n ./. •cA ^'ii:-'^ L Digitized by the Internet Archive in 2007 with funding from IVIicrosoft Corporation http://www.archive.org/detailg/ciceroorationsOOcicerich SELECT ORATIONS M. TULLIUS CICERO WITH NOTES, FOR THE USE OF SCHOOLS AND COLLEGES E. A. JOHNSON, PKOFESSOa OF LATIN IN THE UNIVERSITY OF THE CITY OF NEW YORK. ^'^^i NEW-YORK : ^^==^4^^^^ D APPLETON & COMPANY, 846 & 348 BPwOADWAY. M.DCCO.LTII. Entered according to Act of Congress, in the year 1850, By D. APPLETON & COMPANY, i Clerk's OflSce of the District Court of the United States for the Southern District of New York. PREFACE.AH^/^ This volume of Select Orations of Cicero is intended to form one of the series of Classical Books published by the Messrs. Appleton, and was prepared at their request. After the pur- pose was formed to issue such a volume, there appeared in England, edited by T. K. Arnold, a small volume containing the fourth book of the impeachment of Verres, the four speeches against Catiline, and the speech for the poet Archias. It was the desire of the publishers that that volume should be made the basis of their edition, and accordingly, so far as it coincided with the selection usually read in the preparatory schools of our country, it has been incorporated in the present work. The Verrine oration, which is given in the English edition, has been omitted in the present, as it is the intention of the editor to issue it in some other form. The present volume will be found to contain those orations, which in this country usually go under the name of select orations. They are the same, and given in the same order as in the Boston edition, with the exception of the second Philip- pic, which is omitted in the present volume. The editions of Cicero's select Orations, which are in most general use in this country, are the Boston edition just referred to, by Charles Folsom, and Professor Anthon's edition published by Harper & Brothers. These volumes are so well known that it is needless to speak of them in detail. Those, however, Y(ho are acquainted with them, and with the progress which 9 PREFACE. has been made since their appearance in the careful collation and correct deciphering of the best MSS. of Cicero's writings, will be ready to admit, without hesitation, that if nothing more should be attempted, a new and improved text was called for. The labors of Orelli, Madvig, Klotz, and others, have not been without important results for the text of Cicero, and no one will deny that these results are of primary importance to be- ginners in the study of the classics. The editor felt therefore that he would render an essential service to the cause of accu- rate scholarship, if he did nothing more than furnish a text as correct as possible. It was not liis plan, however, to present a text which should be made up of several others, however good, and correspond entirely with no one. He was convinced that it would more certainly meet the views of scholars and teachers, if he should select the text which might be consid- ered on the whole the best for his object, and give a careful and exact reprint of that. He has accordingly intended in this edition to give the text of Orelli, as revised by him sub- sequently to his edition of the entire works of Cicero, and published in a volume containing fifteen orations. This re- mark refers to all the orations given in this volume, except those for Marcellus and for Milo, which are not found in Orelli's revision. The text of the Milo is a reprint of that of Madvig ; and of the Marcellus, of that of Klotz. The principal varia- tions, in the most recent editions, from the text, which has been in either case adopted, are noticed in the notes. This has been done often with what may at first sight appear unne- cessary minuteness, but the editor is convinced that a teacher may make use of various readings to the advantage of the pu- pil, even at this stage of his progress. The notes have been collected freely from any sources which were within the editor's reach. It will readily appear to those who are acquainted with the subject that they have been largely drawn from the productions of German scholarship. Those which were given in Arnold's edition are here retained in full PREFACE. 7 They were there credited, in many cases by initials, to Orelli, Klotz, Bloch, Matthise, and Stiirenburg, with the lemark, that those without an initial letter appended are generally from Matthise. It would have been agreeable to the editor's views and feelings to give credit in connection with each note to the source or sources from which it wag taken, but this Avas incon- venient, and seemed hardly necessary in a work of this kind. It is his pleasure however here, as well as his duty, fully and distinctly to acknowledge and specify the authorities which he has so freely and as he hopes profitably used in compiling the notes to this edition. Of editions by English or American schoUrs, besides those already mentioned, the editor has had before him Valpy's and M'Kay's ; from the latter of which he has taken many notes, especially on the later orations. But, as already remarked, German scholars have furnished him the most abundant aid ; and besides the editions of Mobius and Crusius, Matthiap, Supfle, Schultz, Steinmetz, Klotz, Madvig, Orelli, which con- tain all or nearly all the orations given in this volume, the editor has made use of several special editions of most .;f the orations selected. They are, for the orations against Catiline, Benecke's, Holzapfel's, and Morgenstern's, from the first men- tioned of which he has derived much assistance. On the ora- tion for the Manilian law, lie has been largely indebted also to Benecke's separate edition of this oration. The recent edi- tion of the same oration by Halm was not received till after the notes to this oration had been stereotyped ; and while the editor regrets that he could not make use of Halm's labors, he has been gratified to find that the uses made by him of his resources in so many instances correspond with the results arrived at by the German editor. As neither the revision of Orelli nor the edition of Madvig contained the oration for Mar- cellus, the text of Klotz was chosen, and the special edition of Wolf, with the essays of Hug and Jacob on the genuineness of this oration, Qonsulted, Again, Benecke's edition of the thre§ D PRKFACK. orations next in order for Ligarius, Deiotarus, and Archias was of great service in regard to them. Besides this, Soldan's separate editions of the orations for Ligarius and Deiotarus, and the two editions of Stiirenburg of the oration for Archias, contributed greatly to aid the editor in his task. At this point also the editor received the edition by Schmitz and Zumpt, which has just been republished in this country. In regard to the oration for Milo, the editor, in leaving Orelli's text, did not hesitate to follow Madvig, whose principles of criticism mainly harmonize with those of Orelli. For assistance in this oration the editor is greatly indebted to the special edition of Osenbriiggen. He has also consulted the edition with Garato- ni's notes, published separately by Orelli. Besides the editions above specified, to which the editor would be glad to indicate his indebtedness more minutely thaa it is in his power to do here, he has also made use of pro- grammes and journals, and works on antiquities and on style, as well as various Latin grammars, and remarks of scholars in editions of the classics generally, which came under his notice. The references to Zumpt's Latin Grammar will be found par- ticularly frequent. With this statement of the design of this edition, and of the sources from which it has been compiled, the editor offers it to the public, in the hope that it may be found useful in its place by the side of others' labors in the same field, in promo- ting the interests of true and accurate scholarship. New York Univeesity, Jtdy, 1860. IN L. CATILINAM ORATIO PRIMA HABITA IN SENATU. I. 1. QuousQUE tandem abut^re, Catilina, patieniia nostra? Quamdiu etiam furor iste tuus [nos] eludet? Quern ^d finem sese effrenata jactabit audacia ? Nihilue. te nocturnum prsesidium Palatii, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil concursus bonorum omnium, nihil hie 5 raunitissipnus habendi senatus locus, nihil horum ora vultus- que moverunt ? * Patere tua consilia non sentis ? Constri- etam jam horum omnium conscientia teneri conjurationera tuam non vides ? Quid proxima, quid supei iore nocte » egeris, ubi fueiis, quos convocav^ris, quid consilii ceperis, 10 quem nostrum ignorare arbitraris ? 2.0 tempora ! O mores ! Senatus lisec intelligit, consul videt : hie tamen vivit. Vivit ? Immo vero ctiam in senatum venit : fit publici consilii particeps : notat et designat oculis ad csedem unum quemque nostrum. Nos autem, viri fortes, satisfa- 15 cere rei publicse videmur, si istius furorem ac tela vitemus. Ad mortem te, Catilina, duci jussu consulis jampridem oportebat; in te conferri pestem istam, quam tu in nos omnes jamdiu machinaris. 3. An vero vir amplissimus, P. Scipio, pontifex maximus, Ti. Gracchum mediocriter labe- 20- f;ictantem statum rei publicse privatus interfecit : Catilinam o; bem terrte caede atque incendiis vastare cupientem, nos consules perferemus ? Nam ilia nimis antiqua praet^reo, (juod C. ServiRus Ahala Sp. Mselium, novis rebus stiiden- tom, manu sua occidit. Fuit, fuit ista quondam in hac re 25 publica virtus, ut viii fortes acrioribus suppliciis civem per- niciosum quam acerbissimum hostem coercerent. Habemus senatus consultum in te, Catilina, vehemens*^t grave : non 10 ORATIO I. deesl rei piiblicas consilium neque auctoritas hiijus ordinis . nos, nos, dico aperte, consules desumus. II. 4. Decrevit quondam semitus, ut L. Opimius consul videret, ne quid res publica detrimenti caperet. Nox nulla 5 inLercessic : interfectus est propter qunsdam seditionum suspiciones C. Gracchus clai issimo patre avo majoribus ; occisus est cum libeiis M. Fulvius consularis. Siraili sena- tus consulto.C, Mario et L. Valcrio consulibus est permissa les publica. Num unum diem pos^ea L. Saturnthum tri- lObunum plebi.et C. Servilium praetorem.mors ac rei publicfc i. poena remorata esl ? At vero ^nos vicesimuai jam diem I 7 "patlmur heb(^scere aciem liorumTiuctoritatis^JiiiLbemus * cnim hiijusraodi senatus consul tum, verumtamen inclusum in tabulis, tamquam in vagina reconditum : quo ex senatus 15 consulto confestim interfectujn te esse, CatiRna, convenit. Vivis : et vivis non ad deponendam, sed ad confirmandara-^ audaciam. Cupio, Patres conscripti, me esse clementem;^ cupio in tantis rei publicce periculis me non dissolutum vi- d^i : sed jam me ipsum inertiee nequitiajque condemno. 20 5. Castra sunt in Italia contra rem publicam in Etruiise faueibus collocata : crescit in dies singulos hostium nume- rus : eorum autcm castrprum imperatorem duoemque, ho- stium intra mcenia atque'adeo in senatu videmus intestinam aliquam quotidie perniciem rei publicce raolifentem. | Si te 25J'«ni, Catilina, comprehendi, si int^rfici jussero: credo, erit verendum mihi, ne non hoc potius omnes boni Berius a me, quam quisquam crudelius factum esse dicat. V«rum ego hoc, quod jampridem fectum esse oportuit, certa de causa nondum adducor, ut faciam. Tum denique interficiam te, 80 quum jam nemo tam improbus, tam perditus, tam tui similis inveniri poterit, qui id non jure factum esse fateatur. • 6. Quamdiu quisquam eiit, qui te defendere audeat, vives : sed vives itM, ut vivis, multis meis et firmis prsesidiis ob- sessus, ne commovere te contra rem publicam possis. Mul- 35 torum te etiara oculi et aures non sentientem, sicut adhuc fecerunt, speculabuntur atque custodient. III. Etenim quid est, Catilina, quod jam amplius ex- spectes, si neque nox tenebris obscurare coetus nefarios nee privata domus parietibus continere voces conjurationis [tuaj] 40 potest? Si illustrantur, si erumpunt omnia? Muta jam istam mentem, mihi crede : obliviscere ccedis atque incen- diorum. Teneris undique : \uc3. sunt clariora nobis tua consilia omnia: qua? jam mecurp licet recognoscas. '/. Meministine ,jne ante diem XII. Kalendas Noverabres difjert o^f^^^"^^^ IN CATILINAM, CAP. IV. 11 in senatu,Vore in armis certo die, qui dies futurus ess et X ante diem VI. Kal. Novembres, C. Mallium, aii^cise satel- litem atque administrum tuae^ Num me fjefellit, Catilinar hbiTmodo res~tanta, tam atrox, tam incredibilis, verum, id quod multo magis est admirandum, dies ? Dixi ego idem 5 /v in senatu, caedem te optimatium contulisse in ante diem V. < K^lendas Novembres, tum,' quum murti principes civitatis Roma non tam sui conservandi, quam tuorum consiliorum ^ reprimendorum causa profugerunt. Num infitiari potes ie _j^ illo ipso die meis prsesidiis, mea diligentia cii'cumclusum, 1# commovere te contra rem publicam non potuisse, quum tu, discessu ceterorum, nostra tamen, qui remansissemus, caede contentum te esse dicebas ■? * 8. Quid? Quum tu te Tree - neste, Kalendis ipsis Novembrijbus occupaturum nocturno impetu esse confideres : sensistine illani coloniam meo jussu 15 meis praesidiis custmjiis vjgijiisque esse munitam ? Nihil - -, agis, nihil moliris. nihil cogitas, quod ego non modo audiara, sed etiam.videam planeque sentiam. • IV. Recognosce tart'dem mecum noctem illam superio- ^ rem : jam intelliges multo me vigilare acrius ad salutem 2C quam te ad perniciem rei publicae. Dico te priore nocte venisse inter falcarios (non agam obscure) in M. Lsecae ^• domura : convenisse" eodem complures ejusdem amentise scclerisque socios. Num negare audes ? Quid taces ? Convincam, si negas. Video enim [esse] hie in senatu 25 quosdam, qui tecum una fuerunt. 