. 20 71. Quamobrem, quidquid in hac causa mihi 6 susceptum est, Quirites, id omne ego me rei publicae causa suscepisse confirmo ; 15 tantumque abest, ut aliquam mihi bonam gratiam quaesisse videar, ut multas me etiam 16 simultates f partim ob- scuras, partim apertas intelligam mihi non necessarias, vobis 25 non inutiles suscepisse. Sed ego me 17 hoc honore praeditum, tantis vestris beneficiis affectum, statui, Quirites, vestram vo- luntatem et rei publicae dignitatem et salutem provinciarum atque sociorum 18 meis omnibus commodis et rationibus prae- . fcrre oportere. 30 XXIV. b 587, I. 2 ; 198, 1, R. (a) & (b). Dfet. bet. et, que, and atque. 4I4 & 2, 3) ; 873 ; 247, 1, & R. 2 (a). d 489, 1., 497 ; 1256 ; 262, & R. 9. 388, II. ; 844: ; 225, II. f Dist. bet. inimicitia and simultas. V. n. 16. M. TULLII CICERONIS PRO A. LICINIO AECHIA POETA ORATIO AD JUDICES. I. 1. Si quid a est b in c me Hngenii, 4 judices, 6 quod f sentio quam sit g exiguum, h aut 1 si qua 2 exercitatio dicendi, J in qua 3 me k non infitior mediocriter esse versatum ; aut si 4 hujusce 1 rei ratio aliqua 5 ab optimarum artium studiis ac disciplina 5 profecta, a qua ego nullum confiteor" 1 aetatis meae tempus abhorruisse ; 6 earum rerum omnium 7 vel n in primis hic A. Liciniiis fructum p a me 8 repetere 9 prope q suo jure r debet. Nam quoad longissime 8 potest mens mea respicere spatium praeteriti temporis et 10 pueritiae memoriam recordari ultimam, 10 n inde usque repetens hunc video mihi* 12 principem u et ad 13 suscipiendam v et ad ingrediendam 14 rationem horum studio- rum exstitisse. Quod w si haec vox, hujus 15 hortatu prae- ceptisque conformata, nonnullis x aliquando saluti x fuit, a quo I. a 190 & 1; 1O48 '; 138, & K b 508 ; 126 1 ; 259, K 435 & 1 ; 9S8; 241, R. 4. d 396, 2 & 3) (3); 760; 21 2, R. 3. *369; 974; 240. <453; 7O1; 206 (17). e 525 ; 1182] 265. h 438; 6*5 O ; 205. '587 & II.; 1369; 198, 2, & R. (a). J 563; 1327 ; 275, L&R. 3. k 545; 1136} 239. 1 186, 1 241; 134, R. 4. m 466; 1 080 ; 258, A & B. n Force of veil V. EC. Cic. XXVI. n. 16. 450; 1O28; 207, R. 23 (a). PM6 ; 137 ; 87. -Dist. bet. fere, ferme, paene, and prope. V. Caes. I. 1, n. 15. r 4!4 & 2; 873; 247, 1. '305; 462; 194, 2. 1 390 & 2 ; 853 ; 227, R. 4. "362 ; 666 ; 210, & R. 3 (2). *562 & 2, 565 & 1 ; 1322, 1327 ; 275, II. Dist. bet. suscipio arid ingredior here. Y. n. 13. -453, 6; 7O1 ; 206 (14). -390 ; 848; 227. ORATIO PRO ARCHIA POETA. 267 id accepimus, quo 16 ceteris y opitulari et alios servare posse- mus, z huic profecto ipsi, quantum est situm in nobis, et opem et salutem ferre debemus. 2. Ac ne quis a nobis hoc 17 ita dici forte miretur, quod 18 alia quaedam in hoc facultas sit ingenii 19 neque haec dicendi 5 ratio aut disciplina, ne nos quidem huic uni ^studio penitus unquain dediti fuimus. Etenim omnes 21 artes, quae ad ^hu- manitatem pertinent, habent quoddam commune vinculum et quasi cognatione quadam inter se continentur. II. 3. Sed ne cui vestrum a mirum esse videatur, b me c *in 10 quaestione d legitima et 2 in judicio 6 publico, 3 quum res f agatur apud 4 praetorem populi Romani, lectissimum virum, g et apud severissimos judices, tanto conventu h hominum ac frequentia, 5 hoc uti c genere 1 dicendi, quod non modo a consuetudine judi- ciorum, verum etiam a forensi-' sermone k abhorreat, 1 quaeso a 13 vobis, ut in hac causa mini detis hanc veniam, accommo- datam huic reo, m vobis, m quemadrnodum spero, non molestam, 6 ut 7 me pro summo poe'ta atque eruditissimo p homine dicen- tern, q 8 hoc concursu h hominum literatissimorum, 9 hac vestra r humanitate, 8 8 hoc denique praetore* 10 exercente judicium, pa- 20 tiamini de studiis humanitatis ac literarum paulo loqui u libe- rius et 12 in ejusmodi persona, quae propter otium ac studium minime in judiciis periculisque tractata est, uti prope novo quodam et inusitato genere dicendi. 4. Quod v si mini a vobis tribui concedique sentiam, w perficiam profecto, ut hunc A. 25 Liciniuin x non modo non segregandum, quum sit 7 civis, a nu- I. *385 ; 831 ; 223, R. 2. "501, I. ; 1218 ; 264, 1 (a). IL a 446, 3; 1O16; 212, R. 2, & X. 2. H89, I., 480, 481,1; 1205, 1164; 262, 258, I. 1. 545, 549 & 1; 1136, 1118 ; 239, 269, R. 2. 72 ; 257, R. 7 (a), 87. '419, I., 115; 8SO, 168; 245, I., 66. i 156, II. ; 193; 113, 1.MOO; 152 ; 58. '500; 12 IS; 264, 1 (a). 39I ; 86O, 222, R. 1. 44 (1); 53; 4'2, 1. PI62, 214-7; 124, 1& 2. ; 139, 1. "105, 159: 62. * 431 ; .96*5; 257. V 453; 702; 206 (17). -470 & 2 ; 1O90;U5, III. "545; 1136; 239. ^517, I. ; 125 1 ; 263, R. 1. 268 ORATIONES CICERONIS. mero civium, verum etiam, si non esset, putetis adsciscen- dum fuisse. 2 III. Nam ut primum ex pueris a excessit b Archias c atque ab iis d Wtibus, quibus 6 aetas puerilis ad 2 humanitatem infor- 5 mari f solet, g se h 3 ad scribendi studium contulit, primum Anti- ochiae, 1 (nam ibi natus est ^oco^ nobili,) 5 celebri quondam urbe k et copiosa atque eruditissimis hominibus 1 liberalissimis- que studiis affluenti, m celeriter antecellere omnibus 11 ingenii gloria 6 contigit. Post in ceteris Asiae partibus cunctaque 10 Graecia 7 sic ejus adventus celebrabantur, p ut famam ingenii exspectatio hominis, exspectationem ipsius adventus admira- tioque superaret. q 5. Erat 8 Italia turn plena Graecarum artium r ac disciplinarum, studiaque haec et in Latio vehe- mentius turn colebantur, quani nunc iisdem in oppidis, et hie 15 Romae 9 propter tranquillitatem rei publicae 10 non negligeban- tur. Itaque hunc et n Tarentini et Rhegini et Neapolitan! civitate* ceterisque praemiis donarunt, et omnes, qui aliquid de ingeniis poterant judicare, cognitione u atque hospitio dig- num existimarunt. 20 Hac tanta celebritate 8 famae quum esset jam 12 absentibus notus, Romam 1 venit, 13 Mario consule et Catulo. Nactus est primum consules eos, quorum alter 14 res ad scribendum maxi- mas, alter quum 15 res gestas, turn etiam 1G studium atque aures adhibere posset. Statim 17 Luculli, quum 18 praetextatus etiam 25 turn Archias esset, eum domum v suam receperunt. 19 Sed etiam hoc non solum ingenii w ac literarum, verum etiam II. '229; 32.9;162 ? 15. III. * 425;. 9.94; 251, R. i. b 47l, II.; 1O94; 259, R. 1 (2) (d). C 43; 52- 44. HSI; 1O38; 207, R. 26 (a). 4I4 & 4; 873 ; 248. f 552, 1; 113S;21l.s272, 3,465,3; 312,1081, 142, 2. *>449, L; 1O2O;203, R. 37 (a). '423, II.; 932 ; 221, 1. J425 & 3, 1); 918, 246. k 423, 3, 3); .955; 204, R. 7. >4I9, HI.; ,907 ; 250, 2 (2). m !56, 1; 194; 113, 2. "386; 826 ; 224. 4I4 & 2; 873; 247, 1, or 250, 1. P469, II. ; 1O87 ; 145, II. q463, T, 481, II.; 644; 209, R. 12 (2), 258, I. 2. r 399 & 2, 2), 89, II. & 4 ; 776 ; 213, 83, II. 3, "414, 2; S?3 ; 247, 1 *4I9 ? HI. ; 859 ; 249, L U 4I9, IV. ; 91525, 2; 64O. f 428; 888] 211, R. 6. *4!4, 5, 1); S7tf;247, R.4. h 45l,3; 2O34;2Q1, R. 27 (a). '545, 530, I. ; 1 136, 1148; 239, 272. >552, 1 ; 1138] 271. k 531, 3; 1293] 266 ; 1, R. 2, last sentence. '453, 6; ?O2] 206 (14), 5IO; 2267, 261, 1. 40I, 402, I. ; 78O;2U, R. 8(3). 274 ORATIONES CICEKONIS. senectutem oblectant, secundas res ornant, adversis p perfu- gium ac solatium praebent, delectant domi, q non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur. Quod si ipsi haec 18 neque attingere neque sensu nostro gustare 5 possemus, tamen ea mirari deberemus, etiam quum in aliis .videremus. VIII. 17. Quis nostrum a tarn animo b agresti ac duro fuit, ut 1 Roscii morte c nuper non commoveretur d ? qui quum esset senex mortuus, tamen propter 6 excellentem artem ac venusta- 10 tern videbatur omnino mori non debuisse. 2 Ergo ille corporis motu tantum amorem sibi conciliarat a nobis omnibus : nos s animorum incredibiles motus celeritatemque ingeniorum neg- ligemus? 18. Quotiens ego hunc Archiam f vidi, judices, (utar enim g vestra benignitate, h quoniam me 4 in hoc novo $ genere dicendi tarn diligenter 1 attenditis,) quotiens ego hunc vidi, quum literam scripsisset nullam, magnum numerum optimorum versuum de iis ipsis rebus, 5 quae turn agerentur, dicere ex tempore ! quotiens 6 revocatum j eandem rem dicere, commutatis verbis k atque sententiis ! Quae 1 vero accurate 20 cogitateque scripsisset, ea sic vidi probari, 7 ut ad veterum n scriptorum laudem perveniret. Hunc ego non diligam p ? non admirer ? non omni ratione defendendum q putem ? Atque sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum studia et doctrina 8 et praeceptis et arte 8 con- 25 stare, poetam 9 natura* ipsa valere et mentis virTbus excitari et quasi divino 10 quodam spiritu inflari. Quare u suo jure* VII. P384 &IL; 855 ; 223. q 424, 2; 943 , 221, R. 3. VIII. ft 396, 2, 3) & (I), 446, 3, 1O16 ; 212, B. 2, N. 2. M28; 888 ; 211, B. 6, & B. 8 (2). "414 & 2 ; 873: 248, <*48I, II. ; 1218, 258, I. 2. 4I4, 2,H) (1) , 875; 247, R. 1. '43 ; 52 ; 44. *602, III.; 1391, Exc. 2 ; 198, 7, R. (a). Mi9, I. ; 88O ; 245, I. '335 & 2 ; 595 192, II 2. - J 578, I ; 135O] 274, 3 (a). k 43l; 9<>5, 257. '445; 6*.9O;206, R. 19 (a) m 335 & 1,591, 192, II. 1. "158, 3 & 2); 196 ; 114, 1. P485; 118O', 260, R. 5. ^ Sc. esse. 4I4 & 4; 873\ 245, II. 5. '414 & 2; 873 ; 247, 1 (2). "414 & 3; 87 3', 247, 2. ORATIO PRO ARCHIA POETA. 275 noster ille 12 Ennius sanctos appellat poetas, quod quasi deo- rum aliquo 13 dono v atque munere cominendati nobis esse videantur. w 19. Sit p igitur, judices, sanctum apud vos, humanissimos homines, hoc poetae nomen, quod nulla unquam barbaria vio- 5 lavit. Saxa et solitudines voci respondent; 14 bestiae saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt : nos instituti re- bus* optimis non poetarum voce moveamur? Homerum Golophonii civem esse dicunt suum/ Chii suurn vindicant, Salarninii repetunt, Smyrnaei vero z suum esse confirmant ; 10 itaque etiam delubrum ejus in oppido dedicaverunt : permulti alii praeterea pugnant inter se, atque contendunt. IX. 1 Ergo illi%alienum, quia poeta fuit, b post mortem eti- am expetunt : nos hunc a vivum, qui et voluntate c et legibus noster est repudiabimus ? praesertim quum omne olim studi- 15 um atque omne ingenium contulerit Archias ad populi Ro- mani gloriam laudemque celebrandam. Nam et 2 Cimbricas res adolescens d attigit et ipsi illi S C. Mario, 6 qui durior f ad haec studia videbatur, jucundus fuit. 20. Neque enim quis- quam g est tarn aversus a Musis, qui non mandari versibus 20 aeternum suorum laborum facile praeconium patiatur. h The- mistoclem 4 illum, summum Athenis 1 virum dixisse aiunt, quum ex eo quaereretur, 5 quod acroama aut cujus vocem libentissi- me audiret, j "ejus, a quo sua virtus optime praedicaretur." k Itaque ille Marius item eximie 6 L. Plotium dilexit, 1 cujus in- 25 genio putabat 1 ea, quae gesserat, posse celebrari. 21. Mithridaticum vero. bellum, magnum atque difficile et VIII. v Dist. bet. donum and munus. V. n. 13. ~520, II. ; 1255 ; 266, 3. P( 2 >487; 1193; 2GO, E. 6. X 4I4 & 4; 873] 249, I. 7449, II.; 1O24, 208, R. 37 (1). Z 587, III. 2 & 4; 1391, Exc. 2 ; 198, 9 R. (a). IX. "450 ; 1028; 207, R. 23 (a). b 520, I.; 1250] 198, 7, R. (b). C 4I4 & 3 ; '873 ; 247, 2. d 363 & 3 ; <>22 ; 204, R. 1 (a). e 39! ; 86O, 222, R. 1. f 444, 1 ; 902 ; 256, R. 9 (a). *457 ; 1061 ; 207, R. 31 (a) & (c). h 500; 1218, 264, 1 (a). '421, I. & II. ; 933: 254. J525; 11S2 ;1M. k 53l; 1291] 266, 2. '471, ll.;lO97; 145 ; IV. ! W 469, II.; 145, II. 1. 276 ORATIONES CICERONIS. r in multa varietate terra marique versatum, 8 totum ab hoc expressum est : 9 qui n libri non mbclo L. Lucullum, fortissi- mum et clarissimuin virum, verum etiam populi Roman! no- men illustrant. Populus enim Romanus aperuit, Lucullo 5 imperante, 10 Pontum, et regiis quondam opibus et ipsa natura regionis vallatum : populi Roman! exercitus, eodenl p duce, n non maxima manu q innumerabiles Armeniorum copias fudit : populi Romani laus est, 12 urbem amicissimam Cyzicenorum ejusdem consilio ex omni impetu regio ac 8 totius belli ore r 10 ac faucibus ereptam esse atque servatam : 13 nostra semper feretur et praedicabitur, L. Lucullo dimicante, cum interfectis* ducibus depressa* hostium classis et incredibilis 14 apud Tene- dum pugna ilia navalis ; nostra sunt tropaea, nostra monu- menta, nostri triumphi : quae quorum ingeniis feruntur, ab iis 15 populi Romani fama celeb ratur. 22. Carus fuit 15 Africano su- perior! noster Ennius ; itaque etiam 16 in sepulchro Scipionum putatur is esse constitutus ex marmore. u At 17 iis laudibus certe non solum ipse, qu! laudatur, sed etiam populi Romani nomen ornatur. In coelum 18 hujus 19 proavus Cato tollitur : 20 magnus honos populi Romani rebus adjungitur. Omnes deni- que illi ^Maximi, Marcelli, Fulvii non sine communi Y omni- um nostrum laude decorantur. X. 'Ergo ilium, qui haec fecerat, 2 Rudinum a hominem, majores nostri in civitatem receperunt : nos hunc Heraclien- 25 sem, a multis civitatibus expetitum, b in hac autem legibus con- stitutum, de nostra civitate ejiciemus ? 23. 3 Nam si quis 4 minorem gloriae fructum putat ex Grae- cis versibus percipi quam ex Latinis, vehementer errat, propterea quod 5 Graeca c leguntur in omnibus fere gentibus, IX. "422, 1 & 1); 937; 254, R. 2 (b). "453; 7O1; 206 (17). "587, I. 5; 277, R. 10. P430; 972; 251, R. 7. O; 222. 3. '301, 3; 4&1-, 184, 2 (a), & 248, R. 1 (1). J 390 & 2 ; 853 ', 227, R. 4. k 395 ; 751 ; 247. R. 2 ( ;1 )._i393 ; 74^; 211, R. 12. m 549, 4; 1155', 271, R. 2. "5(9; 1251, 264 8(1). "528, 2; 1295, 279, 6. P363 ; 622; 230. *i346, II. 2; 11O6-, 198, 11, R. (c). r 4!4 & 2 ; 873; 248, II. '399 ; 765; 213. *4!4 & 3; 873; 247, 2. "511, I.; 1271; 259, R. 3, & (d). "(2)518, II.; 1282; 263, 5. T 576; 135O ; 274, 3 (a). W 545, 551, 1. ; 1136, 1148; 239, 272. '428; 888; 211, R. 6. 278 ORATIONES CICERONIS. ^Qui sedulitatem mail poetae duxerit n aliquo 21 tamen praemio dignam ^hujus ingenium et virtutem in scribendo et copiam non expetisset? 26. Quid? a Q. Metello Pio, familiarissimo suo, qui civitate multos donavit, neque per y se neque per Lu- 5 cullos impetravisset ? qui praesertim 23 usque eo de suis rebus scribi 1 cuperet, n ut etiam 24 Cordubae z natis poetis, ^pingue quiddam sonantibus v atque peregrinuin, tamen aures suas dederet. XL J Neque enim est hoc dissimulandum, quod obscurari 10 non potest, sed 2 prae nobis ferendum : trahimur omnes studio laudis et optimus quisque a maxime gloria ducitur. Ipsi illi philosophi etiam in iis libellis, quos de contemnenda gloria scribunt, nomen suum inscribunt : in eo ipso, in quo prae- dicationem 3 nobilitatemque despiciunt, 4 praedicari b de se ac 15nominari b volunt. 27. 5 Decimus 6 quidem Brutus, summus vir et imperator, 7 Attii, amicissimi sui, carminibus 8 templorum ac monumentorum aditus exornavit suorum. 9 Jam vero ille, qui*cum c Aetolis, Ennio d comite, bellavit, IO Fulvius, non du- bitavit Martis manubias Musis consecrare. Quare, in qua 6 20 urbe 11 imperatores prope armati poetarum nomen et Musarum delubra coluerunt, in ea e non debent togati judices a Musarum honore et a poetarum salute abhorrere. 28. Atque ut id libentius faciatis/ jam 12 me vobis, judices, indicabo, et de meo quodam amore gloriae, nimis acri fortasse, 25veruntamen honesto/vobis confitebor. Nam, 13 quas res nos in consulatu nostro vobiscum simul pro salute hujus urbis atque imperii et pro vita civium proque universa re publica ge?sinms 14 attigit hie versibus atque inchoavit ; quibus audi- tis, quod mihi magna res et jucunda visa est, hunc ad perfici- 30endum g 15 adornavi. Nullam enim virtus aliam mercedem h laborum perioulorumque desiderat praeter 16 hanc laudis et X. 7414, 5, 1) ; 876 ; 247, E. 4. Z 42I, IT. ; 932 ; 221. XL 458, 1 ; 1O52 ; 207, R. 35 (b). b 30l, 3 ; 45 1 ; 248, R. 1 (1). <4I4, 7; 982; 249, IIT. 3 430; 972- 257, R. 7. *445, 8; 6S7 t (>9O\ 206, R. 19 (3) & (a). e (- 2 )45l. f 489. I., 491 ; 12O5] 262. 5565 & 1; 1337 , 275, III. R. 3. M04, 1; 1&8\ 61, 1. ORATIO PRO ARCHIA POETA. 279 gloriae ; qua quidem detracta, judices, 17 quid est quod in hoc tarn exiguo vitae curriculo et tarn brevi tantis nos in laboribus exerceamus 1 ? 29. Certe, j si 18 nihil animus praesentiret in posterum, et si, quibus 6 regionibus vitae spatium circumscriptum est, eisdem 6 5 omnes cogitationes terminaret suas, nee tantis se laboribus frangeret neque tot curis vigiliisque angeretur neque totiens 19 de vita ipsa dimicaret. ^Nunc insidet 21 quaedam in optimo quoque a virtus, quae noctes ac dies k animum gloriae stimulis concitat atque admonet, ^non cum vitae tempore esse dimit- 10 tendam commemorationem nominis nostri, sed cum omni pos- teritate adaequandam. XII. 30. l An vero 2 tam parvi animi a videamur b esse omnes, qui in re publica atque in his vitae periculis laboribus- que versamur, c ut, quum 3 usque ad extremum d spatium nullum 15 tranquillum atque otiosum e spiritum duxerimus/ nobiscum simul moritura omnia arbitremur g ? 4 An statuas et imagines, non animorum simulacra, sed corporum, studiose multi summi homines reliquerunt, consiliorum relinquere ac virtutum nos- trarum effigiem nonne multo h malle debemus, summis ingeniis 20 5 expressam et politam ? Ego vero omnia, quae gerebam, jam turn 6 in gerendo spargere me ac disseminare arbitrabar in orbis terrae memoriam sempiternam. 7 Haec vero sive 1 a meo 8 sensu post mortem abfutura est, sive, ut sapientissimi homi- nes putaverunt, ad aliquam mei partem pertinebit, nunc qui- 25 dem certe^ cogitatione quadam 9 speque delector. 31. Quare conservate, judices, hominem 10 pudore a eo, "quern* amicorum videtis comprobari quum dignitate, turn etiam ve- tustate, 12 ingenio a autem tanto, quantum id 1 convenit m existi- XI. '501, I. & 1 ; 1229 ; 264, 7, N. 3. J582 ; 996; 192, II. 4, N. 1, last sentence. k 37 8; 95O; 236. XII. 40I, 402, III.; 757; 211, R. 6, & R. 8 (2). M85; 118O, 260, R. 5. C 332, I. & 2 ; 585 ; 187, II. 1 (a) & (d). d 44l, 6 ; 662 ; 205, R. 17. 323; 57O, 128, I. 4. f 518 & I. ; 1282', 263,5.- *489, I., 494; 1218; 262. MIS ; 929 ; 256, R. 16 (3). '587, II. 3 , 1374 ; 198, 2, R. (e). J 582 ; 996 ; 192. II. 4. N". 1, List sentence. < 2 > 428 & 4; 88 S; 211, R. 6. k 545 ; 1136] 239. '545, 549 & 1 J 1136, 1151, 239, 269, R. 2. m 30l ; 4=52 , 184 (a) & (b). 280 ORATIONES CICERONIS. mari, 1 quod 13 summorum hominum ingeniis expetitum esse yideatis, n 14 causa vero ejusmodi, quae 15 beneficio legis, aucto- ritate 16 municipii, testiinonio Luculli, tabulis Metelli, compro- betur. 8 Quae quum ita sint, petimus a vobis, judices, si qua 5 non niodo humana, verum etiam divina in tantis ingeniis commendatio debet esse, ut eum, p qui vos, qui vestros impera- tores, qui populi Romani res gestas semper ornavit, qui etiam 17 his recentibus nostris vestrisque domesticis periculis q aeter- num se testimonium laudis daturum esse profitetur estque ex 10 eo numero, qui semper apud omnes sancti sunt habiti itaque dicti, sic in vestram accipiatis fidem, ut humanitate vestra levatus potius quam acerbitate violatus esse videatur. 32. Quae de causa pro mea consuetudine breviter simpliciterque dixi, judices, ea confido probata esse omnibus 1 : quae non fori, ISneque judicial! consuetudine, et de hominis ingenio, 18 et com- muniter de ipsius studio locutus sum, ea, judices, a vobis spero esse in bonam partem accepta ; 19 ab eo, qui judicium exercet, certo^ scio. XII. "519; 1251; 264, 8(1). 428, 2 ; 888; 211, R. 6 (5). - 500 ; 1218; 264, 1 (a). P Object of what verb ? 1 384 & II. ; 855; 223. '388, II. ; 84:4 ; 225, II. EPISTOLAE CICERONIS. EPISTOLA I.* (Scr. Romae A. U. C. 692.) A. U. C. 692. Ante C. N. 62. Anni Cic, 45. COSS. D. JUNIUS SlLANUS, L. LlCINIUS MURENA. Praett. C. JULIUS CAESAR, Q. TULLIUS CICERO (Marci pater). Trib. plebis, M. PORCIUS CATO. Catilina, adversus quern Antonius procos. cum exercitu missus erat, rictus ab ejus legato 'M. Petreio peril. Antonius in Macedoniam, quae provincia ei obtigerat, proficiscitur. Pompeius confecto Mithridatico bello redit. Hoc anno Cic. habuit orationem pro P. Cornelio Sulla, a L. Tor- quato conjurationis accusato. M. TULLIUS M. F. CICERO S. D. CN. POMPEIO CN. F. MAGNO, ^MPERATORI. 1. 2 S. T. E. Q. Y. B. E. Ex litteris tuis, quas 3 publice misisti, cepi una cum omnibus incredibilem voluptatem ; tan- tam enim *spem otii ostendisti, quantam ego semper omnibus te uno fretus 5 pollicebar. Sed hoc scito, tuos 6 veteres hostes, novos amicos, vehementer litteris perculsos atque 7 ex magna 5 spe deturbatos 8 jacere. 2. Ad me autem litteras, quas misisti, quamquam 9 exiguam significationem tuae erga^me voluntatis habebant, tamen milii scito jucundas fuisse ; nulla enim re tain laetari soleo quam 10 meorum officiorum conscientia, quibus si quando non mutue respondetur, n apud me plus officii resi' 10 dere facillime patior. 12 Jllud non dubito, quin, si te 13 mea summa erga te studia parum mini adjunxerint, res publica Ad Fam. V. 7. 282 EPISTOLAE CICERONIS. nos inter nos conciliatura conjuncturaque sit. 3. Ac, ne ignores, quid ego in tuis litteris 14 desiderarim, scribam aperte, sicut et mea natura et nostra amicitia postulat. Res 15 eas gessi, 16 qua- rum aliquam in tuis litteris et nostr.ae necessitudinis et rei 5 publicae causa gratulationem exspectavi ; quam ego abs te praetermissam esse arbitror, quod 17 vererere, ne 18 cujus ani- mum offenderes. Sed scito, ea, quae 19 nos pro salute patriae gessimus, orbis terrae judicio ac testimonio comprobari. Quae, quum veneris, tanto consilio tantaque animi magnitudine a 10 me gesta esse cognosces, ut tibi ^multo majori, quam 21 Afri- canus fuit, tamen non multo minorem quam Laeliurn facile et in re publica et in amicitia adjunctum esse patiare. Vale. EPISTOLA II.* (Scr. Romae A. U. C. 692.) M. CICERO J S. D. 2 C. ANTONIO M. F. IMP. 1. Etsi statueram nullas ad te litteras mittere nisi commen- daticias, (non quo 3 eas 4 intelligerem satis apud te valere, sed 15 ne iis, qui 5 me rogarent, aliquid de nostra conjunctione im- minutum esse ostenderem,) tamen, quum 6 T. Pomponius, homo 7 ornnium meorum in te studiorum et officiorum maxime conscius, tui cupidus, nostri amantissimus, 8 ad te proficiscere- tur, aliquid mihi scribendum putavi, praesertim quum aliter 10 ipsi Pomponio satisfacere non possem. 2. 9 Ego si abs te summa officia desiderem, mirum nemini videri 10 debeat u Omnia enim a me in te profecta sunt, quae ad tuum commo- dum, quae ad honorem, quae ad dignitatem pertinerent. Pro his rebus nullam mihi abs te relatam esse gratiam, tu es 25 optimus testis : 12 contra etiam esse aliquid abs te profectum ex multis audivi. Nam 13 " comperisse" me non audeo dicere^ ne forte id ipsum verbum 14 ponam, quod abs te aiunt 15 falso * Ad Earn. V. 5. ATTICO. 283 in me solere conferri. Sed ea, quae ad me delata sunt, malo te ex Pomponio, cui non minus molesta fuerunt, quam ex meis litteris cognoscere. Meus in te animus quam singular! 16 officio fuerit, et senatus et populus Rornanus testis est : tu quam gratus erga me fueris, ipse existimare potes : quantum 5 mihi debeas, ceteri 17 exigtimant. 3. 