THE LIBRARY OF THE UNIVERSITY OF CALIFORNIA LOS ANGELES CHASE AND STUAET'S CLASSICAL SEEIES, THE GERMANIA, AGRICOLA, AND DIALOGTJS DE ORATORIBUS OF TACITUS. BY GEORGE STUART, A.M., PROFESSOB OF THE LATIN LANGUAGE IN THE CENTRAL HIGH SCHOOL OF PHILADELPHIA. PHILADELPHIA : ELDREDGE & BROTHER, No. 17 North Seventh Street. 187S. Entered, according to Act of Congress, in the year 1875, by ELDREDGE 4 BROTHER, in the Office of the Librarian of Congress, at Washington. FAOAX * SON, ELECTROTTPER8, PHILAD'A CAXTON PRESS OF SHERMAN A CO. PREFACE. is no reduction of our indebtedness to the J- scholars of Germany. They make ancient eloquence more eloquent, and ancient poetry more poetical. Halm, Wex, Kritz, Hitter, Haase, and others, have labored suc- cessfully in correcting many of the errors which marred the earlier editions of Tacitus. Labor, learning, and criticism have accomplished much. With the help of more numerous and more trustworthy manuscripts and marginal readings, and by a judicious use of the annota- tions of the ancient commentators, long desired improve- ments have been introduced into the text. Wex's search- ing examination of the text of the Agricola is contained in a stout octavo volume of more than two hundred pages. Of the collective works of Tacitus, Halm's text enjoys a confessed superiority. But editors who have labored on special portions of the works of Tacitus may reason- ably be expected to have some special merits. Hence while Halm is made the basis of the text herewith pre- sented, such special merits were not overlooked. When- ever in the text of the Germania Kritz or Haase seemed to have something better, it was selected ; and in the Agricola, which is still inan unsatisfactory condition, IV PREFACE. and in a few places perhaps incurably corrupt, a similar preference was sometimes given to Wex. The text of the Dialogue is almost entirely that of Halm : in one instance Brotier's reading of a corrupt passage made it more intelligible, and was adopted. All the leading deviations from Halm are mentioned in the Notes. The principal works of Tacitus were composed towards the close of the first century or in the beginning of the second, and as language has its periods of growth and decay, his phraseology sometimes differs from that of the Augustan age. The Dialogue was one of his earlier works, and in the greater ease and sprightliness of its structure still shows the influence of the Ciceronian style. Attention is called in the Notes to the leading departures from golden usage. The manuscripts of Tacitus exhibit great variety in their orthography, and show, not how Tacitus, but how his transcribers spelled. While, therefore, wide depart- ures from established usage were avoided, a strictly uni- form orthography was not considered desirable. Geographical, historical, and biographical information has been freely given, especially where such information seemed necessary for the elucidation of the text. GEOKGE STUART. CENTRAL HIGH SCHOOL, Philadelphia, July 1st, 1875. LIFE OF TACITUS. T ITTLE is known of the life of Tacitus, except what he tells us J-^ himself, or what we may gather from the epistles of his friend, the younger Pliny. The time and place of his birth are unknown. Pliny was born A. D. 61, and as Tacitus was a few years older than Pliny, several circumstances render it probable that the date of his birth was not far from A. t>. 51. His praenomen is also a matter of doubt. It is commonly written Caius, on the authority of Sidonius Apollinaris, though it is given as Publius in the best manuscript of the Annals. The name Cornelius suggests a pos- sible connection with the great patrician Cornelia gens; but as there was also a plebeian house of the same name, the connection cannot be assumed with certainty. The town of Interamna, in Umbria, has been named as the birthplace of Tacitus. This assertion, however, rests on insufficient proof, and was probably based upon the known fact, that this town was in the third century the seat of the family of the emperor Tacitus, who claimed descent from the historian, and honored his memory by directing that ten copies of his works should be annually transcribed and placed in the public libraries. With regard to his parentage, we have at least a probable conjecture to guide us. The elder Pliny was, as he tells us, acquainted with one Cornelius Tacitus, who was then a procurator in Gallia Belgica, and who had a son. Plinius died A. D. 79, and the procurator cannot have been the historian ; but it has been supposed that this Tacitus was the historian's father. A procurator was generally a person of equestrian rank. Tacitus was first promoted by the emperor Vespasian, and he received other favors from his sons Titus and Domitian. What offices he may have held under the first and second of these princes, it is impossible to determine. C. Julius Agricola, who was consul A. D. 77, betrothed his daughter to Tacitus in that year, A2 v VI LIFE OF TACITUS. but the marriage did not take place until the* following year. In the reign of Domitian, and in A. D. 88, Tacitus was praetor, and he assisted as one of the quindecemviri at the solemnity of the Ludi Saeculares which were celebrated in that year, the fourteenth consulship of Domitian. Agricola died at Rome A. D. 93, but neither Tacitus nor the daughter of Agricola was then with him. It is not known where Tacitus was during the last illness of Agric- ola, for the assumption that he ever visited either Britain or Ger- many cannot be proved. He appears to say that he was himself a witness of some of the atrocities of Domitian. In the reign of Nerva, A. D. 97, Tacitus was appointed consul suffectus, in the place of T. Virginius Rufus, who had died in that year. Tacitus pronounced the funeral oration of Rufus, " and it was," says Pliny, "the completion of the felicity of Kufus to have his panegyric pronounced by so eloquent a man." Tacitus had attained ora- torical distinction when Pliny was commencing his career. In A. D. 100, he was appointed, together with Pliny, who was then consul elect, to conduct the impeachment preferred by the prov- ince of Africa against the prcconsul Marcus Priscus. Pliny, who relates the trial at length, describes the oratory of Tacitus as grave and dignified. Here the public life of Tacitus terminated. Tacitus and Pliny were most intimate friends. In the collection of the letters of Pliny, there are eleven letters addressed to Taci- tus. In a letter to his friend Maximus, Pliny shows that he con- sidered his friendship with Tacitus a great distinction, and he tells the following anecdote. On one occasion, when Tacitus was a spec- tator at the Ludi Circenses, he fell into conversation with a Roman eques, who, after they had discoursed on various literary subjects for some time, asked Tacitus if he was an Italian or a provincial ; to which Tacitus replied, " You are acquainted with me, and by my pursuits." " Are you," rejoined the stranger, " Tacitus or Pliny?" The sixteenth letter of the sixth book, in which Pliny describes the great eruption of Vesuvius, and the death of his uncle, is addressed to Tacitus, and for the purpose of enabling him to state the facts in his historical writings. The date of the death of Tacitus is unknown, but that he lived at least down to the end of Trajan's reign, we may infer from Ann. II. 61, where he says that the Roman empire, "Nunc ad LIFE OF TACITUS. Vll rubrum mare patcscit," an expression which must refer to the suc- cesses obtained by Trajan in his eastern expedition, A. D. 114- 117. The extant works of Tacitus are, the Life of Julius Agricola, a treatise on the Germans, Histories, Annals, and a Dialogue on the Causes of the Decline of Eloquence. The life of Agricola was written after the death of Domitian, A. D. 96, as we may probably conclude from the introduction, which was certainly written after Trajan's accession. This life is justly admired as a specimen of biography, though it is sometimes very obscure. It is a monu- ment to the memory of a good man, and an able commander and administrator, by an affectionate son-in-law, who has portrayed in his peculiar manner, and with many masterly touches, the virtues of one of the most illustrious of the Romans. To Englishmen this life is peculiarly interesting, as Britain was the scene of Agric- ola's great exploits, who carried the Eoman eagles even to the base of the Grampian mountains*. It was during his invasion of Caledonia that Britain was first circumnavigated by a Roman fleet. The treatise entitled De Moribus et Populis Germaniae treats of the Germanic nations, or of those whom Tacitus comprehended under that name. It has little value as a geographical descrip- tion. The main matter is the description of the political institu- tions, the religion, and the habits of the various tribes included under the denomination of Germani. The sources of the author's information are not stated, but as there is no reason to suppose that he had seen Germany, all that he could know must have been derived from the Eoman expeditions east of the Rhine and north of the Danube, and from the accounts of traders, who went at least as far as the Roman eagles, and perhaps farther. The value of the information contained in this treatise has often been discussed, and its credibility attacked ; but we may estimate its true character by observing the precision of the writer as to those Germans who were best known to the Romans from being near the Rhine. That the hearsay accounts of more remote tribes must partake of the defects of all such evidence is obvious ; but to consider the Ger- many as a fiction, is one of those absurdities which need only be recorded, not refuted. Vlll LIFE OF TACITUS. The Historiae were written after the death of Nerva, A. D. 98, and before the Annales. They comprehended the period from the second consulship of Galba, A. D. 68, to the death of Domitian, and the author designed to add the reigns of Nerva and Trajan. The first four books alone are extant in a complete form, and they comprehend only the events of about one year. The fifth book is imperfect, and goes no farther than the commencement of the siege of Jerusalem by Titus, and the war of Civilis in Germany. It is not known how many books of the Histories there were, but it must have been a large work, if it was all written on the same scale aa the first five books. The Annales commence with the death of Augustus, A. D. 14, and comprise the period to the death of Nero, A. D. C8, a space of fifty -four years. The work contained sixteen books, but several entire books and portions of others are lost. The first five books were found, at the beginning of the sixteenth century, in the Abbey of Corvey in Westphalia, and tfiey were first published at Rome by Philippus Beroaldus, in 1515. The dialogue entitled De Oratoribus, which we have no hesita- tion in ascribing to the pen of Tacitus, must be his earliest work, as it was written in the sixth year of Vespasian. The style is more easy than that of the Annals, more diffuse, less condensed ; but there is no obvious difference between the style of this Dialogue and that of the Histories, nothing so striking as to make us con- tend for a different authorship. Besides this, it is nothing unusual for works of the same author which are written at different times to vary greatly in style, especially if they treat of different mat- ters. The old MSS. attribute this Dialogue to Tacitus. One of the speakers in the Dialogue attributes the decline of eloquence at Rome to the neglect of the arduous study of the old Roman orators, to which Cicero has left his testimony; but another speaker, Maternus, has assigned a direct and immediate cause, which was the change in the political constitution. Oratory is not the prod- uct of any system of government, except one in which the popular element is strong. The moral dignity of Tacitus is impressed upon his works ; the consciousness of a love of truth, of the integrity of his purpose. His great power is in the knowledge of the human mind, his in- LIFE OF TACITUS. IX: sight into the mbtives of human conduct ; and he found materials for this study in the history of the emperors, and particularly Tiberius. We know men's intellectual powers, because they seek to display them : their moral character is veiled under silence and reserve, which are sometimes diffidence, but more frequently dis- simulation. But dissimulation alone is not a sufficient cloak ; it merely seeks to hide and cover, and, as the attempt to conceal ex- cites suspicion, it is necessary to divert the vigilance of this active inquisitor. The dissembler therefore assumes the garb of good- ness ; and thus he is a hypocrite complete. In detecting these slight indications of character lies the great power of Tacitus : he penetrates to the hidden thoughts through the smallest avenue. Tacitus knew nothing of Christianity, which, says Montaigne, was liia misfortune, not his fault. His practical morality was the stoical, the only one that could give consolation in the age in which he lived. He had not the belief in the moral government of the world which the emperor Aureliua had, whose golden book is the noblest monument that a Roman has left behind him ; or, if he had this belief, he has not expressed it distinctly. He loved virtue, he abhorred vice ; but he has not shown that the constitu- tion of things has an order impressed upon it by the law of its existence, which implies a lawgiver. A belief in existence inde- pendent of a corporeal form, of a life after death, is rather a hope with him than a conviction. The style of Tacitus is peculiar, though it bears some resem- blance to that of Sallust. In the Annals it is concise, vigorous, and pregnant with meaning ; labored, but elaborated with art, and stripped of every superfluity. A single word sometimes gives effect to a sentence, and if the meaning of the word is missed, the sense of the writer is not reached. He leaves something for the reader to fill up, and does not overpower him with words. The words that he does use are all intended to have a meaning. The style of the Ciceronian age aimed at richness of expression, and smoothly flowing and gracefully finished periods. It was brought by Cicero to perhaps as high a degree of perfection as the Latin language admitted. The succeeding age proposed to itself a somewhat different aim. Hence quite a different set of literary characteristics. A style sententious and concise, sometimes un- X LIFE OF TACITUS. pleasantly abrupt, with far-fetched, poetical, arid even archaic terms and expressions, became fashionable. Scope was thus given to some of the worst extravagances of bad taste, and we find nearly all the writers of what is called the silver age indulging in pedantries and affectations which frequently render them harsh and obscure. A reaction followed in favor of the earlier or Cice- ronian style. Of this we have evident traces in Tacitus. He seems to have aimed at combining some of Cicero's most con- spicuous graces with the pointed and sententious character of the new style. In the style of Tacitus the form is always subordinate to the matter ; the ideas maintain their due supremacy over the language in which they are conveyed. There is none of that striving after epigrammatic terseness which savors of affectation. His brevity, like that which characterizes the style of Thucydides, is the necessary condensation of a writer whose thoughts flow more quickly than his pen can express them. Hence his sentences are suggestive of far more than they express ; they are enigmatical hints of deep and hidden meaning, which keep the mind active and the attention alive, and delight the reader with the pleasures of discovery and the consciousness of difficulties overcome. Nor is this natural and unintentional brevity unsuitable to the cautious reserve with which all were tutored to speak and think of political subjects in perilous times. It is extraordinary how often a simi- larity between his mind and that of Tliucydides inadvertently discovers itself, not only in his mode of thinking, but also in his language, even in his grammatical constructions, especially in his frequent substitution of attraction for government, in instances of condensed construction, and in the connection of clauses gram- matically different, although they are metaphysically the same. Nor is his brevity dry or harsh : it is enlivened by copiousness, variety, and poetry. He scarcely ever repeats the same idea in the same form. No author is richer in synonymous words, or arranges with more varied skill the position of words in a sentence. As for poetic genius, his language is highly figurative ; his descrip- tions of scenery and incidents are eminently picturesque ; his characters dramatic; the expression of his own sentiments and feelings as subjective as lyric poetry. Full of sagacious observation and descriptive power, Tacitus LIFE OF TACITUS. XI engages the most serious attention of the reader by the gravity of his condensed and comprehensive style, as he does by the wisdom and dignity of his reflections. Living amidst the influences of a corrupt age, he was uncontaminated ; and by his virtue and in- tegrity, his chastened political liberty, commands our admiration as a man, whilst his love of truth is reflected in his character as a historian. It has been usual to regard Cicero as the representative of the most perfect Latinity, and Tacitus as a man of genius belonging to a declining age, and infected by many of its chief literary vices. This view ignores several important considerations, and requires correction. It is true that the style of Cicero, from its general conformity to certain precise and definite rules, is fitted to be a model of Latinity in a sense in which that of Tacitus cannot be. A modern scholar feels instinctively that the former is much more suitable for imitation ; but it is, we think, a great mistake to claim on this ground for Cicero a distinct superiority over Tacitus. Cicero, indeed, was enabled, by his great abilities and wide cul- ture, to give a richness and flexibility to the Latin language which it had not known before" his time, and we may venture to affirm that without him there could not have been a Tacitus. If, how- ever, we are to measure excellence of style by its capacity of ade- quately representing the profound and subtle ideas of a really great thinker, we shall see good reason for placing Tacitus in at least as high a rank as Cicero. In vividness of imagination, in insight into the intricacies of human character, in breadth and comprehensiveness of his historical faculty, he stands first among Eoman writers. These qualities are continually reflected in his style. In the language of the time, permeated as it was with Greek ideas and phrases, he found an instrument ready to his hand ; he used it with consummate mastery of its various re- sources, and succeeded in giving to great thoughts a singularly characteristic expression. Compiled from various sources. CORNELII TACITI DE ORIGINS, SITU, MORIBUS AC POPULIS GEEMANIAE LIBER. BREVIARIUM. CAP. 1. Germaniae situs. 