9. dii immortales ! --' ubinam genti^tfalsumus? Quam rem publicam habemus ? In qua urbo vi,vimus ? Hie, hie sunt, nostro in numero, Patres conscripti, in hoc orbis terrae sanctissimo gravissi- moque consilio, qui de nostro omnium interitu, qui de hujus 30 ^ i f urbis atque adeo orbis terrarum exitio cogiteniji^ Hosce iv^'"'^'*^ ego video consul, et de re publica sententiam rogo ! Et, quos ferro trucidari oportebat, eos nondum voce vulnero ! Fuisti igitur apud Leecam ilia nocte, Catilina : distnbuisti partes Itahae : statuisti, quo quemque proScTsci placeret:35 delegisti, quos Romas relinqueres, quos tecum educei-es ; desciipsisti urbis partes ad incendia; confirmasti te ipsum . jam esse exilurum ;; dixisti paullulum tibi esse etiam nunc ■'. morse, quod ego viyerejn»* Reperti sunt duo equitps Ro- ^' mani, qui te ista cura liberarent et sese ilia ipsa nocte 40 ^ paullo ante lucem me in meo lectulo interfecturos esse pol- ^ licerentur. 10. Haec ego omnia^vix,dum etiam coetuvestro \/ dimisso, coraperi :' domum meam majoribus praesidiis mu- atque firmavi : exclusi eos, quos tu mane ad me saluta- niv] ^ -y 12 oil ATI (J 1. nr^ turn miseras, quum illi ipsij^eniasfiot, quos ego jum raultii > -- — -^ ac summis yiris ad me id temporis venturos esse praedi- ' xeram. ',,',- '" V. Quae quuia. ita sint, Catilina, perge, quo coepisti : y 5 egredere aliquando ex urbe : patent por^g : proficiscere.''. Nimium diu te ijnperatorcDi tua ilia Malaana castra desi- ■jj^N^^^ derant. Educ tecum etiam omnes tups: si minusr*quam ,>.V . ,' ^pluriraos. Pujga urbQm. Magno me metji liberajjis, dum-. ' KJ^ ' modo inter me atque te murus iut^rsit. "Nobiscum versarik /' ^ 10 jam diutius non potes: non fera^m, non patiar, non sinam. ^>^\. Magna diis immortalibus hkbenda i^st'atqueyhuic ipsi Jovi Statori, antiquissimo custodi hujus urbis, gratia, quod, 3 banc tarn tetram, tam horribilem tamq»e infestam rei pu- ' kJj^*^ blicse pest^tnl^ties jam efifugimu^ Non est sseplus in uno 16 homine summa salus periclitanjia rei publicae.' Quamdiu Y^j^^v ■ mihi consuli designato, Catilina, insidifttus es, rion publico me prsesidio, sed priVata diligentia defen3i. V'l^uum proxi- mis comitiis consularibus me cons,uleni in campo et compe- titores tuos interficere voluisti, eotapressi conatus tuos ne- 20 farios amicorum preesidio^t copijs, nullo tumultu publico concitato: denique, quotiescunque me petisti, per me tibi obstiti : quamquam videbam perniciem meam cum magna calamitate rei publicae esse conjunctam. Nunc jam aperte rem. publicam universam petis : templa deorum immortalium, 25 tecta urbis, vitam omnium civium, Italiam denique totam, ad exitium ac vastitatem vocas. , . \ 12. Quare, quonianj id, quod est primum et quod hujus imperii disciplinaeque majorum proprium est/ facere nondum audeo, faciam id, quod est ad severitatem lenius et ad 30communem salutem utilius. / Nam, si te interfici jussero, Vesidebit in re publica reliqua conjuratorum manus ; sin tu (quod te jamdudum liortor) exi'feris, exhaurietur ex urbe .^. , , tuorum comitum magna et perniciosa sentina rei publicre. '/:, 13. Quid est, Catilina? Num dubitas id me imperante fa- ^5 cere, quod jam tua sponte faciebas ? Exire ex urbe jubet consul hostem. Interrogas me, num in exsilium ? Non jubeo : sed si me consulis, suadeo. VI. Quid est enim, Catilina, quod te jam in hac urbe delectare possit,? In qua nemo est extra istam conjura- 40 tionem perditorum hominum, qui te non nietuat ; nemo, qui non oderit. Quae nota domesticae turpitudinis non inusta vitae-tuaEL est ? [Quod privatarum rerum dedecus non hae- ret infamiae ?] Quae libido ab oculis, quod facinus a mani- bus unquam tuis, quod flagitium a toto corpore abfuir ">. IN CATILINAM, CAP. VTT. 13 Qui^tu adolescentulo, quera corruptelarum illecebris in-Q- j* A tisses, non aut ad audaciam ferrum aut ad libidinera facera \>3^ prEetulisti? 14. Quid vero? Ifuper, quum morte superioris uxoris novis nuptiis domum vacuefecisses, nonne etiam alio incredibili scelere hoc scelus cumulasti ? Quod ego pree- 5 termitto, et facile patior sileri ; ne in hac civitate tanti faci- noris immanitas aut exstitisse aut non vindicata esse videa^ tur. Praetermitto ruinas fortunarum tuarum, quas omnes impendere tibi proximis Idibus senties : ad ilia venio, quae non ad privatam ignominiam vitiorum tuorum, non ad do- 10 mesticam tuam difficultatem ac turpitudinem, sed ad sum-^ mam rem publicam atque ad omnium nostrum vitam salu- temque pertinent. 15. Potestne tibiha^c lux, Catilina, aut hujus coeli spiritus esse jucundus, quum §fiia§^horum esse neminem, qui nescjaj, te pridie Kalendas Januarias Lepido 15 et TuUo* consulibus stetisse in comitio cum telo ? Manum consulum et principum civitatis interficiendorum causa pa- ravisse? Sceleri ac furori tuo non mentem aliquam nut tiraorem tuum, sed fortunam populi Romani j^b^iitissej Ac jam ilia omitto (neque enim sunt aut obscura aut non 20 multa post commissa) : quotiens tu me designatum, quotiens coiisulem interficere conatus es ! Quot ego tuas petitiones ita conjectas, ut vitari posse non viderentur, parva quadara declinatione et, ut aiunt, corpore efFugi ! [Nniifagis], nihil assequeris, [nihil- moliris], neque tanien conari ac velle de- 25 sistis. 16. Quotiens tibi jam extorta est sica ista de mani-^ bus ! Quotiens vero excidit casu aliquo et elapsa est 1 [Tamen ea carere diutius non potes] : qu.^ quidem quibus \ abs tc initiata sacris ac devota sit, nescio, quod earn necesse £iitas esse in consulis corpore defigere. 30 Til. Nunc vero, quce tua est ista vita ? Sic enim jam tecum loquar, non ut odio permotus esse yidear, quo deboo, sed ut misericordia, quoe tibi nulla debetur. ' Yenisti paullo ante in senatum./ Quis te ex hac tanta frcquentia, tot ex tuis amicis ac necessariis salutavit ? Si hoc post hominum 35 memoriam cpptigit nemini, vocjs exspectas contumeliam, . quum sis gravissimo judicio taciturnitatis oppressus? Quid? Quod adventu tuo ista subsellia yacuefacta sunt, quod omnes consulares, qui tibi perseepe ad cseHem cQipstituti fuerunt, simul atque assedisti, partem istam subselliorura 40 nudam atque inanem reliquerunt, quo tandem animo hoc tibi ferendum putas ? 17. Servi mehercule mei sfme istd pacto* metuerent, ut te"mctuunt omnes cives tui, domum meani re- linquendam putarera : tu tibi urbem non arbitraris ? E<^ 14 ORATIO I. si me rneis civibus injuria suspectum tarn graviter atqua "^ ofFensum viderem, carere me adspectu civium, quam infestis oculis omnium conspici mallem : tu, quum conscientia sce- X leruni tuqrura Ji.gae§cg^ odium omnium justum et jam diii o tibi debitum, dubitas, quorum mentes sensusque vulneras, eorum adspectum praesentiamque vitare? Si te parentes timerent atque odissent tui neque eos ulla ratione placare posses, ut opinor, ab eorum oculis aliquo concederes : nunc te patria, quae communis est omnium nostrum parens, odit 1 ac metuit et jamdiu te nihil judicat nisi de parricidio sue c'ogitare. Hujus tu neque auctoritaiem verebere nee judi- cium sequere ncc vim pertimesces? 18. Quae tecum, Catilina, sic agit et quodam modo tacita loquitur : " Nullum jam aliquot annis facinus exstitit nisi per te ; nullum Mgi- IStiumsine te ; tibi uni muUorum civium neces, tibi vexatid** ^ dn*eptioque sociorum impunita fuit ac libera ; tu non solum ad negligendas leges et quaesLiones, verura etiam ad ever- tendas peifringendasque valuisti. Superiora ilia, quaraquam ferenda non tytfiaiOL tamcn, ut potui, tuli : nunc vero m'e SOtotam esse in metu propter unum te, quidquid increpuerit, Catilinam timed, nullum videri contra me consilium iniri posse, quod a tuo scelere abhorreat, non est ferendum. Quamobrem discede alque hunc mihi timorem eripe : si gst verus, ne opprimar ; sin falsus, ut tandem aliquando timere 25 desinam." -^ VIII. 19. Haec si tecum, ut dixi, patria, loquatur, nonne impetrare debcat, etiam si vim adhibere non possit ? Quid ? Quod tu te ipse in custodium dedisti ? Quod vitandae sus- picionis causa ad M'. Lepidum te habitare velle dixisti ? A 30quo~ non receptus, etiam ad me venire ausus es atque, ut domi meae te asservfjxeui, rogasti. Quum a me quoque id responsi tulisses, me nullo modo posse Usdem parietibus tuto esse tecum, qui magno in periculo essem, quod iisdem moenibus contineremur, ad Q. Metellum praetorem venlsti. 35 A quo repudiatus, ad sodalem tuum, virum optimum, M. Marcellum demigrasti ; quern tu videlicet et ad cifstodieii- dum te diligentissimum et ad suspicandum sagacissimum et ad vindicandum fortissimum fose putasii. Sed quam longe videtur a carcere atque a vinculis abesse debere, qui 40 se ipse jam cjignum cusiodia judicarit? \ 20. Quae quum ita sinj, Catilina, dubitas, si emori aSquo animb non potes, aHTre in aliquas terras, et vitam islam, multis suppliciis justts debittsque eroptam, fugae solitudinique mandStre ? ••"Refer, inquis, ad scnalum:" id enira postubis, et, si hie IN CATILINAM, CAP. IX. 16 ordo sibi placere decreverit te ire in exsilium, obtempera- turuni te esse dicis. Non referam, id quod abhon et a meis moribiis : sed tamen faciam, ut intelli^as, quid hi de te s^Uiiiat. Eg! edere ex urbe, Catilina : libera rem publicam mStu : in exsilium, si Ivmc vocem exspectas, proficiscere. 5 Quid est, Catilina ? Eccjuid attendis, ecquid animadvertis holum silentium ? Patiuntur, tacent. Quid exspectas JL:uictoritaLem loquentium, quorum voluntatem tacitorum r'perspicis ? i'"*2l. At si hoc idem huic adolesccnti opUmff, P. Sestio, si fortissimo viro, M. Marcello dixTssem, jam mihi IC x consuli hoc ipso in templo jure optimo senatus vim et manus V intiltisset. De te ftUtem, Catilinu, quum quic^cujit, probant, *== quum patiuntur, dec(r!niint, quum tacent, clamant. Neque hi solum, quorum tibi aiictoritas est videlicet cara, vita vi- ITssima : sed etiam illi equites llomani, honestissimi atque lo optimi vni, ceterique fortissimi cives, qui ciitjumstlint sena- tum, quorum tu et frequentiam videre et studia perspicere et voces paullo ante exaudiTe potuisti. Quorum ego vix abs te jamdiu miinus ac tela contineo, eosdem facile addu- cam, ut te h^c, quae jampridem vastare studes, relinquen-^C rn usque ad portas prosequllntur. IX. 22. Qua'mquam quid loquor ? Te ut ulla res frtuj- gUt'? Tu ut unquam te corrtgas ? Tu ut ullam fugam meditere ? Tu ut ullura^ exsUiunj cbgites ? Utinam tibi istam raentem dii immortales afiirit ! Tametsi video, si mea 25 voce perterritus ire in exsiliuin animum induxeris, quanta tempcstas invidise nobis, si minus in prsesens tempus recenti r- memoria scelerum tuorum, at in posteritatem impcndeat. "^ Sed est tanti ; dLurnmodo^ ista privata sit calamitas et a rei % publica§ perTculis sejungatur. Sed tu ut vitifs tuis commo- 30 veare, ut legum pcenas pertimfigcas, ut temporif)us rei pu- blicoe cedas, non est postulShdum. Neque enim is es, Cati- Iliia, ut te aut pudor a turpit^ine aut metus a perlculo aut ratio a furore re YQcarit . r^3. Quamobrem, ut ssepe jam dijci, proficiscere : ac, si mihi inimico, ut praedicag, tuo con- 35 flare vis invidiam, recta perge in exsilium : vix feram ser- V mones horainum, si id feceris ; vix molem istius invidi^, si ; in exsilium jussu cdnsulis ieris, sustinebo. Sin autem ser- 1 vfre meee la""adi et gloriae mavis, egredere cum importuna sceleratorum manu ; confer te ad Milium ; concita perditos 40 cives ; secerne te a bonis, infer patriae bellum ; exsiilta im- pio latrocTnfb, ut a me non ejectus ad alie'nos; sed invitatus ad tuos isse vi(iea*k5:^'»-*?4. Quamquam quid ego te invitem, a quo jam sciara esse praemissos, qui tibi ad Forum Aute- 16 ouvrid I. lium praestolarentur armati? Cui sciara pactam et con- ^ stitutam cum Mallio diem ? ^ quo etiam aquilam illam argenteam, quam tibi ac tuis omnibus perniciosam esse con- fido ac funestara futuram, cui domi tuse sacrarium scelerum /> tuorum constitutum fuit, sciam esse praemissam ? Tu ut ilia carere diutius pcesis, quara venerari ad caedem profici- scens solebas ? a cujus altaribus seepe istam impiam dexte- ram ad necem civium transtulisti ? ■^ X. 25. Ibis tandem aliquando, quo to jampridem tua lOista cupiditas efFrenata ac furiosa rapiebat. Neque enim tibi haec res affert dolorem, sed quandam incredibilem yo- luptatem. Ad banc te amentiam natura peperit, voluntas exercuit, fortuna servavit. Nunquam tu non modo otiura, sed ne bellum quidem nisi nefarium concupisti. Nactus es 1 5 ex perditis atque ab omni non modo foituna, verum etiam spe derelictis, conflatam improborum manum. 26. Hie tu qua laetitia perfruere ? Quibus gaudiis exsultabis ? Quanta in voluptate bacchabere, quum in tanto numero tuorum neque audies virum borram quemquam neque videbis ?-<:A3" 20 hujus vitse studium meditati sunt illi, qui feruntur/ labores" tui : jacere humi non modo ad obsidendum stuprum, verum eti^ ad facmus obeundum ; vigilare non solum insidiantem .-«wnno maritorum, verum etiam bonis otiosorum. Habes, ubi ostontes illam tuam praeclaram patientiam famis, frigo- 25 ris. inopise rerum omnium, quibus te brevi tempore con- fectum esse senties. 27. Tantum profeci [tum], quum te a consulatu reppuli, ut exsul potius tentare , quam consul vexare rem publicam posses atque ut id, quod esset abs te scelerate susceptum, latrocinium potius quam bellum nomi- 30 naretur. XI. Nunc, ut a me, Patres conscripti, quandam prope justam patriae querimoniam detester ac deprecer, percipite, quaeso, diligenter, quae dicam, et ea penitus animis vestris mentibusque mandate. Etenim, si mecum patria, quae mihi 35 vita mea multo est carior, si cuncta Italia, si omnis res pu- blica loquatur ; " M. Tulli, quid agis ? Tune eum, quemy esse hostem c^^peristi, quem ducem belli futurum videi^ quem exspectari imperatorem in castris hostium sentis, au- ctorem sceleris, principem conjurationis, evocatorem servo- 40 rum et civium perditoriim, cxire patiere , ut abs te non emissus ex urbe, sed imrrtiss'us in urbem esse videatur? Nonne hunc in vincula duci, non ad^ortem rapi, non sum- mo supplicio mactari imperabis ? "^28. Quid tandem te impedit ? Mosne majoruni ? At persaepe etiam privati in .