18 Ego quae tua causa antea feci, voluntate sum adductus posteaque constantia. Sed 19 reliqua, mihi crede, multo majus meum studium majoremque gravitatem et laborem ^desiderant. Quae ego si non profun dere ac perdere videbor, omnibus meis viribus 21 sustinebo ; 10 sin autem ingrata esse sentiam, non committam, ut tibi ipse insanire videar. ^Ea quae sint et cujusmodi, poteris ex Pomponio cognoscere. Atque ipsum tibi Pomponium ita commendo, ut, quamquam ipsius causa confido te facturum esse omnia, tamen abs te hoc petam, ut, si quid in te residet 15 a*moris erga me, id omne in Pomponii negotio ostendas. Hoc mihi nihil gratius facere potes. EPISTOLA III.* (Scr. Romae VI. Kal. Febr. A. U. C. 693.) A. U. C. 693. Ante C. N. 61. Anni Cic. 46. 1 Coss. M. PUPIUS Piso, M. VALERIUS MESSALA. Clodius incest! crimine accusatus id amoliri studet, quum diceret, se ilia nocte non Romae, sed Interamnae fuisse. Cicero testis pvoductus dicit ilium eodem die ad se domum venisse ; Clodius tamen absolvitur. Q. Ciceroni M. fratri ex praetura Asia provincia obtingit. Cicero Clodium in senatu turn oratione perpetua, turn altercatione frangit. Hoc anno idem orationem pro Archia poeta habuit. Pompeius III. et prid. Kal. Octobr. de Mithridate, Tigrane aliisque regibus victis triumphum agit. Caesar ex praetura Hispaniam obtinet. CICERO ATTICO 2 S. 1. Accepi tuas tres 3 jam epistolas: unam a M. Cornelio, quam Tribus Tabernis, ut opinor, ei dedisti ; alteram, quam * Att. I. 13. 284 EPISTOLAE CICERONIS. mihi 4 Canusinus tuus hospes reddidit ; tertiam, quara, ut scribis, 5 ancora soluta, de phaselo dedisti : quae fuerunt omnes 6 rhetorum. Pure loquuntur, quum humanitatis sparsae sale, ttnii insignes amoris notis. Quibus epistolis sum equidem abs 5 te lacessitus ad scribendum ; sed idcirco sum tardior, quod non invenio 7 fidelem a tabellarium. 8 Quotus enim 9 quisque b est, qui epistolam paullo graviorem ferre possit, nisi earn pellec- tione relevarit ? 10 Accedit eo, quod mihi non perinde est, ut quisque in Epirum proficiscitur. Ego enim te arbitror, lOcaesis apud u Amaltheam tuam 12 victimis, statim esse 13 ad Sicyonem oppugnandum profectum. Neque tamen id ipsum certum habeo, quando ad Antonium proficiscare, aut quid in Epiro temporis 14 ponas. Ita neque Achaicis hominibus neque Epiroticis paullo liberiores litteras committere audeo. 2. 15 Sunt autem post discessum a me tuum res dignae litteris nos- tris, sed non committendae ejusmodi periculo, ut aut interire aut aperiri aut intercipi possint. Primum igitur scito 15 pri- mum me non esse rogatum sententiam, praepositumque esse nobis 16 pacificatorem Allobrogum, idque 17 admurmurante se- 20 natu neque me invito esse factum. Sum enim et ab obser- vando homine perverso liber et 18 ad dignitatem in re publica retinendam contra illius voluntatem solutus ; et ille secundus in dicendo locus habet auctoritatem paene principis et volun- tatem non nimis devinctam beneficio consulis. Tertius est 25 Catulus, quartus (si etiam hoc quaeris) Hortensius. Consul autem ipse parvo animo et pravo, tantum cavillator genere illo moroso, quod etiam sine 19 dicacitate c ridetur, ^facie magis quam facetiis ridiculus, 21 nihil a gens cum re publica. sejunc- tus ab optimatibus, a quo nihil speres boni rei publicae, quia 30 non vult ; nihil [metuas] mali, quia non audet. Ejus autem collega et in me perhonorificus et partium studiosus ac defen- sor bonarum. Quin nunc leviter inter se dissident. 3. Sed vereor, ^ne hoc, quod infectum est, serpat longius. Credo EPIST. III. * Dist. bet. fidus,fiddis, infidus, infidelis, perfidus, and per- jidiosus. V. n. 7. b Dist. bet. quisque, quivis, quilibet, unusquisque, and sin- guli. V. n. 9. Dist. bet. sales, cavillatio, dicacitas, lepos, and facetiae. V. n. 19. ATTICO. 285 enim te audisse, quum ^apud Caesarem pro populo ^fieret, venisse eo muliebri vestitu virum ; idque sacrificium quuin ^virgines instaurassent, mentionem a Q. Cornificio in senatu factam: (is fuit princeps, d ne tu forte ^aliquem nostrum putes :) postea rem ex senatus consulto ad pontifices relatam, 5 idque ab iis nefas esse decretum : deinde ex senatus consulto consules ^rogation em promulgasse : ^uxori Caesarem nun- tium remisisse. In hac causa Piso amicitia P. Clodii ductus operam dat, ut ea rogatio, quam ipse ^fert et fert ex senatus consulto ^et de religione, antiquetur. Messala vehementer 10 adhuc agit severe. Boni viri precibus Clodii removentur a causa : 31 operae comparantur : nosmet ipsi, qui Ljcurgei a principio fuissemus, quotidie demitigamur : instat et urget Cato. Quid multa ? Vereor, ne haec, neglecta a bonis, defen- sa ab improbis, magnorum rei publicae malorum causa sint. 15 4. 32 Tuus autem ille amicus (scin 5 quern dicam ? de quo tu ad me scripsisti, postea quam non auderet reprehendere, laudare coepisse) nos, ut ostendit, admodum diligit, amplectitur, amat, aperte laudat : occulte, sed ita, ut perspicuum sit, invidet. Nihil come, nihil simplex, nihil ^cv rots iroXiriKols honesturn,20 nihil illustre, nihil forte, nihil liberum. Sed haec ad te scribam alias ^subtilius ; nam neque adhuc mihi satis nota sunt, et hiwc terrae filio ^nescio cui committere epistolam tantis de rebus non audeo. 5. Provincias 3G praetores nondum sortiti sunt. Res eodem est 37 ioci, quo reliquisti. ^loiroOecrLav^ quam pos- 25 tulas, Miseni et Puteolorum, includam ^ 9 orationi meae. ^A. d. III. Non. Decembr. mendose fuisse animadverteram. Quae laudas ex orationibus, mihi crede, valde mihi placebant, sed non audebam antea dicere ; nunc vero, quod a te probata sunt, multo mi 41 drn/Tepa videntur. In illam orationem 42 Metelli- 30 nam addidi quaedam. Liber tibi mittetur, quoniam te amor nostri ^tAo/^ropa reddidit. 6. Novi tibi quidnam ^scribam ? Etiam. Messala consul Autronianam domum emit . CXXXIV. Quid id ad me, inquies ? Tantum, quod ea emptione et nos bene emisse judicati sumus et homi-35 EPIST. III. d Dist. bet. primus and princeps. V. EC. Cic. XXIII. n. 1. 286 EriSTOLAE CICEROXIS. nes intelligere cocperunt, licere amicorum facultatibus in emendo ad dignitateni aliquam pervenire. 47 Teucris ilia len- tum negotium est, sed tamen est in spe. Tu ista confice. A nobis liberiorem epistolam exspecta. 5 VI. Kalend. Febr. M. Messala, M. Pisone coss. EPISTOLA IV.* (Scr. Romae A. U. C. 694.) A. U. C. 694. Ante C. N. 60. Anni Cic. 47. Coss. Q. CAECILIUS METELLUS CELER, L. AFRANIUS. Initio anni Cicero cfFecit, ne Q. fratri in Asia succederetur. P. Clodius Ciceronis ulciscendi causa tribunatus cupidus transitionem ad plebem mo- litur. Cicero commentarium consulatus sui scribit ; de eodem librura Graece scriptum edit; denique poe"ma de consulatu tribus libris conscribit. Item Arati prognostica versibus Latinis interpretatur. Hoc anno ad finem vergente Pompeius cum C. Julio Caesare et M. Lici- nio Crasso coitionem facit. CICERO ATTICO S. 1. Nihil mihi nunc scito tarn deesse quam 1 hominem eum, quocum omnia, quae me cura aliqua afficiunt, una communi- cem, qui me amet, qui sapiat, quicum ego etiam loquar, nihil fingam, nihil dissimulem, nihil obtegam. Abest a enim frater 10 2 a turn in meam sententiam, ut cum Pompeio 14 ageretur, ut earn rem susciperet, lexque ferretur ; quo senatus consulto recitato, quum continue more hoc insulso et novo, plausum 13 meo no- mine recitando dedisset, 16 habui contionem : omnes magistra- tus praesentes praeter unum praetorem et duos tribunes pi. 20 ir dederunt. 7. Postridie senatus frequens et omnes consulares nihil Pompeio postulant! negarunt. Ille legates quindecim quum postularet, me principem nominavit et 18 ad omnia me alterurn se fore dixit. Legem consules conscripserunt, qua Pompeio per quinquennium omnis potestas rei frumentariae 25 toto orbe terrarum daretur ; alteram Messius, qui omnis pecuniae dat potestatem et adjungit classem et exercitum et majus imperiurn in provinciis, quam sit eorum,qui eas obtine- ant. Ilia nostra lex consularis nunc modesta videtur, haec Messii non ferenda. Pompeius illam velle se dicit, familiares 30 hanc. Consulares, duce Favonio, fremunt ; nos tacemus, et eo magis, quod de domo nostra nihil adhuc pontifices respon- derunt Qui si sustulerint 19 religionem, aream praeclaram habebimus ; ^uperficiem consules ex senatus consulto aesti- mabunt ; sin aliter, 21 demolientur, suo nomine ^locabunt, rem 35 totam aestimabunt, 8. Ita sunt res nostrae : ^ut in secundis, fluxae ; ut in adversis, bonae. In re familiari valde sumus, 300 EPISTOLAE CICEROXIS. ut scis, perturbati. Praeterea sunt quaedam domestica, quae litteris non committo. Quintum fratrem, insigni pietate, vir- tute, fide praeditum, sic amo, ut debeo. Te exspecto, et oro, ut matures venire, eoque animo venias, ut me tuo consilio 5 egere non sinas. Alterius vitae quoddam initium ordimur. Jam quidam, qui nos absentes defenderunt, incipiunt praesen- tibus occulte irasci, aperte invidere. Yehementer te requi- rimus. EPISTOLA XI.* (Scr. Eomae a. d. XVI. Kal. Febr. A. U. C. 698.) A. U. C. 698. Ante C. N. 56. Anni Cic. 51. Coss. CN. CORNELIUS LENTTTLUS MARCELLINUS, L. MARCIUB PHILIPPUS. Initio anni Cic. in senatu agit, ut P. Lentulo Ciliciae procos. negotium daretur Ptolemaei regis in regnura reducendi. P. Sextius, Bestia, et alii a Cicerone defenduntur. C. Julius Caesar, exercitu in hibernis collocate, discedens in Italiam Lucae hiemat. Eo Pompeium et Crassum vocat, cum iisque paciscitur, ut ambo consulaturn alterum petant, et hac ratione L. Domitium consulatu d,etrudant, qui minatus erat, se, si consul factus esset, Caesari exercitus adempturum. M. CICERO S. D. P. LENTULO PROCOS. . 1. Idibus Januariis in senatu nihil est confectum, propterea 10 quod dies magna ex parte consumptus est 2 altercatione a Len- tuli consulis et Caninii tribuni pi. Eo die nos quoque multa verba fecimus maximeque visi sumus senatum commemora- tione tuae voluntatis erga ilium ordinem permovere. Itaque postridie 3 placuit, ut breviter sententias diceremus. Videba- 15 tur enim reconciliata nobis voluntas esse senatus ; quod quuro dicendo, turn singulis appellandis rogandisque perspexeram. * Ad Fam. I. 2. EPIST. XI. * Dist. bet. disceptatio, litigatio, controversia, contentio, alter- catio, jurgium and rixae. V. n. 2. LENTULO PROCOS. 301 Itaque quum sententia prima Bibuli pronunciata esset, ut tres legati 4 regem reducerent ; secunda Hortensii, ut tu sine exercitu reduceres ; tertia Volcatii, ut Pompeius reduceret : postulatum est, ut Bibuli 5 6eritentia divideretur. Quatenus de *religione dicebat, cui rei jam obsisti non poterat, Bibulo as- 5 sensum est ; de tribus legatis Trequentes ierunt in alia omnia. 2. Proxima erat Hortensii sententia, quum Lupus, tribunus pi., quod ipse de Pompeio 8 rettulisset, 9 intendere coepit, ante se oportere discessionem facere quam consules. Ejus orationi vehementer ab omnibus reclamatum est ; erat enim et iniqua 10. et nova. Consules neque concedebant neque valde repugna- bant, diem consumi volebant ; id quod est factum. Perspicie- bant enim in Hortensii sententiam 10 multis partibus plures ituros, quamquam aperte Volcatio assentirentur. Multi n ro- gabantur, atque id ipsum consulibus invitis ; nam ii Bibuli 15 sententiam valere cupierunt. 3. Hac controversia usque ad noctem ducta, senatus dimissus ; et ego eo die casu apud Pompeium coenavi nactusque tempus hoc magis idoneum quam unquam antea, quod post tuum discessum is dies hones- tissimus nobis fuerat in senatu, ita sum cum illo locutus, ut 20 mihi viderer animum hominis ab omni alia cogitatione ad tu- am dignitatem tuendam traducere. Quern ego ipsum quum audio, prorsus eum libero omni suspicione 12 cupiditatis ; quum autem ejus familiares omnium ordinum video, perspicio, id quod jam omnibus est apertum, totam rem istarn jam pridem 25 a certis hominibus, non invito rege ipso consiliariisque ejus, esse corruptam. 4. Haec scripsi a. d. XVI. Kal. Febr. ante lucem. Eo die senatus erat futurus. Nos in senatu, quem- admodum spero, dignitatem nostram, ut potest in tanta homi- num perfidia et iniquitate, retinebimus. 13 Quod ad popula- 30 rem rationem attinet, hoc videmur esse consecuti, ut ne quid agi cum populo aut salvis auspiciis aut salvis legibus aut deni- que sine vi possit. De his rebus pridie, quam haec scripsi, 14 senatus auctoritas gravissima intercessit ; cui quum Cato et Caninius intercessissent, tamen est perscripta. Earn ad te35 missam esse arbitror. De ceteris rebus, quidquid erit actum, scribam ad te, et, ut quam rectissime agatur, omni mea cura, opera, diligentia, gratia providebo. 302 EPISTOLAE CICERONIS. EPISTOLA XII.* (Scr. Komae A. U. C. 698.) M. CICERO S. D. P. LENTULO PROCOS. 1. A. Trebonio, qui in tua provincia magna negotia et ampla et expedita habet, multos annos utor valde familiariter. Is quum antea semper et suo splendore et nostra ceterorum- que amicorum coramendatione gratiosissimus in provincia 5 fuit, turn hoc ternpore propter tuum in me amorem nostram- que necessitudinern vehementer confidit his meis litteris se apud te gratiosum fore. 2. Quae ne spes eum fallat, vehe- menter rogo te commendoque tibi ejus omnia negotia, libertos, procuratores, familiam, in primisque ut, quae ! T. Ampius de 10 ejus re decrevit, ea comprobes omnibusque rebus eum ita trac- tes, ut intelligat meam commendationem non vulgarem fuisse. EPISTOLA XIII. f (Scr. Romae A. U. C. 699.) A. U. C. 699. Ante C. N. 55. Anni Cic. 52. Coss. Cx. POMPEIUS MAGNCS II. M. LICINIUS CRASStfs II. Consules ex interregno magistratum ineunt. Provinciae iis in quinquen- nium decernuntur, Pompeio Hispaniae cum Africa, Crasso Syria, Galliae Caesari in alterum quinquennium prorogantur. Pompeius provincias suas per legates Afranium et Petreium administrari jubet, ipse in Italia ma- net. M. Crassus ad bellum Parthis infercndum antequam paludatus in provinciam exiret, apud Ciceronem in Crassipedis generi hortis cocnat. Hoc anno Cicero orationem habuit in Pisonem, scripsitque libros tres de Oratore. M. CICERO S. D. M. MARIO. 1. Si te dolor aliqui corporis aut infirmitas valetudinis tuae tenuit, quo minus J ad ludos venires, fortunae magis tribuo * Ad Fam. I. 3. t Ad Fam. VII. 1. M. MARIO. 303 quam sapientiae tuae ; sin haec, quae ceteri mirantur, contem- . nenda duxisti, et, quum per valetudinem posses, venire tamen noluisti, 2 utrumque laetor, et sine dolore corporis te fuisse et animo valuisse, quum ea, quae sine causa mirantur alii, neg- lexeris ; 3 modo ut tibi constiterit fructus otii tui, quo quidem 5 tibi perfrui mirifice licuit, quum esses in 4 ista amoenitate paene solus relictus. Neque tamen dubito, quin tu ex illo cubiculo tuo, ex quo tibi 5 Stabianum perforasti et patefecisti Misenum, per eos dies matutina tempora lectiunculis consumpseris, quum 6 illi interea, qui te istic reliquerunt, spectarent communes mi- 10 mos semisomni. Reliquas vero partes diei tu consumebas iis delectationibus, quas tibi ipse ad arbitrium tuum compararas ; nobis autem erant ea perpetienda, quae scilicet Sp. 7 Maecius probavisset. 2. Omnino, si quaeris, ludi apparatissimi, sed non tui stomachi ; conjecturam enim facio de meo. Nam pri- 15 mum 8 honoris causa in scenam redierant ii, quos ego 9 honoris causa de scena decessisse arbitrabar. Deliciae vero tuae, noster Aesopus, ejusmodi fuit, ut ei desinere per omnes homi- nes liceret. Is jurare quum coepisset, vox eum defecit in illo loco: Si sciens fallo. Quid tibi ego alia narrem ? nostienim20 reliquos ludos. Quid ? ne id quidem leporis habuerunt, quod solent mediocres ludi ; apparatus enim spectatio tollebat om- nem hilaritatem ; quo quidem apparatu non dubito, quin ani- mo aequissimo carueris. Quid enim delectationis habent 10 sexcenti muli in n Clytaemnestra ? aut in 12 Equo Trojano25 13 craterarum tria milia? aut armatura varia peditatus et equi- tatus in aliqua pugna ? quae popularem admirationem habue- runt, delectationem tibi nullam attulissent. 3. Quodsi tu per eos dies operam dedisti 14 Protogeni tuo, dummodo is tibi quid- vis potius quam orationes meas legerit, nae tu haud paulloSO plus, quam quisquam nostrum, delectationis habuisti. Non enim to puto 15 Graecos aut Oscos ludos desiderasse, praeser- tim quum 16 Oscos ludos vel in 17 senatu vestro spectare possis, Graecos ita non ames, ut ne ad villam quidem tuam 18 via Graeca ire soleas. Nam quid ego te athletas putem deside- 35 rare, qui gladiatores contempseris ? in quibus ipse Pompeius confitetur se et operam et oleum perdidisse. Reliquae sunt T 304 EPISTOLAE CICERONIS. venationes binae per dies quinque, magnificae (nemo negat,) sed quae potest hoinini esse polito delectatio, quum aut homo fcnbecillus a 19 valentissima bestia laniatur, aut praeclara bestia venabulo transverberatur ? Quae tamen, ^si videnda sunt, saepe 5 vidisti ; neque nos, qui 21 haec spectamus, quidquam novi vi- dimus. Extremus ^elephantorum dies fuit ; in quo admiratio magna vulgi atque turbae, delectatio nulla exstitit. Quin eti- am misericordia quaedam consecuta est atque opinio ejusmodi, esse quandam illi beluae cum genere humano societatem. 10 4. His ego tamen diebus, ludis scenicis, ne forte videar tibi non modo beatus, sed liber omnino fuisse, dirupi me paene in judicio Galli Caninii, familiaris tui. Quodsi tarn ^facilem populum haberem, quam Aesopus habuit, libenter mebercule artem desinerem, tecumque et cum similibus nostri viverem. 15 Nam me 24 quum antea taedebat, quum et aetas et ambitio me hortabatur et licebat denique, quern nolebam, non defendere, turn vero hoc tempore vita ^nulla est. Neque enim fructum ullum laboris exspecto, et cogor nonnunquam homines non, optime de me meritos rogatu eorum, qui bene meriti sunt, de- 20 fendere. 5. Itaque quaero causas omnes aliquando vivendi arbitratu meo, teque et istam rationem otii tui et laudo vehe- men'ter et probo, quodque nos minus intervisis, hoc fero ammo aequiore, quod, si Romae esses, tamen neque nos lepore tuo, neque te, si qui est in me, meo frui liceret propter molestissi- 25 mas occupationes meas ; quibus si me relaxaro, (nam,ut plane exsolvam, non postulo,) te ipsum, qui multos annos nihil aliud commentaris, docebo profecto, quid sit ^humaniter vivere. Tu mihi modo istam imbecillitatem valetudinis tuae sustenta et tuere, ut facis, ut nostras villas obire et mecuni simul SOlecticula concursare possis. 6. Haec ad te pluribus verbis scripsi, quam soleo, non otii abundantia, sed amoris erga te, quod me quadam epistola subinvitaras, si memoria tenes, ut ad te aliquid ejusmodi scriberem, quo minus te praetermisisse ludos poeniteret. Quod si assecutus sum, gaudeo ; sin minus, 8hoc me tamen consolor, quod posthac ad ludos venies nosque vises, ^neque in epistolis relinques meis spem aliquam delec- tationis tuae. Vale. TIRONI, 305 EPISTOLA XIV.* (Scr. Komae A. U. C. 700.) A. U. C. 700. Ante C. N. 54. Anni Cic. 53. Coss. L. DOMITIUS AHENOBARBUS, Ap. CLAUDIUS PULCHER. Cicero Crassi causam in senatu defendit : orationes habet pro Vatinio, pro Messio et Druso, pro M. Aemilio Scauro a C. Triario repetundarum postu- late, pro Cn. Plancio, pro A. Gabinio repetundarum accusato (quern rogatu Pompeii defendit) ; pro C. Rabirio Postumo majestatis reo. Otium impen- dit libris de re publica scribendis. Q. Cicero legatus Caesaris in Galliam proficiscitur. Julia Caesaris filia Cn. Pompeii Magni uxor moritur. TULLIUS TIRONI S. Omnia a te data mihi putabo, si te valentem videro. Summa J cura a exspectabara adventum Menandri, quern ad te miseram. Cura, si me diligis, ut valeas, et, quum te bene confirmaris, ad nos venias. Vale. IV. Idus April. EPISTOLA XV. t (Scr. Romae A. U. C. 700.) TULLIUS TIRONI S. 1. Andricus postridie ad me venit, quam exspectaram. Itaque habui noctem plenam timoris ac miseriae. Tuis litte- ris nihilo sum factus certior, quomodo te haberes ; sed tamen sum recreatus. Ego omni 1 delectatione a litterisque omnibus careo ; quas ante, quam te videro, attingere non possum. Me- 1* * Ad Fam. XVI. 13. EPIST. XIV. Dist. bet. cura, sollicitudo, angor, dolor, and aegritudo. V. n. 1. t Ad Fam. XVI. 14. EPIST. XV. a Dist. bet. oblectatio and delectatio. V. n. 1. 306 EPISTOLAE CICERONIS. dico 2 mercedis, quantum poscet, promitti jubeto : id scrips! ad Ummium. 2. Audio te animo angi et medicum dicere ex eo te laborare. Si me diligis, excita ex somno tuas litteras hu- manitatemque, propter quam mihi es carissimus. Nunc opus 5 est te animo valere, ut corpore possis. Id quum tua, turn mea causa facias, a te peto. Acastum retine, quo commodius tibi ministretur. Conserva te mihi : dies promissorum adest ; quern etiam s repraesentabo, si adveneris. Edam atque etiam vale. III. Idus bora VI. EPISTOLA XVI.* (Scr. Komae A. U. C. 700.) TULLIUS TlRONI S. 10 1. Aegypta ad me venit pridie Idus Apriles. Is etsi mihi nuntiavit te plane febri carere et belle habere, tamen, quod negavit te potuisse ad me scribere, curam mi attulit, et eo magis, quod Hermia, quern eodem die venire oportuerat, non venerat. Incredibili sum sollicitudine de tua valetudine ; 15 qua si me liberaris, ego te omni cura liberabo. Plura scribe- rem, si jam putarem lubenter te legere posse. Ingenium tuum, quod ego 1 maximi facio, confer ad te mihi tibique con- servandum. Cura te etiam atque etiam diligenter. Vale. 2. Scripta jam epistola, Hermia venit. Accepi tuam episto- 20 lam 2 vacillantibus litterulis ; nee mirum, tarn gravi morbo. Ego ad te Aegyptam misi, quod nee inhumanus est et te visus est mihi 3 diligere, a ut is tecum esset, et cum eo cocum quo uterere. Vale. * Ad Fam. XVI. 15. EPIST. XVI. Dist. bet. diligo and amo. V. n. 3. C. CURIONI. 307 EPISTOLA XVII.* (Scr. Romae A. U. C. 701.) A. U. C. 701. Ante C. N. 53. Anni Cic. 54. Coss. CN. DOMITIUS CALVINUS, M. VALERIUS MESSALA. Hi consules non Kal. Januariis magistratum inierunt, sed post plura in- terregna mense Aprili demum creati simt. Cicero, postquam M. Crassus, exercitu a Parthis delete, perierat, in ejut locum augur factus est. M. T. CICERO C. 'CURIONI S. D. 1. Epistolarum genera multa esse non ignoras ; sed unum illud 2 certissiraum, cujus causa inventa res ipsa est, ut certiores faceremus absentes, si quid esset, quod eos scire aut 3 nostra aut ipsorura interesset. Hujus generis litteras a me profecto non exspectas. Tuarum enim rerum domesticos habes et 5 scriptores et nuntios ; in meis autem rebus nihil est sane novi. Reliqua sunt epistolarum genera duo, quae me magno opere delectant : unurn familiare et jocosum, alterum severum et grave. Utro me minus deceat uti, non intelligo. Jocerne tecum per litteras ? Civem mehercule non puto esse, qui 10 4 temporibus his ridere possit. An gravius aliquid scribam ? Quid est, quod possit graviter a Cicerone scribi ad Curionem, nisi de re publica ? Atque in hoc genere haec mea causa est, ut 5 neque ea, quae sentio, nee quae non sentio velim scribere. 2. Quamobrem, quoniam mihi nullum scribendi argumentum 15 relictum est, utar ea clausula, qua soleo, teque ad studium summae laudis cohortabor. Est enim tibi 6 gravis adversaria constituta et parata, incredibilis quaedam exspectatio ; quam tu una re facillime 7 vinces, a si hoc statueris, quarum laudurn gloriam adamaris, quibus artibus eae laudes comparantur, in 20 iis esse elaborandum. In hanc sententiam scriberem plura, * Ad Fam. II. 4. EPIST. XVII a Dist. bet. vinco and supero ; evinco and devinco; vine* and opprimo. V. n. 7. 