2. Incolae indigenae. Aucto- res gentis. Nominis origo. Hercules. 3. Barditus. Ara Ulixis. 4. Germani, gens sincera. Habitus corporum. 5. Terrae natura. Non aurum, non argentum, nee aestima- tum. 6. Germanorum arnia, equitatus, peditatus, ordo militiae. 7. Reges, duces, sacerdotes. 8. Feminarum virtus et veneratio. Veleda. Albruna (al. Aurinia). 9. Dii, sacra, simulacra nulla. 10. Auspicia, sortes. Ex equis, e captivo praesagia. 11. Consultationes publicae et conventus. 12. Accusationes, poenae, jus redditum. 13. Scuto frameaque ornati juvenes, principum comites. Eorum virtus et fama. 14. Gentis bellica studia. 15. In pace venatio, otium. Collata principibus munera. 16. Urbes nullae. Vici, domus, specus suffugium hiemi et re- ceptaculum frugibus. 17. Vestitus virorum, feminarum. 18. Matrimonia severa. Dos a marito oblata. 19. Pudi- citia, adulterii poena. Monogamia. Liberorum numerus non finitus. 20. Liberorum educatio. Successions leges. 21. Patris, propinqui, amicitiae inimicitiaeque susceptae. Homicidii pretium. Hospitalitas. 22. Lotio, victus, ebri- orum rixae. Consultatio in conviviis. 23. Potus, cibus. B xiii 14 CORNELII TACITI 24. Spectacula. Aleae furor. . 25. Servi, libertini. 26. Fenus ignotuie./ : Agjrjcultiira. '. Armi t .tempora. 27. Fu- nera, sepulchra, luctus. 28. Singularum gentium insti- tuta. Galli, olim valida gens, in Germaniam transgress!, Helvetii, Boii. Aravisci, Osi, incertum genus. Ger- manicae originis populi Treveri, Nervii, Vangiones, Tri- boci, Nemetes, Ubii. 29. Batavi, Chattorum proles. Mat- tiaci. Decumates agri. 30, 31. Chattorum regio, habitus, disciplina militaris, vota, virtutis incentiva. 32. Usipi, Tencteri, equitatu praestantes. 33. Bructerorum sedes, a Chamavis et Angrivariis occupatae. 34. Dulgibini. Cha- suari. Frisii. 35. Chauci, pacis studio, justitia et virtute nobiles. 36. Cherusci et Fosi, a Chattis victi. 37. Cim- brorum parva civitas, gloria ingens. Romanorum clades. Germani triumphati magis quam victi. 38. Sueborum numerus, mores. 39. Semnonum religio, victimae hu- manae. 40. Langobardi. Reudigni. Aviones. Anglii. Varini. Eudoses. Suardones. Nuitones. Nerthi cultus communis. 41. Hermunduri. 42. Naristi. Marcomani. Quadi. 43. Marsigni. Gotini. Osi. Buri. Lygiorum civitates, Harii, Helvecones, Manimi, Elisii, Nahanarvali ; horum numen Alcis. Gotones. Rugii. Lemovii. 44. Suiones, classibus valentes. 45. Mare pigrum. Aestii, inatris deum cultores, succinum legunt. Sitonibus femma imperat. 46. Peucini, Venedi, Fenni, Germani an Sar- matae? Eorum feritas, paupertas. Hominum monstra, Hellu^ii, Oxiones. 1. Germania omnis a Gallis Kaetisque et Pannoniis Rheno et Danuvio fluminibus, a Sarmatis Dacisque mutuo metu aut montibus separator ; cetera oceanus ambit, latos sinus et insularum inimensa spatia com- GERMANIA. 15 plectens, nuper cognitis quibusdam gentibus ac regi- bus, quos bellum aperuit. Rhenus, Raeticarum Alpiura inaccesso ac praecipiti vertice ortus, modico flexu in occidentem versus septentrional! oceano mi- scetur. Danuvius, inolli et clementer edito mentis 5 Abnobae jugo efFusus, plures populos adit, donee in Ponticum mare sex meatibus erumpat : septimum os paludibus hauritur. 2. Ipsos Germanos indigenas crediderim, mmime- que aliarum gentium adventibus et hospitiis mixtos, 10 quia nee terra olim sed elassibus advehebantur qui mutare sedes quaerebant, et immensus ultra, utque sic dixerim, adversus oceanus raris ab orbe nostro navibus aditur. Quis porro, praeter periculum hor- ridi et ignoti maris, Asia aut Africa aut Italia relicta, 15 Germauiam peteret, informem terris, asperam caelo, tristem cultu aspectuque, nisi si patria sit ? Celebrant carminibus antiquis, quod unum apud illos memoriae et anualium genus est, Tuistonem deum terra editum, et filium Mannum, originem 20 gentis conditoresque. Manno tres filios assignant, e quorum nominibus proximi oceano Ingaevones, medii Herminones, ceteri Istaevones vocentur. Quidam, ut in licentia vetustatis, plures deo ortos pluresque gentis appellationes, Marsos, Gambrivios, Suebos, Vandalios, 25 affirmant, eaque vera et antiqua nomina ; ceterum Germaniae vocabulum recens et uuper additum, quo- mam qui primi Rhenum transgressi Gallos expulerint, 16 COKNELII TACITI ut nunc Tungri, tune German! vocati sint : ita natio- nis nomen, non gentis, evaluisse paulatim, ut omues primum a victore ob raetum, mox etiam a se ipsis invento nomine German! vocarentur. 5 3. Fuisse apud eos et Herculem memorant, primum- que omnium virorum fortium ituri in proelia canunt. Sunt illis haec quoque carmina, quorum relatu, quern barditum vocaut, accendunt auimos, futuraeque pug- nae fortunam ipso cantu augurantur ; terrent enim 10 trepidantve, prout sonuit acies; nee tarn vocis ille quam virtutis concentus videtur. Affectatur prae- cipue asperitas soni et fractum murmur, objectis ad os scutis, quo plenior et gravior vox repercussu intu- mescat. Ceterum et Ulixem quidam opinantur longo 15 illo et fabuloso errore in hunc oceanum delatum adisse Germaniae terras, Asciburgiumque, quod in ripa Rheni situm hodieque incolitur, ab illo constitutum nomiuatumque ; aram quin etiam Ulixi consecratam, adjecto Laertae patris nomine, eodem loco olim re- 20 pertam, monumentaque et tumulos quosdam Graecis litteris inscriptos in confinio Germaniae Raetiaeque adhuc exstare ; quae neque coufirmare argumentis neque refellere in animo est : ex iugenio suo quisque demat vel addat fidem. 25 4. Ipse eorum opinionibus accedo, qui Germauiae populos nullis aliis aliarum nationum counubiis in- fectos propriam et sinceram et tautum sui similem gentem exstitisse arbitrantur. Unde habitus quoque QERMANIA. 17 corporum, quamquam in tanto hominum numero, idem omnibus : truces et caerulei oculi, rutilae comae, magna corpora et tantum ad impetum valida ; laboris atque operum non eadem patientia ; minimeque sitim aestumque tolerare, frigora atque inediam caelo solove 5 assuerunt. 5. Terra, etsi aliquanto specie differt, in universuin tamen aut silvis horrida aut paludibus foeda, humidior qua Gallias, ventosior qua Noricum ac Pannoniam aspicit ; satis ferax, frugiferarum arborum impatiens, 10 pecorum fecunda, sed plerumque improcera. Ne armentis quidem suus honor aut gloria frontis ; nu- mero gaudent, eaeque solae et gratissimae opes sunt. Argentum et aurum propitiine an irati di negaverint dubito. Nee tamen amrmaverim nullam Germaniae 15 venam argentum aurumve gignere ; quis enim scru- tatus est? Possessione et usu baud perinde afficiun- tur. Est videre apud illos argentea vasa, legatis et principibus eorum muneri data, non in alia vilitate quam quae humo finguntur ; quamquam proximi ob 20 usum commerciorum aurum et argentum in pretio habent, formasque quasdam nostrae pecuniae agno- scunt atque eligunt ; interiores simplicius et antiquius permutatione mercium utuntur. Pecuniam probant veterem et diu notam, serratos bigatosque. Argentum 25 quoque magis quam aurum sequuntur, iiulla affectione animi, sed quia numerus argenteorum facilior usui est promiscua ac villa mercantibus. 2 Tac. B 2 18 CORNELII TACITI 6. Ne ferrum quidem superest, sicut ex genere telo- rum colligitur. Rari gladiis aut majoribus lanceis utuntur ; hastas, vel ipsorum vocabulo frameas gerunt, angusto et brevi ferro, sed ita acri et ad usum habili, 5 ut eodem telo, prout ratio poscit, vel comminus vel eminus pugnent. Et eques quidem scuto frameaque contentus est ; pedites et missilia spargunt, pluraque singuli, atque in immensum vibrant, nudi aut sagulo leves. Nulla cultus jactatio ; scuta tantum lectissimis 10 coloribus distinguunt. Faucis loricae, vix uni alte- rive cassis aut galea. Equi non forma, non velocitate coaspicui ; sed nee variare gyros in morem nostrum docentur : in rectum aut uno flexu dextros agunt, ita conjuncto orbe ut nemo posterior sit. In universum 15 aestimanti plus penes peditem roboris : eoque mixti proeliantur, apta et congruente ad equestrem pugnam velocitate peditum, quos ex omni juventute delectos ante aciem locaut. Definitur et numerus : centeni ex singulis pagis sunt, idque ipsum inter suos vocantur, 20 et quod primo numerus fuit, jam nomen et honor est. Acies per cuneos componitur. Cedere loco, dummodo rursus instes, consilii quam formidinis arbitrantur. Corpora suorum etiam in dubiis proeliis referunt. Scutum reliquisse praecipuum flagitium, nee aut 25 sacris adesse aut concilium mire ignominioso fas : multique superstites bellorum infamiam laqueo finie- runt. 7. Reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. GERMANIA. 19 Nee regibus infinita aut libera potestas, et duces ex- einplo potius quam imperio, si prompti, si conspicui, si ante aciem^agant, admiratione praesunt. Ceterum neque animadvertere neque viucire, ne verberare qui- dem nisi sacerdotibus permissum, non quasi in poenara 5 nee ducis jussu, sed velut deo imperante, quern adesse bellantibus credunt. Effigiesque et signa quaedam detracta lucis in proelium ferunt; quodque prae- cipuura fortitudinis incitamentum est, nou casus neque fortuita conglobatio turmam aut cuneum facit, sed 10 familiae et propinquitates ; et in proximo pignora, uiide feminarum ululatus audiri, unde vagitus in- fantium. Hi cuique sanctissimi testes, hi maxinii laudatores: ad matres, ad conjuges vulnera ferunt; nee illae numerare aut exigere plagas pa vent, cibosque 15 et hortamina pugnantibus gestant. 8. Memoriae proditur quasdam acies inclinatas jam et labantes a feminis restitutas constantia precum et objectu pectorum et monstrata comminus captivitate, quam longe impatientius feminarum suarum nomine 20 timcnt, adeo ut efficacius obligentur animi civitatum, quibus inter obsides puellae quoque nobiles impe- rantur. Inesse quin etiam sanctum aliquid et pro- vidum putant, nee aut consilia earum aspernantur aut responsa negligunt. Vidimus sub divo Vespa- 25 siano Veledam, din apud plerosque numinis loco habi- tam ; sed et olim Albrunam et complures alias venerati suut, non adulatione, neque tamquam facerent deas. 20 CORNELII TACITI 9. Deorum maxime Mercurium colunt, cui certis diebus huraanis quoque hostiis litare fas habent. Martem concessis auimalibus placaiit [ot Herculem]. Pars Sueborum et Isidi sacrificat : unde causa et origo 5 peregrine sacro parum comperi, nisi quod signum ipsum in modum liburnae figuratum docet advectam religionem. Ceterum nee cohibere parietibus deos neque in ullain humani oris speciem assimulare ex maguitudine caelestium arbitrantur ; lucos ac neraora 10 consecrant, deorumque nominibus appellant secretum illud quod sola reverentia vident. 10. Auspicia sortesque ut qui maxime observant. Sortium consuetudo simplex. Virgam frugiferae arbori decisam in surculos amputant, eosque notis 15 quibusdam discretos super candidam vestem temere ac fortuito spargunt. Mox, si publice consultetur, sacerdos civitatis, sin privatim, ipse pater familiae, precatus deos caelumque suspicions ter singulos tollit, sublatos secundum impressam ante notam interpre- 20 tatur. Si prohibuerunt, nulla de eadem re in eundem diem consultatio ; sin permissum, auspiciorum adhuc fides exigitur. Et illud quidem etiam hie notum, avium voces volatusque interrogare. Proprium gentis equorum quoque praesagia ac monitus experiri. Pub- 25 lice aluntur isdem nemoribus ac lucis, candidi et nullo mortali opere contacti ; quos pressos sacro curru sacer- dos ac rex vel princeps civitatis comitantur, hinnitus- que ac fremitus observant. Nee ulli auspicio major OERMANIA. 21 fides, non solum apud plebera, sed apud proceres, apud sacerdotes ; se enim ministros deorura, illos conscios putant. Est et alia observatio auspiciorum, qua gra- vium bellorum eveutus explorantur: ejus gentis, cum qua bellum est, captivum quoquo modo interceptum 5 cum electo popularium suorum, patriis quemque armis, committunt : victoria hujus vel illius pro prae- judicio accipitur. 11. De miuoribus rebus principes consultant, de majoribus omnes, ita tamen ut ea quoque, quorum 10 penes plebem arbitrium est, apud principes pertrac- tentur. Coeunt, nisi quid fortuitum et subitum inci- dit, certis diebus, cum aut inchoatur luna aut impletur; nam agendis rebus hoc auspicatissimum initium cre- dunt. Nee dierum numerum, ut nos, sed noctium 15 computant. Sic constituunt, sic condicunt : nox du- cere diem videtur. Illud ex libertate vitium, quod non simul nee ut jussi conveniunt, sed et alter et ter- tius dies cunctatione coeuntium absumitur. Ut turbae placuit, considunt armati. Silentium per sacerdotes, 20 quibus turn et coercendi jus est, imperatur. Mox rex vel princeps, prout aetas cuique, prout nobilitas, prout decus bellorum, prout facundia est, audiuntur, auctori- tate suadendi magis quam jubendi potestate. Si dis- plicuit sententia, fremitu aspernantur; sin placuit, 25 frameas concutiunt. Honoratissimum assensus genus est armis laudare. 12. Licet apud concilium accusare quoque et discri- 22 CORNELII TACITI men capitis intendere. Distinctio poenarum ex de- licto. Proditores et transfugas arboribus suspendunt ; ignavos et imbelles et corpore infames coeno ac palude, iujecta insuper crate, mergunt. Diversitas supplicii 5 illuc respicit, tamquam scelera ostendi oporteat, dum puniuntur, flagitia abscond!. Sed et levioribus de- lictis pro raodo poena : equorum pecorumque numero convict! multantur. Pars multae regi vel civitati, pars ipsi qui vindicatur vel propinquis ejus exsolvitur. 10 Eliguntur in isdem conciliis et principes, qui jura per pagos vicosque reddunt ; centeni singulis ex plebe comites, consilium simul et auctoritas, adsunt. 13. Nihil autem neque publicae neque privatae rei nisi armati agunt. Sed arma sumere non ante cui- 15 quam moris quara. civitas suffecturum probaverit. Turn in ipso concilio vel principum aliquis vel pater vel propinqui scuto frameaque juveuem ornant : haec apud illos toga, hie primus juventae honos; ante hoc domus pars videntur, mox rei publicae. Insignis 20 nobilitas aut magna patrum merita principis dignatio- nem etiam adolescentulis assignant : ceteris robustiori- bus ac jam pridem probatis aggregantur, nee rubor inter comites aspici. Gradus quin etiam ipse comi- tatus habet, judicio ejus quem sectantur ; magnaque 25 et comitum aemulatio, quibus primus apud principem suum locus, et principum, cui plurimi et acerrimi comites. Haec dignitas, hae vires, magno semper electorum juvenum globo circumdari, in pace decus, GEKMANIA. 23 in bello praesidium. Nee solum in sua gente cuique, sed apud finitimas quoque civitates id nomen, ea gloria est, si numero ac virtu te comitatus emineat ; expetun- tur enim legationibus et muneribus ornantur et ipsa plerumque fama bella profligant. 5 14. Cum ventum in aciera, turpe principi virtute vinci, turpe comitatui virtutem principis non adae- quare. Jam vero infame in omnem vitam ac pro- brosum superstitem principi suo ex acie recessisse: ilium defendere, tueri, sua quoque fortia facta gloriae 10 ejus assignare, praecipuum sacramentum est. Prin- cipes pro victoria pugnant, comites pro principe. Si civitas in qua orti sunt longa pace et otio torpeat, plerique nobilium adolescentium petunt ultro eas nationes, quae turn bellum aliquod gerunt, quia et 15 ingrata genti quies, et facilius inter ancipitia cla- rescunt, magnumque comitatum non nisi vi belloque tueutur ; exigunt enim principis sui liberalitate ilium bellatorem equum, illam cruentam victricemque fra- meam. Nam epulae et, quamquam incompti, largi 20 tamen apparatus, pro stipendio cedunt. Materia munificentiae per bella et raptus. Nee arare terrain aut exspectare annum tarn facile persuaseris quam vocare hostem et vulnera mereri. Pigrum quin immo et iners videtur sudore acquirere quod possis sanguine 25 parare. 15. Quotiens bella non ineunt, multum venatibus, plus per otium transigunt, dediti somno ciboque, for- 24 CORNELII TACITI tissimus quisque ac bellicosissimus nihil agens, dele- gata domus et penatium et agrorum cura feminis senibusque et infirmissimo cuique ex familia : ipsi hebent, mira diversitate naturae, cum iidem homines 5 sic ament inertiam et oderint quietem. Mos est civi- tatibus ultro ac viritim conferre principibus vel armen- torum vel frugum, quod pro honore acceptum etiam necessitatibus subvenit. Gaudent praecipue finitima- rum gentium donis, quae non modo a singulis sed et 10 publice mittuntur, electi equi, magua arma, phalerae torquesque. Jam et pecuniam accipere docuimus. 