^ IN CATILINAM, CAP. XII, XIII. . lY r hac re publica pemiciosos cives morte multarunt. An leges, quae de civium Romanorum supplicio rogatae sunt ? At nunquam in hac urbe ii, qui a re publica defecerunt, . civium jura tenuerunt. An invidiam posteritatis times? *♦ Praeclaram vero populo Romano refers gratiam, qui te ho- 5 minem per te cognitum, nulla commendatione majorum .^i^ tarn mature ad summum imperium per omnes honorum jom^ #^ j^radu s extuht, si propter invidiam aut alicujus periculi '' meium salutem civium tuorum negligis. 29. Sed, si quis ^i*^^**^ est invidiae raetus, num ^st vehementms severitatis ac for- 10» titudinis invidia quam ihertiae ac nequitiae pertimescenda ? An^quum bello v^g^abitur Iti^lia, yexabuntur urbes, tecta ardebunt, turn te noh existimas invidlae ineendio co^^agrl- turum?"" ■■■'- ■■''■ ■ - I' "^ '. ^ XII. His ego sanctissimis rei publicae vocibus et eorum 15 hominum, qui hoc idem sentiunt, mentibus pauca responde- bo. Ego, si hoc optimum fa'ctu judica;'em, Patres con- scripti, Catihnam morte multari, unius usuram horae gladia-'-" tori isti ad vivendum non dedissem. Etenim, si sumrai viri 3t clarissimi cives Saturnini et Gracchorum et Flacci et 20 superiorum corapluriura sanguine non modo se non (5onta- minarunt, sed etiam honestarunt, certe verendum milii non erat, ne quid hoc parricida civium interfecto invidiae mihi in posteritatem redundaret. Quod si ea mihi raaxime im- penderet, tamen hoc anirao semper fui, ut invidiam virtute 25 pHrtam* gloriam, non invidiam putarem. ^ 30. Quamquam nonnulli sunt in hoc ordine, qui aut ea, quae imminent, non videant, aut ea, quae vident, dissiraulent : qui spem Catilinae molir^is sententiis aluerunt, conjurationemque nascentem non credendo corroboraverunt,: quorum auctoritatem secuti 30 multi, non solum improbi, verum etiam imperiti, si in hunc animadvertissem, crudeliter et regie factum esse dicerent. Nunc intelligo7"si iste, quo intendit, in Malliana castra p^- venerit, neminem tam stultum fore, qui non videat conjura- tionem esse factam, neminem tam improbum, qui non fa- 35 teatur. Hoc autem uno interfecto intelligo banc rei publicae pestem paullisper reprimi, non in perpetuum comprimi posse. Quod si se ejecerit secumque suos eduxerit, et eodem ceteros undique cdllecto& naufragos aggregaverit, exstinguetur atque delebitur non modo haec tam adulta rei 4C publicae pestis, verum etiam stirps ac semen malorum nium. ^ XIII. %1. Etenim jamdiu, Patres conscripti, in his peri- culis conjurationis insidiisque vefsjfoiur, sed nescio quo 2* ,pul 18 ORATIO I. IN CATILINAM. pacto omnium scelenim ac veteris furoris et audaciae matu- ritas in nos'.ri consulatus tempus erupit. Quod si ex tanto latrocinio iste unus iiolletur, videbimur fortasse ad breve quoddam tempus cura et metu esse relevati : periculum au- 5 tem reside bit et erit inclusum penitus in venis atque in vi- sceribus rci publicse. Ut saepe homipes cegri raorbo gravi, quum SBstu febrique jactantur, si aqiiam gfelidam biberint,)-' primo relevari videntur, deinde multo gravius vehementius- que afflictantur/sic^iic_morbus, qui est in re publica, reler^ *lOvatus istius poena vehementius vivis reliquis ingravescet. v 32. Quare secedant improbi, secernant se a bonis, unum in locum congregentur, muro denique, id qyod saepe jam dixi, secernantur a nobis, desmant insidiari domi suae consuli, circumstare tribunal praetoris urbani, obsidere cum gladiis 15 curiam, malleolos et faces ad inflammandam urbem compa- rare ; sit denique inscriptum in fronte unius cujusque, quid de re publica sentiat. Polliceor vobis hoc, Patres conscripti, tantam in nobis consulibus fore dihgcnl^am, tantara in vobis auctoritatem, tantam in equitibus Romanis virtutem, tantam 20 in omnibus bonis ^ con'sensionen^, ut Catilinae profectione omnia patefacta illustrata, oppressa yindicata esse videatis. 33. Hisce ominibus, Catilina, cum summa rei publicae salute et cum tua peste ac pernicie cumque eorum exitio, qui se tecum omni scelere parricidioque junxerunt, profici- 25scere ad impium bellum ac nefarium. Turn tu, Juppiter, qui iisdem, quibus haec urbs, auspiciis a Romulo es constitutus, \ quem Statorem hujus urbis atque imperii vere nominamus, X^ hunc et hujus socios a tuis aris ceterisque templis, a tectis \ urbis ac moenibus, a vita fortunisque civium [omnium] ar- 30 cebis : et homines bononim inimicos, hostes patriae, latrones Italia?, scelerum foedere inter se ac nefaria societate cont junctos aeternis suppliciis vivos mortuosque mactabis. IN L. CATILINAM SECUNDA AD QUIRITES ORATIO. I. 1. Tandem aliquando, Quirites, L. Catilinam, furen- tem audacia, scelus anhelantem, pestem patrijE nefarie mo- licntcra, vobis atque huic urbi ferro flammaque minitantem, ex urbe vel ejecimus vel emisimus vel ipsum egredientem verbis prosecuti sumus. Abiit, excessit, evasit, erupit. 5 Nulla jam pernicies a monstro illo atque prodigio moenibus ipsis intra moenia comparabitur. Atque hunc quidem unum hujus belli domestici ducem sine controversia vicimus. Non enim jam inter latera nostra sica ilia versabitur: non in campo, non in foro, non in curia, non denique intra dome- 10 sticos parietes pertimescemus. Loco ille motus est, quum est ex urbe depulsus. Palam jam cum hoste, nullo impe- diente, bellum justum geremus. Sine dubio perdidimus hominem magnificeque vicimus, quum ilium ex occultis in- sidiis in apertum latrocinium conjecimus. « 2. Quod vero 16 non cruentum mucronem, ut voluit, extulit, quod vivis no- bis egressus est, quod ei ferrum e manibus extorsimus, quod incolumes cives, quod stantem urbem reliquit : quanto tandem ilium moerore esse afflictum et profligatum putatis ? Jaoet ille nunc prostratusque est et se perculsum atque ab-^gS jectura esse sentit et retorquet oculos profecto saepe ad banc urbem, quam e suis faucibus ereptam esse luget ; quae quidem mihi laetari videtur, quod tantam pestem evomuerit forasque projecerit. — II. 3. At si quis est talis, quales esse omnes oportebat, 25 qui in hoc ipso, in quo exsultat et triumpliat oratio mea, me veheraenter accuset, quod tam capitalem hostem non com- prehenderim potius, quam emiserim : non est ista mea cul- pa, Quirites, sed temporum. Interfectum esse L. Catilinam et gravissimo supplicio affectum jampridem oportebat : id- 30 20 ORATIO II. que a me et mos majorum et hujus imperii se Veritas et rea publica postulabat. Sod quam multos fuisse putatis, qui, quae ego deferrem, non crederent? [Quam multos, qui propter stultitiam non putarent ?] Quam multos, qui etiam 5 defenderent ? [Quam multos, qui propter iraprobitatem faverent ?] Ac si, illo sublato, depelli a vobis omne peri- culum judicarem, jampridem ego L. Catilinam non modo "^ invidiae mese, verum etiam vitse periculo sustulissem. 4. Sed r^ quum viderem ne vobis quidem omnibus re etiam tum pro- lObata, si ilium, ut erat meritus, morte multassem, fore, ut ejus socios invidia oppressus persequi non possem, rem hue deduxi, ut tum palam pugnare possetis, quum hostem aperte videretis. Quem quidem ego hostem, Quirites, quam vehementer foris esse timendum putem, licet liinc intelliga- 15 tis, quod etiam illud moleste fero, quod ex urbe parum comitatus exierit. Utinam ille omnes secum suas copias eduxisset ! Tongilium mihi eduxit, quem amare in prse- texta [calumnia] coeperat ; PubJicium et Munatium, quorum SDs alienum contractum in popina nullum rei publicse motum 20 afterre poterat : reliquit quos viros ! quanto, sere alieuo ! quam valentes ! quam nobiles ! , ^ \..hS— III. 5. Itaque ego ilium exercitum^et Gallicanis legio- nibus et hoc delectu, quem in agro Piceno et Gallico Q. Me- tellus habuit, et his copiis, quae a nobis quotidie comparantur, 25 magno opere contemno, coUectura ex senibus desperatis, ex agresti luxuria, ex rusticis decoctoribus, ex iis, qui vadimo- nia deserere quam ilium exercitum maluerunt ; quibus ego non modo si aciem exercitus nostri, verum etiam si edictum praetoris ostendero, concident. | Hos, quos video volitare in 30 foro, quos stare ad curiam, qiios etiam in senatum venire ; qui nitent unguentis, qui fulgent purpura, mallem secum suos milites eduxisset : qui si hie permanent, mementote non tam exercitum ilium esse nobis quam hos, qui exercitum deseruerunt, pertimescendos. Atque hoc etiam sunt ti- 35 mendi magis, quod, quid cogitent, me scire sentiunt neque tamen permoventur.\ 6. Video, cui sit Apulia attributa, quis habeat Etruriam, quis agrum Picenum, quis Gallicum, quis sibi has urbanas insidias caedis atque incendiorum depoposcerit. Omnia superioris noctis consilia ad me perlata esse sentiunt ; 40 patefeci in senatu hesterno die ; Catilina ipse pertimuit, pro- fugit : hi quid exspectant ? Nae illi vehementer errant, si illam meam pristinam lenitatem perpetuam sperant futuram. IV. Quod exspectavi, jam sum assecutus, ut vos omnes factam esse aperte conjurationem contra rem publicam vj- IN CATILINAM, CAP. V. 21 deretis. Nisi vero si quis est, qui Catilinoe similes cum Ca- tilina sentire non putet. Non est jam lenitati locus : seve- ritatem res ipsa flagitat. Unum etiam nunc concedam: exeant, proficiscantur, ne patiantur desiderio sui Catilinam miserum tabescere. Demonstrabo iter : Aurelia via pro- 5 fectus est. Si'^accelerare volent, ad vesperam consequentur. Y. fortunatam rem publicam, si quidem banc sentinam hujus urbis ejecerit ! Uno mehercule Catilina exhausto relevata mihi et recreata res publica videtur. Quid enim mali aut sceleris fingi aut cogitari potest, quod non ille con- 10 ceperit ? Quis tota Italia veneficus, quis gladiator, quis la- tro, quis sicarius, quis parricida, quis testamentorum sub- jector, quis circumscriptor, quis ganeo, quis nepos, quis adulter, quse mulier infamis, quis corrupter juventutis, quis corruptus, quis perditus inveniri potest, qui se cum Catilina 15 non familiarissime vixisse fateatur? Quae csedes per hosce annos sine illo facta est ? Quod nefarium stuprum non per ilium? 8. Jam vero qusejanta unquara in ullo homine juventutis illecebra fuit, quanta in illo? Qui alios ipse amabat turpissime, aliorum amori flagitiosissime serviebat, 20 aliis fructum libidinum, aliis mortem parentum non modo impellendo, verum etiam adjuvando pollicebatur. Nunc vero quam subito non solum ex urbe, verum etiam ex agris, ingentem nuraerum perditorum hominum collegerat ? Nemo non modo Romse, sed [nee] ullo in angulo totius Italise op- 25 pressus sere alieno fuit, quern non ad hoc incredibile scele- ris foedus adsciverit. V. 9. Atque ut ejus diversa studia in dissimili ratione perspicere possitis, nemo est in ludo gladiatorio paullo ad facinus audacior, qui se non intimum Catilinas esse fateatur ; 30 nemo in scena levior et nequior, qui se non ejusdem prope sodalem fuisse conimemoret. Atque idem taraen stuprorum et scelerum exercitatione assuefactus^frigori et fami et siti et vigiliis perferendis, fortis ab istis prsedicabatur, quum in- dustria3 subsidia atque instrumenta virtutis in libidine auda- 35 ciaque consumerentur. 10. Hunc vero si secuti erunt sui — comites ; si ex urbe exierint desperatorum hominum flagi- tiosi greges : o nos beatos, o rem publicam fortunatam, o praeclaram laudem consulatus mei ! ij Non enim jam sunt mediocres hominum libidines, non humanae audacise ac tole- 40 randa3 : nihil cogitant nisi csedes, nisi incendia, nisi rapinas: patrimonia sua profuderunt : fortunas suas obligaverunt : res eos jampridem, fides nuper deficere coepit : eadem ta- men ilia, quae erat in abundantia, libido pemianet. Quod 22 ORATIO II. si in vino et alea comissationes solum et scorta quoererent, essent illi quidera dcspcrandi, sed tamcn cssenfc ferendi. Hoc vero quis ferre possit, inertes homines fortissimis viris insidiari, stultissimos pradentissimis, ebriosos sobriis, dor- 6 mientes vigilantibus ? Qui mihi accubantes in conviviis, complexi mulieres impudicas, vino languidi, conferti cibo, sertis redimiti, unguentis obliti, debilitati stupris, eructant "^ sermonibus suis casdem bonorum atque urbis incendia. 11. \ Quibus ego confido impendere fatum aliquod et poenam lOjamdiu improbitati, nequitiae, sceleri, libidini debitam aut instare jam plane aut certe appropinquare. Quos si mens consulatus, quoniara sanare non potest, sustulerit, non breve nescio quod tenipus, sed multa secula propagarit rei publi- cce. Nulla est enim natio, quam pertimescamus ; nullus 15 rex, qui bellum populo Romano facere possit. Omnia sunt externa unius virtute terra marique pacata : domesticum bellum manet ; intus insidioe sunt, intus inclusum periculura est; intus est hostis. Cum luxuria nobis, cum amentia, cum scelere certandum est. Huic ego me bello ducem 20 profiteor, Quirites; suscipio inimicitias hominum perditorura. Quae sanari poterunt, quacunque ratione sanabo : qua? rese- canda erunt, non patiar ad perniciem civitatis manere. Pro- inde aut exeant aut quiescant aut, si et in urbe et in eadem mente permanent, ea, quae merentur, exspectent. 25 VI. 12. At etiam sunt, qui dicant, Quirites, a me in exsilium ejectum esse Catilinam, Quod ego si verbo asse- qui possem, istos ipsos ejicerem, qui base loquuntur. Homo videlicet timidus aut etiam permodestus vocem consulis ferre non potuit: simul atque ire in exsilium jussus est, 30 paruit, ivit. Hesterno die, quum domi meae pcene interfe- ctus essem, senatum in sedem Jovis Statoris convocavi ; rem omnem ad patres conscriptos detuli. Quo quum Catilina venisset, quis eum senator appellavit ? quis salutavit ? quis denique ita adspexit ut perditum civem, ac non potius ut 35 importunissimum hostem ? Quin etiam principes ejus or- dinis partem illam subseliiorum, ad quam ille accesserat, nudam atque inanem reliquerunt. 