308 EPISTOLAE CICERONIS. nisi te tua sponte satis incitatum esse confiderem ; et hoc, quidquid attigi, non feci inflarnmandi tui causa, sed testificandi amoris mei. Vale. EPISTOLA XVIII.* (Scr. Romae A. U. C. 702.) A. U. C. 702. Ante C. N. 52. Anni Cic. 55. Cos. CN. POMPEIUS MAGNUS III. Hoc anno Milo, P. Plautius Hypsaeus et Q. Metellus Scipio consulatum, Clodius praeturam petebat. Ambitus non more majorum, sed largitione aperta agebatur : denique res ad vim et caedem spectabat. XIII. Kal. Febr. quum Milo Lanuvium ad flaminem ibi prodendum proficisceretur, obviam ei fit Clodius Aricia rediens, et pugna coorta interficitur. Pompe- ius ab interrege Ser. Sulpicio V. Kal. Martias cos. creatus paullatim coe- pit se a Caesare avertere. Uxorem duxit Corneliam Q. Metelli Scipionis filiam, socerumque sibi in quinque extremes h. a. menses collegam in con- sulatu. subrogavit. Cicero Milonem de vi accusatum defendit, sed ita, ut fori adspectu, jussu Pompeii inilitibus circurndati, et acclamationibus Clodianorum perturbatus parum constanter diceret. Earn quae exstat pro Milone orationem postea scripsit quum Milo condemnatus Massiliam exsulatum abiisset. Deinde defendit M. Saufeium, qui absolutus est. Mense Decembri T. Munatius Plancus Bursa, tribunatu plebis deposito, accusatus a Cicerone et condem- natus est Hoc anno post Milouianum judicium scripsit Cicero libros de legibus. M. CICERO S. D. M. MARIO. 1. ^landatum tuum curabo diligenter. Sed homo acutus 5 ei mandasti 2 potissimum, cui expediret illud venire quam s plurimo.' Sed 4 eo vidisti multum, quod praefinisti, quo ne 5 pluris emerem. 6 Quodsi mihi perraisisses, qui meus amor in te est, confecissem cum coheredibus : nunc, quoniam tuum pretium novi, 7 illicitatorem potius ponam, quam illud minoris lOveneat. Sed de joco satis est. 2. Tuum negotium agam, sicuti debeo, diligenter. De 8 Bursa, te gaudere certo scio ; * Ad Fam. VII. 2. M. MARIO. 309 sed nimis verecunde mihi gratularis. Putas enim, ut scribis, propter hominis sordes minus me magnam illam laetitiam putare. Credas mihi velim magis me judicio hoc quam morte 9 inimici laetatum. Primum enim judicio 10 malo quam gladio, deinde gloria n potius amici quam calami tate. In primisque 5 me delectavit tantum studium bonorum in me exstitisse con- tra incredibilem contentionem 12 clarissimi et potentissimi viri. 3. Postremo, (vix verisimile fortasse videatur,) oderarn multo pejus hunc quam ilium ipsum Clodium. Ilium enim oppug- naram, hunc defenderam. Et ille, quum omnis res publica in 10 meo capite discrimen esset habitura, magnum quiddam specta- vit ; nee sua sponte, sed eorum auxilio, qui, me stante, stare non poterant: hie simiolus 13 animi causa me, in quern invehe- retur, delegerat persuaseratque nonnullis invidis meis se in me emissarium semper fore. Quamobrem valde jubeo gau- 15 dere te : magna res gesta est. Numquam ulli fortiores cives fuerunt, quam qui ausi sunt eum contra tantas opes ejus, 14 a quo ipsi lecti judices erant, condemnare. Quod fecissent nunquam, nisi iis dolori meus fuisset dolor. 4. Nos hie in multitudine et celebritate judiciorum et novis legibus ita dis-20 tinemur, ut quotidie vota faciamus, 15 ne intercaletur, ut quam primum te videre possimus. EPISTOLA XIX.* (Scr. in itinere excastris ad Cybistra in Ciliciam medio Sept. A. U. C. 703./ A. U. C. 703. Ante C. N. 51. Anni Cic. 56. Coss. SER. SULPICIUS Rurus, M. CLAUDIUS MARCEI/LUS. Quum superiore anno scnatus consulto cautum esset, ne quis praetorins aut consularis intra quinquennium in provinciam iret, coacti sunt ii provin- cias administrare, qui in eas e consulatu et praetura nondum iverant. Ita- que Ciceroni obtigit Cilicia pro consule regenda, cum exercitu peditum XII. m., equitum MMDC. Snccessit in provincia Ap. Claudio. Laodiceam in provinciam venit prid. Kal. Sext. * Ad Earn. XV. 2. 310 EPISTOLAE CICERONI9. M. TULLIUS M. F. CICERO PROCOS. S. P. D. Coss. PRAETT. TRIBE. PL. SENATUI. 1. J S. Y. V. B. E. E. Q. V. Quum pridie Kalend. Sext. in 2 provinciam venissem neque maturius propter itinerura et navigationum difficultatem venire potuissem, maxime conve- nire officio meo reique publicae conducere putavi, parare ea, 5 quae ad exercitum quaeque ad rem militarem pertinerent. Quae quum essent a me cura magis et diligentia quam facul- tate et copia constituta, nuntiique et litterae de bello a Parthis in provinciam Syriam illato quotidie fere .afferrentur, iter milii faciendum per Lycaoniam et per Isauros et per Cappa- 10 dociam arbitratus sum. Erat enim magna suspicio, Parthos, si ex Syria egredi atque irrumpere in meam provinciam co- narentur, iter 8 eos per Cappadociam, quod ea maxime pateret, esse facturos. 2. Itaque cum exercitu per Cappadociae par- tern earn, quae cum Cilicia continens est, iter feci, castraque 15 ad Cybistra, quod oppidum est ad montem Taurum, locavi ; ut Artuasdes, rex Armenius, quocunque animo esset, sciret, non procul a suis finibus exercitum populi Romani esse, et Deiotarum, fidelissimura regem atque amicissimum rei publi- cae nostrae, 4 maxime conjunctum haberem, cujus et consilio 20 et opibus adjuvari posset res publica. 3. Quo quum in loco castra haberem equitatumque in Ciliciam misissem, ut et meus adventus iis civitatibus, quae in ea parte essent, nuntiatus firmi- ores animos omnium faceret et ego mature, quid ageretur in Syria, scire possem, tempus ejus tridui, quod in iis castris 25 morabar, in magno officio et necessario mihi ponendum pu- tavi. 4. Quum enim 5 vestra auctoritas intercessisset, ut ego regem Ariobarzanem 6 Euseben et Philoromaeum tuerer ejusque regis salutem, incolumitatem a regnumque defenderem, regi regnoque praesidio essem ; adjunxissetisque salutem ejus 80 regis populo senatuique magnae curae esse, quod nullo un- quam de rege decretum esset a nostro ordine ; existimavi me EPIST. XIX. a Dist. bet. salvus, sospes, incdumis, and integer. V. Cic. in Cat. III. 10, n. 18. COSS. PRAETT. TRIBB. PL. SEXATUI. 311 judicium vestrum ad regera deferre debere eique praesidium meum et fidem et diiigentiani polliceri, ut, quoniam salus ipsi- us, incolumitas regni mihi commendata esset a vobis, diceret, si quid vellet. 5. Quae quum essem 7 in consilio meo cum rege locutus, initio ille orationis suae vobis maximas, ut de- 5 buit, deinde etiam mihi gratias egit, quod ei permagnum et perhonorificum videbatur, S. P. Q. R. tantae curae esse salu- tem suam meque tantam diiigentiani adhibere, ut et mea fides et commendationis vestra auctoritas perspici posset. Atquc ille primo, quod mihi maximae laetitiae fuit, ita mecum locu- 10 tus est, ut nullas insidias neque vitae suae neque regno dice- ret se aut intelligere fieri aut etiam suspicari. Quum ego ei gratulatus essem idque me gaudere dixissem, cohortatus, ut recordaretur 8 casum ilium interitus paterni et vigilanter se tueretur atque admonitu senatus consuleret saluti suae, turn a 15 me discessit in oppidum Cybistra. 6. Postero autem die cum 9 Ariarathe, fratre suo, et cum paternis amicis majoribus natu ad me in castra venit, perturbatusque et flens, quum idem et frater faceret et amici, meam fidem, vestram commendalionem implorare coepit. Quum admirarer, quid accidisset novi, dixit 20 ad se indicia manifestarum insidiarum esse delata, quae essent ante adventum meum occultata, quod ii, qui ea patefacere possent, propter metum reticuissent ; eo autem tempore spe mei praesidii complures ea, quae scirent, audacter ad se detu- lisse ; in iis amantissimum sui, summa pietate praeditum fra-2j trem dicere ea, quae me is qnoque audiente dicebat, se sollici- tatum esse, ut regnare vellet ; id vivo fratre suo accipere non potuisse ; se tamen ante illud tempus earn rem nunquam in medium propter periculi metum protulisse. Quae quum esset locutus, monui regem, ut omnem diiigentiani ad se conservan- 30 dum adhiberet, amicosque patris ejus atque avi 10 judicio pro- batos hortatus sum, regis sui vitam docti casu acerbissiino patris ejus omni cura custodiaque defenderent. 7. Quum rex a me equitatum cohortesque de exercitu meo postularet, etsi intelligebam vestro senatus consulto non modo posse me id 35 facere sed etiam debere, tamen, quum res publica postularet propter quotidianos ex Syria nuntios, ut quam primum exer- 14 312 EPISTOLAE CICERONIS. citum ad Ciliciae fines adducerem, quumque mihi rex, pate- factis jam insidiis, non egere exercitu populi Romani, sed posse se suis opibus defendere videretur, ilium cohortatus sum, ut in sua vita conservanda primum regnare disceret ; a 5 quibus perspexisset sibi insidias paratas, in eos uteretur jure regio ; poena afficeret eos, quos necesse esset ; reliquos metu liberaret; praesidio exercitus mei ad eorum, qui in culpa essent, timorem potius quam ad contentionem uteretur ; fore autem, ut omnes, quoniam senatus consultum nossent, intelli- 10 gerent me regi, si opus esset, ex auctoritate vestra praesidio futurum. 8. Ita confirmato' illo, ex eo loco castra movi ; iter in Ciliciam facere institui, quum hac opinione e Cappadocia discederem, ut consilio vestro, casu incredibili ac paene divino regem, quern vos honorificendssime appellassetis, nullo postu- 15 lante, quemque meae fidei comniendassetis et cujus salutem magnae vobis curae esse decressetis, meus adventus praesen- tibus insidiis liberarit. Quod ad vos a me scribi non alien um putavi, ut intelligeretis ex iis, quae paene acciderunt, vos multo ante, ne ea acciderent, providisse ; eoque vos studiosius 20 feci certiores, quod in rege Ariobarzane ea mihi signa videor virtutis, ingenii, fidei benevolentiaeque erga vos perspexisse, ut non sine causa tantam curam in ejus vos salutem, diligen- tiamque videamini contiilisse. EPISTOLA XX.* (Scr. Initio Januarii A. U. C. 704.) A. U. C. 704. Ante C. N. 50. Anni Cic. 57. Coss. L. AEMILIUS PAULUS, C. CLAUDIUS MARCELLUS. Ciceroni Romae pro re bene gesta supplicationes decernuntur. Ipse III. Kal. Sextil. de provincia decedens C. Coelium quaestorem ei praefecit. Epheso profectus Kal Oct. Athenas venit prid. Id. Patris Tironem ae- grum reliquit. Brundisium venit VII. Kal. Dec. * Ad Fam. XV. 4. M. CAT ONI. 313 M. T. CICERO IMP. M. CAT ONI S. D. 1. Summa tua auctoritas fecit raeumque perpetuum a de tua singular! virtute judicium, ut magni mea interesse putarem et res eas, quas gessissem, tibi *notas esse, et non ignorari a te, qua aequitate et continentia tuerer socios provinciamque ad- ininistrarem. lis enim a te cognitis arbitrabar facilius me tibi, 5 quae vellem, probaturum. 2. Quurn in provinciam pridie Kal. Sext. venissem et propter anni tempus ad exercitura mihi confestim esse eundum viderem, biduum Laodiceae fui, deinde Apameae quatriduum, triduum Synnadis, totidem dies Philomelii. Quibus in oppidis quum magni conventus fuissent, 10 multas civitates acerbissimis 2 tributis et gravissimis usuris et falso acre alieno liberavi. Qnumque ante adventum meum seditione quadam exercitus esset dissipatus, quinque cohortes sine legato, sine tribune militum, denique etiam sine centuri- one ullo apud Philomelium consedissent, reliquus exercitus 15 esset in Lycaonia, M. Anncio legato imperavi, ut eas quinque cohortes ad reliquurn cxercitum duceret coactoque in unum locum exercitu castra in Lycaonia apud Iconium faceret. 3. Quod quum ab illo diligenter esset actum, ego in castra a. d. VII. Kal. Septembr. veni, quum interea superioribus diebus 29 ex senatus consulto et evocatorum firmam manum et equita- tum sane idoneum et popnlorum liberorum regumque sociorum auxilia voluntaria comparavissem. Interim quum, exercitu lustrato, iter in Ciliciam facere coepissem, Kal. Septembr. le- gati a rege Coinmageno ad me missi 3 pertumultuose, neque 25 tamen non vere, Parthos in Syriam transisse nuntiaverunt. 4. Quo audito, vehementer sum commotus quum de Syria, turn de mea provincia, de reliqua denique Asia. Itaque exer- citum mihi ducendum per Cappadociae regionem earn, quae Ciliciam attingeret, putavi. Nam si me in Ciliciam demisis- 30 sem, Ciliciam quidem ipsam propter mentis Amani naturam facile tenuissem * (duo sunt enim aditus in Ciliciam ex Syria, EPIST. XX. a Dist. bet. continuus, perpetuus, scmpiternus, and aeternus. V. Caes. I. 48, n. 6. 314 EPISTOLAE CICERONIS. quorum uterque parvis praesidiis propter angustias intercludi potest, nee est quidquam Cilicia contra Syriam munitius ;) sed me Cappadocia movebat, quae patet a Syria regesque habet finitimos, qui etiamsi sunt etiam amici nobis, tamen aperte 5 Parthis inimici esse non audent. Itaque in Cappadocia ex- trema non longe a Tauro apud oppidum Cybistra castra feci, ut et Ciliciam tuerer et Cappadociam tenens nova finitimorum consilia impedirem. 5. Interea in hoc tanto motu tantaque exspectatione maximi belli rex Deiotarus, cui non sine causa lOplurimum semper et meo et tuo et senatus judicio tributum ' est, vir quum benevolentia et fide erga populum Romanum singular!, turn praesentia, magnitudine et animi et consilii, le- gatos ad me misit se cum omnibus suis copiis in mea castra esse venturum. Cujus ego studio omcioque commotus egi ei 15 per litteras gratias, idque ut maturaret. hortatus sum. 6. Quum autem ad Cybistra propter rationem belli quinque dies essem 4 moratus, b regem Ariobarzanem, cujus salutern a senatu, te auctore, commendatam habebam, 5 praesentibus c insidiis necopinantem liberavi ; neque solum ei saluti fui, sed etiam 20 curavi, ut cum auctoritate regnaret. Metram et enm, quern tu mihi diligenter commendaras, Athenaeum, importunitate Athenaidis exsilio multatos, maxima apud regem auctoritate gratiaque constitui. Quumque magnum bcllum in Cappado- cia concitaretur, si 6 sacerdos armis se, quod facturus putabatur, 25 defenderet, adolescens et equitatu et peditatu et pecunia paratus ex toto iis, qui novari aliquid volebant, perfeci, ut e regno ille discederet rexque sine tumultu ac sine armis, omni auctoritate aulae communita, regnum cum dignitate obtineret. 7. Interea cognovi multorum litteris atque nuntiis magnas SOParthorum copias et Arabum ad oppidum Antiocheam acces- sisse magnumque eorum equitatum, qui in Ciliciam transisset, ab equitum meorum turmis et a cohorte praetoria, quae erat Epiphaneae praesidii causa, occidione occisum. Quare quum viderem a Cappadocia Parthorum copias a^ersas, non longe EPIST. XX. b Dist. bet. maneo, moror, tardo, and detinto. V. n. 4. "Dist bet. acl'sse, interesse, and presens esse. V. n. 5. M. CATONI. 315 a finibus esse Ciliciae, quam potui maximis itineribus ad Amanum exercitum duxi. Quo ut veni, hostem ab Antiochea recessisse, r Bibulum Antiocheae esse cognovi : Deiotarum confestim jam ad me venientem cum magno et firmo equita- tu et peditatu et cum omnibus suis copiis certiorem feci non 5 videri esse causam, cur abesset a regno, meque ad eum, si quid novi forte accidisset, statim litteras nuntiosque missurum esse. 8. Quumque eo animo venissem, ut utrique provinciae, si ita tempus ferret, subvenirem, turn id, quod jam ante sta- tueram vehementer interesse utriusque provinciae, pacare 10 Amanum et perpetuum hostem ex eo monte tollere, agere perrexi. Quumque me discedere ab eo monte simulassem et alias partes Ciliciae petere, abessemque ab Amano iter unius diei, et castra apud Epiphaneam fecissern, a. d. I III. Idus Octobres, quum advesperasceret, expedito exercitu ita 15 noctu iter feci, ut a. d. III. Idus Octobres, quum lucisceret, in Amanum ascenderem, distributisque cohortibus et auxiliis, quum aliis Q. frater legatus mecum simul, aliis C. Pomptinius legatus, reliquis M. Anneius et L. Tulleius legati praeessent ; plerosque necopinantes oppressimus, qui occisi captique sunt, 20 interclusi fuga. Eranam autem, quae fuit non vici instar, sed urbis, quod erat Amani caput, itemque Sepyram et Commo- rim, acriter et diu repugnantibus, Pomptinio illam partem Amani tenente, ex antelucano tempore usque ad horam diei decimam, magna multitudine hostium occisa, cepimus ; cas- 25 tellaque sex capta ; complura incendimus. 9. His rebus ita gestis, castra in radicibus Amani habuimus apud 'Aras Alex- andri quatriduum, et in reliquiis 8 Amani delendis agrisque vastandis, quae pars ejus montis meae provinciae est, id tem- pus omne consumpsimus. 10. Confectis his rebus, ad oppidum 30 Eleutherocilicum Pindenissum exercitum adduxi ; quod quum esset altissimo et munitissimo loco ab iisque incoleretur, qui ne regibus quidem unquam paruissent ; quum et fugitives re- ciperent et Parthorum adventum acerrime exspectarent, ad existimationem imperii pertinere arbitratus sum comprimere 35 eorum uudaciam, quo facilius etiam ceterorum animi, qui alieni essent ab imperio nostro, frangerentur. Vallo et fossa cir- 316 EPISTOLAE CICEKONIS. cumdedi ; sex castellis castrisque maximis saepsi ; aggere, vineis, turribus oppugnavi ; ususque tormentis multis, multis sagittariis, niagno labore meo, sine ulla molestia sumptuve sociorum, septimo quinquagesimo die rem cohfeci, ut omnibus 5 partibus urbis disturbatis aut incensis compulsi in potestatem meam pervenirent. His erant finitimi pari scelere et auda- cia Tibarani ; ab iis, Pindenisso capto, obsides accepi ; exer- citum in hiberna dimisi. Q. fratrem negotio praeposui, ut in vicis aut captis aut male pacatis exercitus collocaretur. 11. 10 Nunc velim sic tibi persuadeas, si de his rebus ad senatum relatum sit, me existimaturum summam mihi laudem tribu- tam, si tu bonorem meum sententia tua comprobaris. Idque, etsi talibus de rebus gravissimos homines et rogare solere et rogari scio, tamen admonendum potius te a me quam rogan- 15 dum puto. Tu es enim is, 9 qui me tuis sententiis saepissime ornasti ; qui oratione, qui praedicatione, qui summis laudibus in senatu, in contionibus ad caelum extulisti ; cujus ego sem- per tanta esse verborum pondera putavi, ut uno verbo tuo cum mea laude conjuncto omnia assequi me arbitrarer. Te 20 denique memini, quum cuidam clarissimo atque optimo viro 10 supplicationem non decerneres, dicere te decreturum, si refer- etur ob eas res, n quas is consul in urbe gessisset. Tu idem mihi supplicationem decrevisti togato, non, ut multis, re publi- ca bene gesta, sed, ut nemini, re publica conservata. 12. 12 Mit- 25 to, quod invidiam, quod pericula, quod omnes nieas tempestates et subieris et multo etiam magis, si per me licuisset, subire pa- ratissimus fueris, quod denique 13 inimicum meum tuum inimi- cum putaris ; cujus etiam interitum, ut facile intelligerem, mihi quantum tribueres, Milonis causa in senatu defendenda appro- 30 baris. A me autem haec sunt profecta, quae ego in beneficii loco non pono sed in veri testimonii atque judicii, ut praestantis- simas tuas virtutes non tacitus admirarer; (quis enim in te id non facit?) sed in omnibus orationibus, sententiis dicendis, cau- sis agendis, omnibus scriptis, Graecis Latinis, omni denique va- 85 rietate litterarum mearum,te non modo iis,quos vidissemus, sed iis, de quibus audissemus, omnibus anteferrem. 13. Quaeres fortasse, quid sit, quod ego hoc nescio quid gratulationis et ho- M. CATONI. 317 noris a senatu tanti aestimem. Agam jam tecum familiar! ter, ut est et studiis et officiis riostris mutuis et summa amicitia dignum et necessitudine etiam paterna. Si quisquam fuit un- quam remotus "et natura et magis etiam, ut mihi quidem sentire videor, ratione atque doctrina ab inani laude et ser- 5 monibus vulgi, ego prof'ecto is sum. Testis est consulatus meus, in quo, sicut in reliqua vita, fateor ea me studiose secu- tum, ex quibus vera gloria nasci posset, ipsam quidem gloriam per se nunquam putavi expetendam. Itaque et 14 provinciam ornatara et spem non dubiam triumph! neglexi ; 15 sacerdo- 10 tium denique, quum, (quemadmodum te existimare arbitror,) non difficillime consequi possem, non appetivi. Idem post injuriatn acceptam, (quam tu re! publicae calamitatem semper appellas, meam non modo non calamitatem, sed etiam gloriam,) studui quam ornatissirna senatus populique Roman! de me ju- 15 dicia intercedere. Itaque et augur postea fieri volui, quod antea neglexeram, et eum honorem, qui a senatu tribui rebus bellicis solet, neglectum a me olim, nunc mihi expetendum puto. 14. Huic meae voluntati, in qua inest aliqua vis desiderii ad sanandum vulnus injuriae, ut faveas adjutorque sis, quod 20 paullo ante me negaram rogaturum, vehementer te rogo, 16 sed ita, si non jejunum hoc nescio quid, quod ego gessi, et contem- nendum videbitur, sed tale atque tantum, ut mult! nequaquam paribus rebus honores summos a senatu consecuti sint. Equi- dem etiam illud mihi animum advertisse videor; (scis enim, 25 quam attente te audire soleam ;) te non tarn res gestas quam mores, instituta atque vitam imperatorum spectare solere in habendis aut non habendis honoribus. Quod si in mea causa considerabis, reperies me exercitu imbecillo contra metum maximi belli firmissimum praesidium habuisse aequitatem et 30 continentiam. His ego subsidiis ea sum consecutus, quae nullis legionibus consequi potuissem, ut ex alienissimis sociis amicissimos, ex infidelissimis firmissimos redderem, animosque novarum rerum exspectatione suspenses ad veteris imperii be- nevolentiam traducerem. 15. Sed nimis haec multa de me, 35 praesertim ad te, 17 a quo uno omnium sociorum querelae audinn- tur : cognosces ex iis, qui meis institutis se recreates putant ; 318 EPISTOLAE CICERONIS. quumque omnes uno prope consensu de me apud te ea, quae mi- hi optatissima sunt, praedicabunt, turn duae maximae clientelae tuae, Cyprus insula et Cappadociae regnum, tecum de me lo- quentur : puto etiam regem Deiotarum, qui uni tibi est maxime 5 necessarius. 18 Quae si etiam majora sunt et in omnibus seculis pauciores viri reperti sunt, qui suas cupiditates, quam qui hosti- um copias vincerent, est profecto tuum, quum ad res bellicas liaec, quae rarioraetdifficiliora sunt, genera virtutis adjunxeris, ipsas etiam illas res gestas 19 justiores esse et majores putare. 10 1 6. Extremum illud est, ut quasi diffidens rogationi meae philosophiam ad te allegem, qua nee mihi carior ulla unquam res in vita fuit, nee hominum generi majus a deis munus ullum est datum. Haec igitur, quae mihi tecum communis est, so- cietas studiorum atque artium nostrarum, quibus a pueritia 15 dediti ac devincti soli propemodum nos philosophiam veram illam et antiquam, quae quibusdam otii esse ac desidiae vide- tur, in forum atque in rem publicam atque in ipsam aciem paene deduximus, tecum agit de mea laude, cui negari a Catone fas esse non puto. Quamobrem tibi sic persuadeas 20 velini : si mihi tua sententia tributus honos ^ex meis litteris fuerit, me sic existimaturum, quum auctoritate tua, turn be- nerolentia erga me mihi, quod maxime cupierim, contigisse. EPISTOLA XXI.* TULLIUS TERENTIAE SUAE S. S. V. B. E. E. V. Valetudinem tuam velim cures diligen- tissime. Nam mihi et scriptum et nuntiatum est te in febrim 25 subito incidisse. Quod celeriter me fecisti de Caesaris litteris certiorem, fecisti mihi gratum. Item posthac, si quid opus erit, si quid accident novi, ^acies, ut sciam. Cura, ut valeas. Vale. D. IIII. Nonas Jun. * Ad Fam. XIV. 8. TERENTIAE. 