16. Nullas Germanorum populis urbes habitari satis notum est, ne pati quidem inter se junctas sedes. Colunt discreti ac diversi, ut fons, ut campus, ut 15 nemus placuit. Vicos locant non in nostrum morem connexis et cohaerentibus aedificiis : suam quisque domum spatio circumdat, sive ad versus casus ignis remedium sive inscitia aedificandi. Ne caementorum quidem apud illos aut tegularum usus; materia ad 20 omnia utuntur inform! et citra speciem aut deleeta- tionem. Quaedam loca diligentius illinunt terra ita pura ac splendente, ut picturam ac lineamenta colo- rum imitetur. Solent et subterraneos specus aperire eosque multo insuper fimo onerant, suffugium hiemi 25 et receptaculum frugibus, quia rigorem frigorum ejus modi locis molliunt, et si quando hostis advenit, aperta populatur, abdita autem et defossa aut ignorantur aut eo ipso fallunt, quod quaerenda sunt. GERMANIA. 25 17. Tegumen omnibus sagum fibula aut, si desit, spina consertum ; cetera intecti totos dies juxta focum atque ignem agunt. Locupletissimi veste distinguun- tur, non fluitante, sicut Sarmatae ac Parthi, sed stricta et singulos artus exprimente. Gerunt et ferarum 5 pelles, proximi ripae negligenter, ulteriores exquisi- tius, ut quibus nullus per commercia cultus. Eligunt feras et detracta velamina spargunt maculis pellibus- que beluarum, quas exterior oceanus atque ignotum mare gignit. Nee adius feminis quam viris habitus, 10 nisi quod feminae saepius lineis amictibus velantur eosque purpura variant, partemque vestitus superioris in manicas non extendunt, nudae brachia ac lacertos ; sed et proxima pars pectoris patet. Quamquam severa illic matrimonia, nee ullam morum partem magis lau- 15 daveris : nam prope soli barbarorum singulis uxori- bus coutenti sunt, exceptis admodum paucis, qui non libidine sed ob nobilitatem pluribus nuptiis ambi- untur. 18. Dotem non uxor marito, sed uxori maritus 20 offert. Intersunt pareutes ac propinqui ac munera probant, munera non ad delicias muliebres quaesita nee quibus nova nupta comatur, sed boves et frena- tum equum et scutum cum framea gladioque. In haec munera uxor accipitur, atque in vicein ipsa armorum 25 aliquid viro affert : hoc maximum vinculum, haec arcana sacra, hos conjugales deos arbitrantur. Ne se mulier extra virtutum cogitationes extraque bellorum C 26 CORNELII TACITI casus putet, ipsis incipientis matrimonii auspiciis ad- monetur venire se laborum periculorumque sociam, idem in pace, idem in proelio passuram ausuramque : hoc juncti boves, hoc paratus equus, hoc data arma 5 denuntiant : sic vivendum, sic pereundum : accipere se quae liberis inviolata ac digna reddat, quae nurus I accipiant, rursusque ad nepptes referantur. 19. Ergo septa pudicitia agunt, nullis spectaculo- rum illecebris, nullis conviviorum irritationibus cor- 10 ruptae. Litterarum secreta viri pariter ac feminae ignorant. Paucissima in tarn numerosa gente adul- teria, quorum poena praesens et maritis permissa: abscisis crinibus, nudatam, coram propinquis expellit domo maritus ac per omnem vicuna verbere agit ; publi- 15 catae enim pudicitiae nulla venia : non forma, non aetate, non opibus maritum invenerit. Nemo enim illic vitia ridet, nee corrumpere et corrumpi saeculum vocatur. Melius quidem adhuc eae civitates, in qui- bus tantum virgines nubunt et cum spe votoque uxoris 20 semel transigitur. Sic unum accipiunt maritum quo- modo unum corpus unamque vitam, ne ulla cogitatio ultra, ne longior cupiditas, ne tamquam maritum sed tamquam matrimonium ament. Numerum liberorum finire aut quern quam ex agnatis necare flagitium habe- 25 tur, plusque ibi boni mores valent quam alibi bonae leges. 20. In omni domo nudi ac sordidi in hos artus, in haec corpora, quae miramur, excrescunt. Sua quern- GERMANIA. 27 que mater uberibus alit, nee ancillis aut nutricibus delegantur. Dominura ac servum nullis educationis deliciis dignoscas : inter eadem pecora, in eadem humo degunt, donee aetas separet ingenuos, virtus agnoscat. Sera juvenum venus, eoque inexhausta pubertas. Nee 5 virgines festinantur; eadem juventa, similis proceri- tas : pares validaeque miscentur, ac robora parentum liberi referunt. Sororum filiis idem apud avunculum qui apud patrem honor. Quidam sanctiorem artio- remque hunc nexum sanguinis arbitrantur, et in acci- 10 pieudis obsidibus magis exigunt, tamquam et animum firmius et domum latius teneant. Heredes tamen suc- cessoresque sui cuique liberi, et nullum testamentum. Si liberi non sunt, proximus gradus in possessione fra- tres, patrui, avunculi. Quanto plus propinquorum, 15 quo major affinium numerus, tauto gratiosior senectus ; nee ulla orbitatis pretia. 21. Suscipere tarn iuimicitias seu patris seu propin- qui quam amicitias necesse est; nee implacabiles durant : luitur enim etiam homicidium certo armento- 20 rum ac pecorum numero, recipitque satisfactionem universa domus, utiliter in publicum, quia periculosio- res sunt inimicitiae juxta libertatem. Convictibus et hospitiis non alia gens effusius in- dulget. Quemcumque mortalium arcere tecto nefas 25 habetur ; pro fortuna quisque apparatus epulis excipit. Cum defecere, qui modo hospes fuerat, monstrator hospitii et comes; proximam domum non invitati 28 CORNELII TACITI adeunt: nee interest: pari humanitate accipiuntur. Notum ignotumque, quantum ad jus hospitis, nemo discernit. Abeunti, si quid poposcerit, concedere mo- ris ; et poscendi in vicem eadem facilitas. Gaudent 5 muneribus, sed nee data imputant nee acceptis obli- gantur. Victus inter hospites comis. 22. Statim e somno, quern plerumque in diem extra- hunt, lavantur, saepius calida, ut apud quos plurimum hiems occupat. Lauti cibum capiunt : separatae sin- 10 gulis sedes et sua cuique mensa. Turn ad negotia, nee minus saepe ad convivia, procedunt armati. Diem noctemque continuare potando nulli probrum. Cre- brae, ut inter vinolentos, rixae raro conviciis, saepius caede et vulneribus transiguntur. Sed et de reconci- 15 liandis in vicem inimicis et jungendis affinitatibus et asciscendis principibus, de pace denique ac bello ple- rumque in conviviis consultant, tamquam nullo magis tempore aut ad simplices cogitationes pateat animus aut ad magnas incalescat. Gens non astuta nee cal- 20 lida aperit adhuc secreta pectoris licentia joci ; ergo detecta et nuda omnium, mens; postera die retracta- tur, et salva utriusque temporis ratio est : deliberant, dum fingere nesciunt; constituunt, dum errare non possunt. 25 23. Potui humor ex hordeo aut frumento, in quan- dam similitudiuem vini corruptus : proximi ripae et vinum mercantur. Cibi simplices, agrestia poma, re- cens fera aut lac concretum : sine apparatu, sine blandi- GERMANIA. 29 mentis expellunt famem. Adversus sitim non eadem temperantia : si indulseris ebrietati suggerendo quan- tum concupiscunt, baud. minus facile vitiis quam armis vincentur. 24. Genus spectaculorum unum atque in omni coetu 5 idem. Nudi juvenes, quibus id ludicrum est, inter gladios se atque infestas frameas saltu jaciunt. Exer- citatio artern paravit, ars decorem, non in quaestum tamen aut mercedem ; quamvis audacis lasciviae pre- tium est voluptas spectantium. Aleam, quod mirere, 10 sobrii inter seria exercent, tanta lucrandi perdendive temeritate ut, cum omnia defecerunt, extreme ac novis- simo jactu de libertate ac de corpore contendant. Victus voluntariam servitutem adit: quamvis juve- nior, quamvis robustior, alligari se ac venire patitur. 15 Ea est in re prava pervicacia: ipsi fidem vocant. Servos condicionis hujus per commercia tradunt, ut se quoque pudore victoriae exsolvant. 25. Ceteris servis non in nostrum morem descriptis per familiam ministeriis utuntur : suam quisque 20 sedem, suos penates regit. Frumenti modum domi- nus aut pecoris autvestis ut colono injungit, et servus hactenus paret: cetera domus officia uxor ac liberi exsequuntur. Verberare servum ac vinculis et opere coercere rarum : occidere solent, non disciplina et 25 severitate, sed impetu et ira, ut inimicum, nisi quod impune est. Liberti non multum supra servos suut, raro aliquod momentum in domo, numquam in civi- C2 30 CORNELII TACITI tate, exceptis dumtaxat iis gentibus quae regnantur ; ibi enim et super ingenues et super nobiles ascendunt : apud ceteros impares libertini. libertatis argumentum sunt. 5 26. Fenus agitare et in usuras extendere ignotum ; ideoque magis servatur quam si vetitum esset. Agri pro numero cultorum ab universis in vices occupan- tur, quos mox inter se secundum dignatiouem parti- untur; facilitatem partieudi camporum spatia prae- 10 bent. Arva per annos mutant, et superest ager. Nee enim cum ubertate et amplitudine soli labore contendunt, ut pomaria couserant et prata separent et hortos rigent : sola terrae seges imperatur. Unde annum quoque ipsum non in totidem digerunt species : 15 hiems et ver et aestas intellectum ac vocabula habent ; autumni perinde nomen ac bona ignorantur. 27. Funerum nulla ambitio : id solum observant, ut corpora clarorum virorum certis lignis crementur. Struem rogi nee vestibus nee odoribus cumulant : sua 20 cuique arma, quorundam igni et equus adjicitur; sepulcrum caespes erigit : monumentorum arduum et operosuin honorem ut gravem defunctis aspernantur. Lamenta ac lacrimas cito, dolorem et tristitiam tarde ponunt. Feminis lugere bonestum est, viris memi- 25 nisse. Haec in commune de omnium Germanorum origine ac moribus accepimus : nunc singularum gentium insti- tuta ritusque, quatenus differaut, quae nationes e Ger- mania in Gallias commigraverint, expediam. GERMANIA. 31 28. Validiores olin* Gallorum res fuisse summus auctor divus Julius tradit ; eoque credibile est etiam Gallos in Germaniam transgresses : quantulura enim amnis obstabat quo minus, ut quaeque gens evaluerat, occuparet permutaretque sedes promiscuas adhuc et 5 nulla regnorum potentia divisas ? Igitur inter Her- cyniam silvam Rhenumque et Moenum amnes Hel- vetii, ulteriora Boii, Gallica utraque gens, tenuere. Manet adhuc Boihaemi nomen signatque loci veterem meraoriam quamvis mutatis cultoribus. Sed utrum 10 Aravisci in Pannoniam ab Osis, Germanorum natione, an Osi ab Araviscis in Germaniam commigraverint, cum eodern adhuc sermone, institutis, moribus utantur, incertum est, quia pari olim inopia ac libertate eadem utriusque ripae bona malaque erant. Treveri et 15 Nervii circa affectationem Germanicae originis ultro ainbitiosi sunt, tamquam per hanc gloriam sanguinis a similitudine et inertia Gallorum separentur. Ipsam Rheni ripam baud dubie Germanorum populi colunt, Vangiones, Triboci, Nemetes. Ne Ubii quidem, quam- 20 quam Romana colonia esse meruerint ac libentius Agrippinenses conditoris sui nomine vocentur, origine erubescunt, transgressi olim et experimento fidei super ipsam Rheni ripam collocati, ut arcerent, non ut custo- direntur. 25 29. Omnium harum gentium virtute praecipui Batavi non multum ex ripa, sed insulam Rheni amnis coluut, Chattorum quondam populus et seditione do- 32 COENELII TACITI mestica in eas sedes transgressu*, in quibus pars Ro- mani imperil fierent. Manet honos et antiquae socie- tatis insigne; nam nee tributis contemnuntur nee publicanus atterit : exernpti oneribus et collationibus 5 et tantum in usum proeliorum sepositi, velut tela atque arma, bellis reservantur. Est in eodem obse- quio et Mattiacorum gens ; protulit enim magnitude populi Romani ultra Rhenum ultraque veteres termi- nos imperil reverentiam : ita sede finibusque in sua 10 ripa, mente animoque nobiscum agunt, cetera similes Batavis, nisi quod ipso adhuc terrae suae solo et caelo acrius animantur. Non numeraverim inter Germaniae populos, quam- quam trans Rhenum Danuviumque consederint, eos 15 qui decumates agros exercent: levissimus quisque Gallorum et inopia audax dubiae possessionis solum oceupavere; mox limite acto promotisque praesidiis sinus imperil et pars provinciae habentur. 30. Ultra hos Chatti: initium sedis ab Hercynio 20 saltu inchoatur, non ita effusis ac palustribus locis, ut ceterae civitates in quas Germania patescit ; durant si quidem colles paulatim rarescunt, et Chattos sues saltus Hercynius prosequitur simul atque deponit. Duriora genti corpora, stricti artus, minax vultus et 25 major animi vigor; multum, ut inter Germanos, rationis ac sollertiae : praeponere electos, audire prae- positos, nosse ordines, intelligere occasiones, differre impetus, disponere diem, vallare noctem, fortunam GEEMANIA. 33 inter dubia, virtutem inter certa numerate, quodque rarissimum nee nisi Romanae disciplinae concessum, plus reponere in duce quam in exercitu. Onme robur in pedite, quern super arma ferramentis quoque et copiis onerant : alios ad proelium ire videas, Chattos 5 ad bellum ; rari excursus et fortuita pugna ; eque- strium sane virium id proprium, cito parare victoriani, cito cedere : velocitas juxta formidinem, cunctatio pro- pior coustantiae est. 31. Et aliis Germanorum populis usurpatum raro 10 et private, cuj usque audentia apud Chattos in con- sensum vertit, ut primum adoleverint, crinem barbam- que submittere, nee nisi hoste caeso exuere votivum obligatumque virtuti oris habitum. Super sauguinem et spolia revelant frontem, seque turn demum pretia 15 nascendi retulisse dignosque patria ac parentibus ferunt: ignavis et imbellibus manet squalor. For- tissimus quisque ferreum insuper anulum (ignominio- sum id genti) velut vinculum gestat, donee se caede hostis absolvat. Plurimis Chattorum hie placet habi- 20 tus, jamque canent iusignes et hostibus simul suisque monstrati. Omnium penes hos initia pugnarum ; haec prima semper acies, visu nova ; nam ne in pace quidem vultu mitiore mansuescunt. Nulli domus aut ager aut aliqua cura : prout ad quemque venere, 25 aluntur, prodigi alieni, contemptores sui, donee ex- sanguis senectus tain durae virtuti impares faciat. 32. Proximi Chattis certum jam alveo Rbenum 3 Tac. 34 CORNELII TACIT! quique terminus esse sufficiat, Usipi ac Tenctcri colunt. Tencteri super solitum bellorum decus eques- tris disciplinae arte praecellunt; nee major apud Chattos peditum laus quam Tencteris equitum. Sic 5 instituere majores : posteri imitantur. Hi lusus in- fantium, haec juvenum aemulatio ; perseveraut senes. Inter familiam et penates et jura successionum equi traduntur : excipit filius, non ut cetera, maximus natu, sed prout ferox bello et melior. 10 33. Juxta Tencteros Bructeri olim occurrebant: nunc Chamavos et Angrivarios immigrasse narratur : pulsis Bructeris ac penitus excisis vicmarum consensu nationum ; sen superbiae odio seu praedae dulcedine seu favore quodam erga nos deorum ; nam ne specta- 15 culo quidem proelii invidere. Super sexaginta milia non armis telisque Romanis, sed quod magnificentius est, oblectationi oculisque ceciderunt. Maneat, quaeso, duretque gentibus, si non amor nostri, at certe odium sui, quando urgentibus imperii fatis nihil jam prae- 20 stare fortuna majus potest quam hostium discordiam. 34. Angrivarios et Chamavos a tergo Dulgibini et Chasuarii cluduut aliaeque gentes baud perinde memo- ratae ; a froute Frisii excipiunt. Majoribus minori- busque Frisiis vocabulum est ex modo virium. Utrae- 25 que nationes usque ad oceanum Rbeno praetexuntur ambiuntque immensos insuper lacus et Romanis clas- sibus navigates. Ipsum quin etiam oceanum ilia temptavimus ; et superesse adhuc Herculis columnas GERMANIA. 35 fama vulgavit, sive adiit Hercules, seu quidquid ubi- que magnificum est, in claritatem ejus referre con- seusimus. Nee defuit audentia Druso Germanico : sed obstitit oceanus in se siraul atque in Herculem iuquiri. Mox nemo temptavit, sanctiusque ac reve- 5 rentius visum de actis deorum credere quam scire. 35. Hactenus in occidentem Germaniam no vim us : in septentrionera ingenti flexu redit. Ac primo statim Chaucorum gens, quamquam incipiat a Frisiis ac partem litoris occupet, omnium quas exposui gentium 10 lateribus obtenditur, donee in Chattos usque sinuetur. Tarn immensum terrarum spatium non tenent tantum Chauci, sed et implent, populus inter Germanos nobi- lissimus quique magnitudinem suam malit justitia tueri; sine cupiditate, sine impotentia, quieti secre- 15 tique nulla provocaut bella, nullis raptibus aut latro- ciniis populantur. Id praecipuum virtutis ac virium argumentum est, quod, ut superiores agant, non per injurias assequuntur ; prompta tamen omnibus arma et, si res poscat, exercitus, plurimum virorum equo- 20 rumque ; et quiescentibus eadem fama. 36. In latere Chaucorum Chattorumque Cherusci nimiam ac marcentem diu pacem illacessiti nutrie- runt; idque jucundius quam tutius fuit, quia inter impotentes et validos falso quiescas : ubi manu agitur, 25 modestia ac probitas nomina superioris suut. Ita qui olim boni aequique Cherusci, nuiic inertes ac stulti vocantur: Chattis victoribus fortuna in sapientiam 36 CORNELII TACITI cessit. Tract! ruina Cheruscorum et Fosi, conter- mina gens, adversarum rerum ex aequo socii sunt, cum in secundis minores fuissent. 37. Eundem Germaniae sinum proxirai oceano 5 Cimbri tenent, parva nunc civitas, sed gloria ingens ; veterisque famae lata vestigia manent, utraque ripa castra ac spatia, quorum ambitu nunc quoque metiaris molem manusque gentis et tarn magni exitus fidem. Sexcentesimum et quadragesimum annum urbs nostra 10 agebat, cum primum Cimbrorum audita sunt arma, Caecilio Metello et Papirio Carbone consulibus; ex quo si ad alterum imperatoris Trajani consulatum computemus, ducenti ferme et decem anni colligun- tur: tarn diu Germania vincitur. Medio tarn longi 15 aevi spatio multa in vicem damna ; non Samnis, non Poeni, non Hispaniae Galliaeve, ne Parthi quidem saepius admonuere : quippe regno Arsacis acrior est Germanorum libertas. Quid enim aliud nobis quam caedem Crassi, amisso et ipse Pacoro, infra Ventidium 20 dejectus oriens objecerit? At Germani Carbone et Cassio et Scauro Aurelio et Servilio Caepione, Marco quoque Manlio fusis vel captis, quinque simul consu- lares exercitus populo Romano, Varum tresque cum eo legiones etiam Caesari abstulerunt ; nee impune C. 25 Marius in Italia, divus Julius in Gallia, Drusus ac Nero et Germanicus in suis eos sedibus perculerunt. Mox ingentes C. Caesaris minae in ludibrium versae. Inde otium, donee occasioue discordiae nostrae et GERMANIA. 