13. Hie ego vehemens ille consul, qui verbo cives in exsilium ejicio, qua^sivi a Ca- tilina, nocturno conventu apud M. Lsecam fuisset necne, 40 Quum ille, homo audacissimus, conscientia convictus ©rimo reticuisset,\ patefeci cetera ; quid ea nocte egisset,[ quid proxima constituisset, quemadmodum esset ei ratio totius belli descripta, edocui. Quum haesitaret, quum teneretur, quaesivi, quid dubitaret proficisci eo, quo jampridem para IN CATILINAM, CAP. VII, VIII. 29 ret : quum arm a, quum secures, quura fasces, quum tubas, quum signa militaria, quum aquilam illam argenteam, cui ille etiam sacrarium scelerum domi sugb fecerat, scirem esse praemissam. 14. In exsilium ejiciebam, quera jam ingres- sum esse in bellum videbam ? Etenim, credo, Mallius iste 5 centurio, qui in agro Faesulano castra posuit, bellum populo Romano suo nomine indixit ; et ilia castra nunc non Catili- nam ducem exspectant et ille ejectus in exsilium se Massi- liam, ut aiunt, non in haec castra conferet^ VII. O Gonditionem miseram, non modo administrandss, 10 venim etiam conservandae rei publicce ! Nunc, si L. Cati- lina consiliis laboribus periculis meis circumclusus ac debili- tatus subito pertimuerit, sententiam mutaverit, deseruerit subs, consilium belli faciundi abjecerit, ex hoc cursu sce- leris et belli iter ad fugam atque in exsilium converterit, 15 non ille a me spoliatus armis audacise, non obstupefactus ac perterritus mea diligentia, non do spe conatuque de pulsus, sed indemnatus, innocens, in exsilium ejectus a consule vi et minis esse dicetur : et erunt, qui ilium, si hoc fecerit, non improbum, sed miserum, me non diligentissimum consulem, 20 sed crudelissimum tyrannum existimari velint. 15. Est mihi tanti, Quirites, hujus invidiae falsae atque iniquce tem- pestatem subire, dummodo a vobis hujus horribilis belli ac nefarii periculum depellatur. Dicatur sane ejectus esse a me, dummodo eat in exsilium. Sed mihi credite, non est 25 iturus. Nunquam ego a diis immortalibus optabo, Quirites, invidiae meae levandae causa, ut L. Catilinam ducere exerci- tum hostium atque in armis volitare audiatis ; sed triduo tamen audietis : multoque magis illud timeo, ne mihi sit in- vidiosum aliquando, quod ilium emiserim potius, quam 30 quod ejecerim. Sed quum sint homines, qui ilium, quum profectus sit, ejectum esse dicant, iidem, si interfectus esset, quid dicerent? 16. Quamquam isti, qui Catilinam Massi- liam ire dictitant, non tam hoc queruntur, quam verentur. Nemo est istorum tam misericors, qui ilium non ad Mallium 35 quam ad Massiliense§ ire malit. Ille autem, si mehercule hoc, quod agit, nunquam ante cogitasset, tamen latrocinan- tem se interfici mallet quam exsulem vivere. Nunc vero, quum ei nihil adhuc prseter ipsius voluntatem cogitatio- nemque accident, nisi quod vivis nobis Roma profectus est, 4C optemus potius, ut eat in exsilium, quam queramur. VIII. 17. Sed cur tamdiu de uno hoste loquimur, et de eo hoste, qui jam fatetur se esse hostem, et quem, quia, quod semper volui, murus interest, non timeo : de his, qui 24 ORATIO II. dissimulant, qui Romae remanent, qui nobiscum sunt, nihil dicimus ? Quos quidein ego, si ullo modo fieri possit, non tam ulcisci studeo quam sanare sibi ipsos, placare rei pu- blicse ; neque id quare fieri non possit, si me audire volent, 6 intelligo. Exponam enim vobis, Quirites, ex quibus generi- bus hominum istse copiae comparentur : deinde singulis medicinam consilii atque orationis mese, si quam potero, af- feram.T 18. Unum genus est eorum, qui magno in sere alieno majores etiam possessiones habent, quarum amore 1 adducti dissolvi nullo modo possunt. Horum hominum species est honestissima ; sunt enim locupletes : voluntas vero et causa impudentissima. Tu agris, tu sedificiis, tu ar- gento, tu familia, tu rebus omnibus ornatus et copiosus sis, et dubites de possessione detrahere, acquirere ad fidem ? 1 5 Quid enim exspectas ? Bellum ? Quid ? Ergo in vasta- tione omnium tuas possessiones sacrosanctas futuras putas ? An tabulas novas ? Errant, qui istas a Catilina exspectant. Meo beneficio tabulse nova? proferentur, verum auctionarise. Neque enim isti, qui possessiones habent, alia ratione ulla 20 salyi esse possunt. Quod si maturius facere voluissent, ne- que (id tjuod stultissimum est) certare cum usuris fructibus praediorum, et locupletioribus his et melioribus civibus ute- remnr. Sed hosce homines minime puto pertimescendos, quod aut deduci de sententia possunt ; aut, si permanebunt, 25 magis mihi Addentur vota facturi contra rem publicam quam arma laturi. IX. 19. Alterum genus est eorum, qui quamquam pre- rauntur aere alieno, dominationem tamen exspectant, rerum potiri volunt, honores, quos quieta re publica desperant, 30 perturbata consequi' se posse arbitrantur. Quibus hoc praecipiendum videtur, unum scilicet et idem, quod reliquis omnibus, ut desperent, se id, quod cocantur, consequi posse: primum omnium, me ipsum vigilare, adesse, providere rei publicae ; deinde magnos animos esse in bonis viris, magnam 35 concordiam, maximam multitudinem, magnas praeterea co- pias militum ; deos denique immortales huic invicto populo, clarissimo imperio, pulcherrimae urbi contra tantam vim sceleris praesentes auxilium esse laturos. Quod si jam sint id, quod cum summo furore c'Upiunt, adepti, num illi in ci- 40 nere urbis et in sanguine civium, quae inente conscelerata ac nefaria concupierunt, ^onsules se aut dictatores, aut etiam reges sperant futuros? Non vident id se cupere, quod si adepti sint, fugitivo alicui aut gladiatori concedi sit necesse? '20. Tertium genus est aetate jam affectum, sed IN CATILINAM, CAP. X. 25 tamen exercitatione robustiim : quo ex genere iste est Mal- lius, cui nunc Catilina succedifc. Hi sunt homines ex iis coloniis, quas Faesulis Sulla constituit : quas ego universas civium esse optimorum et fortissimorum virorura sentio : sed tamen hi sunt coloiii, qui se in insjjeratis ac repentinis 5 pecuniis sumptuosius insolentiusque jactarunt. Hi dum tedificant, tamquam beati, dum pracdiis, lecticis, familiis ncagnis, conviviis apparatis delectantur, in tantum a)s alienum iuciderunt, ut, si salvi esse velint, Sulla sit iis ab inferis ex- citandus. Qui etinm nonnullos agrestes, homines .enues 10 atque egeijtes, in eandem illam spem rajjinarum veterum impulerunt ; quos ego, Quirites, in eodem genere prccdato- rum direptorumque pono. Sed eos hoc moneo : desinant fttrere et proscriptiones et dictaturas cogitare. Tantus enim iilorum temporum dolor inustus est civitati, ut jam ista non 15 raodo homines, sed ne pecudes quitlem mihi passura3 esse videantur. X 21 • Quart»m genus est sane var-ium et mixtum et turbulentum ; qui jampridem premuntur, qui nunquara emergunt ; qui partim inertia, partim male gerendo negotio, 2( partim etiam sumptibus in vetere cere alieno vacillant ; qui vadimoniis, judiciis, proscriptionibus bonorum defiitigati, permulii et ex urbe et ex agris se in ilia castra conferre di- ciJintur. Hosce ego non tam milites acres, .quam infitiatores lentos essG arbitror. Qui homines primum si stare non 25 possunt, corruant : sed ita^, iit non modo civitas, sed ne vicini quidem proximi sentiant. Nam illud non intelligo, ^ quamobrem, si vivere honeste non possunt, perire turpiter velint, aut cur rainore dolore periUiros se cum multis, quam "si soh pereant, arbitrentur. 22. Quintum genus est parri- 30 cidarum, afcariorum, deniquc omnium fapinorosprum ; quos ego a Catilina non revoco ; nam neque divelli ab eo possunt, et pereant sane in latrocinio, quoniam sunt ita multi, ut eos career capere non pos^it. Postremum autem genus est, non solum numero, verum etiam genere ipso atque vita, quod 35 proprium Catilina} est, de ejus delectu, imnlo vero de com- plexu ejus ac sinu; quos^iexo capillo, nitidos aut imberbes aut bene barbatos videtis, manicatis et talaribus tunicis, ve- ils amictos, non togis; quorum omnis industria vitce et vi-^ gilandi labor in antelucanis coenis expromitur. f 23. In his 40 grsgibus omnes alefitores, omnes adulteri, omnes impuri mipudicique versantur. Hi pueri tam lepidi ac delicati non solum amare et amari, neque cnntare et psallere, sed etiam sjcas vibraro et spargere venena didicerunt ; i^ui nisi exeunt, 3 Jk 26 ORATIO II. nisi pereunt, etiam si Catilina perierit, scitote hoc in re publica. seminarium Catilinaiiiim futurum. Verumtamen quid sibi isti miseri volunt ? Num suas secum miilierculas sunt in castra ducturi ? Quemadmodum autem illis carere Spoterunt, his prsesertim jam noctibus ? Quo autem pacto illi Apenninum atque illas piniirias ac nives perferent ? Nisi idcirco se ,fa,ciUus hiemem toleraturos putant, quod nudi in conviviis sartate didicerunt. •**"Xf. 24. bellum magno opere pertimescendum, quum 10 hanc sit habiturus Catilina scortorum coliortem prsetoriara ! Insfyufte nunc, Quirites, contra has tam prteclaras CatiHnae copias vcstra prassidia vestrosqiie, exercitus ; ct primum gladiatori illi confecto et '^aiicio consules imperatoresque vestros "opponite : deinde contra illam naufragorum ejectam 15 ac debilitatam manura floremtotius Italiai ac robur educite. Jam vero urbes coloniarum ac municipiorum respondebunt Catilince tumulis silvestribus. Neque ego ceteras copias, ornamenla, proesidia vestra, cum illius latronis iuopia atque egestate cofrferre debeo. 25. Sed, si, oraissis his rebus 20 omnibus, quibus nos suppeditamur, eget ille, senatu, equi- tibus Romanis, populo, urbe, asrario, vectigalibus, cuncta Italia, provinciis omnibus, exteris nationibus, si his rebus omissis, causas ipsas, quce inter se confligunt, contendere velimus : ex eo ipso, quam valde illi Jaceant, intelligere 25 possumus. Ex hac enim parte pudor pugnat, illinc petu- lantia : hinc pudicitia, illinc stuprum : hinc fides, illinc frau- datio : hinc pietas, illinc scelus : hinc constantia, illinc fu- ror : hinc honestas, illinc turpitudo : hinc continentia, illinc libido : denique sequitas, temperantia, fortitudo, prudentia, 30 virtutes omnes certant cum iniquitate, luxuria, ignavia, te- meritate, cum vitiis omnibus : postremo copia cum egestate, bona ratio cum perdita, mens sana cum amentia, bona de- nique spes cum omnium rerum desperatione confligit. In hujusmodi certamine ac proelio nonne, etiam si horainum 35 studia deficiant, dii ipsi immortales cogent ab his pra3cla- rissimis virtutibus tot et tanta vitia superari ? XII. 26. Qua3 quum ita sint, Quirites, vos, quemadmo- dum jam antea, vestra tecta custodiis vigiliisque defendite : mihi, ut urbi sine vestro motu ac sine ullo tumultu satis 40 esset prsesidii, consul tum atque pro visum est. Coloni omnes municipesque vestri certiores a me facti de hac nocturna excursione Catilinse facile urbes suas finesque defendent : gladiatorcs, quam sibi ille manum certissimara fore putavit^ quamquam rneliore animo sunt quam pars patriciorura, po- IN CATILINAM, CAP. XIIl. 27 testate tamen nostra continebuntur, Q. Metelliis, quera ego hoc prospiciens in agrum Gallicum Picenumque prce- raisi, aut opprimet hominem aut ejus omnes niotus cona- tusque prohibebit. Reliquis autem de rebus constituendis maturandis agendis jam ad senatum referemus, quern vocari 6 videtis. y r^ 27. Ifunc illos, qui in urbe remanserunt atquc adeo qui ' contra urbis salutem oraniumque nostrum in urbe a Catilina relicti sunt, quamquam sunt hostes, tamen, quia nati sunt cives, monitos eos etiam atque etiam volo. Mea lenitas ]^0 adhuc si cui solutior visa est, hoc exspectavit, ut id, quod hitebat, erumperet. Quod rehquum est, jam non possum obhvisci meam banc esse patriam, me' horum esse consulem, mihi aut cum his vivendum aut pro his esse moriendum. Nullus est portis custos, nuUus insidiator vire : si qui exire 115 vohmt, coniii'vere possum : qui vero se in urbe commoverit, cujus ego non modo factum, sed inceptum ulkim conatum- ve contra patriam deprehendero, sentiet in hac urbe esse consules viorilantes, esse esfreOTos maofistratus, esse fortem senatum, esse arma, esse carcerem, quem vindicem nefario- 20 rum ac manifestorum scelerum majores nostri esse vohierunt. XIII. 28. Atque ha3c omnia sic agentur, Quirites, ut res maxima minimo motu, pericula summa nuUo tumultu, bellum intestinum ac domesticum post hominum memoriam crudehssimum et maximum /ne uno toga to duce et impera- 25 tore sedetur. Quod ego sic administrabo, Quirites, ut, si uUo modo fieri poterit, ne improbus quidem quisquam in liac urbe poei^m sui sceleris sufferat. ped si vis manifestoe audacise, si impendens patriae pericukun me necessario de hac animi lenitate deduxerit, illud profecto perficiam, quod 30 in tanto et tam insidioso bello vix optandum videtur, ut neque bonus quisquam intefeJit paucorumque poena vos jam omnes salvi esse possitis. 29. Qune quidem ego neque mea prudentia neque humanis consihis fretus polHceor vo- j bis, Quirites ; sed multis et non dubiis deorum immortalium 35 significationib,us, quibus ego ducibus in banc spem senten-*^ '^ tiamque sum ingressus ; qui jam non procu], ut quondam '-71'. solebant, ab externo hoste at^ue Ibn^mquo, sed* hie pra3- sentes suo numine atque auxiho sua templa atque urbis / tccta defendunt ; quos vos, Quirites, precari, venerari [atque] 40 implorare debetis, ut, quam urbem pulcherrimam, florentis- simam potentissimamque esse vohierunt, banc omnibus hostium copiis terra marique superatis a perditissimorum civium nefario scelere defendant. IN L. CATILINAM ORATIO TERTIA AD QUIRITES. I. 1. Rem publicam, Quirites, vitamque omnium ve- strum, bona fortunas, conjuges liberosqiie vestros atque hoc domicilium clarissimi imperii, fortunatissimam pulcherri- mamque urbem hodierno die deoriim immortalium sumrao 5 erga vos amore, laboribus consiliis periculis meis ex flamma atque ferro ac pcene ex faucibus fati ereptam et vobis con- servatam ac restitutam videtis. 