319 EPISTOLA XXII.* (Scr. Athenis a. d. XV. Kalendas Novembres A. U. C. 704.) M. T. C. TERENTIAE ET TULL. Suis S. P. D. 1. Si tu et Tullia, lux nostra, valetis, ego et suavissimus Cicero valemus. Pridie Idus Octobres Athenas venimus, quum sane adversis vends usi essemus tardeque et incommode navigassemus. De nave exeuntibus nobis Acastus cum litte- ris praesto fuit 1 uno et vicesimo die, sane strenue. Accepi 5 tuas litteras, quibus intellexi te vereri, ne superiores mini redditae non essent. Omnes sunt redditae diligentissimeque a te perscripta oinnia ; idque mihi gratissimum fuit. Neque sum admiratus hanc epistolam, a quam Acastus attulit, brevem fuisse ; jam enim me ipsum expectas sive nos ipsos, qui qui-10 dem quam primum ad vos venire cupimus, etsi, in quam rem publicam veniamus, intelligo. Cognovi enim ex multorum amicorum litteris, quas attulit Acastus, ad anna rem spectare ; ut mihi, quum venero, dissimulare non liceat, quid sentiam. Sed, quoniam subeundafortuna est, eo citius dabimus ope ram, 15 ut veniamus, quo facilius de tota re deliberemus. Tu velim, quod commodo valetudinis tuae fiat, quam longissime poteris, obviam nobis prodeas. 2. 2 De hereditate Preciana, quae qui- dem mihi magno dolori est, (valde enim ilium amavi,) sed hoc velim cures : si auctio ante meum adventum fiet, ut Pompo- 20 nius aut, si is minus poterit, Camillus nostrum negotium curet. Nos quum salvi venerimus, reliqua per nos agemus ; sin tu jam Roma profecta eris, tamen curabis, ut hoc ita fiet. Nos, si dii adjuvabunt, circiter Idus Novembres in Italia speramus fore. Vos, mea suavissima et optatissima Terentia, si nos 25 amatis, curate ut valeatis. Vale. Athenis, a. d. XV. Kalendas Novembres. * Ad Fam. XIV. 5. EPIST. XXII. a Dist. bet. litterae and epistola. V. Sail. Cat. XXX. n. 1. 14* u 320 EPISTOLAE CICERONIS. EPISTOLA XXIII.* (Scr. ad urbem prid. Id. Jan. A. U. C. 705.) A. U. C. 705. Ante C. N. 49. Anni Cic. 58. Coss, C CLAUDIUS MARCELLUS, L. CORNELIUS LENTULUS CRUS. Cicero prid. Non. Jan. ad urbem accedens in ipsam incidit flammam ci vilis discordiae inter Caesarem et Pompeium. Kal Jan. factum est senatm consultum, ut ante Kal. Mart. Caesar exercitum dimitteret ; si non faceret, cum adversus rem publ. facturum videri. Ei senatus consulto intercedunt tribuni pleb. M. Antonius et Q. Cassius. Senatus consulibus. praetoribus, tribunis pi. usque qui pro consulibus ad urbem erant, negotium dedit, ut curarent, ne quid res publica detrimenti caperet. Cicero, quura frustra omnia esset expertus, quae ad concordiam pertinerent, postquam Caesar, Rubicone trajecto, complura oppida occupaverat, una cum consulibus aliis- que optimatibus, qui Pompeium sequebantur, ab urbe discessit, et Capuam oramque maritimam a Formiis tuendam suscepit. Pompeius VIII. Kal. Mart. Brundisium venit. VII. Id. Mart. Caesar ad murum castra ponit. XXVI. Kal. April. Pompeius Brundisio cum omnibus copiis, navibus in Graeciara trajicit. Caesar postero die oppidum ingressus et concionatus, Romam proficiscitur, quo in itinere Cicero eum convenit. VII. Id. Jun. postquam Arpini filio togam puram dederat, Pompeium in Graeciam secu- turus, navem conscendit. Caesar Hispania potitur, superatis Pompeii legatis, et a M. Lepido praetore dictator dictus Romae comitia habet, qui- bus ipse cum P. Servilio cos. creatur. TULLIFS ET CICERO, TEBENTIA, TULLIA, Q. FRATER ET Q. F. TIBONI S. P. D. 1. Etsi opportunitatem operae tuae omnibus locis desidero, tamen non tarn raea, quam tua, causa doleo te non valere. Sed quoniam Hn quartanam conversa vis est raorbi, (sic enim scribit Curius,) spero te, diligentia adhibita, etiara firmiorem 5 fore. Modo fac, id quod est 2 humanitatis tuae, ne quid aliud cures hoc tempore, nisi ut quam commodissime convalescas. Non ignore, quantum ex desiderio labores ; sed erunt omnia facilia, si valebis. Festinare te nolo, ne nauseae molestiam suscipias aeger et periculose hieme naviges. 2. Ego 3 ad ur- * Ad Fam. XVI. 11. TIRONI. 321 bem access! pridie Nonas Januar. Obviara mihi sic est pro- ditum, ut niliil possit fieri ornatius. Sed incidi in ipsam flammam civilis discordiae vel potius belli ; cui quum cupe- rem mederi et, ut arbitror, possem, cupiditates certorum homi- nura, (nam ex utraque parte sunt, qui pugnare cupiant.) 5 impedimento mihi fuerunt. Omnino et ipse Caesar, amicus noster, minaces 4 ad senatum et acerbas litteras miserat, et erat adhuc impudens, qui exercitum et provinciam, invito senatu, teneret ; et Curio meus ilium incitabat. Antonius quidem noster et Q. Cassius, 5 nulla vi expulsi, ad Caesarem cum Curi- 10 one profecti erant. 3. Posteaquam senatus consulibus, prae- toribus, tribunis pi. et nobis, qui 6 pro coss. sumus, negotium dederat, ut curaremus, NE QUID RES PUBLIC A DETRIMENT! CAPERET, nunquam majore in periculo civitas fuit ; nunquam improbi cives habuerunt paratiorem ducem. Omnino ex hac 15 quoque parte diligentissime 'comparator. Id fit auctoritate et studio Pompeii nostri, qui Caesarem sero coepit timere. Nobis inter has turbas senatus tamen frequens flagitavit trium- phum ; sed Lentulus consul, quo majus suum beneficium faceret, siraul atque expedisset, quae essent necessaria de re 20 publica, dixit se relaturum. Nos agimus nihil cupide, eoque est nostra pluris auctoritas. Italiae regiones descriptae sunt, quam quisque partem tueretur. Nos Capuam sumpsimus. Haec te scire volui. Tu etiam atque etiam cura, ut valeas litterasque ad me mittas, quotiescunque habebis, cui des. 2i Etiam atque etiam vale. D. pridie Idus Jan. 322 EPISTOLAE CICERONIS. EPISTOLA XXIV.* (Scr. Minturnis VIII. Kal. Febr. A. U. C. 705.) TULLIUS TERENTIAE ET PATER TULLIAE, DUABUS ANIMIS Suis, ET CICERO MATRI OPTIMAE, SUAVISSIMAE SORORI S. P. D. 1. Si vos valetis, nos valemus. Vestrum jam consilium est, non solum meum, quid sit vobis faciendum. Si Mile Romam modeste venturus est, recte in praesentia domi esse potestis ; sin homo amens diripiendam urbem daturus est, vereor, ut 5 2 Dolabella ipse satis nobis prodesse possit. Etiam illud me- tuo, ne jam intercludamur, ut, quum velitis exire, non liceat. Reliquum ept, quod ipsae optime considerabitis, vestri similes feminae sintne Romae. Si enim non sunt, 3 videndum est, ut honeste vos esse possitis. Quomodo quidem nunc se res ha- 10 bet, modo ut haec nobis loca tenere liceat, 4 bellissime vel mecum vel in nostris praediis esse poteritis. Etiam illud verendum est, ne brevi tempore fames in urbe sit. 2. His de rebus velim cum Pomponio, cum Camillo, cum quibus vobis videbitur, consideretis. Ad summam, animo forti sitis. La- ISbienus 5 rem meliorem fecit. Adjuvat etiam Piso, quod ab urbe discedit et sceleris condemnat 6 generum suum. Vos, meae carissimae animae, quam saepissime ad me srribite, et vos quid agatis et quid istic agatur. Quintus pater et filius et 7 Rufus vobis salutem dicunt. 10 Valete. VIII. Kalend. Febr. Minturnis. * Ad Earn. XIV. 14. CICERONI. 323 EPISTOLA XXV.* (Scr. Romae mense Maio A. U. C. 706.) A. U. C. 706. Ante C. N. 48. Anni Cic. 59. Coss. C. JULIUS CAESAR II., P. SERVILIUS VATIA ISAURICUS. Caesar prid. Non. Jan. Brundisio in Epirum trajicit, Pompeium Dyr- rhachii obsidet, qui inde elapsus bellum in Thessaliara transtulit, ubi prae- lio ad Pharsalum prid. Kal. Oct. a Caesare victus in Aegyptum fugit ad Ptolemaeum puerum, ibique interficitur. Caesar bellum Alexandrinum gerit. Cicero ab armis discedens Brundisium venit DOLABELLA ClCERONI S. D. 1. J S. V. G. V. et Tullia nostra 2 recte V. Terentia minus belle babuit, sed certum scio jam convaluisse earn. Praeterea rectissime sunt 3 apud te omnia. Etsi nullo tempore 4 in suspi- cionem tibi debui venire, partium causa potius, quam tua, tibi euadere, ut te aut cum Caesare nobiscumque conjungeres, aut 5 certe in otium referres, praecipue nunc, jam inclinata victoria, ne possum quidem in ullam aliam incjdere opinionem, nisi in earn, in qua scilicet tibi suadere videar, quod pie tacere non possum. Tu autem, mi Cicero, sic haec accipies, ut, sive pro- babuntur tibi sive non probabuntur, ab optirno certe animo ae 10 deditissimo tibi et cogitata et scripta esse judices. 2. Ani- madvertis Cn. Pompeium nee 5 nominis sui, nec^erum gesta- rum gloria, neque etiam regum ac nationum clientelis, quas ostentare crebro solebat, esse tutum, et hoc etiam, quod infimo cuique contigit, illi non posse contingere, ut honeste effugerelo possit, pulso Italia, amissis Hispaniis, 6 capto exercitu veterano, 7 circumvallato nunc denique ; quod nescio an nulli nnqnam nostro accident imperatori. Quamobrem, quid aut ille spe- rare possit aut tu, animum adverte 8 pro tua prudentia ; sic enim facillime quod tibi utilissimum erit consilii capies. Illud 20 autem te peto, ut, si jam ille evitaverit hoc periculum et se * Ad Fam. IX. 9. 324 EPISTOLAE CICEROXIS. abdiderit in classem, tu tuis rebus consulas et aliquando tibi potius quam cuivis sis amicus. Satisfaction est jam a te vel cfficio vel familiaritati : satisfactum etiam 9 partibus et ei rei publicae, quam tu probabas. 3. Reliquum est, ut ubi nunc 5 est res publica, ibi simus potius quam, dum illam veterem sequimur, simus in nulla. Quare velim, mi jucundissime Cicero, si forte Pompeius, pulsus 10 his quoque locis, rursus alias regiones petere cogatur, ut tu te vel Athenas vel in quamvis quietam recipias civitatem. Quod si eris faeturus, JO velim mihi scribas, ut ego, si ullo modo potero, ad te advolem. Quaecumque de tua dignitate ab imperatore erunt impe- tranda, u qua est humanitate Caesar, facillimum erit ab eo tibi ipsi impetrare ; et meas tamen preces apud eum non mini- mum auctoritatis habituras puto. Erit tuae quoque fidei et 15 humanitatis curare, ut is tabellarius, quern ad te misi, 12 reverti possit ad me et a te mini litteras referat. EPISTOLA XXVI.* (Scr. Brundisii A. U. C. 706.) TULLIUS TERENTIAE STJAE S. D. *In maximis meis doloribus excruciat me valetudo Tulliae nostrae. De qua nihil est, quod ad te plura scribam ; tibi enim aeque magnae curae esse certo scio. Quod me propius 20 vultis accedere, video ita esse faciendum. Etiam ante fecis- sem ; sed me multa impediverunt, quae ne nunc quidem ex- pedita sunt. Sed a Pomponio exspecto litteras, quas ad me quam primum perferendas cures velim. Da operam, ut va- leas. * Ad Fam. XIV. 19. C. CASSIO. EPISTOLA XXVII.* (Scr. Brundisii mense, ut videtur, Scxtili A. U. C. 707.) A U. C. 707. Ante C. N. 47. Anni Cic. 60. C. JUL. CAESAR II. Dictator, M. ANTONIUS Magister Equitum. Caesar, bello Alexandrine confecto, mense Septembri in Italiam rediit, eique Cicero obviam processit. Caesar ut eum sibi occurrere vidit, desccu- dit, eumque salutavit, cum eoque colloquens intilta stadia processit. Paulo post Cicero, qui hucusque Brundisii commoratus erat, .in urbem venit. Tribus extremis h. a. mensibus coss. fuerunt Q. Fufius Calenus et P. Vatinius. Caesar VI. Kal. Jan. Lilybaeo in Africam trajecit, bellum ad- versus Pompeianos, Scipionem et Catonem et Jubam Mauritaniae regem gesturus . M. CICERO S. D. C. CASSIO. 1. Etsi uterque nostrum *spe pacis et odio civilis sanguinis abesse a belli necessarii pertinacia voluit, tamen, quoniam ejus consilii princeps ego fuisse videor, plus fortasse tibi praestare ipse debeo quam a te exspectare. Etsi, ut saepe soleo mecum recordari, sermo familiaris meus tecum, et item mecum tuus, 5 adduxit utrumque nostrum ad id consilium, ut uno proelio putaremus, si non totam causam, at certe 2 nostrum judicium definiri converiire. Neque quisquam hanc nostram sententiam vere unquam reprehendit praeter eos, qui arbitrantur melius esse deleri omnino rem publicam quam 3 imminutam et debili- 10 tatam manere. Ego autem ex interitu ejus nullam spem scili- cet mihi proponebam, ex reliquiis magnam. 2. Sed 4 ea sunt consecuta, ut magis mirum sit accidere ilia potuisse, quam nos non vidisse ea futura, nee, homines quum essemus, divinare potuisse. Equidem fateor meam conjecturam hanc fuisse, ut, 15 illo quasi quodam 5 fatali proelio facto, et victores communi saluti consuli vellent et victi suae ; 6 utrumque autem positum esse arbitrari in celeritate victoris. 7 Quae si fuisset, eandem dementiam experta esset Africa, 8 quam cognovit Asia, quam Ad Tarn. XV. 15. 326 EPISTOLAE CICEROXIS. etiam Achaia, 9 te, ut opinor, ipso allegato ac deprecatore. 10 Amissis autem temporibus, quae plurimum valent, praeser- tim in bellis civilibus, n interpositus annus alios induxit, ut victoriam sperarent, alios, ut ^ipsum vinci contemn erent. 5 Atque horum malorum omnium culpam fortuna sustinet. Quis enim aut Alexandrini belli 13 tantam moram huic bello adjunctum iri, aut 14 nescio quern istum Pharnacem Asiae ter- rorem illaturum putaret ? 3. Nos tamen in consilio pari casu dissimili usi sumus. Tu enim earn partem petisti, ut et 10 consiliis interesses et, quod maxime curam levat, futura ani- mo prospicere posses. Ego, qui festinavi, ut Caesarem in Italia viderem, (sic enim arbitrabamur,) eumque multis ho- nestissimis viris conservatis redeuntem, ad pacem 15 currentem, ut aiunt, incitarem, ab illo longissime et absum et abfui. Ver- 15 sor autem 16 in gemitu Italiae et in urbis miserrimis querelis, quibus aliquid opis fortasse ego 17 pro mea, tu pro tua, pro sua quisque parte ferre potuisset, si 18 auctor affuisset, 4. Quare velim pro tua perpetua erga me benevolentia scribas ad me, quid videas, quid sentias, quid exspectandum, quid agendum 20 nobis existimes. Magni erunt mihi tuae litterae ; atque uti- nam primis illis, quas Luceria miseras, paruissem ! sine ulla enim molestia dignitatem meam retinuissem. EPISTOLA XXVIII.* (Scr. Brundisii XVII. Kal. Quinctil. A. U. C. 707.) TULLIUS S. D. TERENTIAE SUAE. S. V. B. E. Y. Tullia nostra venit ad me pridie Idus Junias ; cujus summa virtute et singular! humanitate graviore 25 etiam sum dolore affectus nostra factum esse 1 negligentia, ut longe alia in fortuna esset, atque ejus pietas ac dignitas postu- labat. Nobis erat in animo Ciceronem 2 ad Caesarem mittere et cum eo Cn. Salustium. Si profectus erit, faciam te certio- rem. Valetudinem tuam cura diligenter. 30 Vale. XVII. Kalendas Quinctil. * AdFam. XIV. 11. TERENTIAE. 327 EPISTOLA XXIX.* (Scr. Brundisii XII. Kal. Quinctil. A. U. C. 707.) TULLIUS S. D. TERENTIAE. Si vales, bene est Constitueramus, ut ad te antea scripse- ram, obviam Ciceronem Caesari mittere ; sed mutavimus con- silium, quia de illius adventu nihil audiebamus. De ceteris rebus, etsi nihil erat novi, tamen, quid velimus et quid hoc tempore putemus opus esse, ex Sicca poteris cognoscere. Tul- 5 liam adhuc mecum teneo. Valetudinem tuam cura diligenter. Vale. XII. Kalendas Quinctil. EPISTOLA XXX. f (Scr. Brundisii pridie Idus Sext. A. U. C. 707.) TULLIUS TERENTIAE SUAE S. D. S. V. B. E. V. ^edditae mihi tandem sunt a Caesare litterae satis liberates, et ipse opinione celerius venturus esse dicitur. Cui utrum obviam procedam, an hie eum exspectem, 10 quum constituero, faciam te certiorem. Tabellarios mihi velim quam primum remittas. Valetudinem tuam cura diligenter. Vale. D. pridie Idus Sext. EPISTOLA XXXI. | (Scr. Venusiae Kal. Octobr. A. U. C. 707.) TULLIUS S. D. TERENTIAE SUAE. ^n Tusculanum nos ventures putamus aut Nonis aut pos- tridie. Ibi 2 ut sint omnia parata. Plures enim fortasse 15 * Ad Fam. XIV. 15. t Ad Fam. XIV. 23. } Ad Fam. XIV. 20. 328 EPISTOLAE CICERONIS. nobiscum erunt et, ut arbitror, diutius ibi commorabimur. Labrum si in balineo non est, ut sit ; item cetera, quae sunt ad victum et valetudinem necessaria. Vale. Kal. Octobr. de 3 Venusino. EPISTOLA XXXII.* (Scr. Bomae mense Sept. A. U. C. 708.) A. U. C. 708. Ante C. N. 46. Anni Cic. 61. Coss. C. JULIUS CAESAR III., M. AEMILIUS LEPIDUS. Caesar initio mensis Aprilis Scipionem et Jubam vincit. Faucis diebus post M. Cato Uticae sibi mortem consciscit. Caesar, Africano bello con- fecto, Idib. Jun. classem conscendit, et die tertio in Sardiniam venit. Inde III. Kal. Quint, profectus Roman venit a. d. VII. Kal. Sext. Ibi quatuor triumphis actis rem publ., summam potestatem nactus, constituit. Extremo anno ad bellum Hispaniense adversus Pompeii liberos profectus est, et post XXVII. dies in Hispaniam venit. Eodem anno Caesar fastos cor- rexit, et, ut in posterum ex Ka.1. Jan. temporum ratio magis congrueret, inter Novembr. et Decembrem menses duos alios interjecit, ita ut hie annus, servato vetere mense intercalario, XV. mensium esset. Cicero h. a. Partitiones Oratorios, deinde Laudem Catonis scripsit, cui Caesar Anti-Catonem opposuit. Deinde scripsit Oratorem ad M. Brutum, qui turn Galliae Cisalpinae praeerat. Prid. Kal. intercalar. priores apud Caesarem habuit orationem pro Q. Ligario, quern Q. Aelius Tubero accusa- verat. Extremo anno cum Terentia uxore divortium fecit. M. T. CICERO S. D. J M. MARCELLO. 5 I. Etsi eo te adhuc 2 consilio usum intelligo, ut id reprehen- dere* non audeam, non quin ab eo ipse dissentiam, sed quod ea te sapientia esse judicem, ut meum consilium non antepo- nam tuo ; tamen et amicitiae nostrae vetustas et tua summa erga me benevolentia, quae mihi jam a pueritia tua cognita 10 est, me hortata est, ut ea scriberem ad te, quae et saluti tuae conducere arbitrarer et non aliena esse ducerem a dignitate. 2. Ego eum te esse, qui horum malorum initia multo ante videris, consulatum magnificentissime atque optime gesseris, * Ad Earn. IV. 7. M. MARCELLO. 329 praeclare memini ; sed idem etiam ilia vidi, neque te consi- lium civilis belli ita gerendi nee copias Cn. Pompeii nee genus exercitus probare semperque summe dimdere ; qua in senten- tia me quoque fuisse memoria tenere te arbitror. Itaque neque tu multum interfuisti rebus gerendis et ego id semper egi, ne 5 interessem. Non enini iis rebus pugnabamus, quibus valere poteramus, consilio, auctoritate, causa, quae erant in nobis su- periora, sed laeertis et viribus, quibus pares non eramus. Victi sumus igitur, aut, si vinci dignitas non potest, fracti certe et abjecti. In quo tuum consilium nemo potest non maxime lau- 10 dare, quod cum spe vincendi simul abjecisti certandi etiam cupiditatem ostendistique sapientem et bonum civem initia belli civilis invitum suscipere, extrema libenter non persequi. 3. Qui non idem consilium, quod tu, secuti sunt, eos video in duo genera esse distractos. Aut enim renovare bellum conati 15 sunt, hique se in Africam contulerunt ; aut, quemadmodum nos, victori sese crediderunt. Medium quoddam tuum consil- ium fuit, qui hoc fortasse humilis animi duceres, illud pertina- cis. Fateor a plerisque, vel dicam ab omnibus, sapiens tuum consilium, a multis etiam magni ac fortis animi judicaturn. 20 Sed habet 3 ista ratio, ut mihi quidem videtur, quendam mo- dum ; praesertim quum tibi nihil deesse arbitrer ad tuas for- tunas omnes obtinendas praeter voluntatem. Sic enim intel- lexi, nihil aliud esse, quod dubitationem afferret ei, penes quern est potestas, nisi quod vereretur, ne tu illud beneficium omni- 25 no non putares. De quo quid sentiam, 4 nihii attinet dicere, quum appareat, ipse quid fecerim. 4. Sed tametsi jam ita con- stituisses, ut abesse perpetuo malles quam ea, quae nolles, vi- dere ; tamen id cogitare deberes, ubicunque esses, te fore in ejus ipsius, quern fugeres, potestate. Qui si facile passurus esset te 30 carentem patria et fortunis tuis quiete et libere vivere, cogitan- dum tibi tamen esset Romaene et domi tuae, 5 cuicuimodi res es- set, an Mitylenis aut Rhodi malles vivere. Sed quum ita late pateat ejus potestas, quern veremur, ut ten-arum orbem com- plexa sit, nonne mavis sine periculo tuae domi esse qwam cum 35 periculo alienae ? Equidem, etiamsi oppetenda mors esset, domi atque in patria mallem quam in externis atque alienis locis. 330 EPISTOLAE CICERONIS. Hoc idem omnes, qui te diligunt, sentiunt ; quorum est magna pro tuis maximis clarissimisque virtutibus multitude. 5. Ha- bemus etiam rationem rei familiaris tuae, quam dissipari nolu- mus. Nam etsi nullam potest accipere injuriam, quae futura 5 perpetua sit, propterea, quod neque is, qui tenet rem pub- licam, patietur neque ipsa res publica ; tamen impetum praedonum in tuas forturias fieri nolo. Hi autem qui essent, auderem scribere, nisi te intelligere confiderem. 6. Hie te unius sollicitudines, unius etiam multae et assiduae lacrimae C. 10 Marcelli, fratris optimi, deprecantur : nos cura et dolore prox- imi sumus, precibus tardiores, quod jus adeundi, quum ipsi deprecatione eguerimus, non habemus. 6 Gratia tantum pos- sumus, quantum victi ; sed tamen consilio, studio 7 Marcello non desumus. A tuis reliquis non 8 adhibemur : 9 ad omnia 15 parati sumus. EPISTOLA XXXIII.* (Scr. Asturae mense Maio A. U. C. 709.) A. U. C. 709. Ante C. N. 45. Anni Cic. 62. C. JULIUS CAESAR III. Dictator, M. AEMILIUS LEPIDUS Mag. Equitum. Caesar simul IV. consul sine collega fuit. Caesar, victis in Hispania Pompeii filiis, Sexto et Cnaeo, mense Octobri Romam reversus consulatu se abdicat, et Q Fabium Maximum et Trebo- nium sibi sufficit. Ultimo autem Decembris die quum Fabius decessisset, Trebonius autem abesset, C. CaniniusRebilus cos. renuntiatur, qui, ut Cicero jocabatur, adeo vigilans consul fuit, ut toto consulatu somnum non viderit. Cicero initio h. a. vel superiore exeunte, dimissa Tcrentia, Publiliam uxorem duxit. Tullia ejus filia post divortium cum Dolabella factum, Ro- mae filiolum peperit, et paullo post diem obiit supremum. Cicero, vehe- menter ejus morte afflictus, Publilia dimissa, Asturae se abdit, doloremque suum partim fani Tulliae erigendi consilio, partim libris scribendis lenire studet. Scripsit igitur h. a. Consolationem s. librum de luctu minuendo, libros de finibus bonorum et malorum, Academrcas questiones. Animum etiam * Ad Fam. IV. 6. SER. SULPICIO. 331 adjecit llbro ad Caesarem de re publ. ordinanda scribcndo. Mense April! filium suum otudiorum causa Athenas mittit ; et paullo post Astura disce- dit, reliquosque menses partim in Tusculano, partim in Arpinati aliisque villis transigit, raense Octobri Romam se confert ; mense autem Decembri in Puteolanura, ubi XII. Kal. Jan. Caesarem ejusque comites hospitio aceepit. M. CICERO S. D. SER. SULPICIO. 1. Ego vero, Servi, vellem, ut scribis, in meo gravissimo casu affuisses. Quantum enim praesens me adjuvare potue- ris et consolando et prope aeque dolendo, facile ex eo intelligo, quod litteris lectis aliquantum acquievi. Nam et ea scripsisti, quae .levare luctum possent, et in me consolando non mediocrem 5 ipse animi dolorem adhibuisti. Servius tamen tuus omnibus officiis, quae illi tempori tribui potuerunt declaravit et quanti ipse me faceret et quam suum talem erga me animum tibi gratum putaret fore ; cujus officia jucundiora licet saepe mini fuerint, nunquam tamen gratiora. Me autem non oratio tua 10 solum et societas paene aegritudinis, sed etiam auctoritas con- solatur. Turpe enim esse existimo me non ita ferre casum meum, ut tu, tali sapientia praeditus, ferendum putas. Sed opprimor interdum et vix resisto dolori, quod ea me solatia deficiunt, quae ceteris, quorum mihi exempla propono, simili 15 in fortuna non defuerunt. Nam et Q. Maximus, qui filiurn consularem, clarum virum et magnis rebus gestis, amisit, et L. Paullus, qui duo septem diebus, et Vester Gallus et 2 M. Cato, qui summo ingenio, summa virtute filium perdidit, iis tempo- ribus 3 fuerunt, ut eorum luctum ipsorum dignitas consolaretur 20 ea, quam ex re publica consequebantur. 