37 civilium armorum, expugnatis legionum hibernis, etiam Gallias aflectavere ; ac rursus inde pulsi proxi- mis temporibus triumphati magis quam victi sunt. 38. Nunc de Suebis dicendum est, quorum non una, ut Chattorum Tencterorumve gens; majorem enim 5 Gerraaniae partem obtinent, propriis adhuc nationi- bus nominibusque discreti, quamquam in commune Suebi vocentur. Insigne gentis obliquare crinem no- doque substringere : sic Suebi a ceteris Germanis, sic Sueborum ingenui a servis separantur. In aliis genti- 10 bus seu coguatione aliqua Sueborum seu, quod saepe accidit, imitatione, rarum et intra juventae spatium : apud Suebos usque ad canitiem horrentem capillum retro sequuntur, ac saepe in ipso vertice religatur ; principes et ornatiorem habent. Ea cura formae, sed 15 innoxia ; neque enim ut ament amenturve, in altitu- dinem quandam et terrorem adituri bella, compti ut hostium oculis, ornaiitur. 39. Vetustissimos se nobilissimosque Sueborum Semnones memorant ; fides antiquitatis religione 20 firmatur. Stato tempore in silvam auguriis patrum et prisca formidine sacram omnes ejusdem sanguinis populi legationibus coeunt, caesoque publice homine celebrant barbari ritus horrenda primordia. Est et alia luco reverentia : nemo nisi vinculo ligatus ingre- 25 ditur, ut minor et potestatem numinis prae se ferens. Si forte prolapsus est, attolli et insurgere baud licitum : per huinum evolvuntur. Eoque omnis superstitio re- D 38 CORNELII TACITI spicit, tamquam inde initia gentis, ibi regnator omnium deus, cetera subjecta atque parentia. Adjicit auctori- tatem fortuna Semnonum : centum pagis habitant, magnoque corpore efficitur ut se Sueborum caput 5 credant. 40. Contra Langobardos paucitas nobilitat: plu- rimis ac valentissimis natiouibus cincti non per obse- quium, sed proeliis et periclitando tuti sunt. Reudigni deinde et Avioues et Anglii et Varini et Eudoses et 10 Suardones et Nuitoues fluminibus aut silvis muni- uutur. Nee quicquam notabile in singulis, nisi quod in commune Nerthum, id est, Terrain matrem colunt, eamque intervenire rebus hominum, invehi populis, arbitrantur. Est in insula oceani castum nemus, 15 dicatumque in eo vehiculum, veste contectum ; attin- gere uni sacerdoti coucessum. Is adesse penetrali deam intelligit, vectamque bubus feminis multa cum veneratione prosequitur. Laeti tune dies, festa loca, quaecumque adventu hospitioque dignatur. Non 20 bella ineunt, non arma sumunt ; clausum omne fer- rum ; pax et quies tune tantum nota, tune tan turn amata, donee idem sacerdos satiatam conversatione mortalium deam templo reddat. Mox vehiculum et vestes et, si credere velis, numen ipsum secreto lacu 25 abluitur. Servi ministrant, quos statim idem lacus haurit. Arcanus hinc terror sanctaque ignorantia, quid sit illud quod tantum perituri vident. 41. Et haec quidem pars Sueborum in secretiora GERMANIA. 39 Germaniae porrigitur : propior (ut, quo modo paulo ante Rhenum, sic nunc Dauuvium sequar), Hermun- dtirorum ci vitas, fida Romanis; eoque solis Germa- norum uon iu ripa commercium, sed penitus atque in splendidissima Raetiae proviuciae colonia. Passim 5 sine custode transeunt ; et cum ceteris gentibus arma modo castraque iiostra ostendamus, his domos villas- que patefecimus non concupiscentibus. In Hermun- duris Albis oritur, flumen inclutum et notum olim ; nunc tantum auditur. 10 42. Juxta Hermunduros Naristi ac deinde Marco mani et Quadi agunt. Praecipua Marcomanorum gloria viresque, atque etiam ipsa sedes pulsis olim Boiis virtute parta. Nee Naristi Quadive degeuerant. Eaque Germaniae velut frons est, quatenus Dauuvio 15 peragitur. Marcomanis Quadisque usque ad nostram memoriam reges manserunt ex gente ipsorum, nobile Marobodui et Tudri genus : jam et externos patiuntur, sed vis et potentia regibus ex auctoritate Romana. Raro armis nostris, saepius pecunia juvantur, nee 20 minus valent. 43. Retro Marsigni, Cotini, Osi, Buri terga Marco- manorum Quadorumque claudunt. E quibus Mar- signi et Buri sermone cultuque Suebos referunt: Cotinos Gallica, Osos Paunonica lingua coarguit non 25 esse Germanos, et quod tributa patiuntur. Partem tributorum Sarmatae, partem Quadi ut alienigenis impouunt : Cotini, quo magis pudeat, et ferrum effo- 40 CORNELII TACITI diunt. Omnesque hi populi pauca campestrium, ceterura saltus et vertices montium jugumque insede- runt. Dirimit enim scinditque Suebiara continuum moutium jugum, ultra quod plurimae gentes agunt ; 5 ex quibus latissime patet Lygiorum nomen, in plures civitates diffusum. Valentissimas nominasse sufficiet, Harios, Helveconas, Manimos, Elisios, Nahanarvalos. Apud Nahanarvalos antiquae religionis lucus osten- ditur. Praesidet sacerdos muliebri ornatu, sed deos 10 interpretation Romana Castorera Pollucemque me- morant. Ea vis numini ; nomen Alcis. Nulla simu- lacra, nullum peregrinae superstitiouis vestigium ; ut fratres tamen, ut juvenes venerantur. Ceterum Harii super vires, quibus enumeratos paulo ante populos 15 anteceduut, truces insitae feritati arte ac tern pore leuocinanttir : nigra scuta, tincta corpora; atras ad proelia noctes legunt, ipsaque formidine atque umbra feralis exercitus terrorem inferunt, nullo hostium susti- nente novum ac velut infernum aspectum ; nam primi 20 in omnibus proeliis oculi vincuntur. 44. Trans Lygios Gotones regnantur, paulo jam adductius quam ceterae Germanorum gentes, nondum tamen supra libertatem. Protinus deinde ab oceauo Rugii et Lemovii; omniumque harum gentium in- 25 signe rotunda scuta, breves gladii et erga reges obse- quium. Suionum hinc civitates, ipso in oceano, praeter viros armaque classibus valent. Forma navium eo difiert, GERMANIA. 41 quod utrimque prora paratam semper appulsui frontem agit; nee velis miuistrantur nee remos in ordinem lateribus adjuugunt; solutum, ut in quibusdam flu- minum, et mutabile, ut res poscit, hinc vel illinc rerai- gium. Est apud illos et opibus honos, eoque unus 5 imperitat, nullis jam exceptiouibus, non precario jure pareudi. Nee arma, ut apud ceteros Germanos, in promiscuo, sed clausa sub custode, et quidem servo, quia subitos hostium incursus prohibet oceanus ; otiosae porro armatorum manus facile lasciviunt ; enimvero 10 neque nobilem neque ingenuum, ne libertinum quidem armis praeponere regia utilitas est. 45. Trans Suionas aliud mare, pigrum ae prope immotum, quo cingi cludique terrarum orbem hinc fides, quod extremus cadentis jam solis fulgor in ortum 15 edurat adeo clarus, ut sidera hebetet ; sonum insuper emergentis audiri formasque deorum et radios capitis aspici persuasio adjicit. Illuc usque, et fama vera, tantum natura. Ergo jam dextro Suebici maris litore Aestiorum gentes alluuntur, quibus ritus habitusque 20 Sueborum, lingua Britaunicae propior. Matrem deum venerantur. Insigne superstitionis formas apro- rum gestant: id pro armis omnique tutela securum deae cultorem etiam inter hostes praestat. Rarus ferri, frequens fustium usus. Frumenta ceterosque 25 fructus patientius quam pro solita Germanorum inertia laborant. Sed et mare scrutantur, ac soli omnium sucinum, quod ipsi glesum vocant, inter vada D2 42 CORNELII TACITI atque in ipso litore legunt. Nee quae natura quaeve ratio gignat, ut barbaris, quaesitum compertumve ; diu quin etiara inter cetera ejectamenta maris jacebat, donee luxuria nostra dedit nomen. Ipsis in nullo 5usu: rude legitur, informe perfertur, pretiuraque mirantes accipiuut. Sucum tamen arborum esse iu- telligas, quia terrena quaedam atque etiam volucria animalia plerumque interlucent, quae implicata hu- more mox durescente materia cluduntur. Fecundiora 10 igitur nemora lucosque, sicut orientis secretis, ubi tura balsamaque sudantur, ita occidentis insulis terrisque inesse crediderim ; quae vicini soils radiis expressa atque liquentia in proximum mare labuntur ac vi tempestatum in adversa litora exundant. Si naturam 15 sucini admoto igni temptes, in modum taedae accen- ditur alitque flammam pinguera et olenteni ; mox ut in picem resinamve lentescit. Suionibus Sitonum gentes continuantur. Cetera similes uno differunt quod feinina dominatur : in 20 tantum non modo a libertate sed etiam a servitute degenerant. Hie Suebiae finis. 46. Peucinorum Venetorumque et Fennorum na- tiones Germanis an Sarmatis ascribam dubito, quam- quam Peucini, quos quidam Bastarnas vocant, sermon e, 25 cultu, sede ac domiciliis ut Germani agunt. Sordes omnium ac torpor procerum ; connubiis mixtis non- nihil in Sarmatarum habitum foedantur. Veneti multum ex moribus traxerunt; nam quidquid inter GERMANIA. 43 Peucinos Fennosque silvarum ac montium erigitur, latrociniis pererrant. Hi tamen inter Germanos po- tius referuntur, quia et domos figunt et scuta gestant et pedum usu ac pernicitate gaudent: quae omnia di versa Sarmatis suut in plaustro equoque viventibus. 5 Fennis mira feritas, foeda paupertas : non arma, non equi, non penates; victui herba, vestitui pelles, cubile humus : sola in sagittis spes, quas inopia ferri ossibus asperant. Idemque venatus viros pariter ac feminas alit ; passim enim comitantur partemque praedae pe- 10 tunt. Nee aliud infantibus ferarum imbriumque suffu- gium quam ut in aliquo ramorum nexu contegantur : hue redeunt juvenes, hoc senum receptaculum. Sed beatius arbitrantur quam ingemere agris, illaborare domibus, suas alienasque fortunas spe metuque versare : 15 securi ad versus homines, securi adversus deos, rem diffi- cillimain assecuti sunt, ut illis ne voto quidem opus sit. Cetera jam fabulosa : Hellusios et Oxionas ora hominum vultusque, corpora atque artus ferarum gerere : quod ego ut incompertum in medium relin- 20 quam. CORNELII TACITI DE VITA ET MOEIBUS JULII AGEICOLAE LIBEK. BREVIARIUM. CAP. 1-3. Scribendi clarorum virorum vitam mos anti- quus, sub malis principibus periculosus, sub Trajano in honorem Agricolae repetitus a Tacito, qui non eloquentiam, sed pietatem pollicetur. 4. Agricolae stirps, educatio, stu- dia. 5, 6. Positis in Britannia priniis castrorum rudimentis, uxorem ducit. Fit quaestor, tribunus, praetor. Recogno- scendis temploruin donis praefectus. 7. Othoniano bello matrem partemque patrimonii amittit. 8. In Vespasiani partes transgressus, legioni vicesimae in Britannia prae- positus, alienae famae cura promovet suam. 9. Redux inter patricios ascitus Aquitaniam regit. Consul factus Tacito filiam despondet. Britanniae praeficitur. 10. Britanniaedescriptio. Thule cognita. Marepigrum. 11, 12. Britannorum origo, habitus, sacra, sermo, mores; militia, regimen, rarus conventus. Caelum, solum, me- talla, margarita. 13. Victae gentis ingenium. Caesarum in Britanniam expeditiones. 14. Consularium legatorum res gestae. 15, 16. Britanniae rebellio, Boudicea duce coepta, a Suetonio Paulino compressa. Huic succedunt ignavi. 17-21. Rem restituunt Petilius Cerialis et Julius Frontinus; hie Silures, ille Brigantes vincit; Agricola 44 COBXELII TACITI AGRICOLA. 45 Ordovices et Monam. Totam provinciam pacat et mode- ratione, prudentia, abstinentia, aequitate in obsequio re- tiuet, animosque artibus et voluptatibus mollit 22-23. Xova expeditio novas gentes aperit, quae prae- sidio firmantur. Agricolae candor in communicanda gloria. 24. Consilium de occupanda Hibernia. 25-27. Civitates trans Bodotriam sitae explorantur. Caledonii, Romanos aggressi, consilio ductuque Agricolae pulsi, sacri- ficiis conspirationem civitatum sanciunt. 28. Usipiorum cohors miro casu Britanniam circumvecta. Agricolae filius obit. 29-32. Bellum Britanni reparant Calgaco duce; ejus oratio ad suos. 33, 34. Romanos quoque hortatur Agricola. 35-37. Atrox et cruentum proelium. 38. Penes Romanos victoria. Agricola Britanniam circumvehi prae- cipit. 39. Domitianus, fronte laetus, pectore anzius, nuntium victoriae excipit. 40. Honores tamen Agricolae decerni jubet, condito odio, donee provincia decedat Agricola. Is redux modeste agit. 41. Periculum ab accusatoribus et laudatoribus. 42. Excusat se, ne provinciam sortiatur proconsul. 43. Obit non sine veneni suspicione a Domi- tiano dati. 44. Ejus aetas, habitus, honores, opes. 45. Mortis opportunitas ante Domitiani atrocitates. 46. Que- st us scriptoris et ex virtute solatia. Fama Agricolae ad. posteros transmissa. 1. Clarorum virorum facta moresque posteris tra- dere, antiquitus usitatum, ne nostris quidem temporibus quamquam incuriosa suorum aetas omisit, quotiens magna aliqua ac nobilis virtus vicit ac supergressa est vitium parvis magnisque civitatibus commune, ignc- 5 46 COENELII TACITI rantiam recti et invidiam. Sed apud priores ut agere digna memoratu pronum magisque in aperto erat, ita celeberrimus quisque ingenio ad prodendam virtutis memoriam sine gratia aut ambitioue bonae tantum 5 conscientiae pretio ducebatur. Ac plerique suam ipsi vitara narrare fiduciam potius morum quam arro- gantiara arbitrati sunt ; nee id Rutilio et Scauro citra fidem aut obtrectationi fuit : adeo virtutes isdem tem- poribus optime aestimantur, quibus facillime gignun- 10 tur. At nunc narraturo mihi vitara defuncti hominis venia opus fuit, quam non petissem incusaturus tain saeva et infesta virtutibus tempera. 2. Legimus, cum Aruleuo Rustico Paetus Thrasea, Herennio Senecioni Priscus Helvidius laudati esseut, 15 capitale fuisse, neque in ipsos modo auctores sed in libros quoque eorum saevitum, delegate triumviris ministerio ut monumeuta clarissimorum ingeniorum in comitio ac foro urerentur. Scilicet illo igne vocem populi Romani et libertatem seiiatus et conscientiam 20 generis humani aboleri arbitrabantur, expulsis insuper sapientiae professoribus atque omni bona arte in exsilium acta, ne quid usquam honestum occurreret. Dedimus profecto grande patientiae documentum ; et sicut vetus aetas vidit quid ultimum in libertate esset, 25 ita nos quid in servitute, adempto per inquisitiones etiam loquendi audiendique commercio. Memoriam quoque ipsam cum voce perdidissemus, si tarn in nostra potestate esset oblivisci quam tacere. AGEICOLA. 47 3. Nunc demura rediit animus, et quamquam primo statim beatissimi saeculi ortu Nerva Caesar res olim dissociabiles miscuerit, principatum ac libertatem, augeatque quotidie felicitatem temporum Nerva Tra- janus, nee spem modo ac votum securitas publica sed 5 ipsius voti fiduciam ac robur assumpserit, natura tamen infirmitatis humanae tardiora sunt remedia quam mala ; et ut corpora nostra lente augescunt, cito ex- stinguuntur, sic ingenia studiaque oppresseris facilius quam revocaveris. Subit quippe etiam ipsius inertiae 10 dulcedo, et invisa primo desidia postremo amatur. Quid, si per quiudecim annos, grande mortalis aevi spatium. multi fortuitis casibus, promptissimus quisque saevitia principis interciderunt? Fauci, ut ita dixe- rim, non modo aliorum sed etiam nostri superstites 15 sumus, exemptis e media vita tot annis, quibus juvenes ad senectutem, senes prope ad ipsos exactae aetatis tefminos per silentium venimus. Non tamen pigebit vel incondita ac rudi voce memoriam prioris servitutis ac testimonium praesentmm bonorum composuisse. 20 Hie interim liber honori Agricolae soceri mei destina- tus, professione pietatis aut laudatus erit aut excu- sutus. 4. Cnaeus. Julius Agricola, vetere et illustri Foro- juliensiumcoloniaortus, utrumqueavum procuratorem 25 Caesarum habuit, quae equestris nobilitas est. Pater Julius Graecinus, senatorii ordinis, studio eloquentiae sapientiaeque notus, iisque ipsis virtutibus iram Caii 48 CORNELII TACITI Caesaris meritus : namque M. Silanum accusare jussus, et quia abnuerat, interfectus est. Mater Julia Pro- cilia fuit, rarae castitatis. Iii hujus sinu indulgentia- que educatus, per omnem honestarum artium cultuni 5 pueritiam adolescentiamque transegit. Arcebat eum ab illecebris peccantium praeter ipsius bonam inte- gramque naturam, quod statim parvulus sedem ac magistram studiorum Massiliam habuit, locum Graeca comitate et provincial! parsimonia mixtum ac bene 10 compositum. Memoriai teneo solitum ipsum narrare se prima in juventa studium philosophiae acrius, ultra quam concessum Romano ac senator!, hausisse, ni prudentia matris incensum ac flagrantem animum coercuisset. Scilicet sublime et erectum ingenium 15 pulchritudinem ac speciem magnae excelsaeque gloriae vehementius quam caute appetebat. Mox mitigavit ratio et aetas, retinuitque, quod est difficillimum, ex sapientia modum. 5. Prima castrorum rudirnenta in Britannia Sue- 20 tonio Paulino, diligent! ac moderate due!, approbavit, electus quern contubernio aestimaret. Nee Agricola licenter, more juvenum qui militiam in lasciviam vertunt, neque segniter ad voluptates et commeatus titulum tribunatus et inscitiam rettulit: sed noscere 25 provinciam, nose! exercitui, discere a peritis, sequi optimos, nihil appetere in jactationem, nihil ob formi- dinem recusare, simulque et anxius et intentus agere. Non sane alias exercitatior magisque in ambiguo AGRICOLA. 