2. Et, si non minus nobis jucundi atque illustres sunt ii dies, quibus conservamur, quam illi, quibus nascimur, quod salutis certa Isetitia est, lOnascendi incerta conditio, et quod sine sensu nascimur, cum voluptate servamur, profecto, quoniara ilium, qui banc ur- bem condidit, ad deos immortales benevolentia famaque sustulimus, esse apud vos posterosque vestros in lionore debebit is, qui eandem banc urbem conditam amplificatam- 1 5 que servavit. Nam toti urbi, templis delubris, tectis ac mcenibus subjectos prope jam ignes circumdatosque re- stinximus iidemque gladios in rem publicam destrictos retu- dimus mucronesque eorum a jugulis vestris dejecimus. 3. Quce quoniam in senatu illustrata, patefacta, comperta sunt 20 per me, vobis jam exponam breviter, Quirites, ut et quanta et quam manifesta et qua ratione investigata et comprehensa sint, vos, qui ignoratis, ex actis scire possitis. Principio, ut Catilina paucis ante diebus erupit ex urbe, quum sceleris sui socios, hujusce nefarii belli acerrimos 25 duces Romce reliquisset, semper vigilavi et providi, Quirites, quemadmodum in tantis et tam absconditis insidiis salvi esse possemus. ORATIO III. IN CATILINAM, CAP. II, HI. 29 II. Nam turn, qimm ex urbe Catilinam ejiciebam (non enim jam vereor hujus verbi invidiam, quum ilia magis sit timenda, quod vivus exierit), sed tum, quum ilium extemii- nari volebam, aut reliquam conjuratorum manum simul exituram aut eos, qui restitissent, infirmos sine illo ac debiles 5 fore putabam. 4. Atque ego, ut vidi, quos maxime furore et scelere esse inflaramatos sciebam, eos nobiscum esse et RomjE remansisse, in eo omnes dies noctesque consumpsi, lit, quid agerent, quid molirentur, sentirem ac viderem: ut, (j[uoniam auribus vestris propter incredibilem magnitudinem 10 sceleris minorem fidem faceret oratio mea, rem ita compre- hendcrem, ut tum demum animis saluti vestrse provideretis, ({u.Lui oculis maleficium ipsum videretis. 5. Itaque uji com peri legatos Allobrogum belli Transalpini et tumultus Gallici excitandi causa a P. Lentulo esse soUicitatos eosque 15 in Galliam ad suos cives eodemque itinere cum Uteris man- datisque ad Catilinam esse missos comitemque iis adjun- ctum T. Volturcium atque huic esse ad Catilinam datas 'literas, facultatem mihi oblatam puta,vi, ut, quod erat diffi- Xjillimum quodque ego semper optabam a diis immortalibus, 2C ut tota res non solum a me, sed etiam a senatu et a vobis manifesto deprehenderetur. Itaque hesterno die L. Flac- cum et C. Pomptinum, prcetores, fortissimos atque aman- tissimos rei publica3 viros, ad me vocavi ; rem omnem ex- posui; quid jSeri placeret, ostendi. Illi autem, qui omnia 25 de re publica prseclara atque egregia sentirent, sine recusa- tione ac sine ulla mora negotium susceperunt et, quum ad- vesperasceret, occulte ad pontem Mulvium pervenefunt atque ibi in proximis villis ita bipartite fuerunt, ut Tiberis inter eos et pons interesset. Eodem autem et ipsi sine cu- 30 jusquam suspicione multos fortes viros eduxerunt, et ego ex praefectura Reatina complures delectos adolescentes, quo- rjxa opera utor assidue in re publica, prsesidio cum gladiis miseram. 6. Interim tertia fere vigilia exacta, quum jam pontem Mulvium magno comitatu legati Allobrogum ingredi 35 inciperent unaque Volturcius, fit in eos impetus ; educuntur et ab illis gladii et a nostris. Res erat prsetoribus nota solis ; ignorabatur a ceteris. III. Tum interventu Pomptini atque Flacci pugna, quoe erat commissa, sedatur. Li terse, quoecunque erant in eo 40 comitatu integris signis prastoribus traduntur ; ipsi compre- liensi ad me, quum jam dilucesceret, deducuntur. Atque horum omnium scelerum improbissimum macliinatorem Cimbrum Gabinium statim ad me nihil dum suspicantem . 3* 80 ORATIO III. vocavi. Deinde item arcessitur L. Staiilius et post eum [C] Cethegus. Tardissime aiitem Lentulus venit, credo quod in Uteris his , dandis praeter consuetudinem proxima nocte vigilaverat. 7. Quum vero summis et clarissirais 5hujus civitatis viris, qui audita re frequentes ad me mane convenerant, literas a me prius aperiri quam ad senatura referri placeret, ne, si nihil esset inventum, temere a me tantus tumultus injectus civitati videretur, negavi me esse facturum, ut de periculo publico non ad consilium publicum 10 rem integram deferrem. Etenim, Quirites, si ea, qua? erant ad me delata, reperta non essent, tamen ego non arbitrabar in tantis rei publicse periculis esse mihi nimiam diligentiam pertimescendam. Senatum frequentem celeriter, ut vidistis, coegi. 8. Atque interea statim admonitu Allobrogum C. 15 Sulpicium prsetorem, fortem virum, misi, qui ex eedibus Cethegi, si quid telorum esset, efferret ; ex quibus ille ma- ^ ximum sicarum numeram et gladioiiim extulit. IV. Introduxi Volturcium sine Gallis : fidem ei pubhcam jussu senatus dedi ; hortatus sum, ut ea, quce sciret, sine 20 metu indicaret. Turn ille dixit, quum vix se ex magno ti- more recreasset, a P. Lentulo se habere ad Catilinam man- data et literas, ut servorura prresidio iiteretur et ad urbem quam pnmum cum exercituaccedereti id autem eoconsilio, / ut, quum urbem ex omnibus partibus, qucmadmodum de- 25 scriptum distributumque erat, incendissent caidemque inli- nitam civium fecissent, presto esset ille, qui et fugientes excipei^t et se cum his urbanis ducibus conjungeret. 9. Vv"Inlr-oducti autem Galli jus jurandum sibi et literas a Lentulo, ' Cethego, Statilio ad suam gentem datas esse dixerunt, atque 30 ita sibi ab his et a L. Cassio esse prasscriptum, ut equitatuni in Italiam quam primum mitterent : pedestres sibi copias non defuturas ; Lentulum autem sibi confiriiiasse ex fatis Sibyllinis haruspicumque responsis esse se tertium ilium Cornelium, ad quem regnum hujus urbis atque imperium 35 pervenire- esset necesse ; Cinnam ante se et Sullam fuisse ; eundemque dixisse fatalem hunc esse annum ad interitum hujus urbis atque imperii, qui esset decimus annus post Virginum absolutionem, post Capitolii autem incensionem vicesimus. 10. Hanc autem Cethego cum ceteris contro- 40 versiam fuisse dixerunt, quod Lentulo et aliis casdem Satur- nalibus fieri atque urbem incendi placeret, Cethego nimium id longum videretur. V. Ac, ne longum sit, Quirites, tabellas proferri jussimus, quae a quoque dicebimtur data?. Primura ostendimus Ce- / IN CATiLINAM, CAP. V. 31 tliego signum; cognovit. Nos linum incidimus ; legimus. Erat scriptum ipsius manu Allobrogum senatui et populo, sese, quce coram legatis confirmasset, facturum esse : orare, ut item, illi facerent, quee sibi eormn legati recepissent. JTum Cethegus, qui paiillo ante aliquid tamen dc gladiis ac 5 sicis, qua3 apud ipsum erant deprehensoe, respojidisset di- xissetque se semper bonorum ferramentorum studiosiim fuis- '-:^ XII. 27. Sed, quoniam earum rerum, quas ego gessi, non eadem es^ fortuna atque conditio, quae illorum, qui externa bella gesserunt : quod raihi cum iis vivendum est, 30 quos vici ac subegi, illi hostes aut interfectos aut oppressos reliquerunt : vestrum est, Quirites, si ceteris recte facta sua prosunt, mihi mea ne quando obsint, providere. Mentcs enim hominum audacissimorum sceleratae ac nefariae ne vobis nocere possent, ego providi : ne milii noceant, vestrum 35 est providere. Quamquam, Quirites, mihi quidem ipsi nihil ab istis jam noceri potest. Magnum enim est in bonis prsesidium, quod mihi in perpetuum comparatum est; magna in re publica dignitas, quae me semper tacita de- fendet ; magna vis conscientiae, quam qui negligent, quum 40 me violare volent, se ipsi indicabunt. 28. Est etiam in nobis is animus, Quirites, ut non modo nullius audaciae cedamus, sed etiam omnes improbos ultro semper lacessa mus. Quod si omnis impetus domesticorum hostium de- pulsus a vobis se in me unum ccnverterit, vobis erit viden- IN CATILINAM, CAP. XII. 37 dum, Quirites, qua conditione posthac eos esse velitis, qui se pro salute vestra obtulerint invidise periculisque omnibus. Mihi quidem ipsi quid est, quod jam ad vita3 fructum possit acquiri, prsesertim quum nequc in honore vestro neque in .T gloria virtutis quidquam videam altius, quo mihi libeat 5 ascendere ? 29. lllud perficiam profecto, Quirites, ut ea, quae gessi in consulatu, privatus tuear atque ornem ; ut, si qua est invidia in conservanda re publica suscepta, lacdat invidos, mihi valeat ad gloriam. Deinde ita me in re publica /' Q tractabo, ut meminerirn semper, quae gesserim, curemque, IC ut ea virtute, non casu gesta esse videantur. Vos, Quirites, quoniam jam nox est, veneramini ilium Jovem, custodem hujus urbis ac vestrum, atque in vestra tecta discedite : et ea, quamquam jam periculum est depulsum, tamen aeque ^6 ac priore nocte custodiis vigiliisque defendite. Id ne vobis 1£ diutius faciendum sit atque ut in perpetua pace esse possitis, providebo, Quirites. ■<^ IN L. CATILINAM ORATIO QUARTA HABITA IN SENATU. I. 1. Video, Patres conscripti, in me omnium vestruiu ora atque oculos esse conversos. Video vos non solum de vestro ac rci publicse, verum etiam, si id depulsum sit, de meo periculo esse sollicitos. Est mihi jucunda in malis et 5 grata in dolorc vestra erga me voluntas : sed eam, per deos immortales ! deponite atque obliti salutis meae de vobis ac de vestris liberis cogitate. Mihi si hcec conditio consula- tus data est, ut omnes acerbitatcs, omnes dolores crucia- tusque perferrem, feram non solum fortiter, verum etiam 10 libenter, dummodo meis laboribus vobis populoque Romano dignitas salusque pariatur. 2. Ego sum ille consul, Patres conscripti, cui non forum, in quo omnis sequitas continetur, non campus consularibus auspiciis consccratus, non curia, summum auxilium omnium gentium, non domus, commune 15 perfugium, non lectus ad quietem datus, non denique haec sedes honoris, sella curulis, unquam vacua mortis periculo atque insidiis fuit. Ego multa tacui, multa pertuli, multa concessi, multa meo quodam dolore in vestro timore sanavi. Nunc, si hunc exitum consulatus mei dii immortales esse 20 voluerunt, ut vos, Patres conscripti, populumque Romanum ex csede miserrima, conjuges liberosque vestros virginesque Vestales ex acerbissima vexatione, templa atque delubra, lianc pulcherrimam patriam omnium nostrum ex foedissima flamma, totam Italiam ex bello et vastitate eriperem, quae- 25 cunque mihi uni proponetur fortuna, subeatur. Etenim, si P. Lentulus suum nomen, inductus a vatibus, fatale ad pemiciem populi Romani fore putavit, cur ego non laetei ORATIO IV. IN CATILINAM, CAP. II, III. 39 raeum consulatum ad salutem rei publicse propc fatalem exstitisse ? II. 3i Quarc, Patres conscripti, consulite vobis, prospi- cite patna?, conservate vos, conjuges, liberos fortunasque vestras, populi Roraani noraen salutemqiie defendite, mihi 5 parcere ac de me cogitare desinite. Nam primum debeo sperare omnes deos, qui huic urbi prcesident, pro eo mihi, ac mereor, lelaturos esse gratiam ; deinde, si quid obtigerit, cequo animo paratoque moriar. Nam neque turpis mors forti viro potest accidere neque immatura consulari nee 10 misera sapienti. Nee tamen ego sum ille ferreus, qui fratris carissimi et amantissimi prcesentis ma3rore non movear horuraque omnium lacrimis, a quibus me circumsessum videtis. Neque meam mentem non domum sa^pe revocat exanimata uxor et abjectametu filia et parvulus tilius, quern 13. mihi videtur amplecti les publica tamquam obsidem consu- latus mei ; neque ille, qui exspectans hujus cxitura diei adstat in conspectu meo gejaer. Moveor his rebus omnibus, sed in eam partem, uti salvi sint vobiscum omnes, etiam si me vis aliqua oppresserit^ potius quam et illi et nos una rei£.^ publicoe peste pereamus.l f. Quare, Patres conscripti, in- cumbite ad salutem rei'^blicae ; circumspicite omnes pro- cellas, quae impendent, nisi providetis. Non Ti. Gracchus, quod iterum tribunus plebi fieri voluit, non C. Gracchus, quod agrarios concitare conatus est, non L. Saturninus, ti quod C. Memmium occidit, in discrimen aliquod atque in vestrae severitatis judicium adducitur : tenentur ii, qui ad urbis incendium, ad vestram omnium ca3dem, ad Catilinam accipiendum Romse restiterunt. Tenentur literae signa manus, denique unius cujusque confessio; sollicitantur Al- ^ lobroges ; servitia excitantur ; Catilina arcessitur ; id est initum consilium, ut interfectis omnibus nemo ne ad deplo- randum quidem populi Romani nomen atque ad laraentan- dam tanti inaperii calamitatem relinquatur. III. 5. Haec omnia indices detulerunt, rei confessi sunt ; 35 vos raultis jam judiciis, judicaslis: primum, quod mihi gratias egistis singularibus verbis, et mea virtute atque diligentia perditorum homijium conjurationem patefactapi esse decrevistis : deinde quod P. Lentulum, ut se abdicaret prsetura, coegistis ; tum quod ^eumetcg^eros, de quibus 40 judicastis, in custo'diam dandos censmstisTmaximeque, quod meo nomine supplicationera decrevistis, qui honos togato habitus ante me est nemini ; postremo hesterno die prjcmia leagtis AUobrogum Titoque Volturcio dedistis amplissima. 