2. Mihi autem, amissis ornamentis iis, quae ipse commemoras, quaeque eram maximis laboribus adeptus, unum manebat illud solatium, quod ereptum est. Non amicorum negotiis, non rei publicae procu- ratione impediebantur cogitationes meae ; nihil in foro agere 25 libebat ; adspicere curiam non poteram ; existimabam, id quod erat, omnes me et industriae meae fructus et fortunae perdi- disse. Sed, quum cogitarem haec mihi tecum et cum quibus- dam esse communia, et quum frangerem jam ipse me, coge- remque ilia ferre toleranter, habebam quo confugerem, ubi 30 332 EPISTOLAE CICERONIS. conquiescerem, cujus in sermone et suavitate omnes curas doloresque deponerem. Nunc autem hoc tarn gravi vulnere etiam ilia, quae consanuisse videbantur, recrudescunt. Non enim, ut turn me a re publica maestum domus excipiebat, quae 5 levaret, sic nunc doino maerens ad rem publicam confugere possum, ut in ejus bonis acquiescam. Itaque etMomo absum et foro, quod nee eum dolorem, quern a re publica capio, do- mus jam consolari potest, nee domesticum res publica. 3. Quo magis te exspecto, teque vi^ere quam primum cupio. 10 Major mini levatio afferri nulla potest quam conjunctio consuetudinis sermonumque nostrorum ; quamquam spera- bam tuum adventum, (sic enirn audiebarn,) appropinquare. Ego autem quum multis de causis te exopto quam primum videre, turn etiam, ut ante commentemur inter nos, qua ra- 15 tione nobis traducendum sit hoc tempos, quod est totum ad s unius voluntatem accommoflandum et prudentis et liberalis et. ut perspexisse vicleor, nee a me alieni et tibi arnicissimi. Quod quum ita . sit, magnae tamen est deliberationis, quae ratio sit ineunda nobis, non agendi aliquid, sed illius concessu 20 et beneficio quiescendi. EPISTOLA XXXIV.* (Scr. Romae exeunte Septerabri A. U. C. 710.) A. U. C. 710. Ante C. N. 44. Anni Cic. 63. Coss. C. JULIUS CAESAR V., M. ANTONIUS. Primis anni mensibus Cicero absolvit Tusculanas disputationes. Caesar Idibus Martiis in Curia a conjuratis M. Bruto, C. Cassio aliisque interficitur. Conjurati se recipiunt in Capitolium. Dolabella in Caesaris locum cos. sufficitur. CICERO I PLANCO. 1. Et afui proficiscens in Graeciam, et posteaquam de meo cursu rei publicae sum voce revocatus, nunquam 2 per M. An- * Ad Fain. X. 1. PLANCO. 333 tonium quietus fui ; cujus tanta est, 3 non insolentia, (nam id quidem vulgare vitium est,) sed 4 immanitas, non modo ut" 5 vocem, sed ne vultum quidem liberum possit ferre cujusquam. Itaque mihi maximae curae est, non de mea quidem vita, cui satisfeci vel aetate vel factis vel (si quid etiam hoc ad rem 5 pertinet) gloria ; sed me patria sollicitat, in primisque, mi Plance, exspectatio consulatus tui, 6 quae ita longa est, ut 7 op- tandum sit, ut possimus ad id tempus rei publicae 8 spiritum ducere. Quae potest enim spes esse in ea re publica, in qua hominis impotentissimi atque intemperantissimi armis oppressa 10 sunt omnia, et in qua nee senatus nee populus vim habet ul- lam, nee leges ullae sunt, nee judicia, nee omnino Simulacrum aliquod ac vestigium civitatis ? 2. Sed quoniam 10 acta omnia u mitti ad te arbitrabar, nihil erat, quod singulis de rebus scri- berem. Illud autem erat amoris mei, quern a tua pueritia 15 susceptum non servavi solum, sed etiam auxi, monere te atque hortari, ut in rem publicam omni cogitatione curaque incum- beres. Quae si ad tuum tempus 12 perducitur, facilis guber- natio est ; ut perducatur autem, magnae quum diligentiae est, turn etiam fortunae. 3. Sed et te aliquanto ante, ut spero, 20 habebimus, et, praeterquam quod rei publicae consulere debe- mus, tamen tuae dignitati ita favemus, ut omne nostrum con- silium, studium, officium, operam, laborem, diligentiam ad amplitudinem tuam conferamus. Ita facillime et rei publi- cae, quae mihi carissima est, et amicitiae nostrae, quam25 sanctissime nobis colendam puto, me intelligo satisfacturum. 4. 13 Furnium nostrum tanti a te fieri, quantum ipsius huma- nitas et dignitas postulat, nee miror 14 et ga*udeo ; teque hoc existimare volo, quidquid in eum judicii officiique contuleris, id ita me accipere, ut in me ipsurn te putem contulisse. 3 334 EPISTOLAE CICERONIS. EPISTOLA XXXV.* (Scr. Roraae initio Quintilis A. U. C. 711.) A. U. C. 711. Ante C. N. 43. Anni Cic. 64. Coss. C. VIBIUS PANSA, A. HIRTIUS. XVII. Kal. Maias Antonius proelio ad Mutinam superatus est, in quo alter cos. Hirtius cecidit, alter Pansa vulneratus est et paucis post diebus Bononiae mortuus. Laeto aiitem nuntio de victoria Mutinensi Romam allato, Cicero ab ingenti multitudine, maximo plausu, in Capitolium ducttis, in rostris collocatus, inde domum reductus est. IV. Kal. Jun. M Lepidus se cum Antonio, post proelium Mutinense Alpes transgresso, conjunxit, et prid. Kal. Quint, hostis judicatus est. Paullo post Caesar Octavianus cau- sam optimatium deseruit, Antoniumque et Lepidum in Italiam arcessivit ; et cum Pedio consul crcatus X. Kal. Oct. consulatum adiit. Deinde pace facta inter Caesarem Octavianum, Antonium et Lepidum, apud confluentes inter Perusiam et Bononiam congresses, convenit, ut ipsi triumviri rei publ. constituendae per quinquennium essent, et ut suos quisque inimicos proscriberet. Itaque Antonius in Ciceronem, qui urbe relicta Asturam con- fugerat, percussores immisit Herennium centurionem et M. Popilium Lae- natem, a quibus VII. Id. Decembres interfectus est. M. T. CICERO C. CASSIO S. P. D. 1. Lepidus, J tuus affinis, meus familiaris, pridie Kal. Quinc- tiles sententiis omnibus hostis a senatu judicatus est, ceteri- que, qui una cum illo a re publica defecerunt ; quibus tamen ad sanitatem redeundi ante Kal. Septembr. potestas facta est. 5 Fortis sane senatus, sed maxime spe subsidii tui. Bellum quidem, quum haec scribebam, sane magnum erat 2 scelere et levitate Lepidi. Nos de Dolabella quotidie, 8 quae volumus, audimus ; sed adhuc sine capite, sine auctore, rumore nuntio. 2. Quod quum ita esset, tamen litteris tuis, quas Nonis Maiis 10 ex castris datas acceperamus, ita persuasum erat civitati, ut ilium jam oppressum omnes arbitrarentur, te autem in Italiam venire cum exercitu ; ut, si haec ex sententia confecta essent, consilio atque auctoritate tua ; sin quid forte titubatum, ut fit in bello, exercitu tuo niteremur. Quern quidem ego exerci- * Ad Fam. XII. 10. c. CASSIO. 335 turn quibuscunque potuero rebus ornabo ; cujus rei turn tern- pus erit, quurn, quid opis rei publicae laturus is exercitus sit aut quid jam tulerit, notum esse coeperit. Nam adhuc tantum conatus audiuntur, optimi illi quidem et praeclarissimi, sed gesta res exspectatur ; 4 quam quidem aut jam esse aliquam 5 aut appropinquare confido. 3. Tua virtute et magnitudine animi nihil est nobilius. Itaque optamus, ut quam primurn te in Italia videamus. Hem publicam nos habere arbitrabi- mur, si vos habebimus. Praeclare 5 viceramus, nisi spoliatum, inermem, fugientem Lepidus recepisset Antonium. Itaque 10 nunquam tanto odio civitati Antonius fuit, quanto est Lepidus. Ille enim ex turbulenta re publica, hie ex pace et victoria bellum excitavit. Huic oppositos 6 consules designatos habe- mus ; in quibus est magna ilia quidem spes, sed anceps cura propter incertos exitus proeliorum. 4. Persuade tibi igitur, 15 7 in te et in Bruto tuo esse omnia ; vos exspectari, Brutum quidem jam jamque. Quodsi, ut spero, victis hostibus nostris veneritis, 8 tamen auctoritate vestra res publica exsurget et in aliquo statu tolerabili consistet. Suiit enim permulta, quibus erit medendum, etiam si res publica satis esse videbitur scele- 20 ribus hostium liberata. Vale. 15 V LIST OF ABBREVIATIONS. A., Arnold. Ad init., at the beginning. Acl fin., at the end. A. & S., Andrews and Stoddard. Arch., Archias. A. U. C., anno urbis conditae. Bet., between. C. or Chap., chapter Caes., Caesar. Cat., Catiline. Cf., compare. Cic., Cicero. C. N., Christi natum. CosT, consul. Coss., consuls. D., Dietsch. Dist., distinguish. Dbd , Doderlein. EC. Cic., Eclogae Ciceronianae. Epp Cic., Epistolae Ciceronis. P., filius. Gr., grammar. H., Harkness. i. c., id est. Jug., Jugurtha. K. or Kuh., Kuhner. Lit., literal, or literaUy. M. Matthiffi. N. or n., note. 0., Orelli. Opp., opposition, or opposecU Praet., praetor. Praett., praetors. R., Remark. Ramsh., Ramshorn. Sail., Sallust. S. D., salutem dicit Sc., scilicet, namely. S., Schiitz. Sub., subject Subj., subjunctive. Syn., synonyms Scr., scrip ta. Tr. pi., tribunus plebis. V., vide, see. V. R. H., see references to Harknes. V. R. K., see references to Kuhner. 2., Zumpt. NOTES. EOLOGAE CICERONIANAE. Narrations. P CH. I. 1. Tantum trilmitiir aetati = is so much respect 11 shown to age. 2. L.uclis. The great festival of the Panathenaea is referred to. V. Smith's Diet. Gr. and Rom. Antiq., Art. Panathenaea. 3. Tlieatrum. The Attic theatre is supposed to have been large enough to contain 50,000 persons. 4. In loco certo. In the theatre, the places for generals, the archons, priests, foreign ambassadors, and other distinguished persons, were in the lowest rows of benches, and nearest to the orchestra. The aged Athenian, therefore, on the present occasion, must pass by a large portion of the audience before reaching the lower seats of the ambassadors. 5. Seiiem ilium scssiim recepisse = gave that old man a seat : lit. received that old man in order to sit. 6. Dixisse : depending upon proditum est. CH. II. 1. Venisset, quaereret. When the imperfect and \% pluperfect subjunctive are thus united in the same construction, the imperfect is used to denote that the action was going on, and not com- pleted, at the time marked by the tense of the verb of the principal clause. 2\ftuicl : sc. ais, or some word of similar meaning. 3. Te : sc. saying, when she said. CH. III. 1. Sacerdotis. Her name was Cydippe. 2. Illam jus esset = it was the law that she ; i. e. it was incumbent, absolutely necessary. 3. Mat mil = appointed, stated. " Stata sacrificia suntj quae cer- tis diebus fieri debent." Festus. 338 NOTES. Page 12 4 . Satis loiige. It was forty-five stadia from the town to the temple. 5. Famim. The temple of Juno. 6. Morarentur = were delaying ; i. e. they had not yet arrived. 7. Praemium quod maximum = the greatest reward which. It is very common to find the adjective which describes the sub- ject or object of the principal clause, especially if it is in the superla- tive degree, standing in the relative clause and in agreement with the relative.. 8. Pietate = filial affection. 9. Adolesceiites dedisse : sc. dicitur'= it is said. 13 CH. IV. 1. Meditaiido =by exercise, practice. 2. Neque is coiisisteiis = and he (was) not (accustomed to do this) standing. When some .person or thing is to be repeated ttith an addition, is with ct, atque, que, et quidem, and, if the clause is neg- ative, neque or nee, must be used. Gr 2O37, 207, R. 26 (c). 3. Ascensn iiigrcdiciis arduo = going up a steep ascent. CH. V. 1. In contra = against in opposition to. 2. Miraremini. The imperfect is used here instead of the more common pluperfect, to denote that the action is conceived as going on simultaneously with that of the verb in the other clause. 8. Ipsum is here used to contrast emphatically Demosthenes with jEschines. We should express the idea by an emphatic him. V. Sail. Cat. XXIII. n. 5. U CH. VI. 1. Videret. V c. n. n. 1. 2. Ut primum = as soon as. CH. VII. 1. Rem familiareni = his property, estate. 2. In judicium vocatus est = was summoned to a trial. 3. Qucmadmodum .... solet = as, in accordance with our usage, fathers who manage their affairs badly are accustomed to be forbidden the use of their property : lit. it is customary to be forbid- den (the use of) their property to fathers. V. Caes. I. 46, n. 6. 4. Quasi desipientem = as if in his dotage. 5. Earn fabulam = the play. 6. Proxime= most recently, last. 7. Oedipum Coloneum = entitled the (Edipus at Colonus. 15 CH. VIII. 1. An quis alius = or some other >ne. inhere seems to be used in the sense of aut, but this results from the omission of the principal verb, incertum est, which Zumpt says (V. Z. Gr., 354) is understood in such cases. V. also A. & S. 198, 11, R. (e). ECLOGAE CICERONIANAE. 339 Pagt 2. Oblivionis : sc. artcm. \$ 3. Quae quae. Supply the ellipses thus : ea quae meminisse nolo : ea quae oblivisci volo. 4. Iiicredibili .... iiigciiii = (a man) of extraordinary skill and natural capacity : lit. of a certain incredible greatness of skill, &c. 5. Dixisses sc.diciiur. 6. Ut I sc. illam artem posse cfficcre. 1. Gra.tius .... facturum = that he would have done a more agreeable service to him : lit. that he would have acted more agreeably to him. 8. Qui = since he. 9. Iiisjratae .... delmit = did not patiently endure the wrong inflicted by his ungrateful country, which he ought to have so en- dured. 10. Fecit idem; viz. became an enemy to his country. CH. IX. 1. Noil opus esse = perniciosum esse ; i.e. would 16 be disastrous : lit. would not be useful. An example of litotes. V. Sail. Cat. XXIII. n. 2 ; and A. & S. 324, 9. 2. Hie : sc. dixit. 3. Frangi esset = the resources of the Lacedemonians must needs be destroyed. 4. Esset. The subj. refers the thought to the mind of Themis- tocles. He thought this would be the result. 5. Magiia exspectatioiie = amid great expectations ; i. e. on the part of the people. CH. X. 1. In Xeiiopliontis Oecoiiomico = in the Oeco- nomicus of Xenophon. This is the title of a treatise of Xenophon on the management of a household, and on agriculture. 2. Cyrum miiiorem, regent Persarum = that Cyrus the younger, the Persian prince. This Cyrus was called the younger to distinguish him from Cyrus the elder, or Cyrus the Great, the founder of the Persian empire. He was the son of Darius Nothus, and at- tempted to dethrone his brother Artaxerxes, but lost his life in the attempt. He was merely satrap over some of the western provinces of Asia Minor, and therefore the term regent in the text is to be re- garded as having only the force ofreguhtm, prince. 3. Imperil ; i. e. his government as satrap or viceroy. 4. VirliUis = ability. It cannot mean moral virtue here, for Lysander was especially deficient in this. 5. Sard is. The accusative plural for Sardes. 340 NOTES. Page 16 6. IMrectos ill quiiicimcem = arranged in the form of a quincunx. This arrangement was such that from whatever side it was viewed it presented the form of the Roman numeral Y, as the following plan will show. * # * * * * * * * * * * * * * * # * 7. Subactam atque puram = smooth and clear. 8. Qui aftlareiitur = which were breathed. The subj. referi the thought to the mind of Lysander : which were breathed as he said ; i. e. to those to whom he afterwards related the story. 9 . IMxisse : depending upon narrat at the beginning. }7 10. I>escripta = planned. H. Ista; i. e. these things to which you allude. V. Cic. in Cat. I. l,n. 4. 12. Nitorem .... gemmis = the elegance of his person, and the Persian garniture of much gold and many gems. Cir. XL 1. Aili til = dost thou say so? It is a formula ex- pressive of wonder. 2. All ego possint 1 = Can I ? i. e. Do you think I can ? The subj. is used because the reference is to what is passing in the mind of the other. Y. Caes. I. 47, n. 12. 3. Quid. Y. II. n. 2. 4. Urgerct = was near at hand. For the tense, Y. II. n. 1. 18 5. Asseqni iiactus eris coiisequetur= to find by searching, by exertion shall have come upon accidentally will meet with, come up with. For the distinction between these synonyms, Y. Caes. I. 18, n. 19. 6. Fcrretiir. Y. Caes. I. 31, n. 16. 7. Cujatem se esse diceret = of what 'country he would say that he was a citizen. 8. Miuidaiiiim : sc. me esse dicerem. 9. Contentius = with more exertion than usual. 10. Obsoiiarc famem = was catering for an appetite. CH XII. 1. De .... esset = the contest was for supreme power. 2. Proposuissct. In direct discourse this would be the fut. ECLOGAE CICERONIANAE. 341 Page |>erf. ; which regularly becomes the plup. subj. in oblique discourse : 18 I will kill him, if you shall have offered me a reward (oratio recta) : he said, that he would kill him, if he had offered him a re- ward (oratio obliqua). 3. Speciem utilitatis opiiiioiicmque = an appearance of advantage and a (mere) opinion. 4. Sustulissct = might have put an end to. 19 5. Dcdecus et flagitium. These words belong to the pred- icate after fuisset understood, and eum superatum with es.se under- stood, is the subject. Translate, " that he, with whom the strife for glory had been, should be overcome, not by valor, but by a wicked act, would have been," &c. V. XXIIL n. 27. CH. XIII. 1. Qui iiivenisset = (to any one) who should dis- cover. The indefiniteness of the antecedent renders the subj. neces- sary in the relative clause. The plup. is used here, where we should use the imperf., because the action is really completed before the action of the principal verb; i. e. the discovering must precede the giving of the reward: the Latin marking distinctions of time more accurately than the English. For another example see attulisset below. 2. Qua, ipsa = with this. The force of ipsa is best given here by laying emphasis upon qua. 3. Nos .... posscmus == I could wish that we were able to draw out (some one) by a reward. CH. XIV. 1. Cultu = refinement. It is opposed to a state of nature. 2. Negavit ii'iiquam se = affirmed that he never. 3. Videlicet = doubtless. With some irony. 4. Cibarius pailis = black bread. Cf. Isid. Orig. Panis dlarius est, qui ad cibum servis datur, nee delicatus. CH. XV. 1. Consul i to rum. Regulus was proconsul at the time (B. C. 255) he was taken captive in Africa. He had been con- sul the second time the preceding ; ear. 2. .1 in ut us = after he had been bound by an oath. The sub- 20 jjtantive sentence introduced by ut depends upon juratus. 3. Res = the result, the sequel. 4. Talis = as follows. 5. JTIaiiere in patria ; esse domi, etc. ; tenere. etc* These infinitive clauses are in apposition with speciem. 6. Qiiam .... judicantem = regarding the defeat which he had met with in the war as common to the fortune of war. 342 NOTES. Page 20 Judicantem agrees with eum understood, the suppressed subject ace. of tenere. 1. iLocupletiores auctorcs = more reliable witnesses, better authority : sc. qudm hae virtutes sunt. 8. Seiiteiitiam .... recusavit = he refused to give his opinion, to vote ; i. e. to act as a senator. 9. Se = (saying) that he. The ace. with the infin. very often depends upon the idea of saying, or communicating, implied in some preceding verb or expression. J 0. Dixerit quispiam = will any one presume to say ? 11. Illos eniin = for (he said) that they. The idea is implied in negavit. 12. Exquisita = carefully sought out; i. e. skilfully contrived, and very severe. 13. Vigilando iiecabatur = he was worried to death by watching ; i. e. by being deprived of his sleep. 21 CH. XVI. 1. Major: sc. naiu. This Dionysius is called the elder to distinguish him from Dionysius the younger, his son, who was also tyrant of Sicily. 2. Lecto .... picto = a couch covered with a very beautiful wrought bed-spread (which was) embroidered with splendid works. 3. Atoacos = tables. It properly signifies tables curiously adorned with mosaic-work, for vases, gold and silver vessels, &c. 4. Eximia forma = of excellent figure. 5. Odores = suffimenta, aromata, tliura odorifera. The effect for the cause, by metonymy. 6. In .... apparatu = in the midst of this magnificent parade. 7. Quod liollet. The subj. refers the thought to the mind of Damocles : because (as he said) , &c. 8. Satisne = nonne satis. V. Cic., in Cat. I. 3, n. 7. 9. IViliil .... "foeatiim = that he has no peace : lit. that noth- ing is to him peaceful. SI CH. XVII. 1. Perses liostis= a Persian enemy. 2. Negavit. V. XIV. n. 2. 3. Coeiiae caput = the chief part of the meal. 4. Ilia = that and things like it : the plural referring rather to the class of things represented by the noun, than to the noun itself. 5. Tandem = pray. V. Sail. Cat. XX. n. 14. 6. Ad Eurotam = on the banks of the Eurotas. On the banks ECLOGAE CICERONIANAE. 343 Page of this river the Lacedemonian youth were accustomed to exercise gg themselves. CH. XVIII. 1. Decedeiis ex Syria == on his journey from Syria. The present participle is here used to signify that he had the wish all the way from Syria to Rhodus. 2. Quod .... laborarent = because his joints were in ex- treme pain. The disease here referred to was the gout. 3. Nee committal!! = nor will I cause. 4. De Uoc ipso = on this very subject. 5. Itaqtie = et ita. 6. Quasi faces doloris = the flames, as it were, of the pain. An elegant metaphor for ardentissimi dolores. CH. XIX. 1. Tabernam = inn, tavern. 23 2. Nam .... iiivciitum = for so the story goes after the dis- covery. 8. Ilium alter um = the one : lit. that one of the two. 4. Ex. V. Sail. Cat. XII. n. 2. 5. Propter appositum = placed by his side. 6. Ilium alterum = the other. 7. Ipse places the subject in contrast with gladium. 8. Semel et saepius = repeatedly. 9. Reus fit = is accused. CH. XX. 1. Archimcdis limits sepulclirum. 2. Quum .... negareiit = since they declared that it did not exist at all. This clause depends upon ignoratum. 3. Tenebam = I recollected. 24 4. Seiiariolos = verses consisting of six feet. 5. Autem = now, moreover, and, &c. It is much used in the philosophical writings of Cicero as a mere particle of transition, the office of which is to prevent abruptness by connecting what follows with what precedes. 6. Ad portas Achradiiias = near the Achradine gates. Achradina was the name of a part of the city of Syracuse. 7. Quo = thither, to this place. 8. Ad advcrsam basim = to the front part of the pedes- tal. 9. Exesis .... fere = although the latter parts of the verses, almost up to the middle, had been effaced by time. 10. Sui .... acutissimi = of its most clear-sighted, intelligent citizen. Unus strengthens the superlative by marking out the indi- vidual (person or thing) of whom the statement is made from all 15* 344 NOTES. Page 24 others. Unus omnium maxime and unus ex omnibus maxime are forms for the same idea, which also occur. 11. Arpinate. Cicero was from Arpinum. CH. XXI. 1 . Dedimus operam = I gave attention to, lis- tened to. Plural for singular. V. A. & S. 209, K. 7, (b). 25 2. 4(11 ii HI turn = not only but also, but more particularly : the latter being generally the more important notion. 3. Tainen = nevertheless, however. It is adversative to what is said in the preceding sentence of his special attention to the dia- lectic art. 4. Commentabar .... cum = while exercising myself in rhetorical delivery, I often debated with. 5. Similiter = similarly ; i. e. after the Greek style, ornately. 