49 Britannia fuit : trucidati veterani, incensae coloniae, intercept! exercitus ; turn de salute, mox de victoria certavere. Quae cuncta etsi consiliis ductuque alte- rius agebantur, ac summa rerum et recuperatae pro- vinciae gloria in ducem cessit, artem et usum et 5 stimulos addidere juveni, intravitque animum militaris gloriae cupido, ingrata temporibus quibus sinistra erga eminentes iuterpretatio, nee minus periculum ex magiia faraa quam ex mala. 6. Hinc ad capessendos magistratus in urbem di- 10 gressus Domitiam Decidianam, splendidis natalibus ortam, sibi junxit; idque matrimonium ad majora nitenti decus ac robur fuit; vixeruntque mira con- cordia, per mutuam caritatem et in vicem se antepo- nendo, nisi quod in bona uxore tanto major laus 15 quanto in mala plus culpae est. Sors quaesturae prc- viiiciam Asiam, proconsulem Salvium Titianum dedit, quorum neutro corruptus est, quamquam et provincia dives ae parata peccantibus, et proconsul in omnem aviditatem pronus quantalibet facilitate redempturus 20 esset mutuam dissimulationem mali. Auctus est ibi filia, in subsidium simul et solatium ; nam filium ante sublatum brevi amisit. Mox inter quaesturam ac tri- bunatum plebis atque ipsum etiam tribunatus annum quiete et otio transiit, gnarus sub Nerone temporum, 25 quibus inertia pro sapientia fuit. Idem praeturae tenor et silentium ; nee enim jurisdictio obvenerat. Ludos et mania honoris medio rationis atque abun- 4 Tac. E 60 CORNELII TACITI dantiae duxit, uti longe a luxuria, ita famae propior. Turn electus a Galba ad dona templorum recogno- scenda, diligentissima conquisitione efFecit, ne cujus alterius sacrilegium res publica quam Neronis sen- 5 sisset. ^ 7. Sequens annus gravi vulnere animum domumque ejus afflixit. Nam classis Othoniana licenter vaga dum Intemelios (Liguriae pars est) hostiliter popu- latur, matrem Agricolae in praediis suis interfecit, 10 praediaque ipsa et magnam patrimonii partem diri- puit, quae causa caedis fuerat. Igitur ad sollemnia pietatis profectus Agricola, nuntio affectati a Vespa- siano imperil depreheusus ac statim in partes trans- gressus est. Initia principatus ac statum urbis 15 Mucianus regebat, juvene admodum Domitiano et ex paterna fortuna tantum licentiam usurpante. Is missum ad delectus agendos Agricolam integreque ac strenue versatum vicesimae legioni tarde ad sacra- mentum transgressae praeposuit, ubi decessor seditiose 20 agere narrabatur : quippe legatis quoque consularibus nimia ac formidolosa erat, nee legatus praetorius ad cohibendum potens, incertum suo an militum ingenio. Ita successor simul et ultor electus, rarissima mode- ratione maluit videri invenisse bonos quam fecisse. 25 8. Praeerat tune Britanniae Vettius Bolanus pla- cidius, quam feroci provincia dignum est. Temperavit Agricola vim suam ardoremque compescuit, ne incre- sceret, peritus obsequi eruditusque utilia honestis AGRICOLA. 51 * miscere. Brevi deinde Britannia consularem Petilium Cerialem accepit. Habuerunt virtutes spatium exem- x plorum, sed primo Cerialis labores modo et discriniina, mox et gloriam communicabat ; saepe parti exercitus in experimentum, aliquando majoribus copiis ex eventu O praefecit. Nee Agricola umquara in suam famam gestis exsultavit ; ad auctorem ac ducem ut minister fortunam referebat. Ita virtu te in obsequendo, vere- cundia in praedicando, extra invidiam nee extra glo- riam erat. 10 9. Revertentem ab legatione legionis divus Vespa- sianus inter patricios ascivit ; ac deinde provinciae Aquitaniae praeposuit, spleudidae inprimis dignitatis administratioue ac spe consulatus, cui destinarat. Credunt plerique militaribus ingeniis subtilitatem 15 deesse, quia castrensis jurisdictio secura et obtusior ac plura maim agens calliditatem fori non exerceat. Agricola natural! prudentia, quamvis inter togatos, facile justeque agebat. Jam vero tempora curarum remissionumque divisa : ubi conventus ac judicia 20 poscerent, gravis, intentus, severus, sed saepius miseri- cors: ubi officio satis factum, nulla ultra potestatis persona : tristitiam et arrogantiam et avaritiam exuerat. Nee illi, quod est rarissimum, aut facilitas auctori- tatem aut severitas amorem deminuit. Integritatem 25 atque abstinentiam in tanto viro referre injuria virtu- turn fuerit. Ne famam quidem, cui saepe etiam boni indulgent, ostentanda virtute aut per artem quaesivit : 52 CORNELII TACITI % procul ab aemulatione adversus collegas, procul a contentione adversus procurators, et vincere iuglo- rium et atteri sordidum arbitrabatur. Minus trien- nium in ea legatione detentus ac statim ad spem 5 consulatus revocatus est, comitante opinione Britan- niam ei provinciam dari, uullis in hoc suis sermonibus, sed quia par videbatur. Haud semper errat faraa ; aliquando et elegit. Consul egregiae turn spei filiam juveni mihi despondit ac post consulatum collocavit, 10 et statim Britanniae praepositus est, adjecto pontifi- catus sacerdotio. 10. Britanniae situm populosque multis scriptoribus memoratos non in comparationem curae ingeniive referam, sed quia turn primum perdomita est : ita 15 quae priores nondum comperta eloquentia percoluere, rerum fide tradentur. Britannia, insularum quas Romana notitia complectitur maxima, spatio ac caelo in orientem Germaniae, in occidentem Hispaniae obtenditur, Gallis in meridiem etiam inspicitur; sep- 20 tentrionalia ejus, nullis contra terris, vasto atque aperto mari pulsantur. Formam totius Britanniae Livius veterum, Fabius Rusticus recentium eloquen- tissimi auctores oblongae scutulae vel bipenni assimu- lavere ; et est ea facies citra Caledoniam, unde et in 25 universum fama est transgressa: sed immsnsum et enorme spatium procurrentium extreme jam litore terrarum velut in cuneum tenuatur. Hanc oram novissimi maris tune primum Romaua classis circum- AGRICOLA. 63 vecta insulam esse Britanniam affirmavit, ac simul incognitas ad id tempus insulas, quas Orcadas vocant, invenit domuitque. Dispecta est et Thule. quia hac- tenus jussum ; et hiems appetebat. Sed mare pigrum et grave reinigantibus perhibent ne ventis quidem 5 perinde attolli, credo quod rariores terrae montesque, causa ac materia tempestatum, et profunda moles con- tinui maris tardius impellitur. Naturam oceani atque aestus neque quaerere hujus operis est, ac multi rettu- lere : unum addiderim, nusquam latius dominari mare, 10 multum fluminurn hue atque illuc ferre, nee litore tenus accrescere aut resorberi, sed influere penitus atque ambire, et jugis etiani ac montibus inseri velut in suo. 11. Ceterum Britanniam qui mortales initio colue- 15 rint, indigeuae an advecti, ut inter barbaros, parum compertum. Habitus corporum varii atque ex eo argumenta. Namque rutilae Caledoniam habitantium comae, magni artus Germanicam origiuem asseverant. Silurum colorati vultus, torti plerumque crines et 20 posita contra Hispania Hiberos veteres trajecisse easque sedes occupasse fidem faciunt. Proximi Gallis et simi- les sunt, seu durante originis vi, sen procurrentibus in diversa terris positio caeli corporibus habitum dedit. In universum tamen aestimanti Gallos vicinam insulam 25 occupasse credibile est. Eorum sacra deprehendas, superstitiouum persuasioues ; sermo haud multum diversus, in deposcendis periculis eadem audacia et, E2 54 CORNELII TACITI ubi advenere, in detrectandis eadem formido. Plus tamen ferociae Britanui praeferunt, ut quos nondum longa pax emollierit. Nam Gallos quoque in bellis floruisse accepimus ; mox segnitia cum otio intravit, 5 amissa virtute pariter ac libertate. Quod Britan- norum olim victis evenit : ceteri manent quales Galli fuerunt. 12. In pedite robur; quaedam nationes et curru proeliantur. Honestior auriga, clientes propugnant. 10 Olim regibus parebant, nunc per priucipes factionibus et studiis distrahuutur. Nee aliud adversus validissi- mas gentes pro nobis utilius quam quod in commune non consulunt. Rarus duabus tribusve civitatibus ad propulsandum commune periculum conventus: ita 15 singuli pugnant, universi vincuntur. Caelum crebris imbribus ac nebulis foedum ; asperitas frigorum abest. Dierum spatia ultra nostri orbis mensuram ; nox clara et extrema Britanniae parte brevis, ut finem atque initium lucis exiguo discrimine internoscas. Quod si 20 nubes non officiant, aspici per noctem soils fulgorem, nee occidere et exsurgere sed transire affirmant. Scilicet extrema et plana terrarum humili umbra non erigunt tenebras, infraque caelum et sidera nox cadit. Solum, praeter oleam vitemque et cetera calidioribus 25 terris oriri sueta, patiens frugum, fecundum : tarde mitescunt, cito proveniunt; eademque utriusque rei causa, multus humor terrarum caelique. Fert Bri- tannia aurum et argentum et alia metalla, pretium AGBICOLA. 55 vietoriae. Gignit et oceanus margarita, sed subfusca ac liventia. Quidara artem abesse legentibus arbi- trantur ; nam in rubro mari viva ac spirantia saxis avelli, in Britannia, prout expulsa sint, colligi. Ego facilius crediderim naturam margaritis deesse quam 5 nobis avaritiam. 13. Ipsi Britanni delectum ac tributa et injuncta imperii munera impigre obeunt, si injuriae absint: has aegre tolerant, jam domiti ut pareant, nondum ut serviant. Igitur primus omnium Romauorum divus 10 Julius cum exercitu Britanniam ingressus, quamquam prospera pugna terruerit incolas ac litore potitus sit, potest videri ostendisse posteris, non tradidisse. Mox bella civilia et in rem publicam versa principum arma, ac longa oblivio Britanniae etiam in pace : consilium 15 id divus Augustus vocabat, Tiberius praeceptum. Agi- tasse Caium Caesarem de intranda Britannia satis con- stat, ni velox ingenio, mobilis poenitentiae, et ingentes adversus Germauiam conatus frustra fuissent. Divus Claudius auctor tandem operis, transvectis legionibus 20 auxiliisque et assumpto in partem rerum Vespasiano, quod initium venturae mox fortunae fuit: domitae gentes, capti reges et monstratus fatis Vespasianus. 14. Consularium primus Aulus Plautius praepositus ac subihde Ostorius Scapula, uterque bello egregius ; 25 redactaque paulatim in formam provinciae proxima pars Britanniae ; addita insuper veteranorum colonia. Quaedam civitatcs Cogidunano regi donatae (is ad 56 CORNELII TACITI nostram usque meraoriam fidissimus.mansit), vetere ac jam pridem recepta populi Roman! consuetudine, ut haberet instrumenta servitutis et reges. Mox Didius Gallus parta a prioribus continuit, paucis 5 admodum castellis in ulteriora promotis, per quae fama aucti officii quaereretur. Didium Veranius excepit, isque intra annum exstinctus est. Suetonius hinc Paulinus biennio prosperas res habuit, subactis nationibus firmatisque praesidiis; quorum fiducia 10 Monam insulam ut vires rebellibus ministrantem aggressus terga occasioui patefecit. 15. Namque absentia legati remote metu, Britanni agitare inter se mala servitutis, conferre injurias et interpretando accendere: nihil profici patientia nisi 15 ut graviora tamquam ex facili tolerantibus impe- rentur. Singulos sibi olim reges fuisse, nunc binos imponi, e quibus legatus in sanguinem. procurator in bona saeviret. "VAeque discordiam praepositorum, aeque concordiam subjectis exitiosam. Alterius 20 manum centuriones, alterius servos vim et contumelias miscere. Nihil jam cupiditati, nihil libidini exceptum. In proelio fortiorem esse qui spoliet : nunc ab ignavis plerumque et imbellibus eripi domos, abstrahi liberos, injungi delectus, tamquam mori tantum pro patria 25 nescientibus. Quantulum enim transisse militum, si sese Britanni numerent? Sic Germanias excussisse jugum : et flumine, nou oceano defendi. Sibi patriam, conjuges, parentes, illis avaritiam et luxunam causas AGRICOLA. 57 belli esse. Recessuros, ut divus Julius recessisset, modo virtutem majorura suorum aeraularentur. Neve proelii unius aut alterius eventu pavescerent: plus impetus, majorem constantiam penes miseros esse. Jam Britannorum etiam deos misereri, qui Romanum 5 ducem absentem, qui relegatum in alia insula exer- citum detinerent ; jam ipsos, quod difficillimum fuerit, deliberare. Porro in ejus modi consiliis periculosius esse deprehendi quam audere. 16. His atque talibus in vicem instincti, Boudicea, 10 generis regii femina, duce (neque euim sexum in impe- rils discernunt) sumpsere universi bellum ; ac sparsos per castella milites cousectati, expugnatis praesidiis ipsani coloniam invasere, ut sedem servitutis; nee ullum in barbaris saevitiae genus omisit ira et vie- 15 toria. Quod nisi Paulinus cognito provinciae motu propere subvenisset, ainissa Britannia foret; quam unius proelii fortuna veteri patientiae restituit, tenenti- bus arma plerisque, quos eonscientia defectionis et proprius ex legato timor agitabat,ne,quamquam egre- 20 gius cetera, arroganter in deditos et, ut suae exercitus- que injuriae ultor, durius consuleret. Missus igitur Petronius Turpilianus, tamquam exorabilior et delictis hostium novus eoque poenitentiae mitior, compositis prioribus nihil ultra ausus, Trebellio Maximo pro- 25 vinciam tradidit. Trebellius, segnior et nullis castro- rum experimentis, comitate quadam curandi provin- ciam tenuit. Didicere jam barbari quoque ignoscere, 58 CORNELII TACITI vitiis blandientibus, et interventus civilium arraorum praebuit justam segnitiae excusationem. Sed discordia laboratum, cum assuetus expeditionibus miles otio lasciviret. Trebellius, fuga ac latebris vitata exercitus 5 ira indecorus atque humilis, precario mox praefuit ; ac velut pacti, exercitus licentiam, dux salutem, et seditio sine sanguine stetit. Nee Vettius Bolanus, mauentibus adhuc civilibus bellis, agitavit Britanniam disciplina : eadem inertia erga hostes, similis petu- 10 lautia castrorum, nisi quod iunocens Bolanus et nullis delictis invisus caritatem paraverat loco auctoritatis. 17. Sed ubi cum cetero orbe Vespasianus et Britan- niam recuperavit, magni duces, egregii exercitus, minuta hostium spes. Et terrorem statim iutulit 15 Petilius Cerialis, Brigantum civitatem, quae numero- sissima provinciae totius perhibetur, aggressus. Multa proelia et aliquando non incruenta; magnamque Bri- gantum partem aut victoria amplexus est aut bello. Et Cerialis quidem alterius successoris curam fain a m- 20 que obruisset sustinuitque molem Julius Frontiuus, vir magnus, quantum licebat ; validamque et pugna- cem Silurum gen tern arm is subegit, super virtutem hostium locorum quoque difficultates eluctatus. 18. Hunc Britanniae statum, has bellorum vices 25 media jam aestate transgressus Agricola invenit, cum et milites velut omissa expeditione ad securitatem et hostes ad occasionem verterentur. Ordovicum civitas haud multo ante adventum ejus alam in finibus suis AGRICOLA. 59 agentem prope universam obtriverat, eoque initio erecta provincia ; et quibus bellum volentibus erat, probare exemplum ac receutis legati animum opperiri, cum Agricola, quamquam transvecta aestas, sparsi per proviuciam numeri, praesumpta apud militem illius 5 anni quies, tarda et contraria bellum inchoaturo, et plerisque custodiri suspecta potius videbatur, ire ob- viam discrimini statuit ; contractisque legiouum vexillis et modica auxiliorum manu, quia in aequuni degredi Ordovices non audebant, ipse ante agmen, quo ceteris 10 par animus simili periculo esset, erexit aciem ; caesa- que prope universa gente, non ignarus instaudum famae ac, prout prima cessissent, terrorem ceteris fore, Monam insulam, cujus possessione revocatum Pau- linum rebellione totius Britanniae supra memoravi, 15 redigere in potestatem ammo inteudit. Sed, ut in dubiis consiliis, naves deerant: ratio et constantia ducis transvexit. Depositis omnibus sarcinis lectissi- mos auxiliarium, quibus nota vada et patrius nandi usus, quo simul seque et arma et equos regunt, ita re- 20 pente immisit, ut obstupefacti hostes, qui classem, qui naves, qui mare exspectabaut, nib.il arduum aut in- victum crediderint sic ad bellum venientibus. Ita petita pace ac dedita insula clarus ac magnus haberi Agricola, quippe cui ingredienti provinciam, quod 25 tempus alii per ostentationem et officiorum ambitum transigunt, labor et periculum placuisset. Nee Agric- ola prosperitate rerum in vanitatem usus, expedi- 60 CORNELII TACITI tionem aut victoriam vocabat victos continuisse ; ne laureatis quidem gesta prosecutus est, sed ipsa dissimu- latione famae famam auxit, aestimautibus quanta futuri spe tarn magna tacuisset. 5 19. Ceterum animorum provinciae prudens, simul- que doctus per aliena experimenta parum profici armis, si injuriae sequereutur, causas bellorum statuit excidere. A se suisque orsus primum domum suam coercuit, quod plerisque baud minus arduum est quam 10 provinciam regere. Nihil per libertos servosque publicae rei, non studiis privatis nee ex commenda- tiorie aut precibus centurionem militesve ascire, sed optimum quemque fidissimum putare. Omnia scire, non onmia exsequi. Parvis peccatis veniam, magnis 15 severitatem commodare ; nee poena semper, sed sae- pius poenitentia conteiitus esse ; officiis et administra- tiouibus potitis uon peccaturos praeponere, quam damnare cum peccassent. Frumenti et tributorum exactionem aequalitate munerum mollire, circumcisis 20 quae in quaestum reperta ipso tributo gravius tolera- bautur. Namque per ludibrium assidere clausis hor- reis et emere ultro frumenta ac lucre pretio cogebantur. Devortia itinerum et longinquitas regionum indice- batur, ut civitates proximis hibernis in remota et avia 25 deferrent, donee quod omnibus in promptu erat, paucis lucrosum fieret. 20. Haec primo statim anno comprimendo egregiam famam paci circumdedit, quae vel incuria vel iutole- AGEICOLA. 61 rantia priorum haud minus quam bellum timebatur. Sed ubi aestas advenit, contracto exercitu multus in agraine, laudare modestiam, disjectos coercere, loca castris ipse capere, aestuaria ac silvas ipse praetemp- tare ; et nihil interim apud hostes quietum ^)ati, quo 5 minus subitis excursibus popularetur ; atque ubi satis terruerat, parcendo rursus invitamenta pacis ostentare. Quibus rebus multae civitates, quae in ilium diem ex aequo egerant, datis obsidibus iram posuere, et prae- sidiis castellisque circumdatae tanta ratione curaque, 10 ut nulla ante Britanniae nova pars pariter illacessita transient. 