40 ORATIO IV. Quae sunt omnia cjusmidi, ut ii, qui in custodiam nominatim dati sunt, sine ulla dubitatione a vobis damnati esse vide- antur. -- -^6, „ Sed egojnstitiji^ referre ad vos, Patres conscripti, SiJamqplam ini^grunl' et de facto, quid judicetis, et de poena, quid censeatis. Ilia proedicam, quse sunt consulis. Ego magnum in re publica versari furorem et nova quocdam misceri et concitari mala jampridem videbam ; sed banc tantam, tam exitiosam baberi conjurationem a civibus nun- 10 quam putavi. Nulic, quidquid est, quocunque vestrse men- tes inclinant atque sententise, statuendum vobis anUj noctem est. Quantum facinus ad vos delatum sit, videtis. Huic si paucos putatis affines esse, vehementer erratis. Latius opinione disseminatum est hoc malum ; manavit non solum 15 per Italiam, veriim etiam transcendit Alpes et obscure serpens multas jam provincias occupavit. Id oppiimi sustentando ac prolatando nullo pacto potest. Quacunque ratione placet, celeriter vobis vindicandum est. IV.; 7. Video duas adhuc esse sententias : unam D. 20 Silani, qui censet, eos, qui heec delere conati sunt, morte esse multandos ; alteram C. Csesaris, qui mortis poenam removet, ceterorum suppliciorura omnes acerbitates am- plectitur. Uterque et pro sui dignitate et pro rei'ura magnitudine in summa severitate versatur. Alter cos, qui 25 nos omnes, qui populum Romanum vita privare conati sunt, qui delere imperium, qui populi Romani nomen exstinguere, punctum temporis frui vita et hoc communi spiritu non putat oportere, atque hoc genus poenae ssepe in improbos cives in hac re publica esse usurpatum recordatur. Alter 30 intelligit mortem a diis immortalibus non esse supplicii causa constitutam, sed aut necessitatem naturae aut laborum ac miseriarum quietem esse. Itaque eam sapientes nunquara inviti, fortes saepe etiam libenter appetiverunt. Vincuia vero, et ea sempiterna, certe ad singularem poenam nefarii 35 sceleris inventa sunt. Municipiis dispertiri jubet. Habere videtur ista res iniquitatem, si imperare velis. difficultatem, si rogare. Decernatur tamen, si placet. J 8. Ego enim suscipiam et, ut spero, reperiam, qui id, quod salutis omnium causa statueritis, non putet esse suae dignitatis recusare. ^ 40 Adjungit gravem poenam municipiis, si quis eorum vincuia ruperit; horribiles custodias circumdat et digna scelere hominum perditorum sancit, ne quis eorum poenam, quos condemnat, aut per senatumaut per populum levare possit; -eripit etiam spem, quae sola homines in miseriis consolari \ IN CATILINAM, CAP. V, VI. 4 J solet \Bona prteterea publican jubet : vitam solam relin- quit nefh?Us hominibus ; quam si eripuisset^ multos uno dolore aniniV- atque corporis et omnes scelerum poenas ademisset. Itaque lit ttKqua in vita formido improbis esset posita, apud inferos ejusmodi quaedam illi antiqui supplicia 5 impiis constituta esse voluerunt ; quod videlicet intelligebant his remotis non esse mortem ipsam pertimescendam. y. 9. Nunc, Patres conscripti, ego mca video quid intersit. Si eritis secuti sententiam C. Coesaris, quoniam banc is in re publica viam, quoo popularis habetur, secutus 10 est, fortasse minus erunt hoc auctore et cognitore hujusce sententite mihi populares impetus pertimescendi : sin illam alteram, nescio, an amplius mihi negotii contrahatur. Sed tamen meorum periculorum rationes utilitas rei publicse vincat. Habemus enim a C. Csesare, sicut ipsius dignitas 15 et majorura ejus amplitudo postulabat, sententiam tamquam obsidem perpetuas in rem publicam voluntatis. Intellectum est, qui^ intersit inter levitatcm concionatorum et animum vere popularem, saluti populi consulentem.j 10. Video de istis, qui se populares haberi volunt, abesse 'non neminem, 20 ne de capite videlicet civium Romanorum sententiam ferat. Is et nudiustertius in custodiam cives Romanos dedit et supphcationem mihi decrevit et indices hesterno die maxirais prsemiis afFecit. Jam hoc nemini dubium est, qui reo custodiam, quoBsitori gratulationem, indici praemium decrevit, 25 quid de tota re et causa judicarit. At vero C. Caesar intel- ligit legem Semproniam esse de civibus Romanis constitu- tam ; qui autem rei publicoc sit hostis, eum civem esse nullo modo posse : denique ipsum latorem Semproniae legis jussu populi poenas rei publicae d ependis se. Idem ipsum 30 largitorem Lentulum et prodigum non putat, quum de pernicie populi Romani, exitio hujus urbis tam acerbe tamque crudeliter cogitarit, etiam appellari posse popula- rem. Itaque homo mitissimus atque lenissimus non dubitat P. Lentulum asternis tenebris vinculisque mandare et sancit35 in postcrum, ne quis hujus supplicio levando se jactare et i.i pernicie populi Romani posthac popularis esse possit. Adjungit etiam publicationera bonorum, ut omnes animi cruciatus et corporis etiam egestas ac mendicitas consequa- •/ii^|. 40 I. 11. Quamobrem sive hoc statueritis, dederitis mihi Ejomitem ad concionem populo carum atque jucundum ; sive Silani sententiam sequi malueritis, facile me atque vos crudelitatis vituperatione populo Romano exsolvetis atque 4* K .'l^V 42 OliATlO IV. obtiucbo earn mulLo Icniorcm fuisse. Quamquum, Patres conscripti, qua; potest esse in tanti sceleris imm:iniUite punienda ciudelitas ? Ego enim do mco sensu jiidico. Nam ita mihi salva re publica vobiscum perfrui liceat, ut 5 ego, quod in hac causa vehementior sum, non atrocltate animi moveor, (quis enim est me mitior?) sed singulari quadara humanitate et raisericordia. Videor enim mihi videre banc urbem, lucem orbis terrarum atcpie arcem omnium gentium, subito uno incendio concidentem ; cerno 10 animo scpultam patriam, miseros atque insepultos acervos ->^ civium ; versatur mihi ante oculos adspectus Ccthegi et furor in vestra caede bacchantis. ^'12. Quum vero mil:? proposui rcgnantem Lentulum, sicut ipse se ex fatis spe- rasse confessus est, purpuratura esse huic Gabinium, cum 15 exercitu venissc Catilinam, turn lamcntationem matrum- familias, tum fugam virginum atque puerorum ac vcxationem virginum Vcstalium perliorresco : et, quia mihi vehementer htec videntur miscra atque mlseranda, idcirco in eos, qui ea perficere voluerunt, me severum "vehementemque prsebebo. 20 Etenira qucero, si quis paterfamilias liberis suis a servo interfectis, uxore occisa, incensa domo supplicium do servis ■^ quam acerbissimum sumpserit, utrum is clemens ac mise- ricors, an inhuraanissimus et crudelissimus esse videatur? Mihi vero importunus ac ferreus, qui non dolore ac cruciatu -25 nocentis suum dolorem cruciatumque lenierit. Sic nos in his hominibus, qui nos, qui conjuges, qui liberos nostros trucidare voluerunt, qui singulas unius cuj usque nostrum domos et hoc universum rei publicoe domicilium delere conati sunt, i qui id egerunt, ut gentem Allobrogum in 30 vestigiis hujus urbis atque in cinere deflagrati imperii coUo-^ carent, si vehementissimi fuerimus, misfiiicordes habebimur ; sin remissiores esse voluerimus, summse nobis crudelitatis in patriae civiumque pernicie fama subeunda est. 13. Nisi verQ^jiipiam_L. Caesar, vir fortissimus et amantissimus rei 35 publicae, crudelior nudiustertius visus est, quum sororis suae, feminae lectissimoe, virum praesentem et audientem vita privandura esse dixit, quum avum jussu consulis inter- fectum filiumque ejus im])uberem, legatum a patre raissura, in carcere necatum esse dixit. Quorum quod simile factum ? 40 quod initum delcndae rei publicae consilium? Largilionia voluntas tum in re publica versata est et partium quaedam contentio. Atque illo tempore hujus avus Lentuli, clarissi- mus vir, armatus Gracchura est persecutus : ille etiam grave tum vulnus accepit, ne quid de summa re pubhcf IN CATILINAM, CAP. VII. 49 minueretur: hie ad evertenda fundamenta rei publicee Gallos arcessit, servitia concitat, Catilinam vocat, atteibuit nos trucidandos Cethego, ceteros cives interficiendos Gabi- nio, urbein inflammandam Cassio, totam Italiam vastandam diripiendamque Catiliiice. Vereamini, censeo, ne in hoc 5 scelere tarn imraani ac nefando nimis ahquid severius sta- tuisse videamini. Multo magis est vercndiim, nc remissione poense crudeles in patriam, quam ne severitate animadver- sionis nirais vehementes in acerbissimos hostes fuisse videa- mur. 1 yVII. 14, Sed ea, quae exaudio, Patres conscripti, dissi- /mulare non possum, fjaciuntur enim voces, qua? perveniunt ad aures meas, eorum, qui vereri videntur, ut liabeam satis prcesidii ad ea, quas vos statueritis hodierno die, transi- gimda.y Omnia et provisa et parata et constituta sunt, 15 Patres conscripti, quum mea summa cura atque diligentia, turn multo etiam majore popuh Romani ad summum impe- rium retinendum et ad communes fortunas conservandas voluntate. Omnes adsunt omnium ordinum homines, omni- um denique a?tatum ; plenum est forum, plena templa 20 circum forum, pleni omnes aditus hujus tempU et loci. Causa est enim post urbem conditam ha3C inventa sola, in qua omnes sentirent unum atque idem prceter eos, qui, quum sibi viderent esse pereundum, cum omnibus potius quam soli perire voluerunt. 15. Hosce ego homines excipio 25 et secerno libenter neque in improborum civium, sed m" acerbissimorum hostium numero habendos puto. Ceteri vero, dii immortales ! qua frequentia, quo studio, qua vir- tute ad communem salutem dignitatemque consentiunt? Quid ego hie equites Romanos coramemorem ? qui vobis 30 ita summam ordinis consiliique concedunt, ut vobiscum de amore rei publicae certent ; quos ex multorum annorura dissensione hujus ordinis ad societatem concordiamque re- vocatos hodiernus dies vobiscum atque ha^c causa conjun- git ; quam si conjunctionera in consulatu confirmatam meo 35 perpetuam in re publiea tenuerimus, confirm© vobis nullum posthac malum civile ac domesticum ad ullam rei publican partem esse venturum. Pari studio defendendae rei publica3 c'onvenisse video tribunos serarios, fortissimos viros ; scribas item universes ; quos quum casu hie dies ad cerarium fre- 40 quentasset, video ab exspectatione sortis ad salutem com- munem esse con versos. 16. Omnis ingenuorum adest mul- titude, etiam tenuissimorum. Quis est enim, cui non hsec ''-mpla, adspectus urbis, possessio libertatis, lux denique 44 ORATIO IV. hsec ipsa et hoc commune patria3 solum quum sit curum, tum vero dulce atque jucundum ? j^ VIII. Operse pretium est, Patres conscripti, libertinorum hominum studia cognoscere ; qui sua virtute fortunam hujus dcivitatis consecuti vere banc suam patriam esse judicant, quam quidam hie nati et summo nati loco non patriam suam, sed urbem hostium esse judicaverunt. Sed quid ego hujusce ordinis homines commemoro, quos privataj fortunae, quos communis res publica, quos denique libertas, ea, qua3 10 dulcissima est, ad salutem patriae defendendam excitavit? Servus est nemo, qui modo tolerabili conditione sit servitutis, qui non audaciam civium periiorrescat ; qui non haec stare cu- piat ; qui non quantum audet et quantum potest conferat ad communem salutem voluntatis. 17. Quare si quem vestrum 15 forte commovet hoc, quod auditum est lenonemquendam Len- tuli concursare circum tabernas, pretio sperare sollicitari posse animos egentium atque imperitorum, est id quidem coeptum atque tentatum ; sed nulli sunt inventi tam aut fortuna miseri aut voluntate perditi, qui non ilium ipsum sellsc atque operis 20 et queestus quotidiani locum, qui non cubile ac lectulum suum, qui denique non cursum hunc otiosum vitse sua) salvum esse velint. Multo vero maxima pars eorum, qui in tabernis sunt, nisi vero (id enim potius est dicendum) genus hoc universum amantissimum est otiiNJ Etenim omne instrumen- 25 tum, omnis opera atque quaestus 'frequentia civium susten- tatur, alitur otio : quorum si quaestus occlusis tabernis minui solet, quid tandem incensis futurum fuit ? "■ IX. 18. Quae quum ita sint, Patres conscripti, vobis populi Romani praesidia non desunt : vos ne populo Romano 30 deesse videamini, providete. Habetis consulem ex plurimis periculis et insidiis atque ex media morte non ad vitam suam, sed ad salutem vestram reservatum ; omnes ordines ad conservandam rem publicam mente, voluntate, studio, virtute, voce consentiunt; obsessa facibus et telis impiae 35 conjurationis vobis supplex manus tendit patria communis ; vobis se, vobis vitam omnium civium, vobis arcem et Capi- tolium, vobis aras Penatium, vobis ignem ilium Vestoe sempitemum, vobis omnia deorum templa atque delubra, vobis muros et urbis tecta commendat. Practerea de vestra 40 vita, de conjugum vestrarum atque liberonim anima, de fortunis omnium, de sedibus, de focis vestris hodierno die vobis judicandum est. 19. Habetis ducem memorem vestri, oblitum sui, quae non semper facultas datur ; habetis omnes ordines, omnes homines, universum populum Roma- IN CATILINAM, CAP. X. 4& num, id quod in civili causa hodierno die primum videmus, ununi atque idem sentientem/ [Cogitate, quantis laboribus fundatum imperium, quanta virtute stabilitam libertatem, quanta deorum benignitate auctas exaggeratasque fortunas una nox pa3ne delerit. Id ne unquam posthac non modo 5 confici, sed ne cogitari quidem possit a civibus, hodierno die providendum est. Atque hcec, non ut vos, qui mihi studio poene prsDcurritis, excitarem, locutus sura, sed ut mea vox, quae debet esse in re publica princeps, officio functa consulari videretur. 10 X. 20. Nunc antequam, [Patres conscripti], ad senten- tiam redeo, de me pauca dicam. Ego, quanta manus est conjuratorum, quam videtis esse pcrmagnam, tantam me inimicorum multitudinem suscepisse video, sed earn esse turpem judico, infirmam et abjectam. Quod si aliquando 15 alicujus furore et scelere concitata manus ista plus valuerit quam vestra ac rei publicce dignitas, me tamcn meorum factorum atque consiliorum nunquam, Patres conscripti, pcenitebit. Etenim mors, quam mihi illi fortasse minitantur, omnibus est parata : vitae tantam laudem, quanta vos me 20 vestris decretis honestastis, nemo est assecutus. Ceteris enim bene gesta, mihi uni conseivata re publica gratula- tionem decrevistis. 