6. Laterum coiiteiitio = exertion of lungs. 7. Quodvis .... adeiuncliiin = that I should expose myself to any danger whatever, rather. 8. Commutato gciicre diceiidi = by changing the mode of delivery. 9. Ea stands for the clause introduced by ut t but takes the gen- der of the following noun. 10. Qlie = but. Que (also atque, ef) has sometimes an adversa- tive force, especially after a negative clause followed by an affirma- tive one by which the same thought is expressed or continued. A. 11. Iiitermissum mrsiis reiiovavi. By intermissum, Cicero means that the study of philosophy had never been entirely given up. but had been prosecuted privately and during his leisure hours ; whereas by renovavi he refers to the renewal of the study as a regular employment. Rursus merely strengthens renovavi. 26 1 2. Ipsis lubentibus = to their own pleasure, joy. 13. Si .... est = if to have nothing of affectation nor of vain display is characteristic of the Attic orators. 14. In veris cawsis == important causes; i.e. causes involv- ing the defence of the government and laws, in opposition to those that were private and comparatively trivial : causes really worthy of the name. 15. In .... vif iis = in condemning and punishing vice. 16. Si .... potilit = if he could only accomplish this. Id stands for the clause introduced by ut. 1 7. Redundantes .... coerceret. The figure is that of a swollen and overflowing river. ECLOGAE CICERONIANAE. 345 Maxims. Page CH. XXII. 1. Conscientia = good conscience. gg 2. PluriS est = is worth more, weighs more. 3. Id : standing for nescire by a sort of apposition. V. A. & S. ofi 209, R. 3, (5), (a), last sentence. 4. ITbicuiiqiie erit gentium = wheresoever on earth he shall be. 5. Expetemlam = that ought to be sought for. 6. ExpetciidaiTim fugieiidarumque = that should be sought and avoided. 7. MeoiTim .... conscientia = in the consciousness of my g$ kind offices ; i. e. towards my friends. 8. Cogiiitio .... sit = acquaintance with the cause of every- thing: lit., acquaintance (with) what may be the cause of every- thing. 9. Ex quo efficitur = from this it follows. 10. Iiiferiora virtute = subordinate to virtue : lit. lower than virtue. 11. Natura valuit. V. Cic. pro Arch. VII. n. 3. 12. Animoruin mgeiiiorumque = of the soul and of the understanding. Descriptions. CH. XXIII. 1. Primus, princeps. Primus is the first, so far as, in space or time, he makes his appearance first, and others fol- low him : printeps, so far as he acts first, and others follow his exam- ple. Dod. 2. Quae vciiissciit. In narrative, the relative and adverb 29 are sometimes followed by the imperf. and plup. subj. when a re- peated action is spoken of in past time. ' 3. Nisi .... pateret = unless that resource for (lit. aid of) corn and place of refuge had been accessible to our fleets. For the tense of pateret, see V. n. 2. 4. Hie = the well-known, the famous. The Marcellus here re- ferred to is the celebrated M. Claudius Marcellus, who was five times consul, and the conqueror of Syracuse, B. C 212. 5. Hostes; i. e. the Carthaginians under Himilco and Hippocra- tes and such of the Sicilians as had joined the Carthaginians. Uli- sericordiam victi. When Marcellus took Syracuse, he spared the 346 NOTES. Page 29 lives of the free citizens. Victi is one of the subjects of perspexerunL Ceteri Siculi ; i. e. the 'Sicilians who remained faithful to the Romans. 6. Superatis = after they were overcome. 7. Urbem .... Syracusas = that most beautiful city, Syra- cuse. Observe the position of urbem. A noun in apposition with a proper name generally stands after it ; but if the attention is to rest upon the apposition, or if it has a nearer relation to some preceding noun, it stands first. 8. Quum .... turn. V. XXI. n. 2. 9. Maim = by art. 1 0. Loci iiatura = by its natural situation. 1 1 . Idem == at the same time. 1 2. Contiiieiltiae = of his moderation, self-restraint ; i. e. with reference to the plunder and destruction of the city. Cicero extols the clemency and moderation of Marcellus too highly. " The booty found in the captured city was immense : besides the money in the royal treasury, which was set apart for the coffers of the state, Mar- cellus carried off many of the works of art with which the city had been adorned, to grace his own triumph and the temples at Rome." Y. Smith's Cl. Diet., Art. Marcellus. 13. Quid, &c. The pupil should observe that quid expugnasset refers to victoriae, quibus pepercisset to mansuetudinis, and quae reli- quisset to continentiae. 14. Tantiini .... habeudum = that so great honor should be shown to Sicily. 15. Piito, arbitror. Puto means to pass judgment under the form of a private opinion, to think : arbitror, to pass judgment as an arbitrator, to decide. 1G. Ex scse possit efferre = it was able to yield, produce. 1 7. Cpnditum = stored up. SO 18. Hfostro'=ofours. 1 9. Coriis .... suppeditando = by supplying skins, &c. Vestivit has reference to tunicis, aluit to frumento, and armavit to corns. 20. Quid. V. II. n. 2. 21. Quod .... lial>eiit= that we have many richer citizens, because they have. This clause explains the preceding, Ula, quae sentimus. 22. Quo .... geraiit =to which they may make excursions easily, and in which they may carry on business with pleasure ; or, ECLOGAE CICERONI.VNAE. 347 Page to bring out more plainly the use of quo and iibi with the subj., such $8 that they may make excursions to it {quo} easily, and carry on busi- ness in it (ubi) with pleasure. 23. Quos partini partim == some of whom others. 24. Qiiaestiis, compendium. Quaestus is the gain which we have sought for : compendium, the profit or saving produced by a careful management of business. 25. Ut . . . . litoeat = in order that they may be pleased (in- clined) to engage in agriculture, in tending flocks (pascere), and in trade. 26. Collocarc : so. libeaf. 27. TantiiBii .... dctineri. This sentence is in apposition with commodum. The infin. with its subject ace. may be regarded as, in all respects, a substantive in the nom. and ace. cases. V. XII. n. 5. 28. Quasi qiiacdam so to speak. 29. Vectigalia = revenues. 30. Jam vero = moreover, besides. Used to mark transition. 31. Ea = tails. 32. IVilii! .... Oraccomm = thoy are like the other Greeks in nothing : lit. nothing of the other Greeks is like (them). CH. XXIV. 1. Et = and at the same time. 31 2. Hal>eiit ratioiicm = have an account, have to do, have dealings. 3. Reciisat imperium == disputes their right to command. 4. Alias plerumque = at one time, sometimes com- monly (however). 5. Quamqtiam = and yet. Y. Cic. in Cat. I. 9, n. 1. 6. Mollilo ac subacto = softened and subdued. 7. Occaecatum = concealed. 8. Ex .... est = from which (i. e. occaecaturn) that which does this (i. e. concealing) has been named harrowing. 9. I>einde .... includitur = then it splits it (the seed) made tepid by its warmth and pressure and draws forth from it the green blade (vrriditatem) just beginning to sprout, which, supported by the fibres of its roots, begins gradually to expand, and, having shot up in a stem of many joints, now beginning to be pubescent, as it were, is inclosed by sheaths. 10. Frngem stractam = the fruit of the ear arranged in rows. 11. Aristanim = of bearded spikes. 348 NOTES. Page 1 12. Quid comnicinorem = why should I mention ? 13. Satiari delectatioiie = to be satisfied with delight (at such a spectacle) ; i. e. I cannot have enough of it. 14. Ut pemoscatis = that you may thoroughly know, i. e. to give you a full and complete idea of the recreation and amuse- ment, &c. 15. Malleoli .... propagiiies. These are different modes of propagating the vine. Malleoli = mallet-shoots, are the shoots of a vine cut off for planting, with a small piece of the old wood on each side, in the form of a little mallet; whence the name. Plantae suckers, are shoots of a plant springing from the main stock, or root. Sarmenta = cuttings, are young twigs cut off for the purpose of being set out. Propagines = layers, means branches bent down and fastened in the earth until they take root, when they are sev- ered from the parent stem. By viviradices = quicksets, are meant plants set out with the roots ; that is, having a quick, or living root. S2 16. Multiplied lapsu et erratico = with a luxuriant and erratic growth (lit. gliding). 1 7. Ferro amputaiis = by pruning. 18. In o nines partes = in every direction. 1 9. In iis : sc. sarmentis. 20. Exsistit .... sarmentomm = there appears at the joints, as it were, of the branches. 21. Nee .... ardores = it is neither deprived of a moderate degree of warmth, and at the same time keeps off the excessive heat of the sun. 22. Qua : sc. uva. Quuni tuin. V. XXI. n. 2. 23. Fructii lactius adspectu pulehrius = more pleas- ant as a fruit more beautiful as a sight. 24. Capitum jugatio = the yoking together of the tops (of these) ; i. e. of the props. 25. liiiiuissio = the letting grow. 26. Repastiiiationes = trenching; i. e. the digging up of the ground around the roots. 27. Turn = furthermore : sc. res rusticae laetae sunt. II CH. XXV. 1. Quisquam may be used adjectively with desig- nations of persons. 2. Ex .... terrena = arising from some contact with the earth. 3. Allapsus extrinsecus = having come from some foreign source. ECLOGAE CICERONIANAE. 349 Page 4. Ut . . . . austro = as we see on plasterings, in consequence of g| the south wind. 5. Accedit = add. to this also. 6. Qmim turn. V. XXI. n. 2. 7. Quorum .... uiiuiii = of which this -is the only deed, action ; i. e. corrodere. 8. Quasi .... iiitersit = as if, forsooth, there is any differ- ence. 9. Diem iioctem = day and night, continually. The conjunc- tion is sometimes omitted when two single words, as comprehending the whole idea, arc opposed to each other. 10. Platoiiis Politiam =the State of Plato: the title of one of Plato's works. 11. Putarem. V. V. n. 2. 12. All vero ilia nos terrent = or do these things (= the following things; i. e. portentosa = unnatural things, monstrosities) in reality terrify us. The interrogative an, in direct interrogations, when no interrogative sentence precedes, supposes a previous ques- tion, or a preceding thought, which must be supplied by the mind, to which it forms an antithesis. In this passage we may suppose utrum aliud nos terret, or something similar, to be the thought to be supplied. V. Caes. I. 47, n. 12. 13. Ne sim longior = not to be too prolix. 14. Ml in! .... habeto = you should nevertheless consider this certain. 15. Naturae ratione = by reasons drawn from the nature of things. 16. Coeli discessus = lightning. CH. XXVI. 1. Copia diceiidi = fluency of delivery. 34 2. Noil miiiimam invocf am partem mcommo- dorum = very great disadvantages have been occasioned : lit. not the least part of, &c. Non minimam = maximam ; by litotes. V. A. & S. 324, 9 ; also Sail. XXIII. n. 2. 3. Ex .... repetere = to trace out from history. 4. Aniini ratioiie = by the reasoning faculty of the mind. 5. Potissimum = in preference to all others. It refers to the act of choosing one thing in preference to another ; and hence is used especially with verbs of choosing, preferring, &c. It follows the word whose meaning it strengthens, and its force would be often best given in English by putting emphasis on this word. A. 6. Quo velit, unde velit. When the reference made by the Jj v NOTES. Page M relative (pronoun or adverb) is at all vague or indefinite, the subj. must follow. 7. Aiilem. V. XX. n. 5. 8. Haec uiia res ; i. e. eloquentia. 9. Praecipue - (= prae cdiis) properly speaks of actions done in a higher degree in one case than in any other ; hence it properly stands with verbs. A. Here it refers to a distinction (floruit) which the art of eloquence enjoys above all others, and to the exclusion of all others : = particularly, exclusively. 10. Existere mmm is the subject of est understood. V. XXIII. n. 27. >J 11. Religioiies = scruples. 12. Uiiius = of a single individual. 13. RetiBiere .... civitate = lit. to retain men in the state-, i. e. to save them from exile. 14. Laccssitus == when you have been attacked. 15. Mag-is .... liniiiaiiitai is = better adapted to human nature. 16. Vel = even. It is often used to strengthen the superlative. 17. Uiio maximc = most of all. V. XX. n. 10. 18. Ut . . . . veuiamus = but to come now to the chief point of all. 19. Compreliciidam brevi = I will sum up the whole in a few words. ^ CH. XXVII. 1. Esse aliquot! nuincn. V. XXIU. n. 27. 2. Quo regaiitur. V. XXVI. n. 6. 3. Roges = suppose you ask. When something is stated merely as a supposition, or as a fictitious supposition, the subjunctive is used. Schmitz's Gr. 346. 4. Hoc idem = this very same question. 5. DeZiberaiidi = for deliberation ; lit. of deliberating. It de- pends upon diem. 6. Quaiito aimi:itmn .... cremaretur (the order is, oportebat, poenam, ut igni cremaretur, sequi (eum) damnatwn) it was neces- sary that the punishment, that he should be burned with fire (i. e. COMMENTARII DE BELLO GALLICO. 357 Page the punishment of being burnt to death), should befall him, if he 43 were condemned. Ut lyni cremaretur is the poenam ; which was the usual punishment of traitors among the Gauls and other barbarous nations. 4. 1. Necesse est denotes an obligation of nature and neces- sity : oportet an obligation of morality and of honor : opus est, an obli- gation of prudence. 2. Oportet denotes, objectively, the moral claim which is made upon any man : debeo, subjectively, the moral obli- gation which any man is under. Dod. 5. Caussae dictio generally refers to the defendant. 43 6. Ad = about. 7. Eodein = to the same place ; i. e. to the trial. 8. He .... diceret = in order that he might not make his de- fence. 9. Jus .... exsequi = to maintain its right, to enforce its authority. CH. V. 1. Ut . . . exeatit: an explanation of id, quod. Such apparently superfluous explanations are common in Caesar. V. Zumpt's Gr. 619. 2. IVumero ad duodecim = about twelve in number. 3. Privata aedificia = buildings which were isolated ; i. e. apart from towns and villages. 4. Acdificium is the generic term for buildings of all sorts : domus and aedes (plural) mean a dwelling-house ; domus, as the residence and home of a family ; aedes , as composed of several apart- ments. Dod. 5. Acceiido, iiicemlo, iiiflammo mean to set on fire : ac- cendo, from without, and at a single point ; incendo, from within ; inflammo, either from without or from within, but with bright flames. Comburo and cremo mean to burn up, or to consume with fire ; com- buro, with a glowing heat ; cremo, with bright flames. Dod. 6. Praeterquam. The most read praeter. Herzog admits that most of the MSS. have praeterquam,, although he reads praeter. 7. Doiiuuii rcditionis. Verbal substantives expressing mo- tion may be constructed with the ace. and abl. of names of places (together with domus and ms), in the same manner as the verbs from which they are derived. 8. Triiim cibaria = ground provisions for three months ; i. e. flour. 9. C ii Bii iis. The regular construction would require secum ; for when a dependent clause contains the sentiment of the subject, 558 NOTES. Page 43 of the leading sentence, or his own words, all references to him are expressed by the reflective pronouns sui and suus ; but it not unfre- quently occurs that a sentiment which should have been expressed in the form of dependence, being the sentiment of the subject, is expressed by the writer as if it were a remark of his own. From the view of the leading subject (i. e. Helvetii), se would be the proper word : from the view of the writer, it must be Us. V. Chap. XI : Liberi eorum in servitufem abduci non debuerint, and Chap. XIV : Quod eo invito. This use of is for sui occurs more especially when the dependent clause has its own subject ; for then the pronoun .se or sibi might be referred to the subject of the dependent clause. V. Chap. VI: Helvetii sese Allobroges vi coaciuros existimabant, tit per suos fines eos ire paterentur : also Cic. p. Arch. 10, Sulla mah poe- tae, quod epigramma in eum fecisset, premium tribui jussit. Zumpt's Gram 550. 10. Receptos .... adsciscimt = they receive and join to themselves as allies. The Latin often employs a participle and verb, when we should use two verbs connected by a conjunction. CH. VI. 1. Quibiis itiiieribus .... posseet = by which routes they could go forth from home. The repetition of the noun to which the relative refers is more common in Caesar than in any other classical writer. 44 2. Qua (sc. parte) = ubi, ut ea. 3. Autcm. V. c. II. n. 15. 4. Nuper. About two years before Caesar's entrance into Gaul. 5. Pertiiiet = extends. 6. Bono aiiiuio = well disposed : lit. of a good mind. 7. Viderentur. The sentiment of the Helvetii. The indie. would refer the statement to the mind of Caesar. 8. A. d. v. Kal. Aprilis, for ante diem quintum Kalendas Aprilis = the fifth day before the Kalends of April ; i. e. the 28th of March, B. C. 58. In explanation of the ace. in this phrase, Zumpt says (V. Gram. 868, 869) : " This peculiarity, instead of the cor- rect die quinto ante Kalendas, cannot be explained otherwise than by the supposition that ante changed its place, and that afterward the abl. was changed into the ace., as if it were dependent on ante, while the real ace., Kalenrlas, remained unchanged. The expression an'.e diem must be considered as an indeclinable substantive, since we often find it preceded by prepositions which govern the ace. or abl. Aprilis in the above phrase is properly an adjective in agreenu-ni with Kalendas : the ending is for es according to Gr. 154, 88, III. 1 ; 114, 114, 2. COMMENTAKII DE BELLO GALLICO. 359 Page CH. VII. 1. Provinciam iiostram. V. I. n. 10. 44 2. Urbe ; i. e. Rome. 3. quered were compelled to pass without their arms, as a sign of sul> jugation. 13. Diem = tempus. 14. Si .... velleiit. " By si quidvcllent, Caesar pretends not to know what they are about." Schmitz. CH. VIII. 1. Qui .... infliifit. The river Rhone flows into and through Lake Lemannus ; and^ as Caesar has in view the point at which the river makes its egress from the lake, the lake may, with sufficient propriety, be said to flow into the river. 2. Ad = towards, in the direction of. 3. Ulilia .... iiovein = nineteen miles ; i. e. Roman miles. The passus was 4 ft. 10.248 in., and consequently the milia passuum was 4,854 feet, or 1,G18 yards, which is 142 yards less than the Eng- lish statute mile contains. 4. Miirus denotes any sort of a wall, merely with reference to its form, without reference to its use : paries, especially a wall, as the side of a building, or as a partition to separate the rooms : moenia, the walls of a city, as a defence against the enemy. Dod. 5. The student should notice the intensive force of com (cuni) in commuiiit = fortifies on all sides, fortifies strongly. 16 360 NOTES. Page 45 6. se invito = against his will. 7. Coiiareiitiir possit. Disponit and communit being his- torical presents, the verbs dependent upon them might be either in the present or imperfect. In this case it is both : a construction which is occasionally met with. V. Chap. VII., above : quod aliud tier Jiaberent nullum : ut ejus voluntate id sibifacere liceat. 8. Negat, se more et exemplo populi Bomaiii posse, etc. = he declares that he cannot, consistently with the usage and example of the Roman people, &c. More refers more to the settled usage of the Romans, and exemplo more to their conduct on particu- lar occasions. Negat, posse, &c. = declarat, ostendit, signijicat, non posse, &c. . Often so. 9. Ea spe dejecti = disappointed in this hope : lit. cast down from this hope De in such compounds = down ; i. e. from an ele- vation, real or figurative: e. g. loco, gradu, opinion e dejicere. 10. Navibus .... factis = by means of boats joined together, and many rafts constructed (for the purpose). 46 11. Alii = some, a few. Most commentators on this passage say that another alii is understood before navibus ; but Dr. Schmitz, whose interpretation we have adopted, says : "Alii, which is neither preceded nor followed by another alii, must mean ' some,' or ' a few'; so that the meaning is, the Helvetii generally, or most of them, tried to cross by boats, but some tried to ford the river." 12. Si posseiit., Si often follows verbs signifying to see, to expect, to try, like the Greek et (= whether), in indirect questions. 13. Operis inuiiitioiie = by the strength of the fortification: referring to the murum, fossam, and castella mentioned above. 14. Dcsiiio denotes only a condition in reference to persons, things, and actions, as to cease ; whereas desisto, an act of the will, of which persons only are capable, as to desist. Dod. CH. IX. 1. 1. Iter denotes the progress which one makes, the going, the journey, in an abstract sense : via, the path on which a person goes, in a concrete sense. 2. Iter, in a concrete sense, denotes a way that leads directly to a particular point, whether beaten and trodden, or not ; whereas via, a way, which, if not beaten, is the ordinary and usual way. 3. Via and iter may be narrow or wide ; whereas trames, semita, and callis denote only a narrow way or path : frames, a by-road in a plain and town, by which one may arrive, partly in a shorter time, partly without being so much observed as in the open road, to a given point : semita, a foot-path which often runs by the side of the high-road : callis, a path over a mountain COMMENTARII DE BELLO GALL1CO. 361 Page or through a wood, which is scarcely passable, except for cattle. 46 I)6d. 2. SHJI sponte = by themselves ; i. e. without tne aid of others. 3. Impetrareiit : sc. hoc ; i. e. the privilege of passing through their territory. 4. Gratia .... poterat = on account of his popularity and liberality, had very great influence with the Sequani. r ). Novis .... studebat = desired a revolution. 6. Inter se = to each other. 7. Sequaiii. The construction completed would be thus : per- Jidt afi Sequani obsides dent. So with Helvetii in the next clause. Cn. X. 1. Reimiitiare is to make an announcement to a person with reference to some commission received from him ; and = to report. 2. Helvetii .... aiiiiuo = that the Helvetii intended : more lit. had in mind. 3. Mag-no . . . . lit haberet = that it would be attended with great danger to the province, to have (lit. that it, i. e. provincia, should have). The clause ut . . . . haberet is the subject of futurum : sc. esse. 4. Locis .... frumeiitariis = to an open and very fruitful 47 country. 