21. Sequens hiems saluberrimis consiliis absumpta. Namque ut homines dispersi ac rudes eoque in bella faciles quieti et otio per voluptates assuescerent, hortari 15 privatim, adjuvare publice, ut templa, fora, domos exstruerent, laudando promptos et castigando segnes : ita honoris aemulatio pro necessitate erat. Jam vero principum filios liberalibus artibus erudire, et ingenia Britannorum studiis Gallorum anteferre, ut qui modo 20 linguam Romanam abnuebant, eloquentiam concu- piscerent. Inde etiam habitus nostri honor et frequens toga. Paulatimque discessum ad delenimenta vitio- rum, porticus et balnea et conviviorum elegautiam. Idque apud imperitos humanitas vocabatur, cum pars 25 servitutis esset. ~T 22. Tertius expeditionum annus novas gentes ape- ruit, vastatis usque ad Tanaum (aestuario noruen est) F 62 COENELII TACITI nationibus. Qua formidine territi hostes quamquam conflictatum saevis tern pestati bus exercitum lacessere non ausi ; ponendisque insuper castellis spatium fuit. Annotabant periti non alium ducem opportunitates 5 locorum sapientius legisse ; nullum ab Agricola po- situm castellum aut vi hostium expugnatum aut pactione ac fuga desertum ; crebrae eruptiones ; nam adversus moras obsidionis annuis copiis firraabantur. Ita intrepida ibi hiems et sibi quisque praesidio, irritis 10 hostibus eoque desperantibus, quia solid plerumque damna aestatis hibernis eventibus pensare, turn aestate atque hieme juxta pellebantur. Nee Agricola um- quam per alios gesta avidus intercepit : seu centurio seu praefectus incorruptum facti testem habebat. 15 Apud quosdam acerbior in conviciis narrabatur ; ut erat comis bonis, ita adversus malos injucundus. Ceterura ex iracundia nihil supererat ; secretum vel silentium ejus non timeres : honestius putabat offen- dere quam odisse. 20 23. Quarta aestas obtinendis quae percucurrerat insurapta ; ac si virtus exercituum et Romani norainis gloria pateretur, inventus in ipsa Britannia terminus. Namque Clota et Bodotria diversi maris aestibus per immensum revectae, angusto terrarum spatio diri- 25 muntur: quod turn praesidiis firmabatur, atque omuis propior sinus teuebatur, suramotis velut in aliam insulam hostibus. 24. Quinto expeditionum anno nave prima trans- AGRICOLA. 63 gressus ignotas ad id terapus gentes crebris simul ac prosperis proeliis domuit ; eamque partem Britanniae, quae Hiberniaru aspicit, copiis instruxit, in spem magis quam ob formidinem ; si quidem Hibernia, medio inter Britanniam atque Hispaniam sita et Gallico quoque 5 mari opportuna, valentissimam imperii partem magnis in vicem usibus miscuerit. Spatium ejus, si Britan- uiae comparetur, angustius, nostri maris insulas supe- rat. Solum caelumque et ingeuia cultusque hominum baud multum a Britannia differunt. -Melius aditus 10 portusque per commercia et negotiatores cogniti. Agricola expulsum seditione doinestica unum ex re- gulis gentis exceperat ac specie amicitiae in occasionem rctinebat. Saepe ex eo audivi legione una et modicis auxiliis debellari obtinerique Hiberniam posse ; idque 15 etiara adversus Britanniam profuturum, si Romana ubique arma et velut e conspectu libertas tolleretur. 25. Ceterum aestate, qua sextum officii annum in- choabat, amplexus civitates trans Bodotriam sitas, quia motus luiiversarum ultra gentium et infesta hosti- 20 lis exercituj^tinera timebautur, portus classe explora- vit ; quae ab Agricola primum assumpta in partem virium sequebatur egregia specie, cum simul terra simul mari bellum impelleretur, ac saepe isdem castris pedes equesque et nauticus miles, mixti copiis et lae- 25 titia, sua quisque facta, suos casus attollerent, ac modo silvarum ac montium profunda, modo tempestatum ac fluctuum adversa, hinc terra et hostis, hin~ posse oratorem vocari, quamquam in magna parte librorum suorum plus vis habeat quam sanguinis. Primus enim contempto ordine rerum, omissa modestia ac pudore verborum, ipsis etiam quibus utitur armis in- 20 compositus et studio feriendi plerumque dejectus, non pugnat sed rixatur. Ceterum, ut dixi, sequentibus compara,tus et varietate eruditionis et lepore urbaui- tatis et ipsarum virium robore multum ceteros superat, quorum neminem Aper nominare et velut in aciern 25 educere sustinuit. Ego autem exspectabam, ut incu. sato Asinio et Caelio et Calvo aliud nobis agmen pro- duceret, pluresque vel certe totidem nominaret, ex quibus alium Ciceroni, alium Caesari, singulis deinde DE ORATORIBUS. 115 singulos opponeremus. Nunc detrectasse nominatim antiques oratores contentus nemiuem sequentium lau- dare ausus est nisi in publicum et in commune, veritus credo, ue multos offenderet, si paucos excerpsisset. Quotus enim quisque scholasticorum non hac sua 5 persuasione f'ruitur, ut se ante Ciceronem numeret, sed plane post Gabiuianum? At ego nou verebor uomiuare singulos, quo facilius propositis exemplis appareat, quibus gradibus fracta sit et deminuta elo- quentia.' 10 - 27. ' Appara te/ inquit Maternus, ' et potius exsolve promissum. Neque enim hoc colligi desideramus, disertiores esse antiques, quod apud me quidem in confesso est, sed causas exquirimus, quas te solitum tractare paulo ante dixisti, plane mitior et eloquentiae 15 temporum nostrorum minus iratus, antequam te Aper offenderet majores tuos lacessendo.' ' Non sum/ inquit, ' offeusus Apri ilia disputatione ; nam et vos offendi dedecebit, si quid forte aures vestras perstringat, cum sciatis hanc esse ejus modi sermonum 20 legem, judicium animi citra damnum adfectus pro- ferre.' 'Perge,' iuquit Maternus, 'et cum de autiquis loquaris, utere antiqua libertate, a qua vel magis degeneravimus quam ab eloquentia.' 25 28. Cui Messala, ' Non reconditas, Materne, causas requiris, nee aut tibi ipsi aut huic Secundo vel huic Apro ignotas, etiam si mini partes adsignatis pro- 116 TACITI DIALOGUS ferendi in medium quae omnes sentimus. Quis enim ignorat et eloquentiam et ceteras artes descivisse ab ilia vetere gloria non inopia homiuum, sed desidia juventutis et uegligeutia parentum et iuscientia prae- 5 cipientium et oblivioiie moris antiqui ? Quae mala primum in urbe nata, mox per Italiam fusa, jam in provincias manant. Quamquam vestra vobis notiora sunt : ego de urbe et his propriis ac vernaculis vitiis loquar, quae natos statim excipiunt et per singulos 10 aetatis gradus cumulantur, si prius de severitate ac disciplina majorurn circa educandos formandosque liberos pauca praedixero. Nam pridem suus cuique filius, ex casta pareute natus, uou in cella emptae nutricis sed gremio ac siuu matris educabatur, cujus 15 praecipua laus erat tueri dornum et inservire liberis. Eligebatur autem major aliqua natu propinqua, cujus probatis spectatisque moribus omnis ejusdem familiae suboles committeretur ; coram qua neque dicere fas erat quod turpe dictu, neque facere quod inhonestum 20 factu videretur. Ac non studia modo curasque, sed remissiones etiam lususque puerorum sanctitate qua- darn ac verecundia temperabat. Sic Corneliam Grac- chorum, sic Aureliam Caesaris, sic Atiam Augusti matrem praefuisse educationibus ac produxisse priu- 25 cipes liberos accepimus. Quae disciplina ac severitas eo pertinebat, ut sincera et integra et nullis pravitati- bus detorta unius cujusque natura toto statirn pectore arriperet artes honestas, et sive ad rem militarein sive DE ORATORIBUS. 117 ad juris scientiam sive ad eloquentiae studium incli- nasset, id solum ageret, id uiiiversum hauriret. 29. At uuuc natus iufans delegatur Graeculae alicui ancillae, cui adjuugitur unus aut alter ex omnibus servis, plerumque vilissimus nee cuiquam serio mini- 5 sterio accommodatus. Horum fabulis et erroribus teneri statim et rudes auimi imbuuntur ; nee quisquam in tola domo pensi habet quid coram infante domino aut dicat aut faciat. Quin etiam ipsi parentes nee probitati neque modestiae parvulos adsuefaciunt, sed 10 lasciviae et dicacitati, per quae paulatim impudentia irrepit et sui alienique coutemptus. Jam vero propria et peculiaria hujus urbis vitia paene in utero matris concipi mini videntur, histrionalis favor et gladiatorum equorumque studia : quibus occupatus et obsessus ani- 15 mus quantulum loci bonis artibus relinquit? Quotum quemque invenies qui domi quicquam aliud loquatur ? Quos alios adolescentulorum sermones excipimus, si quando auditoria intravimus ? Ne praeceptores qui- dem ullas crebriores cum auditoribus suis fabulas 20 habent ; colliguut enim discipulos non severitate disci- plinae nee ingenii experimento, sed ambitione saluta- tionum et illecebris adulationis. 30. Transeo prima discentium elementa, in quibus et ipsis parum laboratur, nee in auctoribus cognoscen- 25 dis nee in evolvenda antiquitate nee in notitia vel rerum vel homiuum vel temporum satis operae insu- mitur. Sed expetuntur quos rhetoras vocant ; quorum. 118 TACITI DIALOGUS professio quando primum in hanc urbera introducta sit quaraque nullam apud majores uostros auctoritatem habuerit, statim dicturus, referam necesse est auimum ad earn disciplinam, qua usos esse eos oratores acce- 5 pimus, quorum infiuitus labor et quotidiaua meditatio et in omni genere studiorum assiduae exercitationes ipsorum etiam continentur libris. Notus est vobis utique Ciceronis liber qui Brutus inscribitur, in cujus extrema parte (nam prior commeraorationem veterum 10 oratorum habet) sua initia, suos gradus, suae eloquen- tiae velut quandam educationem refert : se apud Q. Mucium jus civile didicisse, apud Philonem Acade- micum, apud Diodotum Stoicum omnes philosophiae partes penitus hausisse ; neque iis doctoribus conteu- 15 turn, quorum ei copia in urbe contigerat, Achaiam quoque et Asiam peragrasse, ut omnem omnium artium varietatem complecteretur. Itaque hercule in libris Ciceronis deprehendere licet, non geometriae, non musicae, non grammaticae, non denique ullius 20 artis ingenuae scientiam ei defuisse : ille dialecticae, subtilitatem, ille moralis partis utilitatem, ille rerum motus causasque cognoverat. Ita est enim, optimi viri, ita : ex multa eruditione et plurimis artibus et omnium rerum scientia exundat et exuberat ilia 25 admirabilis eloquentia : neque oratoris vis et facultas, sicut ceterarum rerum, angustis et brevibus termiuis cluditur, sed is est orator, qui de omni quaestione pulchre et ornate et ad persuadendum apte dicere DE (7RATORIBUS. 119 pro dignitate return, ad utilitatem temporum, cum voluptate audientium possit. 31. Hoc sibi illi veteres persuaserant, ad hoc efficien- dum intelligebaut opus esse, non ut iu rhetorum scholis declamarent, nee ut fictis nee ullo modo ad veritatem 5 accedentibus controversiis linguam modo et vocem exercerent, sed ut iis artibus pectus implerent, in qui- bus de bonis ac mails, de honesto et turpi, de justo et injusto disputatur; haec enim est oratori subjecta ad dicendum materia. Nam in judiciis fere de aequitate, 10 in deliberationibus de houestate disserimus, ita ut ple- rumque haec in vicem misceautur : de quibus copiose et varie et ornate nemo dicere potest, nisi qui cognovit naturam humanam et vim virtutum pravitatemque vitiorum et intellectum eorum quae nee in virtutibus 15 nee in vitiis numerantur. Ex his fontibus etiam ilia profluunt, ut facilius iram judicis vel instiget vel leniat, qui scit quid ira, promptius ad miserationem impellat, qui scit quid sit misericordia et quibus animi motibus concitetur. In his artibus exercitationibusque 20 versatus orator, sive apud infestos sive apud cupidos sive apud invidentes sive apud tristes sive apud timentes dicendum habuerit, tenebit venas animorum, et prout cujusque natura postulabit. adhibebit manum et temperabit orationem, parato omni instrumento et 25 ad omnem usum reposito. Sunt apud quos adstrictum et collectum et singula statim argumenta concludens dicendi genus plus fidei meretur: apud hos dedisse 120 TACITI DIALOGUS operam dialecticae proficict. Alios fusa et aequalis et ex communibus ducta sensibus oratio magis de- lectat : ad hos permovendos mutuabimur a Peripateti- cis aptos et in omnem disputationem paratos jam 5 locos. Dabunt Aeademici pugnacitatem, Plato altitu- diuera, Xenophon jucuuditatem : ne Epicuri quidem et Metrodori honestas quasdam exclamationes adsu- mere iisque prout res poscit uti alienum erit oratori. Neque enim sapientem informarnus neque Stoicorum 10 artera, sed eum qui quasdam artes haurire, omnes libare debet. Ideoque et juris scientiara veteres ora- tores coinprehendebant, et grammaticae, musicae et geometriae imbuebantur. Incidunt enira causae, plurimae quidem ac paeue omnes, quibus juris notitia 15 desideratur, pleraeque autem in quibus haec quoque' scientia requiritur. 32. Nee quisquam respondeat sufficere ut ad tempus simplex quiddam et uniforme doceamur. Primum enim aliter utimur propriis, aliter comniodatis, longe- 20 que interesse manifestum est, possideat quis quae pro- fert an mutuetur. Deinde ipsa multarum artium scientia etiam aliud agentes nos ornat, atque ubi minime credas, eminet et excellit. Idque non doctus inodo et prudens auditor sed etiam populus intelligit 25 ac statim ita laude prosequitur, ut legitime studuisse, ut per omnes eloquentiae numeros isse, ut denique oratorem esse fateatur ; quern non posse aliter exsistere nee exstitisse umquam confirmo, nisi eum, qui tarn- DE OEATORIBUS. 121 quam in aciem omnibus armis instructus, sic in forum omnibus artibus armatus exierit. Quod adeo negli- gitur ab borum temporum disertis, ut in actionibus eorum hujus quoque quotidiani sermonis foeda ac pudenda vitia deprebendautur ; ut iguorent leges, non 5 teueant senatus consulta, jus civitatis ultro derideant, sapientiae vero studium et praecepta prudeutium penitus reformident, in paucissiraos seusus et augustas seutentias detrudant eloqueutiam velut expulsain regno suo, ut quae olim omnium artium domina 10 pulcherrimo comitatu pectora implebat, nunc circum- cisa et amputala, sine apparatu, sine honore, paeue dixerim sine ingenuitate, quasi una ex sordidissimis artiticiis discatur. Ergo bane primain et praecipuam causam arbitror, cur in tantum ab eloquentia antique- 15 rum oratorurn recesserimus. Si testes desiderantur, quos potiores uomiuabo quam apud Graecos Demos- tbenem, quern studiosissimum Platouis auditorem fuisse memoriae proditum est? Et Cicero bis, ut opinor, verbis refert, quidquid in eloquentia effecerit, 20 id se non rhetorum officinis, sed Academiae spatiis consecutum. Sunt aliae causae, magnae et graves, quas a vobis aperiri aequum est, quoniam quidem ego jam meum munus explevi, et quod mihi in consuetu- dine est, satis multos offendi, quos, si forte haec audi- 25 verint, certum babeo dicturos me, dum juris et pbilo- sopbiae scientiam tamquam oratori necessariam laudo, ineptiis meis plausisse.' L 122 TA.CITI DIALOGUS 33. Et Maternus, ' Mihi quidem,' iuquit ' susceptum a te munus adeo peregisse nondum videris, ut iii- choasse tantum et velut vestigia ac lineameuta quae- dam ostendisse videaris. Nam quibus artibus instrui 5 veteres oratores soliti sint dixisti, diflerentiarnque nostrae desidiae et iuscientiae adversus acerrima et fecuudissima eorum studia demonstrasti : cetera ex- specto, ut quern ad modum ex te didici, quid aut illi scirint aut iios nesciamus, ita hoc quoque cognoscam, 10 quibus exercitationibus juvenes jam et forum ingres- suri coufirmare et alere iugeuia sua soliti sint. Neque enim tantum arte et scientia sed longe magis facultate et usu eloqueutiam contineri, nee tu puto abnues et hi significare vultu videntur.' 15 Deiude cum Aper quoque et Secundus idem adnu- 'issent, Messala quasi rursus iucipiens : ' Quoniam iuitia et semina veteris eloquentiae satis demonstrasse videor, docendo quibus artibus antiqui oratores iu- stitui erudirique soliti sint, persequar mine exerci- 20 tationes eorum. Quamquam ipsis artibus inest exer- citatio, nee quisquam percipere tot tarn reconditas tamque varias res potest, nisi ut scientiae meditatio meditationi facultas, facultati usus eloquentiae acce- dat. Per quae colligitur eandem esse rationem et 25 percipiendi quae proferas et proferendi quae perce- peris. Sed si cui obscuriora haec videntur isque scientiam ab exercitatione separat, illud certe concedet, instructum et plenum his artibus aniinum longe para- DE jORATORIBUS. 123 tiorem ad eas exercitationes venturum, quae propriae esse oratorum videntur. 34. Ergo apud majores nostros juvenis ille qui foro et eloquentiae parabatur, imbutus jam domestica disci- plina, refertus honestis studiis deducebatur a patre vel 5 a propinquis ad eum oratorem, qui principem in civi- tate locura obtinebat. Huiic sectari, hunc prosequi, hujus omnibus dictiouibus interesse give in judiciis sive in contionibus adsuescebat, ita ut altercationes quoque exciperet et jurgiis interesset utque sic dixerim, 10 pugnare in proelio disceret. Magnus ex hoc usus multumque coustantiae, plurimum judicii juvenibus statim contingebat, in media luce studentibus atque inter ipsa discrimina, ubi nemo impune stulte aliquid aut contrarie dicit, quo minus et judex respuat et 15 adversarius exprobret, ipsi denique advocati aspernen- tur. Igitur vera statim et incorrupta eloquentia im- buebantur; et quamquam unum sequerentur, tamen omnes ejusdem aetatis patronos in plurimis et causis et judiciis cognoscebant ; habebantque ipsius populi 20 diversissimarum aurium copiam, ex qua facile depre- henderent quid in quoque vel probaretur vel displice- ret. Ita nee praeceptor deerat, optimus quidem et electissimus, qui faciem eloquentiae, non imaginem praestaret, nee adversarii et aemuli ferro, non rudibus 25 dimicantes, sed auditorium semper plenum, semper novum ex invidis et faventibus, ut nee bene nee male dicta dissimulareutur. Scitis enim maguam illam et 124 TACITI DIALOGUS duraturam eloquentiae faraam non minus in diversis subselliis parari quam suis ; inde quin immo constan- tius surgere, ibi fidelius corroborari. Atque hercule sub ejus modi praeceptoribus juvenis ille de quo 5 loquimur, oratorum discipulus, fori auditor, sectator judieiorum, eruditus et adsuefactus alienis experi- mentis, cui quotidie audienti notae leges, non novi judicum vultus, frequens in oculis consuetude cou- tionum, saepe cognitae populi aures, sive accusatio- 10 nem susceperat sive defensionem, solus statim et unus cuicumque causae par erat. Nono decimo aetatis anno L. Crassus C. Carbonem, uno et vicesimo Caesar Dolabellam, altero ct vicesimo Asinius Pollio C. Ca- tonem, non multum aetate antecedens Calvus Va- 15 tinium iis orationibus insecuti sunt, quas hodie quoque cum admiratione legimus. 