21. Sit Scipio clarus ille, cujus consilio atque virtute Hannibal in Africam redire atque Italia dece- dere coactus est ; ornetur alter eximia laude Africanus, qui 25 duas urbes liuic imperio infestissimas Karthaginem Numan- tiamque dele\dt ; habeatur vir egregius PauUus ille, cujus currum rex potentissimus quondam et nobilissimus Perses honestavit : sit seterna gloria Marius, qui bis Italiam obsi- dione et metu servitutis liberavit ; anteponatur omnibus 30 Pompeius, cujus res gestae atque virtutes iisdem, . quibus solis cursus, regionibus ac terminis continentur : erit profecto inter horum laudes aliquid loci nostrse gloria3 ; nisi forte majus est patefacere nobis provincias, quo exire possimus, quam curare, ut etiam illi, qui absunt, habeant, quo victores 35 revertantur. r 22. Quamquam est uno loco conditio melior externae victoriae quam domesticae, quod hostes alienigenae aut oppressi serviunt aut recepti beneficio se obligatos pu- tant : qui autem ex numero civium dementia aliqua depra- vati hostes patriae semel esse coeperunt, eos, quum a pemi- 4C cie rei publicae reppuleris, nee vi coercere nee beneficio placare possis ; quare mihi cum perditis civibus aeternum , bellum susceptum esse video. Id ego vestro bonorumque omnium auxilio memoriaque tantorum periculorum, quae 46 ORATIO IV. IN CATILINAM, CAP. XI. lion modo in hoc populo, qui servatus est, sed [etiam] ic omnium gentium sermonibus ac mentibus semper hserebit, a me atque a meis facile propulsari posse confido. Neque ulla profecto tanta vis reperietur, quas conjunctionem ve- 6 stram equituraque Romanorum et tantam conspirationem bonorura omnium confringere et labefactare possit. XL 23. Quae quum ita sint, Patres conscripti, pro impe- rio, pro exercitu, pro provincia, quam neglexi, pro triumpho ceterisque laudis insignibus, quae sunt a me propter urbis 1 vestraeque salutis custodiam repudiata, pro clientelis liospi- tiisque provincialibus, quae tamen urbanis opibus non minore labore tueor, quam comparo : pro his igitur omnibus rebus, pro meis in vos singularibus studiis, proque liac, quam conspicitis, ad conservandam rem publicam diligentia nihil 15 a vobis nisi hujus temporis totiusque mei consulatus memo- riam postulo, quae dum erit in vestris fixa mentibus, tutissi- mo me muro saeptum esse arbitrabor. Quod si meam spem vis improborum fefellerit atque superaverit, commendo vo- bis parvum meum filium ; cui profecto satis erit praesidii 20 non solum ad salutem, verum etiam ad dignitatem, si ejus, qui haec omnia suo solius periculo conservaverit, ilium filium esse memineritis. 24. Quapropter de summa salute vestra populique Romani, Patres conscripti, de vestris conjugibus ac liberis, de aris ac focis, de fanis atque templis, de totius 25 urbis tectis ac sedibus, de imperio ac libertate, de salute Italise, de universa re publica decernite diligenter, ut insti- tuistis, ac fortiter. Habetis cum consulem, qui et parcre vestris decretis non dubitet et ea, quae statucritis, quoad vivet, dcfendcrc et per sc ipsum pracstarc possit. ORATIO IIPERIO CN. POMPEII SIVE PRO LEGE MANILIA. I. 1. QuAMQUAM mihi semper frequens conspectus ve- ster multo jucundissimus, hie autem locus ad agendum amplissimus, ad dicendum ornatissimus est visus, Quirites, tamen hoc aditu laudis, qui semper optimo cuique maxime patuit, non mea me voluntas adliuc, sed vitse meae ra- 5 tiones ab ineunte estate susceptaj prohibuerunt. Nam, quum antea per eetatem nondum hujus auctoritatem loci attingere auderem statueremque nihil hue nisi perfectum ingenio, elaboratum industria afferri oportere, omne meum tempus amicorum tem_poribus transmittendura putavi. 2.10 Ita neque hie locus vacuus unquam fuit ab iis, qui vestram causam defenderent, et meus labor in privatorum periculis caste integreque versatus ex vestro judicio fructum est amplissimum consecutus. Nam quum propter dilationem comitiorum ter praetor primus centuriis cunctis renuntiatus 1 5 sum, facile intellexi, Quirites, et quid de me judicaretis et quid aliis prsescriberetis. Nunc quum et auctoiitatis in me tantum sit, quantum vos honoribus mandandis esse voluistis, et ad agendum facultatis tantum, quantum homini vigilant! ex forensi usu prope quotidiana dicendi exercitatio potuit 20 afFerre ; certe et si quid auctoritatis in me est, [ea] apud eos utar, qui eam mihi dederunt; et si quid in dicendo consequi possum, iis ostendam potissimum, qui ei quoque rei fructum suo judicio tribuendum esse censuerunt. 3. Atquc illud in primis mihi laetandum jure esse video, quod 25 in hac insolita mihi ex hoc loco ratione dicendi causa talis oblata est, in qua oratio deesse nemini possit. Dicendum 48 ORATIO est enim de Cn. Pompeii singulari eximiaque virtute ; hujus aiitem orationis difficilius est exituni quara prineipium inve- nire. Ita mihi non tarn copia, quam modus in dicendo quaerendus est. 6 II. 4. Atque, lit inde oratio mea proficiscatur, imde haec omnis causa ducitur, bellum grave et periculosum vestris vectigalibus ac sociis a duobus potentissimis regibus infertur, Mithridate et Tigrane ; quorum alter relictus, alter lacessitus, occasionem sibi ad occupandam Asiam oblatara 1 esse arbitrantur. Equitibus Romanis, honestissimis viris, afferuntur ex Asia quotidie literae, (quorum magnae res aguntur in vestris vectigalibus exercendis occupatae ; qui ad me pro necessitudine, quae mihi est cum illo ordine, causam rei publicae periculaque rerum suarum detulerunti: 15 5. Bithyniae, quae nunc vestra provincia est, vices exustos esse complures ; regnum Ariobarzanis, quod finitimum est vestris vectigalibus, totum esse in hostium potestate ; Lu- cullum magnis rebus gestis ab eo bello discedere ; huic qui successerit, non satis esse paratum ad tantum bellum admi 20 nistrandum ; unum ab omnibus sociis et civibus ad id bellum imperatorem deposci atque expeti ; eundem liunc unum ab liostibus metui, praeterea neminem. 6. Causa quae sit, videtis : nunc quid agendum sit, consi- derate. Primum mihi videtur de genere belli, deinde de 25 magnitudine, turn de imperatore deligendo esse dicendum. Genus est enim belh ejusmodi, quod maxime vestros animos excitare atque inflammare ad persequendi studium debeat; in quo agitur populi Romani gloiia, quae vobis a majoribus quum magna in omnibus rebus, turn summa in re militari 80 tradita est ; agitur sal us sociorum atque amicorum, pro qua multa majores vestri magna et gravia bella gesserunt ; aguntur certissima populi Romani vectigalia et maxima, quibus amissis et pacis ornamenta et subsidia belli require- tis ; aguntur bona multorum civium, quibus est a vobis et 35 ipsonim et rei publicae causa consulendum. III. Y. Et quoniam semper appetentes gloriae praeter ceteras gentes atque avidi laudis fuistis, delenda vobis est ilia macula Mithridatico bello superiore concepta: qua3 penitus jam insedit ac nimis inveteravit in populi Romani 40 nomine : quod is, qui uno die, tota Asia, tot in civitatibus, uno nuntio atque una significatione literarum cives Romanos necandos trucidandosque denotavit, non modo adhuc poe- nam nullam suo dignam scelere suscepit, sed ab illo tempore annum jam tertium et vicesimum regnat, et ita regnat, ut TRO LEGE MAlflLIA, CAP. IV, V. 49 se non Ponto neque Cappadocise latebris occultare velit, sed emergere e patrio regno atque in vestris vectigalibus, hoc est, in Asise luce versari. 8. Etenim adlmc ita nostii cum illo rege contendcrunt impera,tores, ut ab illo insignia victorice, non victoriam reportarent. Tiiumpliavit L. Sulla, 5 triumphavit L. Murena do Mithridate, duo fortissimi viri et summi imperatores, sed ita tiiumpharunt, ut i.le pulsus superatusque regnaret. Verumtamen illis imperatoribus laus est tribuenda, quod egerunt, venia danda, quod reli- querunt; propterea quod ab eo bello Sullam in Italiam res 10 publica, Murenam Sulla revocavit. IV. 9. Mithridates autcm omne reliquum tempus non ad. oblivionem veteris belli, sed ad comparationem novi contulit : qui posteaquam maximas sedificasset ornassetque classes, exercitusque permagnos, quibuscunque ex gentibus J5 potuisset, comparasset et se Bosporanis, finitimis suis, bel- lum inferre simularet, usque in Hispaniam legatos ac literas misit ad eos duces, quibuscum turn bellum gerebamus, ut, quum duobus in locis disjunctissimis maximeque diversis uno consilio a binis hostium copiis bellum terra marique 20 gereretur, vos ancipiti contentione districti de imperio dimi- caretis. 10. Sed tamen alterius partis periculum, Sertorianae atque Hispaniensis, quae raulto plus lirmamenti ac roboris liabebat, Cn. Pompeii divino consilio ac singulari virtute depulsum est ; in altera parte ita res a L. Lucullo, summo 25 viio, est administrata, ut initia ilia rerum gestarum magna atque praeclara non felicitati ejus, sed virtuti, hsec autem extrema, quae nuper acciderunt, non culpac, sed fortunae tribuenda esse videantur. Sed de Lucullo dicam alio loco, et ita dicam, Quirites, ut neque vera laus ei detracta oratione 30 nostra neque falsa afficta esse videatur. 11. De vesti\ imperii dignitate atque gloria, quoniam is est cxorsus ora- tionis meee, videte, quem vobis animum suscipiendum pu- tetis. V. Majores nostri soepe mercatoribus aut naviculariis 35 injuriosius tractatis bella gesserunt : vos tot milibus civium Romanorum uno nuntio atque uno tempore necatis quo tandem animo esse debetis ? Legati quod erant appellati superbius, Coiintlium patres vestri, totius Grceciae lumen exstinctum esse voluerunt : vos eum regem inultum esse 40 patiemini, qui legatum populi Romani consularem vinculis SIC verberibus atque omni supplicio excruciatum necavit ? llli libertatem civium Romanorum imminutam non tulerunt ; vos vitam ereptam negligetis ? Jus legationis verbo viola- 60 ORATIO turn illi persecuti sunt ; vos legatum orani supplicio inter* fectum relinquetis ? 12. Videte, ne, ut illis pulcherrimum fuit tantam vobis imperii gloriam tradere, sic vobis turpis- simum sit, id, quod accepistis, tucii et conservare non 5 posse. Quid, quod salus sociorum sumiiiura in periculura ac discrimen vocatur quo tandem animo ferre debetis ? Regno est expulsus Ariobarzanes rex, socius populi Roraani atque amicus ; imminent duo reges toti Asia3 non solum vobis lOinimicissimi, sed etiam vestris sociis atque amicis ; civitates autem omnes cuncta Asia atque Grtecia vestrum auxilium exspectare propter pcriculi magnitudinem coguntur ; impe- ratorem a vobis ccrtum deposcere, quum prrosertim vos alium miseritis, neque audent neque se id facere sine sumrao 15 periculo posse arbitrantur. 13. Vident et sentiunt hoc idem, quod vo.>, unum virum esse, in quo summa sint omnia, et^eum jDropter csgCj. quo etiam carent a3grius : cujus adventu ipso atque nomine, tametsi ille ad maritimum bellum veneiit, tamen impetus liostium repressos esse intel- 20 ligunt ac retardatos. Hi vos, quoniam libere loqui non licet, tacite rogant, ut se quoque, sicut ceterarum provinciarum socios, dignos existimetis, quorum salutem tali viro com- mendetis ; atque hoc etiam magis, quod ceteros in provin- ciam ejusmodi homines cum imperio mittimus, ut, etiamsi 25 ab hoste defendant, tamen ipsorum adventus in urbos sociorum non multum ab hostili expugnatione difFerant. Hunc audiebant antea, nunc prsesentem vident tanta tempe- rantia, tanta mansuetudine, tanta humanitate, ut ii beatissimi esse videantur, apud quos ille diutissime commoratur. 30 VI. 14. Quare, si propter socios nulla ipsi injuria la- cessiti, majores nostri cum Antiocho, cum Philippo, cum Atolls, cum Poenis bella gesserunt, quanto vos studio con- vcnit injuriis provocates sociorum salutem una cum imperii vestri dignitate defendere ? praesertim quum de maximis 35 vestris vectigalibus agatur. Nam ceterarum provinciarum vectigalia, Quirites, tanta sunt, ut iis ad ipsas provincias tutandas vix contenti esse possimus ; Asia vero tam opima est ac fertilis, ut et uber- tate agrorura et varietate fructuum et magnitudine pastipnis 40 et multitudine earum rerum, quae exportantur, facile omni- bus terris antecellat. Itaque hsec vobis provincia, Quirites, si et belli utilitatem et pacis dignitatem retinere vultis, non modo a calamitate, sed etiam a metu calamitatis est defen- denda. 15. Nam in ceteris rebus, quum venit calamitaa, PRO LEGE MANILIA, CAP. VII. 51 turn (letrimentum accipitur ; at in vectigalibus non solum adventus mali, sed etiam metus ipse nifert calaraitatera. Nam quum hostiura copite non longe absunt, etiam si iiTuptio nulla facta est, tamen pecua relinquuntur, agri cultura deseritur, mercatorum navigatio conquiescit. Ita 5 neque ex portu neque ex decumis neque ex scriptura vecti- gal conservari potest; quare saepe totius anni fructus uno rumore periculi atque uno belli terrore amittitur, 16. Quo tandem igitur animo esse existimatis aut eos, qui vcctigalia nobis pensitant, aut eos, qui exercent atque exigunt, quum 10 duo reges cum maximis copiis p ropte r adsint ? quum una excursio equitatus perbrevi tempore totius anni vectigal auferre possit ? quum publicani familias maximas, quas in salinis_liabent, quas in agris, quas in portubus atque custo- diis, magno periculo se habere arbitrentur? Putatisne vos 15 illis rebus frui posse, nisi eos, qui vobis fructui sunt, conser- varitis, non solum (ut ante dixi) calamitate, sed etiam calamitatis formidinc liberatos ? ^ VII. 17. Ac ne illud quidem vobis negligendum est, quod mihi ego extremum proposueram, quum essem de belli 20 genere dicturus, quod ad multorum bona civium Romanorum pertinet ; quorum vobis pro vestra sapientia, Quiritcs, ha- benda est ratio diligenter. Nam et publicani, homines honestissimi atque ornatissimi, suas rationes et copias in illam provinciam contulerunt ; quorum ipgorum per se res 25 et fortuna? vobis curae esse debent. Etenim si vectigalia nervos esse rei publicce semper duximus, eum certe ordinem, qui exercet ilia, firmamentum ceterorum ordinum recte esse dicemus. 18. Deinde ex ceteris ordinibus homines navi atque industrii partim ipsi in Asia negotiantur, quibus vos 30 absentibus consulere debetis, partim eorum in ea provincia pecunias magnas collocatas habent. Est igitur humanitatis vestrse magnum numerum eorum civium calamitate prohi- bere, sapientiae, videre multorum civium calamitatera a re publica sejunctam esse non posse. Etenim primum illud 35 parvi refert, nos publicanis amissis vectigalia postea victoria recuperare: neque enim iisdem redimendi facultas erit propter calamitatem, neque aliis voluntas propter timorem. 