5. Adversarius is the generic term for every opposer, in the field, in politics, in a court of judicature : hostis is u the enemy " in the field and war, opp. to pacatus : inimicus, " an enemy " in heart, opp. to amicus. Dod. 6. Vicini are neighbors, in reference to house and yard ; whereas finitimi and confines, with reference to the boundaries of the land : finitimi, in a one-sided relationship, as the neighbors of others, who dwell near their boundaries, in a mere geographical sense : confines, in a mutual relationship, as opposite neighbors, who have boundaries in common, with the moral accessory notion of friendship associated with neighborhood. The finitimi are finibus dirempti; whereas the confines are cortfinio conjuncti. Dod. 7. Caussas ; i. e. the homines bellicosos, the populi Romani ini- micos, and the locis patentibus maximeque frumentariis finitimos. 8. Muiiitioiie. V. Chap. VIII. 9. Italian! ; i. e. Cisalpine Gaul. Consult Chap. XXIV., where it is said that the two legions here spoken of had been levied in Gal- lia citerior ; which is the same as the citerior provincia mentioned below. NOTES. Page 47 10. Proximum = shortest. 11. Extremiun ; i. e. with reference to Rome. Sc. oppidum. CH. XL 1. Vasto means to lay waste, from rage or from policy to destroy the property of an enemy ; whereas popular and diripio, to plunder for one's own use : popular, on a great scale ; for example, to lay waste all the crops, and drive off the herds : diripio, on a small scale ; to break into the houses, and break open the closets. Fur- thermore, spolio andpopulor mean to plunder in a state of open war- fare. Dod. 2. ua = their property. 3. Ita se, etc. : depending upon the idea of saying involved in rogatum. Some say that dicentes is to be supplied in such cases ; but this is unnecessary. 4. Onmi tcmpore ; i. e. ever since they first formed an alli- ance with the Romans. The Aedui were the earliest friends, and the most steadfast allies of the Romans in Gaul. 5. I>c1>uerint As meritos esse depends upon a historical pres- ent, its time is really that of the pluperfect ; and this tense regularly requires the imperfect to follow it ; but in clauses with ut, containing a conclusion, the perfect is also properly placed instead of the imper- fect, because such sentences are generally considered independent. V. Kreb's Guide, 264. 6. Aedmi Ambarri. These were of the same stock as the Aedui. Some read eodem tempore quo Aedui, Ambarri quoque. 7. 1. Necessarius means any one to whom one is bound by a permanent connection, whether of an official kind, as collega, patro- nus, cliens, or of a private nature, as familiaris, amicus : propinquus r any one to whom one is bound by a family connection ; a relation, as a species of cognatus and consanguineus, related by blood : affinis.-, a relation by marriage, or in law. 2. Cognatio is the relationship by blood existing between members of the same family : consanguinilas, the relationship of nations by derivation from a common origin. Dod. 8. Certiorem faciniit = inform. 48 9. Demonstraiit = mention, say, inform : the usual sense in Caesar. 10. Sibi .... reliqui = they had nothing left. 11. Non .... sibi = that he ought not to wait CH. XII. 1. Fluinen .... Arar = there is a river (called) Arar. Quod agrees -withjlumen because it is the more important word. V.-Ec. Cic. XXIII. n. 7. COMMENTAKII DE BELLO GALLICO. 363 Page 2. In .... partem = in which direction, which way. 48 3. Flumen is governed by trans in composition. Many verbs are followed by an ace. or abl. depending on a preposition in their composition. 4. De .... vigilia = in the third night-watch. The Romans divided the night into four vigiliae : the first beginning at sunset, the second midway between sunset and midnight, the third at midnight, and the fourth midway between midnight and sunrise. Each vigilia was divided into three home, making twelve home in one night, which, of course, differed considerably in length at different seasons of the year, and were equal to our hour only at the equinoxes. De with expressions of time does not mark the point of beginning, but indicates that a portion of the time referred to is spent along with the time which follows. Hence, Caesar set out, not " at mid- night," but in (in the course of, during) the third watch. V. Zumpt's Gr. 308. 5. Occulto means to prevent any thing being seen, by keeping it covered ; whereas abdo, condo, and abscondo, by removing the thing itself: abdo, by laying it aside, and putting it away : condo, by depositing it in a proper place of safety : recondo, by hiding carefully and thoroughly : abscondo, by putting it away and preserving it. Dod. 6 Sill) jugum. V. VII. n. 12. The event mentioned happened B. C. 107. 7. Quae pars ea. Translate as if the order was thus : ea pars civitatis Helvetiae, quae insignem .... intulerat, princeps poenas persolvit. 8. Princeps .... persolvit = was the first to suffer punish- ment. 9. Quod interfecerant = because the Tigurini had killed L. Piso, the lieutenant, grandfather of L. Piso, his (Caesar's) father- in-law, in the same encounter in which (they had killed) Cassius. CH. XIII. 1. Consequi = overtake. 49 2. In Arare = over the Arar. 3. Ut . . . . transirent explains id, quod. V. V. n. 1. 4. Bello Cassiano. So called from Cassius, the leader of the Romans in that war. It was customary to name the war after the principal actor, or actors, in it. 5. Agrit = discourses, treats. 6. Futiiros (esse) = would remain. 7. Eos coiistituisset = should assign them a place. In indi- rect discourse (oratio obliqua) the pluperf. is used, when, in direct discourse (oratio directa), the future perfect would be required. 364 NOTES. Page 49 8. Sin bello (eos) perseqtii (Caesar) perseveraret. That Caesar is the subject is clear from the following pop. Rom. 9. Rcmiiiiscerctur = he should remember. In oratio directa it would be reminiscere, or reminiscaris. So, also, tribueret, despiceret, committeret below. 10. Veteris incoinniodi. Alluding to the defeat of Cassius. 11. 1. Antiquus and prise us denote that which formerly ex- isted, and is now no more, in opp. to novus : vetus and vetustus, wliat existed long since, and has no longer any share in the disadvantages or advantages of youth, in opp. to recens. Hence, antiquus homo is a man who existed in ancient times : vetus, an old man. 2. Vetus refers only to length of time, and denotes age, sometimes as a subject of praise, sometimes as a reproach : vetustus refers to the superiority of age, inasmuch as that which is of long standing is at the same time stronger, more worthy of honor, more approved of, than that which is new. 3. Antiquus denotes age only in reference to time, as a former age in opp. to the present : priscus, as a solemn word, with the quali- fying accessory notion of a former age worthy of honor, and a sacred primitive age in opp. to the fashion of the day. 4. Antiquus and priscus denote a time long past : pristinus, generally, denotes only a time that is past. Dod. 12. Quod .... esset = that he had attacked, as to his having attacked. 13. Posseiit. The imperf. marks a continuing possibility; whereas the pluperf., adortus esset and transissent, mark a completed action. 14. Earn rent; i. e. quod adortus esset. 15. Ne .... tribueret = he should not ascribe it very much to his own valor. 16. 1. Spernimus rejicienda, fugienda ; ut libidines : contemnhnus magna, metuenda ; ut pericula, mortem : despicimus infra nos posita ; ut vulgi opiniones. Or, sperno, aspernor mean not to care for a thing, in opp. to appeto, concupisco ; whereas contemno, not to fear a thing, in opp. to timeo, metuo ; and despicio, despecto, not to value a thing, in opp. to suspicio, revereor, admiror. 2. Sperno denotes despising, as an inward feeling : aspernor, as an utterance of that feeling. In sperno, the notion of holding cheap, predominates : in aspernor, that of aversion or rejection. 3. Aspernor is confined to the simple avowal of aversion ; whereas recuso includes the decided declaration of unwillingness. Dod. 1 7. Ut .... nitereutur = that, they contended more by valor COMMENTARII DE BELLO GALLICO. 365 Page than (they contended) by artifice, or relied upon ambuscades. Sc. 49 contenderent after virtute. 18. Quare .... proderet = wherefore he should not cause that that place, where they (the Helvetii) had taken their stand, should take its name from the overthrow of the Roman people and from the slaughter of his army, or transmit the remembrance (of the event to posterity) . CH. XIV. 1. His; i. e. what Divico had said. 2. Dai'i ; i. e. by the speech of Divico. 3. Memoria teiieret = he remembered. 4. Eo .... accidisseiit = he bore them the more heavily (i. e. he resented them the more indignantly), the less they had hap- pened from the desert of the Roman people. The subject of accidis- sent refers to eas res above. 5. e tcrtia vigilia. V. XII. n. 4. 7. Lcgatiim pro praetore = his lieutenant with praetorian power. Whenever the consuls were absent from the army, or when a pro-consul left his province, the legati, or one of them, took his place, and then had the insignia as well as the power of his superior, He was in this case called legatus pro praetore. 8. Et his ducilms = and with those as guides. 9. Quid . . . sit = what his plan is. 10. In : sc. exercitu. CH. XXII. 1. Ipse: Caesar: sc. et. 2. Equo admisso = at full speed. 3. A .... iiisigiiilms = by the Gallic arms and ornaments. The insignia here were probably the decorations of the armor ; as of the helmet and shield. V. II. 21. ^ 4. Ipsius : Caesar. * 5. Mullo die = when the day was far spent. Cf. 26, and III. 26. 6. Quod .... iM'inmtiasse = had reported to him (Caesar) 372 NOTES. Page Jig as seen (pro visa) what he had not seen. Pro vino : lit. for seen. On renunciasse, v. x. n. 1. 7. Quo consuerat, intervallo = at the usual distance; i. e. at the distance described at the end of Chap. XV. CH. XXIII. 1. Postriclie = postero die, and therefore has the force of a substantive, by virtue of which it governs the genitive. 2. Prospiciendum : sc. esse sibi. 3. 1. Perfuga and transfiiga denote the deserter, who flees from one party to another ; but the perfuga goes over as a delin- quent, who betrays his party ; the tranxfuga, as a waverer, who changes and forsakes his party ; whereas profugus and fugitivus denote the fugitive who forsakes his abode ; but profugus is the un- fortunate man who is obliged to forsake his home, and, like a ban- ished man, wanders in the wide world : fugitivus, the guilty person who flees from his duty, his post, his prison, his master. 2. The per- fuga and transfuga are generally thought of as soldiers : the profugus as a citizen : the fugitivus as a slave. Dod. 4. Sive sive, sen seii, seu sive or sive sen = whether or, either or : properly, if it be this, or if it be that; be it this, or be it that. They often connect two words or notions, of which the speaker either does not know which is the right or more correct one, or chooses to leave it undecided. Also, they often stand in conditional sentences to express that, if either of the two conditions be realized, the consequence will follow. A. 5. Eo magis = and the more on this account : more freely, and the more. The clause with quod explains eo : giving an ad- ditional reason why the Helvetii thought that the Romans were departing from them through fear. The subjunctive refers the explanation to the minds of the Helvetii. 7 6. Posse : sc. eos ; i. e. Romanos. 7. A .... agmine = on the rear. V. XV. n. 5. CH. XXIV. 1. Id depends on ad in advertit. Animum advertit is the same as animadvertit. 2. Triplicem = in three lines. 3. Mons denotes the mountain with reference to its dimension of height ; whereas jugum with reference to its breadth and length : sometimes as the uppermost ridge, which, according as it is flat or pointed, is with yet greater precision called either dorsum or cacu- men, in opp. to radices montis ; sometimes as a range of mountains, particularly in an ascending direction, by which several mountains become joined, so as to form a chain, or pile of mountains, in opp. to the mountain itself. COMMENTARII DE BELLO GALLICO. 373 Page 4. Gallia citeriore. V. X. n. 9. 7 5. I ] si in : sc. locum. 6. Ill ... acic = in the upper line. Comtiterant from consisto: lit. had placed themselves, had taken their stand ; i. e. stood. 7. Confertissima aeie = in very close array. 8. Phalange. Not the celebrated Macedonian phalanx, but an arrangement similar to the Roman testudo, adopted probably from the Germans. 9. Sub .... acicm = close up to our front line. Primam. The first that they met, and, of course, the lowest on the hill. CH. XXV. 1. Suo : sc. equo remoto. 2. Scutum is a larger shield, covering the whole body : clypeus and parma, smaller shields, of a round form : clypeus^ for foot-soldiers ; parma, for horse-soldiers also. Dod. 3. Quod .... poterant* This clause is properly the subject of erat. The javelins pierced several shields at once, and bent : thus making it impossible to pull them out, and to fight with ease. It must be borne in mind that the shields were placed above their heads, so as to overlap each other ; hence the javelins sent from the higher ground might enter several, and fasten them together. 4. Nudo = unprotected ; i. e. by the shield. 58 5. Pedem referre = to retreat. 6. Mille is here used as a substantive in the singular. 7. Agmeii .... claudebaut = brought up the enemies' rear. 8. Ex itinere = during the march. 9. Latere aperto = on the right flank. This side is called aperto because the shield was carried on the left side. 10. Coiiversa .... iiituleruiit = faced about and advanced in two divisions. V. V. n. 10. One division consisted of the first and second lines, which continued to advance in the same direction in which they were going, in order to offer resistance to the Helvetii who had been repulsed, and were returning to renew the fight : the other division consisted of the third line, and was the only one that faced about. This movement was made to meet the Boii and Tulingi, who were advancing to attack the Romans in the rear. 11. Victis ac submotis : sc. Helvetiis. Venientes: sc. Boio* et Tulmgos CH. XXVI. l. Ancipiti proelio. The encounter is here * called anceps, " double," because it was going on in two places at one time : that of the first division with the Helvetii, and that of the second with the Boii and Tulingi. o74 NOTES. Page 68 2. Alter! alteri. The former refers to the Helvetii, the lattei to the Boil and Tulingi. 3. Qiiuiii = although. 4. flora scptima. The Romans divided the day, like the night (V. XII. n. 4), into four equal parts, and each of these parts into three horae. The seventh hour would answer nearly to our one o'clock. 5. Aversum liostem = an enemy's back : lit. an enemy turned away ; i. e. in flight. G. Ad .... iioctem = till late at night. Compare XXII. n. 5. 9 7. Se liaMturiim (esse) depends upon the idea of saying im- plied in literas nunciosque misit. 8. Eodcm loco, quo (hdbeaf) Helvetios = in the same po- sition as (lie regarded) the Helvetians. Cn. XXVII. 1. Paupertas denotes poverty only as narrow- ness of means, in consequence of which one must economize, in opp. to dives ; whereas inopia and egestas denote galling poverty, in con- sequence of which one suffers want, and has recourse to shifts ; inopia, objectively, as utterly without means, so that one cannot help one's self, in opp. to copia or opuleniia ; egestas, subjectively, as pen- ury, when a man feels want, in opp. to abundantia ; lastly, mendicitas, as absolute poverty, in consequence of which one must beg. The pauper possesses little enough : the inops and egenus, too little : the mendicus, nothing at all. 2. Eos : the Helvetii who sent the ambassadors. 3. Essent. The subj. here refers the thought to the mind of the ambassadors : " where they said they were." 4. Eo : where the Helvetii were. 5. Perfugissent. The ind. would have made Caesar respon- sible for the assertion as a fact; whereas the subj, represents it as a conceived result of the character of the antecedent. 6. Ea includes the men as well as the arms. 7. Nocte intermissa = a night having intervened. CH. XXVIII. 1. Si velleiit = if they wished to be e:> culpatcd by him. 60 2. Ipsos = them ; i. e. Helvetios, &c. 3. The order is, concessit Aeduis petentibus, ut (Aedui) collocarent Boios infinibus suis, quod (Boii) egregia virtute erant cogniti ; quibus Uli (Aedui), &c. 4. Quosqiie .... receperiuit = and whom they afterwards received into the same condition with respect to their rights and freedom that they themselves enjoyed COMMENTARII DE BELLO GALLICO. 375 Page CH. X^IX. 1. Tabulae = tablets, or lists. gfl 2. Literis .... coiifectae = made out in Greek characters. 3. Ratio = an account. 4. Pueri ; i. e. qui pueri, &c. essent. ' 5. Her mil refers to the different classes of persons mentioned above. Cf. ea in Chap. XXVII. 6. Capitum Ilel vetioi'um = Helvetians : lit. heads of Hel- retians. 7. Ex his, etc.; i. e. ex Ids (ii),.i to. Not a census in the Roman use of the term, but a mere enumeration. CH. XXX. 1. Oalliae ; i. e. Celtic Gaul, the third of the three divisions mentioned in Chap. I. 2. Gratulatum : so. eum. 3. Iiitelligere : depending on the idea of saying contained in gratulatum. 4. Ilelvetiomm .... Romani = injuries which the Helve- tians .did to the Roman people. The former is the subjective, and the latter the objective genitive. 5. Ex USM = to the advantage. 6. Uti .... potireiitur. This clause explains eo consilio. 7. Ex .... copia ; i. e. of places. 61 8. Quern .... judicassent = the one which they should judge, &c. 9. Ex .... consensu == in accordance with general consent ; i. e. if the general consent of their countrymen could first be obtained. 10. Jurejurando .... sanxenmt = solemnly bound them- selves by an oath. Jusjurandum, and the later word juramentum, denote a civil oath, by which a man confirms or promises something : sacramentum denotes a military oath, by which the soldier solemnly pledgee and binds himself not to forsake his standard. Dod. 11. Nisi quibus: ,.//. CH. XXXI. 1. Secreto in oc'culto = in a secret place without witnesses. In occulto is rejected by some, but the best texts retain it. Secreto means separate, or apart from others, remotis arbitris ; but in occulto, the concealed or secret place of the nego- tiation. The passage is, therefore, not tautological. 376 NOTES. Page 61 2. Se . . . . coiitendere. V. XXX. n. 3. 3. Noo .... lal>orare = (saying) that they strove and labored not less for this. The clause, lie .... eiiimciarentur, is in apposition with id. 4. Factiones = parties. 5. Priiicipatuiii tenere = stood at the head. 6. Hi ; i. e. Arverni and Aedui. 7. Factum esse = it came to pass. 8. Arcessere and accerjsere denote, in the most general eense, merely, to send for : accire supposes a co-ordinate relation in those that are sent for, as, to invite : evocare, a subordinate relation, as, to summon. The arcessens asks, the acciens entreats, the evocans commands, a person to make his appearance. Dbd. 9. < ultima = manner of life. 10. Ad iiiiiiieruin is here the subject ace. of esse. 11. Pulsos : sc. Aeduos. 62 12. Fractos : sc. eos (Aeduos)) the antecedent of qui and sub- ject of coactos esse. 13. Hospitio. Hospitality between states is meant. There was, among the Romans, the hospitium publicum, as well as the Jios- pitium privatum. 14. I 1111111 se esse = that he (Divitiacus) was the only one. 15. Pejus = a worse thing. 1G. Quibus pararentiir = for whom a place and habi- tations were procuring ; i. e. for whom he was procuring, &c. The English language being destitute of a passive form which expresses the continuance of the action, affords no exact equivalent for the Latin pres., imperf., and fut. passive, which always express that the act under which the person or thing spoken of is passive, is still going forward at the time supposed. . " Were procuring " is not a common English idiom to express a passive idea, but it is the exact equivalent of pararentur. 1 7. Futurum esse = it would come to pass. 18. Conferendiim esse = was not to be compared (in respect to fertility) ; i. e. it was so far superior to it as not to admit of a comparison with it. 1 9. Hanc : sc. Gallicam. Ilia : sc. Germana. 20. Ut semel = as soon as. 21. In .... edere = exhibited in them all sorts of examples and tortures. Edere exemplum in aliquem means to inflict a heavy punishment upon some one, in order that his punishment may be an COMMENTARII DE BELLO GALLICO. 377 Page example or warning to others. Cruciatus is merely an explanation 62 of exempla : the examples consisting in the infliction of tortures. 22. Quid auxilii = some aid. 23. lit . . . . emigreiit explains quod. 24. Fortunamque .... experiautur = and make trial of whatever fortune may befall them. 25. Dubitare : sc. se ; i. e. Divitiacum. 63 26. Deterrere : sc. eum ; i. e. Ariovistum. Translate, could prevent a greater number of Germans from being led over the Rhine. 27. Klieiium is governed by the trans in traducatur. CH. XXXII. 1. Habita == having been delivered. 2. Qua in rcliquorum = than that of the rest. Some read prae reliquoriini = in comparison with that of the rest : fortu- nam being understood in the former case, and/ortima in the latter. 3. Propterea quod .... daretur = because the means of escape were still afforded to the rest (although they might not be able to offer resistance to Ariovistus). Some such thought as that expressed in the parenthesis is understood, to which the tamen refers. CH. XXXIII. 1. Sibi .... futurani = that he would attend to this matter : lit. that this thing should be for a care to him. 2. Se habere : depending upon the idea of saying involved in pollicitus est. 3. Beiieficio. In the consulship of Caesar, and through his influence, Ariovistus had been styled king and friend by the Roman senate. V. XXXV. and XLIII. 4. Et . . . . putaret = and after these things (the representa- tions made by the Gauls) many (other) circumstances urged him to (lit. why he should) think that this business should be considered and undertaken by him. 5. Paulatim and seiisim represent gradual motions under 64 the image of an imperceptible progress : paulatim, by little and little, in opp. to semel, at once ; sensim, imperceptibly, in opp. to repente ; whereas gradatim and pedetentim, under the image of a self-conscious progress : gradatim, step by step, in opp. to cursim~ saltuatim, &c. ; pedetentim, a foot's pace, in opp. to curru, equo, volatu, veils. Dod. 6. Germaiios consuescere and multitudiiicm venire are the subjects ace. of esse understood. Periculosum agrees with them. 7. Sibi temperatures = would restrain themselves. 8. Quill exireiit = from going : lit. that they might not go. 378 NOTES. Page 64 9. Rhodanus ; i. e. the Rhone alone ; or, nothing but the Rhone ; since it was fordable. V. VI. 10. e .... praedicavit = spoke many things boastfully of his own merits. 2. The whole chapter from traiisisse is in indirect discourse. 528 ; 1296 ; 266, 2, for the use of modes. 3. 