35. At nunc adolescentuli nostri deducuntur in scenam scholasticorum, qui rhetores vocantur, quos paulo ante Cicerouis tempora exstitisse nee placuisse 20 majoribus nostris ex eo manifestum est, quod Crasso et Domitio censoribus cludere, ut ait Cicero, ludum impudentiae jussi sunt. Sed ut dicere institueram, deducuntur in scholas, in quibus non facile dixerim utrumne locus ipse an condiscipuli an genus studio- 25 rum plus mali ingeniis adferaut. Nam in loco nihil reverentiae est, in quern nemo nisi aeque imperitus intrat; in condiscipulis nihil profectus, cum pueri inter pueros et adolescentuli inter adolescentulos pari DB. ORATORIBUS. 125 securitate et dicant et audiantur ; ipsae veto exercita- tiones magna ex parte contrariae. Nempe enim duo genera materiarum apud rhetoras tractantur, suasoriae et controversiae. Ex his suasoriae quidem, tamquain plane leviores et minus prudentiae exigentes, pueris 5 delegantur ; controversiae robustioribus adsignantur, quales, per fidem, et quam incredibiliter compositae ! Sequitur autein ut materiae abhorrent! a veritate de- claraatio quoque adhibeatur. Sic fit ut tyrannicida- rum praemia aut vitiatarum electiones aut pestileutiae 10 remedia aut innesta matrum aut quidquid in schola quotidie agitur, in foro vel raro vel nuinquam, ingenti- bus verbis persequautur ; cum ad veros judices veutum est, juvenes, puerilibus institutis sine ulla privati pub/ici- que juris experientia per plures annos innutriti, nihil 15 adferunt quod fori dignitatem deceat, aut clientium alat utilitates ; at vitia, quae umbratici doctores iis infudere, irreverenter et temere explicant. 36. Unus Demosthenes solaque sua eloquentia arma- tus, adversus domestieos externosque hostes stat interritus; 20 patriam a veterno revocat et novo libertatis amore sue- cendit ; Philippum eludit, artes ejus retegit, ei conflat odia. Quantis opus fuit eloquentiae fulgoribus, ut ani- mos perstringeret ! Quanta orationis m, ut parata tot machinamenta subverteret ! Quot illi subewida peri- 25 cula J At iis valescebat discriminibus ; patriae caritate, servitii odio, libertatis aestu instinctw, certaque immor- talitati# spe, quam jam praesenti^cebat, animatus, nihil L2 126 TACITI DIALOGUS valebat nisi excelsum, nisi sublime, sine ullo privatae utilitatis studio, ob patriam tantum et publicam rem cogitare; iiihil humile vel abjectum eloqui poterat. Magua eloquentia, sicut flamma, materia alitur et 5 motibus excitatur et urendo clarescit. Eadem ratio in nostra quoque civitate antiquorura eloqueutiam provexit. Nam etsi horum quoque temporum ora- tores ea consecuti sunt, quae composita et quieta et beata re publica tribui fas erat, tamen ilia perturba- 10 tione ac liceutia plura sibi adsequi videbafitur, cum mixtis omnibus et moderatore uno carentibus tautum quisque orator saperet quantum errauti populo per- suaderi poterat. Hinc leges assiduae et populare nomen, hinc contiones magistratuum paene pernoc- 15 tautium in rostris, hiuc accusationes potentium reorum et adsignatae etiam domibus inimicitiae, hinc pro- cerum factiones et assidua senatus adversus plebem certamina. Quae singula etsi distrahebant rem publicam, exercebant tamen illorum temporum elo- 20 quentiam et magnis cumulare praemiis videbantur, quia quanto quisque plus dicendo poterat, tanto facilius honores adsequebatur, tanto magis in ipsis honoribus collegas suos anteibat, tanto plus apud principes gratiae, plus auctoritatis apud patres, plus 25 notitiae ac nominis apud plebem parabat. Hi clien- telis etiam exterarum nationum redundabant, hos ituri in provincias magistratus reverebautur, hos reversi colebant, hos et praeturae et consulates vocare DE ORATORIBUS. 127 ultro videbantur, hi ne privati quidem sine potestate erant, cum et populum et senatum consilio et auctori- tate regerent. Quin immo sibi persuaseraut neminem sine eloqu^ntia aut adsequi posse in civitate aut tueri conspicuura et emiuentem locum. Nee mirum, cum 5 ctiam inviti ad populum producerentur, cum parum esset in senatu breviter censere, nisi qui ingenio et eloquentia senteutiam suam tuerentur, cum in aliquam invidiam aut crimen vocati sua voce respondendum htiberent, cum testimonia quoque in judiciis publicis 10 non absentee nee per tabellam dare, sed coram et prae- sentes dicere cogerentur. Ita ad summa eloquentiae praemia magna etiam necessitas accedebat, et quo modo disertum haberi pulchrum et gloriosum, sic contra muturn et elinguem videri deforme habebatur. 15 37. Ergo non minus rubore quam praemiis stimula- bantur, ne clieutulorum loco potius quam patronorum numerareutur, ne traditae a majoribus necessitudines ad alios trausirent, ne tamquam inertes et non suffec- turi honoribus aut non impetrarent aut impetratos 20 male tuerentur. Nescio an veneriut in marius vestras haec vetera, quae et in antiquariorum bibliothecis adhuc maneut et cum maxime a Muciano contrahun- tur, ac jam undecim, ut opinor, Actorum libris et tribus Epistolarum composita et edita sunt. Ex his 25 intelligi potest Cn. Pompeium et M. Crassum non viribus modo et armis sed iugenio quoque et oratione valuisse ; Lentulos et Metellos et Lucullos et Curiones 128 TACITI DIAI.OGUS et ceteram procerum raanum multuin in his studiis operae curaeque posuisse, nee queraquam illis tempori- bus magnam potentiam sine aliqua eloquentia conse- cutum. His accedebat splendor reorum et magnitude 5 causarum, quae et ipsa pluriraum eloquentiae prae- stant. Nam multum interest, utrumne de furto aut formula et interdicto dicendum habeas, an de arabitu comitiorum, expilatis sociis et* civibus trucidatis. Quae mala sicut non accidere melius est isque opti- 10 mus civitatis status habendus est, in quo nihil tale patimur, ita cum acciderent, ingentem eloquentiae materiam subministrabaut. Crescit enim cum ampli- tudine rerum vis ingenii, nee quisquam claram et illustrem orationem efficere potest nisi qui causam 15 parem invenit. Non, opinor, Demosthenem orationes illustrant quas adversus tutores suos composuit, nee Ciceronem magnum oratorem P. Quinctius defensus aut Licinius Archias faciunt : Catilina et Milo et Verres et Antonius hanc illi famam circumdederunt : 20 non quia tanti fuit rei publicae malos ferre cives, ut uberem ad dicendum materiam oratores haberent, sed, ut subinde admoneo, quaestionis meminerimus sciamusque nos de ea re loqui, quae facilius turbidis et inquietis temporibus exsistit. Quis ignorat utilius 25 ac melius esse frui pace quam bello vexari ? Plures tamen bonos proeliatores bella quam pax ferunt. Similis eloquentiae condicio. Nam quo saepius steterit tamquam in acie quoque plures et intulerit DE QRATORIBUS. 129 ictus et exceperit quoque majores adversaries acrio- resque pugnas sibi ipsa desumpserit, tanto altior et excelsior et illis nobilitata discriminibus in ore homi- num agit, quorum ea natura est, ut secura velint. 38. Transeo ad formarn et consuetudinem veterum 5 judiciorum, quae etsi nunc aptior existimatur, elo- quentiam tamen illud forum magis exercebat, in quo nemo intra paucissimas horas perorare cogebatur et liberae comperendinationes erant et modum dicendi sibi quisque sumebat et numerus neque dierum neque 10 patronorum finiebatur. Primus haec tertio consulatu Cn. Pompeius adstrinxit imposuitque veluti frenos eloquentiae, ita tamen ut omnia in foro, omnia legi- bus, omnia apud praetores gererentur; apud quos quanto majora negotia olim exerceri solita sint, quod 15 majus argumeutum est quam quod causae eentumvi- rales, quae nunc primum obtinent locum, adeo splen- dore aliorum judiciorum obruebantur, ut neque Ciee- ronis neque Caesaris neque Bruti neque Caelii neque Calvi, non denique ullius magni oratoris liber apud 20 centumviros dictus legatur, exceptis orationibus Asinii quae pro heredibus Urbiniae inscribuntur, ab ipso tamen Pollione mediis divi Augusti temporibus babi- tae, postquam longa temporum quies et continuum populi otium et Sssidua senatus tranquillitas et 25 maxime principis disciplina ipsam quoque eloquen- tiam sicut omnia pacaverat? 39. Parvum et ridiculum fortasse videbitur quod 9 Tac. 130 TACITI DIALOGUS dicturus sum, dicam tamen, vel ideo ut ridear. Quan- tum humilitatis putamus eloquentiae attulisse paenulas istas, quibus adstricti et velut inclusi cum judicibus fabulamur ? Quantum virium detraxisse oratioui 5 auditoria et tabularia credimus, in quibus jam fere plurimae causae explicantur? Nam quo modo no- biles equos cursus et spatia probant, sic est aliquis oratorum campus, per quern nisi liberi et soluti feraii- tur, debilitatur ac frangitur eloquentia. Ipsam quin 10 immo curam et diligeutis stili anxietatem contrariam experimur, quia saepe interrogat judex, quando in- cipias, et ex interrogatione ejus incipiendum est. Frequenter probationibus et testibus silentium patro- nus indicit. Unus inter haec dicenti aut alter adsistit, 15 et res velut in solitudine agitur. Oratori autem cla- more plausuque opus est et velut quodam theatro ; qualia quotidie antiquis oratoribus contingebant, cum tot pariter ac tarn nobiles forum coartarent, cum clien- telae quoque ac tribus ac municipiorum etiam lega- 20 tiones ac pars Italiae periclitantibus adsisteret, cum in plerisque judiciis crederet populus Romanus sua interesse quid judicaretur. Satis constat C. Cornelium et M. Scaurum et T. Milonem et L. Bestiam et P. Vatinium concursu totius civitatis et accusatos et de- 25 fensos, ut frigidissimos quoque ofatores ipsa certantis populi studia excitare et incendere potuerint. Itaque hercule ejus modi libri exstant, ut ipsi quoque qui egerunt uon aliis magis oratiouibus censeautur. DE ORATORIBUS. 131 40. Jam vero contiones assiduae et datum jus potentissimum quemque vexandi atque ipsa inimicitia- rum gloria, cum se plurimi disertorum ne a Public quidem Scipione aut Sulla aut Cn. Pompeio abstine- rent, et ad incessendos principes viros, ut est natura 5 iuvidiae, populi quoque ut histrioues plausibus ute- rentur, quantum ardorem ingeniis, quas oratoribus faces admovebant ! Non de otiosa et quieta re loqui- mur et quae probitate et modestia gaudeat, sed est magna ilia et notabilis eloquentia alumna licentiae, 10 quam stulti libertatem vocabant, comes seditionum, effrenati populi iucitamentum, sine obsequio, sine servitute, contumax, temeraria, arrogans, quae in bene constitutis civitatibus non oritur. Quern enim oratorem Lacedaemonium, quern Cretensem accepi- 15 mus? Quarum civitatum severissima disciplina et severissimae leges traduntur. Ne Macedonum qui- dem ac Persarum aut ullius gentis, quae certo im- perio conteuta fuerit, eloquentiam novimus. Rhodii quidam, plurimi Athenienses oratores exstiterunt, 20 apud quos omnia populus, omnia imperiti, omnia, ut sic dixerim, omnes poterant. Nostra quoque civitas, donee erravit, donee se partibus et dissensionibus et discordiis confecit, donee nulla fuit in foro pax, nulla in senatu concordia,~nulla in judiciis moderatio, nulla 25 superiorum reverentia, nullus magistratuum modus, tulit sine dubio valentiorem eloquentiam, sicut indo- mitus ager habet quasdam herbas laetiores. Sed nee 132 TACITI DIALOGUS tanti rei publicae Gracchorum eloquentia fuit, ut pateretur et leges, nee bene famam eloquentiae Cicero tali exitu pensavit. 41. Sic quoque quod superest antiqui oratoribus 5 fori non emendatae nee usque ad votum compositae civitatis argumentmn est. Quis enim nos advocat nisi aut nocens aut miser? Quod municipium in clientelam nostram venit nisi quod aut vicinus popu- lus aut domestica discordia agitat? Quam provin- 10 ciam tuemur nisi spoliatara vexatamque? Atqui melius fuisset non queri quara vindicari. Quod si inveniretur aliqua civitas in qua nemo peccaret, supervacuus esset inter innoceutes orator sicut inter sanos medicus. Quo modo enim minimum usus mini- 15 mumque profectus ars medentis habet in iis gentibus, quae firmissima valetudine ac saluberrimis corporibus utuntur, sic minor oratorum obscuriorque gloria est inter bonos mores et in obsequium regentis paratos. Quid enim opus est longis in senatu sententiis, cum 20 optimi cito consentiant? Quid multis apud populum contionibus, cum de re publica non imperiti et multi deliberent, sed sapientissimus et unus? Quid volun- tariis accusationibus, cum tarn raro et tarn parce peccetur? Quid invidiosis et excedentibus modum 25 defensionibus, cum dementia cognoscentis obviam periclitantibus eat? Credite, optimi et in quantum opus est disertissimi viri, si aut vos prioribus saeculis aut illi quos miramur his nati essent, ac deus aliquis DE ORATORIBUS. 133 vitas ac tempora vestra repente mutasset, nee vobis summa ilia laus et gloria in eloquentia neque illis modus et temperameutum defuisset : nunc, quoniam nemo eodem tempore adsequi potest maguam fauiam et magnam quietera, bono saeculi sui quisque citra 5 obtrectationem alterius utatur.' 42. Finierat Maternus, cum Messala : ' Erant qui- bus contradicerem, erant de quibus plura dici vellem, nisi jam dies esset exactus.' ' Fiet,' inquit Maternus, ' postea arbitratu tuo, et si qua tibi obscura in hoc 10 meo sermone visa sunt, de iis rursus conferemus.' Ac simul adsurgens et Aprum complexus, ' Ego,' inquit, 'te poetis, Messala antiquariis criminabimur.' 'At ego vos rhetoribus et scholasticis,' inquit. Cum arrisissent, discessimus. 15 M NOTES TO THE GERMANIA, AGRICOLA, AND DIALOGUS DE ORATORIBUS. 135 BEPEBENOES AND ABBEEVIATIONS, A. U. C., t the year of the city. B. C., before Christ. Cf. (confer) = compare. e. g. (exempli gratia) =for ex- ample. etc. (et cetera) = and to forth. i. e. (id est) = that it. in fin. (in fine) = at the end. lit. = literally. MS. = manuscript. MSS. = manuscript*. p. (pagina) =page. pp. (paginae) page. so. (scilicet) = understand, supply. Editors and Commentators. C Church and Brodribb. D Draeger. He Haase. Hm Halm. K Kritz. M Miillenho/. P Pabat. Ri Bitter. R Ruperti. S Smith. T 7>fer. V.. Valpy. W Wex. Grammars. A Allen *ad Greenottgh'f. A. & S ^4rfrc* and StoddartP*. B Bullion* and Morrit't. G Gildersleeve'*. H Ilrirknem's. M Jl/advia't. Z Zum>('. Crombie, Crombie's Gymnasium sive Symbola Critica. Diet. Antiqq., Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities. Diet. Biog., Smith's Dictionary of Greek amd Roman Biography and Mythology. Diet. Geog., Smith's Dictionary of Greek and Roman Geography. Hill, Hill's Synonyms of the Latin Language. Lex., Attdrem'* Freuud't Latin Lexicon. 136 NOTES GERMANIA. INTRODUCTION. THE information contained in the treatise on the geography, man- ners, and nations of Germany, is exactly of that character which might be expected, considering the sources from which it was derived. Tacitus was never in Germany, and therefore his knowledge was col- lected from those who had visited it for the purposes either of war or commerce. Hence his geographical descriptions are often vague and inaccurate; a mixture of the marvellous shows that some of his narra- tives consist in mere travellers' tales, whilst the salient points and characteristic features of the national manners bear the impress of truth, and are supported by the well-known habits and institutions of the Teutonic nations. He tells of their bards, and explains the etymology of the term by the word barditum, which signified the recitation of their songs. He hints at wild legends and dark superstitions with which the German imagination still loves to people the dark recesses of their forests. He describes their pure and unmixed race, and, consequently, the universal prevalence of the national features : blue eyes, red or sandy hair, and stalwart and gigantic frames. According to his account, their political constitutions were elective monarchies', but the monarch was always of noblo birth, and his power limited ; and all matters of importance were debated by the estate of the people. In the solemn permission ac- corded to a German youth to bear arms, and his investiture with lance and shield, is seen the origin of knighthood ; and in the sanctity of the marriage tie, the chastity of the female sex, their social influence, and the respect paid to them, the rarity of adultery and its severe punishment, and the total absence of polygamy, we recognize the germ of the distinguishing characteristics of chivalry. They were hos- M 2 137 138 NOTES. pitable and constant to their hereditary friendships, but stern in per- petuating family feuds ; passionately fond of gambling, and strict in their regard for debts of honor ; inveterate drinkers, and their favorite potation was beer; they could not consult on important matters with- out a convivial meeting ; if they quarrelled over their cups, they had recourse rarely to words, usually to blows. Their slaves were in the condition of serfs or villains, and paid to the lord a fixed rent in corn, or cattle, or manufactures. They reckoned their time by nights in- stead of days, just as we are accustomed to use the expressions se'nnight and fortnight. After having sketched the manners and customs of the nation as a whole, he proceeds to treat of each tribe separately. In speaking of the Angli, who inhabited part of the modern territory of Sleswick- Holstein, and whose name is still retained in the district of Angeln, one word which he uses is an English one. The Angli, he says, together with the conterminous tribes, worship Herthus (Nerthus), i. e. y Terra. Even in these early times he mentions the naval superiority of the Suiones, who were the ancestors of the Normans and Sea-kings. With these he affirms that the continent of Europe terminates, and all beyond is a motionless and frozen ocean. Truth in these distant climes mingles with fable. Daylight continues after the sun has set, but a hissing noise is heard as his blazing orb plunges into the sea, and the forms of the gods, and the radiant glories which, surround their heads, are visible. The list of marvels ends with fabulous beings, whose bodies and limbs are those of wild beasts, whilst their heads and faces are human. Browne's Roman Classical Literature. Page 14 1-4. Germania omnis here is Germany proper, east of the Rhine, excluding the Roman provinces of Germania Superior (or Germania Prima) and Germania Inferior (or Germania Secunda), which lay on the left or west of the Rhine. For a clear view of this and other geographical allusions, see "Long's Classical Atlas," map of " Germania Magna with the Provinces on the Upper Danube." 