1. Sponte means voluntarily ; whereas ultro, in an over ready manner ; so that sponte refers to the mind of the agent, ultro to the thing itself. Sponte accusare means to accuse of one's own accord ; whereas ultro accusare means to obtrude one's self into the office of an accuser, when one should be satisfied with not being one's self accused. 2. Sponte, from choice, is in opp. to casu, or necessitate ; whereas sua sponte, quite of one's own accord, in opp. to royatus, provocatus, or invitatus. 3. Sponte and spontaneus paint the voluntary action as an act of the understanding : voluntate and voluntarily, as an act of the will, in opp. to invite: libenter and libens, as an act of feel- ing, in opp. to taedio. Dod. COMMENTARII DE BELLO GALLICO. 385 PaerJ 4. Gallis ; i. e. the Arverni and Sequani V. XXXI. 7i> 5. Hendiadys for Wayna spe magnorum praemiorum. This figure is the expression of an idea by two nouns connected by a conjunction, instead of a noun and a limiting adjective or genitive. 6. Ipsis : sc. Gallis. 7. Omnes .... civitates. This is not strictly true : only the Aedui and their allies fought against him. 8. De recusare. Caesar had made no such refusal direct- ly, but he had demanded that he should restore the hostages ; thereby depriving him of the only means of enforcing the payment of tribute. Hence (as Dr. Schmitz remarks), he says de stipendio recusare, and not stipendium recusare. 9. Id ; i. e. amicitiam populi RomanL The id gives a more gen- 73 eral meaning than earn would. 10. Deditieii = those who have surrendered. 11. Quod traducat = with regard to the fact that he is lead- ing over. So quod diceret below. 12. Nisi rogatus = without being asked. 13. Defendcret = has warded it off. 14. Populum : sc. venisse. A false statement. 15. Oalliae proviiiciac. V. I. n. 10. 16. Sibi; i. e. Caesar. Suas ; i. e. Ariovistus. 1 7. I lane Oalliam = this part of Gaul. 18. E senatus coiisulto. Most copies read a senatu. 19. Ipsos; i. e. Aeduos. 20. Debere .... liabere = that he ought to suspect that Caesar, under the pretence of friendship (towards, to the Aedui), inasmuch as he has an army in Gaul, has it (there) for the purpose of crushing him (Ariovistus). 21. Deccdat. The student will notice that the tenses of this speech frequently change from the imperf. to the pres., and vice versa : accordingly, the verbum dicendi understood, on which the whole depends, must be supposed to be changed from the perf. his- torical to the pres. historical. 22. Quod .... interfecerit = if, however, he kills him (Caesar). Here the verbum decendi must be supposed to be in the present ; consequently, what would be the fut. perf. in direct, be- comes the perf. sub. in indirect discourse. 23. Oratum .... faeturum = he shall do (a thing) pleasing. Caesar had many violent opponents at Rome, who had already be- come apprehensive of his insatiable ambition 386 NOTES. Page ; j 24. Compertum liabere. Y. XV. n. 2. 25. Decessisset. Now the verbum dicenMxmst b supposed to be changed to the historical perf., since the fut. perf. of the direct has become the pluperf. of the indirect discourse. 74 CH. XLV. 1. In .... sentential!! = for this purpose ; i. e. k) show why (quare). 2. Et .... sua.ni, etc. = and that neither his own custom nor that of the Roman people permitted, &c. 3. Quibus ignovisset in provinciam redegisset. A conquered nation was said to be pardoned, when the people were permitted to enjoy their own laws and choose their own rulers : on the contrary it was said to be reduced to a province when they were deprived of their sovereignty, and compelled to pay tribute. 4. Quam .... voluisset = since they (senatui) had decreed (lit. willed) that it (quam}, though conquered in war, should enjoy Its own laws. CH. XL VI. 1. Facit recepit imperavit. Such changes of tense in the same sentence are not uncommon among the historians ; though the text seems to be quite unsettled in this place : some reading fecit, and others facit and recipit. 2. Conimittendum (sc. sibi) = that he should cause, that he should so act. V. XIII. at the end for an example of committo fol- lowed by ut. 3. Per fideni = on account of the appearance, or pretence, of faithfulness ; i. e. on the part of Caesar. 4. In .... militum = among the common soldiers. 5. Qua arrogantia usus = with what arrogance : lit. using what arrogance. The subjunctives, interdixisset, fecissent, diremisset, are all in the same construction ; namely, indirect ques- tions : the first two depending upon qua, and the last upon ut = how. 6. Omni .... iiiterdixisset = had forbidden the Romans the use of all Gaul. Interdico is constructed with the ace. and abl., the ace. and dat. (very rare), and, as in the present instance, with the dat. and abl. 75 CH. XL VII. 1. Velle se nt constitueret. The student will notice the twofold construction after legates mittit. This expres- sion implies saying, and therefore requires the ace. with the inf. : it also implies asking, and accordingly requires ut with the subj. V. II. n. 4. 2. Uti = (asking) that. 3. 1. Sermo denotes a conversation accidentally arising, or at COMMENTARII DE BELLO GALLICO. 387 Page least carried on without any fixed and serious purpose ; whereas % colloquium, generally a conversation agreed upon for a particular purpose, like a conference. 2. Sermo is a natural mode of speaking : oratio, a speech premeditated and prepared according to the rules of art. Dod. 4. Visa .... est = did not appear good, sufficient. 5. Pridic . . . .dici. V. XXIII. n. 1. 6. Quin conjicereiit = from hurling. 7. Humaiiitatc = refinement. 8. Civitate = with citizenship. 9. Qua : sc. lingua. IJIulta = multum, frequently, for the most part. 10. Peccaildi causa = ground for offending. 11. Hospitio = guest-friendship. 1 2. Ail .... causa = was it not to act as spies ? lit. for the purpose of spying ? This must not be considered a simple indirect question. With a single exception, (V. K. 116, R. 3, and A. & S. 198, 11, R. [e],) an is, in its proper sense, used only in a second, or opposite question, where we use or. Ti e question to which it is opposed is often to be supplied by the mind. In the present case, the sentence completed would stand thus : utrum aliud venirent, an speculandi causa (venirenC) ? The not in the translation indicates that the answer cannot be doubtful ; and this is the sense which the sentence gives when the part omitted is supplied. V. EC. Cic. XXY. n, 12, and Zumpt, 353. CH. XL VIII. 1. Praeter = by, or past. 2. Ell in ; i. e. montem. 3. Uti iutercluderet. This clause explains eo consilio. 4. Frumeiito commeatuque. V. XXXIX. n. 1. 5. Supportaretur = was on the way ; lit. was in the act of being carried, or was carrying. V. XXXI. n. 16. 6. 1. Continuum means that which hangs together without break or chasm : perpetuum, that which arrives at an end without breaking off before. 2. Perpetuus, sempiternus, and aeternus denote Continued duration ; but perpetuus, relatively, with reference to a definite IM.!, that of life for example ; sempiternus and aeternus, ab- solutely, with reference to the end of time in general : sempiternus means tV^ everlasting, what lasts as long as time itself, and keeps pace witli time ; aeternum (from aetas), the eternal, that which out- lasts all time, and will be measured by ages, for Tempus est pars quaedam aeternitatis. Dod. 388 NOTES. Page 76 7. Potestas = opportunity. 8. Hoc or at = was the following, was as follows : referring to the description about to be given. 9. Siiiguli sinful os = each horseman one. 10. Si ... recipieiidum = if it was necessary to advance farther, or retreat with greater speed than usual. 11. Ut . . . . adaequareiit = that, supported by the manes of the horses, they could keep pace with them : lit. could equal their CH. XLIX. 1. Quo. V. VI. n. 1. 2. Idoneus denotes a passive, aptus an active fitness for any- thing. Or, the idoneus is -fitted by his qualifications, and, through outward circumstances, for any particular destination : the aptus, by his worth and adequacy. The idoneus is in himself inactive, and suffers himself to be employed for a particular purpose, for which he is qualified : the aptus himself engages in the business, because he is adequate to it. Dod. 3. Triplici. V. XXIV. n. 2. 4. Aciem = line, division, 5. Homiuum expcdita = light-armed troops ; i. e. without baggage, and lightly equipped. 6. Quae copiae = that these forces. 7. Aiixiliorum. The auxilia, or auxiliares, were the troops furnished by the foreign states which were in alliance with the Romans. 77 CH. L. 1. Meridies denotes noon, as a point of time, which separates the forenoon from the afternoon : medius dies, the middle of the day, as a space of time which lies between the morning and evening. Dod. 2. T 11111 demum = then at last, then at length : said of things long expected. Hand says, non antequam Caesar, frustra instruct/9 acie, exercitum in castra reduxisset. 3. Proelio here s= in a general battle. 4. Matres familiae. "The Germans treated their women with esteem and confidence, consulted them on every occasion of importance, and fondly believed that in their breasts resided a sanc- tity and wisdom more than human. Some of the interpreters of fate, such as Velleda, in the Batavian war, governed, in the name of the Deity, the fiercest nations of Germany." Gibbon's Rome, V. I. p. 268. 5. Ex usu esset = it would be advantageous. 6. Concession est means what is generally allowed, and haa COMMENTARII DE BELLO GALLICO. 389 Pag. a kindred signification with licet, liciium est, which mean what is al- 77 lowed by human laws, whether positive, or sanctioned by custom and usage : fas est means what is allowed by Divine laws, whether the precepts of religion, or the clear dictates of the moral sense. CH. LI. 1. Alarios = auxiliaries. The foreign troops that served with the Roman armies were so called, because they were stationed on the alae, or wings of the army. V. Smith's Gr. and Rom. Antiq., Art. Ala. 2. Minus multitudiiic .... valcbat = had fewer legion- ary soldiers than the enemy : lit. was less strong in the number of legionary soldiers in comparison with the number of the enemy. 3. Ad speciem = for a show. 4. Turn demuni. V. L. n. 2. 5. Eo = in iis ; i. e. in rhedis et carris. CH. LIT. 1 . Siugulis .... quaestorem = a lieutenant and questor to each legion. 2. Miiiime firmam = weakest. 73 3. Aiiiiimm adverterat = animaclverlerat. 4. Iraq no = et ita. 5. Procurrerunt = ran forward ; i. e. to meet them. 6. Spatium ; i. e. of time. 7. Phalange. V. XXIV. n. 8. 8. Impetus .... exceperunt = sustained the assaults (i. e. impetuous blows) of the swords. 9. Complures .... milites = many of our soldiers. 10. Cfcui insilireiit = so fearless, so daring, that they, leaped upon. 11. Phalangas. As the Germans fought generatim (by na- tions), there would be, of course, as many phalanxes as there were nations. 12. A dextro cornu = on the right wing ; i. e. of the army of the Germans. 13. Expcditior = more disengaged. CH. LIII. 1. I>uae uxores. Among the ancient Germans polygamy was not in use except among the princes, and among them only for the sake of multiplying their alliances. 2. Duxerat = had married. 3. Trims catenis = a threefold chain. 4. Traheretur. V. XXXI. n. 16. 5. In ipsum incidit = fell in with Caesar himself. 6. Calamitate = by the loss ; i. e. the death. 390 NOTES. Page 79 CH. LIV. 1. In Galliam. V. VII. n. 4, and X. n. 9. 2. Ad .... agendos = to hold the courts. To facilitate the administration of justice, each province was divided into a certain number of districts, in each of which the proconsul held a conventus, or court. At this court litigant parties applied to the proconsul, who selected a number of judges, generally from among the Romans who resided in the province, to try their causes. The proconsul himself presided at the trials, and pronounced the sentence according to the views of the judges. V. Smith's Gr. & Rom. Antiq., Art. Conventus. BOOK II. 80 CH. I. 1. Supra demonstravimus. V. Bk. I. 54. 2. 1. Saepe denotes often, in opp. to semel, nonnunquam, sem- per ; whereas crebro and frequenter, in opp. to raro : crebro, often, and in quick succession, and rather too often than too seldom ; but frequenter, often, and not too seldom ; for in general creber denotes a multifarious assembly, inasmuch as it is dense and crowded ; where- as frequens, inasmuch as it is numerously attended. Consequently, frequens rather implies praise, like largus ; creber^ blame, like spissus. And frequentes senatores denote the senate, when represented as complete ; crebri senatores as wanting room on account of their num- ber, and forced to sit close. 2. Frequentare means to visit a place often, and not neglect it; whereas celebrare, to visit it often, and thereby .to enliven it, and fill it with festive sounds. Dbd. 3. Quam tertiam partem. Not a third part, mathemati- cally, but one of the three divisions of Gaul made at the beginning of Bk. I. V. I. 1. 4. Dixeramiis ; i. e. diximus ; but the pluperfect indicates that between the time when he said it and the present moment, something took place which is now past. Caesar is very partial to this use of the pluperfect dixeramus. V. XXIV. and XXVIII., and IV. 27. Schmitz. 5. Omiii Oallia. In a restricted sense. Belgic Gaul must be xcepted. 6. Partim qui partim qui = a part of whom others. 7. No vis imperils = a change of government. 8. Afo noimullis : sc. sollicitarentur. 9. Ad .... facilitates = means for hiring troops. 10. Rfgiia = the sovereignty. Plural, because several states are referred to. COMMENTARII DE BELLO GALLICO. 301 Page 11. Imperio nostro. V. I. 18, n. 18. gg CH. II. 1. Inila acstate = in the beginning of summer. 2. Qui deduceret = to lead (them). 3. Incipio denotes the beginning, in opp. to the state of rest, which precedes and follows : consequently it is in opp. to cesso and desino, desisto, finio ; whereas ordior, in opp. to an advancement ; consequently in opp. to continue, and its intransitive pergo . iastiy, inchoo, in opp. to ending and accomplishing : consequently in opp. to perjicio, consummo, per ago, absolco, &c. Coepi refers more to the action which is begun ; incepi, more to the beginning which has been made. Coepi is a sort of auxiliary verb ; incepi is emphatic ; henc coepi has an infinitive, incipio a substantive for its object. Dod. 4. Dat iiegotiiim = he gives orders. 5. Uti cognoscant = to ascertain. 6. Constant*' i 1 = uniformly. 7. Cogi conduct = were raising was collecting. V. I. 31, n. 16. 8. Diibitandum .... proficisceretur = he thought that he ought not to hesitate to march to them. The construction of quin with the sub. after non dubito, in the sense of " I do not hesitate," occurs but a few times in Cicero and Caesar. The regular construc- tion is the infinitive. V. Cic. Cat. I. 7, n. 16. CH. III. 1. CeleriusQue opinione = and more quickly 81 than any one supposed. 2. Oalliae ; i. e. to Celtic Gaul. 3. Andocumborium. The common reading is Antebrogium. 4. Se Another se must be supplied for the subject of permittere. The general rule requires the subject ace., when a personal pronoun, to be expressed ; and the omission of se as the ace. of the subject (which would be ego in direct speech) is frequent only in a long oratio obliqua ;n historians. V. Zumpt, 605. 5. 1. Fido means to trust ; confido, to trust firmly, both with reference to strength and assistance ; whereas fidem habeo, to give credit, and credo, to place belief; namely, with reference to the good intentions of another. 2. Fido, &c. denote trust as a feeling ; com- mitto, permitto, as an action : the committens acts in good trust in the power and will of another, whereby he imposes upon him a moral responsibility, to intrust : the permittens acts to get rid of the business himself, whereby he imposes at most only a political or juridical re- sponsibility, as to leave to. Dod. 6. Jus means right, as the authorization of action founded in na- 17* 392 NOTES. Page 81 ture on law and custom, and as the aggregate of all binding laws : lex, a law, or binding precept of superior authority, for actions of free agents ; it is a species of the genus jus. Ramsh. 7. Potueriiit ; i. e. the Remi. 8. Quill .... coiisciitircut = from uniting with them (reHqui Belgae). CH. IV. 1. His ; i. e. the legati. 2. Qiiaiitaeque = and how powerful. 3. Plerique means a great many in an absolute sense : plurimi, most, in a superlative sense. Dod. 82 4. Propiiiquitatibus .... conjuncti = united by ties of consanguinity and affinity. 5. Ariimta milia = armatorum milia. 6. Sexaginta : sc. milia. 7. Electa = picked men. 8. Siios ; i. e. Remorum. 9. Divitiacum. Not to be confounded with Divitiacus, the Aeduan. 10. Poteiitissiinum : sc. hominem, or regem. 11. Qimm turn = not only but also. 12. Siininiam = the command-in-chief. 13. Arbitral 1 ! : sc. se ; i. e. legates Remorum. CH. V. 1. Liberalitcrque .... prosecutus = having ad- dressed them kindly. 2. Quaiito opere = quantopere. Magnopere = earnestly. 3. Maims .... distineri = that the forces of the enemies be kept apart. 4. Ne coiifligeiidum sit = that it may not be necessary to contend. 5. Neque .... abesse cognovit = and knew that they were not now far distant. 8S 6. \\oiiniBi. V. I. 12, n. 3. 7. Quae res = this position. 8. 1. Fero means to carry anything portable from one place to another : porto, to carry a load. 2. Fero and porto express only an exterior relation : that of the carrier to his load ; whereas gero, gesto, an interior relation : that of the possessor to his property. Dod. 9. In .... parte = on the other side. 10. Sex cohortibiis. Each legion was divided into ten co- horts. The number in a legion varied, at different periods, from three thousand to six thousand men : in Caesar's time it probably COMMENTARII DE B1ILLO GALLICO. 393 Page consisted of about five thousand ; and consequently the detachment Sol of Sabinus was about three thousand strong. 11. Duodeviginti pcdum ; i. e. in breadth; though some say depth. 12. Muiiire ; sc. milites. V. Zumpt, 617. CH. VI. l. Ex itiiiere. V. I. 25, n. 8. 2. Eadem atquc. V. I. 37, n. 1. 3. Est haec. V. I. 48, n. 8. 4. Testudine facta. Testudo was a name applied to the cov- ering made by a close body of soldiers, who placed their shields over their heads to secure themselves against the darts of the enemy. The shields fitted so closely together as to present one unbroken sur- face, without any interstices between them, and were also so firm that men could walk upon them, and even horses and chariots be driven over them. A testudo was formed either in battle to ward off the arrows and other missiles of the enemy, or, which was more frequently the case, to form a protection to the soldiers when they advanced to the walls or gates of a town, for the purpose of attack- ing them. Sometimes the shields were disposed in such a way as to make the testudo slope. The soldiers in the first line stood upright, those in the second stooped a little, and each line successively was a little lower than the preceding down to the last, when the soldiers rested on one knee. V. Smith's Diet. Gr. and Rom. Antiq., Art. Testudo. CH. VII. 1. Eo = therefore, on this account. It may mean thither ; viz. to Bibrax ; but the former seems preferaWe. 2. De .... iiocte = in the middle of the night. V. I. 12, n. 4. 3. Numidas Baleares. The light-armed troops (levis ar- matura) of the Roman armies consisted, at this time and onward to the downfall of the republic, for the most part, of foreign mercenaries possessing peculiar skill in the use of some national weapon. They were formed into a regular corps under their own officers, and did not enter into the constitution of the legion. 4. Al> millilHis duobus = less than two miles off (a&). 4 After ab supply iis ; i. e. castris Caesaris. CH. VIII. 1. Opinionem virtutis = reputation for valor. 2. Quotidie .... periclitabatur = yet he made attempts daily by skirmishes with the cavalry, (to ascertain) what the enemy could effect by their valor, and what our men had the courage (to do). 3. Audeo denotes an enterprise with reference to its danger, 394 NOTES. Page 84 and the courage of him who undertakes it ; whereas Conor, with ref- erence to the importance of the enterprise, and the energy of him who undertakes it : lastly, molior, with reference to the difficulty of the enterprise, and the exertion required of him who undertakes it. Dod. 4. Adversus = opposite, facing (the enemy). An adjective agreeing with collis. 5. Taiitum quantum .... poterat = as much space (loci) as the line drawn up in battle array was able to fill. 6. Ex .... habebat = had steep declivities on both sides : lit. had declivities of side on each part. 7. Ill .... fastigatus = gently sloping in front. 8. Tormenta. These were military engines for throwing stones and other missiles. 9. Ab .... pugnantes = on the sides while fighting. 10. Eductas iiistruxerant. V. I. 25, n. 10. 85 CH. IX. 1. Si. V.I. 8, n. 12. 2. Ut impeditos aggrederentur = to attack (them) em- barrassed (with the difficulties of crossing). 3. Si minus potuisseiit = if they were not able. 4. Popularentiir : sc. ut from the preceding sentence. CH. X. 1.1. Interficio and perimo are the most general expressions for putting to death, in whatever manner, and from whatever motive, fame, veneno, suspendio, ferro, suppliciis, dolo ; but intcrficio as a usual, perimo as an old, forcible, poetical expression. Interimo invokes the accessory notion of privacy ; as to remove out of the way : neco, that of injustice, or, at least, cruelty ; to murder. 2. Occido, jugulo, trucido, obtrunco, percutio, denote a sanguinary death-blow : occido means by cutting down, especially the business of the soldier, in honorable open battle ; juyulo, by cutting the throat or neck, or rather by a skilfully directed thrust into the collar-bone, especially the business of the bandit, after the pattern of the glad- iator ; obtrunco means to butcher, massacre, and cut to pieces, after the manner of the awkward murderer ; trucido, to slaughter as one would a steer, after the manner of the blood-thirsty miscreant, who, without meeting resistance, plays the hero on the defenceless ; per- cutio, to execute, as a mere mechanical act, after the manner of the headsman, or other executioner of a sentence of condemnation, or, at least, of a death-warrant. Dod. 2. Circumveiitos iiiterfeeerunt = surrounded and slew. V. I. 25, n. 10. COMMENTABII DE BELLO GALLICO. 39o Page 3. Optimmn esse, qucmque reverti ; ct (sc. ut.) S convenient. V. I. 2, n. 4. 4. Quorum in fines = into whosesoever territory. 5. Domesticis fruinentariae = the abundance of pro- 6 visions which they had at home. 6. Divitiacum .... appropinquare. This they were do- ing in accordance with the request of Caesar. V. V. 7. His .... potcrat = it was not possible to persuade these (i. e. the Bellovaci) to stay longer, and not bear aid to their (coun- trymen at home). CH. XT. 1. Sccuiida vigilia. V. I. 12, n. 4. 2.