2. Rheno, which separates Germany from Gaul. Danuvio (Danubio), which separates Germany from Raetia (Rhaetia) and Pannonia. Sarmatis, occupying the country be- tween the Vistula and the Don, and thus embracing a large portion of the present European Russia. 3. Montibus, the Carpathian range. Cetera (c. loca), the other parts, the rest. Oceanus. The German ocean (North sea) and the Baltic. Tacitus elsewhere (cap. 45) calls the Baltic Sitevicnm mare. 4. Sinus, peninsulas, GERMANIA. 139 P lands bending or curving out into the sea. For similar uses of the word (which generally means gulf or bay), cf. cap. 29, 35, and 37; and Agric. cap. 23 ; and note its connection with insularum spatia. By latos sinns is more particularly meant the Cimbric Chersonesus, t. e.. Jutland (Denmark). Insularum spatia, the islands in the Baltic sea; but especially Scandinavia (Sweden and Norway), which the Romans at that time supposed to be an island. 1-8. Gentibus ac regibus, those, namely, inhabiting the penin- sulas and islands just referred to, which became known to the Romans in the course of their more recent wars ; the word nuper, as Kritz remarks, embracing a period of nearly a hundred years. 3. Inaccesso = inaccessibili. Vertice, ablat. of source, without a preposition. Ortus, rising. Perfect participles from deponent verbs are generally best rendered by the English present participle in ing. 4. Versus, turning. See preceding note. The participle is here used in a middle or deponent sense. Septentrional! OCeano, with the northern ocean, the ocean on the north of Ger- many. Oceano is the instrumental ablat., miscetur ( = mixes itself) being taken in a middle sense. 5. Danuvius or Danu- bius, as some MSS. have it. Molli jugo, from the gently sloping summit. So the commentators generally. Kritz takes molli in the sense of won saxoso, httmumque fertilem habente. Cf. Virg. Eel. ix. 8. Clementer, moderately. " A moribus hominum ad res et loca translatum." K. 6. Jugo, ablat. of separation, governed by ex in effusus. Jngiim is that part of a mountain or hill, where, like a yoke, it slopes in both directions. Abnobae, the Black Forest, der Schwarzwald (the Abenau mountain range). The MSS., all of which have Arnobae or Arbonae, have been corrected by means of inscriptions on stones dug up in the Black Forest. Effusus = issuing ; in a middle sense, pouring itself out. Flares, several ; a sense which the word often has. 7. Meatibus, mouths ; lit. channels, passages. Erumpat, it empties; the subjunct. is here used after donee because the result of the action is conceived as held in suspense. A. A S. g 263, 4; H. 522, I.; B. 1240; A. 62, 2, d. ; Z. 575 ; G. g 573 and 574. 9-13. IpSOS, the Germans themselves, not their country, which he presently describes. Indigenas is compounded of indu, an old form of in, and gen, root of giyno. S. Crediderim, / am inclined to believe; subjunctive of modest, cautious statement, to soften an assertion. A. A S. 260, Rem. 4; H. 486, III. 3; B. 1179; A. 60, 140 NOTES. Page 15 2, 6 / Q. 252, Kern. 1 ; Z. 527. Minime, by no means ; not at all. 10. AdventibUS et hospitiis, with the arrivals and guest-friend- ships = with the immigrants and visitors (T.). Notice the use of the abstract for the concrete, a manner of expression to which Tacitus, and, indeed, all sententious writers are prone. 11. Nee et ^line 12)=eo et, but is stronger. M. 458, Obs. c. Nee terra sed classibus. Modern philology has shown that just the reverse of this statement is true. The earliest migrations were by land. The progenitors of the Germans, and of all the nations of Europe, emigrated by land from their primitive home in central western Asia. The statement of Tacitus is based on his knowledge of the fact that many of the colonizations of the shores of the Mediterranean were made by sea. In advehebantur ( = those sailed), which strictly applies only to classibus, there is a zeugma ; with terra, adceniebaitt or aduentabant would be more proper. Qui, sc. ii. 12. Imniensus ultra oceanus, the vast ocean beyond the north shore of Germany. Utque sic dixerim, and, so to speak, is a mild apology for the bold use of the word adversus, hostile, unfriendly to navigation. So, the commentators generally translate it; some, however, translate it, lying opposite, in a different quarter of the globe. Dixerim instead of dicam occurs only in later writers. Z. 528. The proposition on which the subjunctive with ut here depends, is omitted. A. A S. $ 262, Kera. 8. 13. Earis aditur. An argument to prove that the Germans were indigenae, and not mixti. Ab orbe nostro, from oar (quarter of the) world ; the Roman empire. The argument of Tacitus to prove the Germans indigenue (sprung from the soil), is this : 1. The earliest migrations were made by sea, not by land. 2. But even Roman mariners shrunk from navigating the northern ocean. 3. Therefore (as the Germans did not come by land, and dared not come by sea), the Germans sprung from the soil of their country. 14-17. Praeter, besides, to say nothing of. Horridi, rough, boisterous ; ventis valde agitati. K. 16. Peteret, subjunctive in a question of appeal (dubitative or deliberative subjunctive). A. A S. 260, Rem. 5; H. 486, II.; B. 1180; A. 60, 1; G. 468; Z. $ 530. Informem alludes to the vast forests and uncultivated tracts of Germany. Terris is ablat. of specification. Caelo, t'n it* climate. 17. Tristem CUltU, wretched in its civilization, of course from a Roman standpoint. Nisi si ( = nisi) is often used after negative sentences or equivalents, in the signification except, GERMANIA. 141 Page but, etc. Z. g 343 ; G. 592, Rem. 2. Sit, it it. The present sub- 15 junctive implies the real or possible occurrence of the action sup- posed : one may (Tacitus would say), under the circumstances, go to Germany, if oae is a German. 18-23. Carminibus antiquis. The history of literature shows that among all nations poetry precedes prose. Men express their feelings and emotions before they subject them to philosophical diagnosis. Of this the Iliad, the Edda, the Niebelungen Lied, and Ossian are proofs. T7num, the only. 19. Memoriae, of record. Tuistonem is the form given in the best MSS. Others Tuisconem, Tristouem, etc. From Tuisto, the Mars of our German ancestors, the name Tuesday is derived. 20. Terra editum, answering to the Greek aira^iav (autochthonous). Terra is governed by e in editum. Mannum, i'roui which some derive the word man. 22. Proximi oceano, c. vocentur. Medii, the midland inhabitant!. Vocentur. The subjunctive here (in orutio obliqna) shows that Tacitus makes the statement not on his own authority, but on that of others. 23-28. Ut, c. fit, as is natural; wie natiirlieh. K. 24. Plures, more, i. e. than the three just referred to. Deo, i. . Manno. Ortos (esse). Gentis, of the race, the Germanic race. 25. Suebos, from whom the modern Suabia derives its name. The MSS. vary between Suebos and Suevos. 26. Eaque, *c. esse; and also with vocabulum. 27. Additum, *c. esse ; still depending on affirmant. 28. Qui, sc. ii. See how the statement here made is confirmed by Caesar, B. G. II. 4. Expulerint, subjunctive in oratio obliqua, because quidam affirmant and not Tacitus. 1-4. TJt nunc, i. e. in the time of Tacitus; supply vocentur /> (not vocantur, because the indirect discourse is still continued). Tune German!, i. e. at the time of their expelling the Gauls. The researches of modern scholars render it probable that the word Germani is of Celtic origin. " It had come into general use among the Celts in Gaul before the time of Caesar, who there heard it applied to the whole nation dwelling on the east of the Rhine." S. It is derived from gnirm, to shout; and gairmmon, a shouter, warrior ; with which compare the Homeric 0oi)v -en invented (when once the name had been invented). By victors is 142 NOTES. Page 16 to be understood the conquering tribe (the Tungri) which expelled the Gauls, and applied to itself and the whole race the epithet Germani = warriors, thereby to excite terror; and as the name spread with the renown of the conquering tribe, the whole Ger- manic race felt flattered and adopted the name. This is evidently the meaning of Tacitus. 5-11. Apud COS. Notice that the use of eos here shows that Germani is not the subject of memorant ( = they, i. e. people, authors, relate) : if it were, we should have apud se. A. & S. 208; H. 449, I.; B. 1020; A. 19, 3 ; G. 294; 521. Herculem, the ubiquitous hero ; or rather that German demigod whose ex- ploits ranked him with the Greek Hercules. Primumque, *e. eum, him first of all, him in particular. 6. Virorum fortium, i. e. their great warriors and heroes. In Ann. II. 88, Tacitus says of Arminius, " Caniturque adhuc barbarus apud gentes." 7. Sunt illis = they have. Kelatu, recital; the chanting. A word found only in Tacitus. 8. Barditum, the battle-song. This is the reading of the best, and by far the larger number of MSS. A few have baritum. The etymological connections of the word are so obscure that nothing can be said with certainty in regard to it. Futurae fortunam, the chance of the impending battle. 9. Ipso cantu. The use of ipso gives the expression the force of "ex solo soiio" (K.) ; from the mere sound of the song. 10. Trepidantve, or take alarm, are frightened. Ve, a weaker form of vel, gives a choice, but with the probability in favor of the first alternative. A. & S. 198, II. 2, Hem. Acies, the army in order of battle. Nee videtur, nor does that (battle-song) seem so much a unixon of voice as of valor. Ille refers to barditus. This is the reading of Hm. and He. ; K. and others read, nee tarn voces illae quam virtutis concentus videntnr. 12-24. Fractum murmur, a broken sound, issuing not straight out from the mouth, but in the manner explained in the next clause. 13. Quo, that (in order that), takes the place of tit, especially with a comparative (plenior). A. & S. # 262, Hem. 9; H. 497; B. 1214; A. 64, a; G. 545, 2 ; Z. 536. Eepercussu, by its re/lection. 14. Ulixem opinantur, It is plain from what Tacitus says at the close of this chapter, that he classes this among the romantic tales with which the lively fancy of Greek writers and their Roman imitators loved to adorn and amplify the old legends. Longo illo errore. Observe the emphatic position of illo, which, in the sense of well known, follows its noun, if not GERMANIA. 143 Page accompanied by an adjective. 15. Fabuloso, storied ; romantic. \Q Hunc oceanum, i. e. the ocean washing the northern shores of Germany and adjacent coasts (not the Arctic ocean). Adisse adivisse, came to.- 16. Asciburgium, now Asburg, on the Rhine ; as is commonly believed. 17. Situm, sc. est. Ab illo, by him. Why not illo, without ab? A. & S. 248, I.; II. 388, II., 2; B. 878; A. 56, 4; G. 403. Constitutum, sc. esse; also after nominatum. 18. Quin etiam, moreover; nay even. TJlixi, to Ulysses, in honor of Ulysses ; dat. of advantage. So most of the commentators; a few, however, take Ulixi here = ab Ulixe. 19. Patris nomine, i. e. as a patronymic, Laertiadae, AatprtaSy. Eodem loco. The preposition in is frequently omitted with loco, when an adjective is used. A. & S. 254, Rein. 2 (b) ; H. 422, 1 ; B. 937, 2 ; A. 55, 3, f; G. 385, Rem. Repertam, sc. esse. 20. Tumulos, sepulchral mounds. Graecis inscriptos. Whether the inscriptions were in Greek characters or not, it is certain that the use of Greek characters was widely diffused over Europe several centuries before the Christian era. For the state- ment in the text Tacitus is supposed to be indebted to the elder Pliny. 22. Adhuc exstare, still exist, are still extant. 23. In animo est, c. mihi, it is my purpose. Ex SUO, according to his turn of mind. Quisque demat, let each withdraw ; imperative subjunctive. A. & S. \ 260, Rem. 6; H. 488, II.; B. 1193; A. 68, 2 ; G. 256, 3. 26-28. Nullis connubiis, by no intermarriages with other nations. The use of aliis, while really superfluous, serves the purpose of emphnsis. "Aliis is not, however, wholly redundant; but brings out more fully the idea : no intermarriages, one with one nation, and another with another." T. InfectOS, mixed, implying generally, and probably here, deterioration. 27. Sinceram, >- mixed. Tantum similem, only like itself. Sui. A. & S. 222, Rem. 2 (b) ; H. 391, 2, 4); B. 863; A. 51, 6, c. Rem.; G. 356, Rem. 1 ; Z. g 411, in fin. The genitive is more likely with similif when the reference is to internal resemblance or resemblance in character. 28. Habitus, characteristics; in the singular. Supply est. 2-6. Idem omnibus (est), nil have the same; omnibus being Yf dat. of the possessor. Truces oculi. Compare Caes. B. G.I. 39; Juv. XIII. 164; Hor. Epod. XVI. 7. 3. Ad impetum, for a sudden effort, for a brief onset. Cf. Ann. II. 14, where we have corpus ad brevem impetum vuliduiii. 4. Non, sc. est iis, they have 144 NOTES. Page 17 "'- Minimeque, and least of all. 5. Tolerare depends on assuerunt. (Sed) frigora atque inediam (tolerate), etc.; (but) cold and hunger they are accustomed (to endure) by reason of their climate and soil. Caelo and solo, ablat. of cause, refer to frigora and inediam respectively ; hence ve, though disjunctive, is better rendered and. K. thus expands and explains the brevity of Taci- tus : prout vel caeli vel soli natura eat. 6. Assuerunt assueve- runt. 7-13. Aliquanto, considerably ; strictly an ablat. of degree of difference, though usually accounted an adverb. In universum, on the whole, in general. 8. Horrida, bristling. Foeda, c. est. 9. Gallias, Gaul. When Gaul became Roman and was divided into several parts, they were called Galliae. Ventosior, like the Homeric fivcuotts, implies elevation exposed to winds, and hence lofty. 10. Aspicit, it faces. Satis, in crops ; nblat. from sata. Cf. Virg. Georg. II. 222. Impatiens, unproductive. Tacitus alludes to the finer fruits of a Southern clime. 11. Improcera, undersized, sc. pecora sunt. Fecora are the smaller (horned) cattle; armenta, the larger. Ne quidem, c. est, not even the larger cattle have; armentis being dat. of the possessor. 12. Suns ffontis, their proper size and beauty or splendor of forehead. An expression almost too poetical for the occasion. Gloria frontis is used poetically for " mngna et camura cornua." K. Numero, rather than quality. 13. Eae, and not ea, agree- ing with opes rather than with armenta. 14-28. Propitii irati, ichether in kindness or in anger ; hence negaverint is subjunctive of indirect question. 15. Nee affirmaverim, and yet I shall not assert ; affirmaverim is subjunc- tive of modest or cautious statement (to soften an assertion ; like the Attic use of the optative with &v). A. & S. 260, Rem. 4; H. 486, III. 3: B. 1179; A. 61), 2, b; G. 252, Rem. 1 ; Z. g 527. It is now well known that both gold and silver are found in Germany. 17. Fossessione afficiuntur, in regard to their possession and use they are not disposed in just the same mariner ; while they desire to possess gold and silver utensils, they yet subject them to base uses. The comparison is evidently between possessione and usu. So Kritz. 18. Est videre = one may see ; it is possible to see. The expression shows the influence of Greek (eanv &p") on Latin. The Latin idiom is licet videre. 19. Principibus muneri. A. & S. g 227; H. 390; B. 848; A. 51, 5; G. 350. Non in alia = in eadem, in just the same. 20. Quae finguntur, t. e. earthen- GERMANIA. 145 ware; humo is ablat. of the material (means). Proximi, t. e. to \^ the Rhine or to the Romans. 22. Formas = pieces ; a word frequently applied to stamped coins. 23. Eligunt, because they know these well,, agnoscunt. Interiores. those farther inland. 25. Serratos, coins with notched ed vary their curves or courses ; "to describe a movement of which the figure 8 gives one the best idea." 13. In rectum Sit, ihey drive them in a straight line ( -=r straight forward) or by a single bending to the right, in a cir- cular course so connected that no one is behind. The movement may be thus explained: the horsemen rode abreast on the radius of a circle; the rider on the extreme right of the line, being nearer the centre of the circle, moved more slowly, while the rider on the extreme left, being on the circumference, moved more rapidly; a 10 Tac. N 146 NOTES. Page 18 principal object was that the whole line should present an even front. The circular arcs which the several riders were at any moment describing were so conjoined by the common radius in which they moved, that no rider lagged behind. So Kritz and other commentators. Some explain the passage differently. 14-28. In universum, on the whole, in general. 15. Aes- tirnanti, to one considering the matter; equivalent here to a pro- tasis, si quia aestimat ; dative of reference after some such expres- ' sion as venit in mentem, understood. Eo, therefore ; ablat. of cause. Mixti, i. e. equites cum peditibus mixti. Of. Caes. B. G. I. 48, where the same thing is more fully described. 18. Centeni. Notice the forcoof the distributive; a hundred from each canton. 19. Id ipsum, lit. that itself ^by just that name, i. e. centeni; hundert, with, of course, the proper name annexed; id ipsum is predicate nominative after vocantur. 20. Quod, t. e. id quod = what. Frimo generally is at first; while primum is first, in the first place. Numerus, a (mere) number. 21. Cuneos. The plural indicates that each body formed a ennens, and that many cunei formed the acies. Loco, ablat. governed by ex understood. Cf. Liv. III. 63. 22. Instes, subjunct. of condition. A. & S. g 263, 2; H. 60.3; B. 1259; A. 61, 3; G. 575. Consilii formi-