1 9. Deinde quod nos eadem Asia atque idem iste Mithri- dates initio belli Asiatici docuit, certe id quidem calamitate 40 docti memoria retinere dcbemus : nam tum, quum in Asia res magnas permulti amiserant, scimus, Romse solutione impedita fidem concidisse. Non enim possunt una in civi- tate multi rem at(pie fortiiias amittere, ut non plures secum 52 ORATIO in eandem trahant calamitatem. A quo poriculo prohibete rem publicam et mihi credite, id quod ipsi videtis : hoec fides atque haec ratio pecuniarum, quae Romae, quae in foro versatiir, implicita est cum illis pecuniis Asiaticis etcohseret; 5 mere ilia non possunt, ut haec non eodem labefacta motu concidant. Quare videte, nura dubitandum vobis sit omni studio ad id bellum incumbere, in quo gloria nominis vestri, salus sociorum, vectigalia maxima, fortunae plurimorum civium cum re publica defenduntur. 10 VIII. 20. Quoniam de genere belli dixi, nunc de ma- gnitudine pauca dicam. Potest hoc enim dici : belli genus esse ita necessarium, ut sit gerendum ; non esse ita magnum, ut sit pertimescendum. In quo maxime laborandum est, ne forte a vobis, quae diligentissime providcnda sunt, con- lotemnenda esse videantur. Atque ut omnes intelligant me L. Lucullo tantum impertire laudis, quantum forti viro et sapienti horaini et magno imperatoii debeatur, dico, ejus adventu maximas Mithridatis copias omnibus rebus ornatas atque instructas fuisse, urbemque Asia? clarissimam nobisque 20 amicissimam Cyzicenorum obsessam esse ab ipso rege ma- xima multitudine et oppugnatam vehementissime, quam L. Lucullus virtute assiduitate consilio summis obsidionis peri- culis liberavit; 21. ab eodem imperatore classem magnam et ornatam, quae ducibus Sertorianis ad Italiam studio atque 25 odio inflammata raperetur, superatam esse atque depressam ; magnas hostium praeterea copias multis proeliis esse deletas patefactumque nostris legionibus esse Pontum, qui ante populo Romano ex omni aditu clausus fuisset; Sinopen atque Amisum, quibus in oppidis erant domicilia regis, 30 omnibus rebus ornatas atque refertaS ceterasque urbes Ponti et Cappadocise permultas uno aditu adventuque esse captas ; regem spoliatum regno patrio atque avito ad ^lios se reges atque ad alias gentes supplicem contulisse : atque haec omnia sal vis populi Romani sociis atque integris vecti- 35 galibus esse gesta. Satis opinor hoc esse laudis, atque ita., Quirites, ut hoc vos intelligatis, a nullo istoi-um, qui huic obtrectant legi atque causae, L. Lucullum similiter ex hoc loco esse laudatum. IX. 22. Requiretur fortasse nunc, quemadmodum, quum i haec ita sint, reliquum possit magnum esse bellum. Cogno- scite, Quirites, non enim hoc sine causa quaeri videtur. Priraum ex suo regno sic Mithridates profugit, ut ex eodem Ponto Medea ilia (piondam profugisse dicitur ; quam pra3- dicant in fuga f rati is sui membra in iis locis, qua se paiens FRO LEGE MANILIA, CAP. IX. 53 })ei-sequeretur, dissipavisse, ut eorum collectio dispersa mae- rorque patrius celeiitatem persequendi retardaret. Sic Mithridates fugiens maximara vim auri atque argenti pul- cherrimarumque rerum omnium, qiias et a majoribus acce- pcrat, et ipse bello superiore ex tota Asia direptas in suum 5 legnum congesserat, in Ponto omneni reliquit. Hsec dum p.ostri colligunt omnia dUigentius, rex ipse e manibiis efFugit. It.i ilium a persequendi studio mscror, hos Icetitia tardavit. 23. Hunc in illo timore et fuga Tigranes, rex Armenius, excepit diffidentemque rebus suis confirmavit et afflictum 10 erexit perditumque recreayit : cujus in regnum posteaquam L. Lucullus cum exercitu venit, plures etiam gentes contra imperatorem nostrum concitatas sunt. Erat enim metus injectus iis nationibus, quas nunquam populus Romanus neque lacessendas bello neque tentandas putavit; erat etiam 15 alia gravis atque vehemens opinio, quse per animos gentium barbararum pervaserat, fani locupletissimi et religiosissimi iiripiendi causa in eas oras nostrum esse exercitum addu- )tum. Ita nationes multa? atque magnoe novo quodam terrore ac metu concitabantur. Noster autem exercitus, 20 ':ametsi urbem ex Tigrani regno ceperat et proeliis usus >irat secundis, tamen nimia longinquitate locorum ac deside- rio suorum commovebatur. 24. Hie jam plura non dicam. Fuit enim illud extremum, ut ex iis locis a militibus nostris reditus magis maturus quam processio longior qusereretur: 25 Mithridates autem et suam manum jam confirmarat [et eo- fum, qui se ex ipsius regno collegerant] et magnis ad- v^enticiis auxiliis multorum regum et nationum juvabatur. Jam hoc fere sic fieri solere accepimus, ut regum afflicto) fortunce facile multorum opes alliciant ad misericordiam, 30 maximeque eorum, qui aut reges sunt aut vivunt in regno : ut [iis] nomen regale magnum et sanctum esse videatur. 25. Itaque tantum victus efficere potuit, quantum incolumis nunquam est ausus optare. Nam quum se in regnum suum recepisset, non fuit eo contentus, quod ei prceter spem 35 icciderat, ut illam, posteaquam pulsus erat, terram unquam ittingeret, sed in exercitum nostrum clarum atque victorem 'mpetum fecit. Sinite hoc loco, Quirites, sicut poetae so- !cnt, qui res Romanas scribunt, praeterire me nostram jalamitatem, quse tanta fuit, ut eam ad aures imperatoris 40 (ion ex proelio nuntius, sed ex sermone rumor afFerret. 26. Hie in illo ipso malo gravissimaque belli ofFensione L. Lucullus, qui tamen aliqua ex parte iis incommodis mederi 'brtasse potuisset, vestro lussu coactus, ^uqd imperii diu- 5* 6* OKATIO t.urnitiiti modum statuendum vetcre exemplo piitavistis, partem militum, qui jam stipendiis confecti erant, diraisit, partem Glabrioni tradidit. Multa prcetereo consulto : sed ea vos conjectura perspicite, quantum illud bellum factum 5 putetis, quod conjungant reges potentissimi, renovent agi- tatEe nationes, suscipiant integrse gentes, novus imperator noster accipiat, vetere exercitu pulso. X. 27. Satis mihi multa verba fecisse videor, quare esset hoc bellum genere ipso necessarium, magnitudine 10 periculosum : restat, ut dc imperatore ad id bellum dcli- gendo ac tantis rebus pra3ficiendo dicendum esse videatur. Utinam, Quirites, virorum fortium atque innocentium copiam tantam haberetis, ut hcec vobis deliberatio difficilis esset, quemnam potissimum tantis rebus ac tanto bello prsDfici- 15 endum putaretis. Nunc vero quum sit unus Cn. Pompeius, qui non modo eorum liominum, qui nunc sunt, gloriam, sed etiam antiquitatis memoriara virtute superarit, quas res est, quae cujusquam aniraum in hac causa dubium facere possit? 28. Ego cnim sic existirao, in summo imperatore quattuor 20 has res inesse oportcre, scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, felicitatem. Quis igitur hoc homine scientior unqiiam aut fuit aut esse debuit ? qui e ludo atque pueritise disciplinis bello maxinio atque acerrimis hostibus ad patris exercitum atque in militias disciplinam profectus est ; qui 25 extrema pueritia miles in exercitu fuit summi imperatoris, ineunte adolescentia maximi ipse exercitus imperator ; qui saepius cum hoste conflixit, quam quisquam cum inimico concertavit ; plura bella gessit, quam ceteri legerunt ; plures provincias confecit, quam alii concupiverunt ; cujus adole- 30 scentia ad scientiam rei militaris non alienis prseceptis, sed suis imperils, non ofiensionibus belli, sed victoriis, non sti- pendiis.^ sed triumphis est erudita. Quod denique genus esse belli potest, in quo ilium non exercuerit fortuna rei publicse? Civile, Africanum, Transalpinum, Hispaniense 35 raixtum ex incitatis atque bellicosissimis nationibus, servile, navale bellum, varia et diversa genera et bellorum et ho- stium, non solum gesta ab hoc uno, sed etiam confecta, nullam rem esse declarant in usu positam militari, qua3 hu- jus viri scientiam fugere possit. 40 XI. 29. Jam vero virtuti Cn. Pompeii quse potest oratio par inveniri? Quid est, quod quisquam aut illo dignum aut vobis novum aut cuiquam inauditum possit aiferre ? Neque enim illrc sunt solse virtutes imperatorise, quae vulgo existimantur, labor in negotiis, fortitudo in periculis, industria PRO LEGE MAKILIA, CAP. XII. 65 in agendo, celeritas in conficiendo, consilium in providendo; quae tanta sunt in hoc uno, quanta in omnibus reliquis imperatoribus, quos aut vidimus aut audivimus, non fuerunt. Testis est Italia, quam ille ipse victor, L. Sulla, hujus virtute et subsidio confessus est liberatam. 30. Testis est 5 Sicilia, quam multis undique cinctam periculis non terrore belli, sed consilii celeritate explicavi t. Testis est Africa, quae magnis oppressa hostium copiis eorum ipsorum san- guine redundavit. Testis est Gallia, per quam legionibus nostris in Hispaniam iter Gallorum internecione patefactumlC est. Testis est Hispania, quse ssepissime plurimos hostes ab hoc superatos prostratosque conspexit. Testis est iterum et saepius Italia, quae, quum servili bello tgiip periculosoque premeretur, ab hoc auxilium absente expetivit: quod bellum exspectatione ejus attenualum atque imminutum est, adventu 15 sublatum ac sepultum. 31. Testes nunc vero jam omnes oroe atque omnes exterce gentes ac nationes, denique maria omnia, quum universa, tum in singulis oris omnes sinus atque portus. Quis enim toto mari locus per hos annos aut tarn firmum habuit pr£Esidium, ut tutus esset? aut tam fuit20 abditus, ut lateret ? Quis navigavit, qui non se aut mortis aut servitutis periculo committeret, quum aut hieme aut referto pr^onum mari navigaret? Hoc tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam late divisum atque dispersum, quis unquam arbitraretur aut ab omnibus imperatoribus 25 uno anno, aut omnibus annis ab uno imperatore confici posse ? 32. Quam provinciam tenuis tis a prs edonibus libe- ram per hosce annos? quod vectigal vobis tutum fuit? quern socium defendistis ? cui prsesidio classibus vestris fuistis ? quam multas existimatis insulas esse desertas ? 30 quam multas aut metu relictas aut a pra3donibus captas urbes esse sociorum ? XII. Sed quid ego longinqua commemoro? Fuit hoc quondam, fuit proprium populi Romani, longe a domo bel- lare et propugnaculis imperii sociorum fortunas, non sua 35 tecta defcndere. Sociis ego nostris mare per hos annos clausum fuisse dicam, quum exercitus nostri nunquam a Brundisio nisi hieme summa transmiserint ? Qui ad vos ab cxteris nationibus venirent, captos querar, quum legati populi Romani redempti sint ? Mercatoribus tutum mare 40 non fuisse dicam, quum duodecim secures in praedonum potestatem p^rvenerint ? 33. Cnidum aut Colophonem aut Samum, nobilissimas urbes, innumerabilesque alias ca- ptas esse commemorem, quum vestros portus, atque eos 66 ORATIO portus quibus vitam et spiritum ducitis, in proedonum fuisse potestate sciatis ? An vero ignoratis portum Caietse cele- berrimum atque plenissimum navium inspectante praetore a prsedonibus esse direptum ? ex Miseno autem ejus ipsius 6 Uberos, qui cum praedonibus antea ibi bellum gesserat, a praedonibus esse sublatos ? Nam quid ego Ostiense in- commodum atque illam labem atque ignominiam rei publicae querar, quum prope inspectantibus vobis classis ea, cui consul populi Romani prsepositus esset, a praedonibus capta 10 atque oppressa est? Pro dii immortales ! tantamne unius hominis incredibilis ac divina virtus tarn brevi tempore lucem afferre rei publicae potuit, ut vos, qui modo ante ostium Tiberinum classem hostium videbatis, nunc nullam intra Oceani ostium prsedonum navem esse audiatis ? 34. 15 Atque liaec qua celeritate gesta sint, quamquam videtis, tamen a me in dicendo proetereunda non sunt. Quis enim unquam aut obeundi negotii aut consequendi quaestus studio tam brevi tempore tot loca adire, tantos cursus conficere potuit, quam celeriter Cn. Pompeio duce tanti belli impetus 20navigavit? qui nondum tempestivo ad navigandum mari Siciliam adiit, Africam exploravit, inde Sardiniam cum classe venit atque haec tiia frumentaria subsidia rei publicae firmis- simis praesidiis classibusque munivit. 35. Inde quum se in Italiam recepisset, duabus Hispaniis et Gallia [Transalpina] 25 praesidiis ac navibus confirmata, missis item in oram Illyrici maris et in Acliaiam omnemque Graeciam navibus Italiae duo maria maximis ^classibus firmissiraisque praesidiis ador- navit ; ipse autem, ut Brundisio profectus est, undequinqua- gesimo die totam ad imperium populi Romani Ciliciam 30adjunxit: omnes, qui ubique praedones fuerunt, partim capti interfectique sunt, partim unius hujus se imperio ac potestati dediderunt. Idem Cretensibus, quum ad eum usque in Pamphyliam legatos deprecatoresque misissent, spem deditionis non ademit obsidesque imperavit. Ita 35 tantum bellum, tam diuturnum, tam longe lateque disper- sum, quo bello omnes gentes ac nationes premebantur, Cn. Pompeius extrema hieme apparavit, ineunte vere suscepit, media aestate confecit. V XIII. 36. Est haec divina atque incredibilis virtus impe- 40ratoris. Quid ceterae, quas paulo ante commemorare coe- peram, quantae atque quam multae sunt ? Non enim bel- landi virtus solum in summo ac perfecto imperatore quse- renda est, sed multae sunt artes eximise, hujus administrae comitesque virtutis. Ac primum quanta innocentia debent PRO LEGE MANILIA, CAP. XIV. 67 esse imperatores ! quanta deinde in omnibus rebus tempe- rantia ! quanta fide, quanta facilitate, quanto ingenio, quanta humanitate ! quos breviter, qualia sint in Cn. Pompeio, considereraus. Summa enim omnia sunt, Quirites, sed ea raagis ex aliorum contentione quam ipsa per sese cognosci 5 rttque intelligi possunt. 37. Quem enim imperatorem pos- sumus ullo in numero putare, cujus in exercitu centuriatus veneant atque venierint ? quid hunc hominem magnum aut 'implum de re publica cogitare, qui pecuniam ex serario Jepromptara ad bellum administrandum aut propter cupi- IC ditatem provincice magistratibus diviserit aut propter avari- tiam Romse in quaestu reliquerit ? Vestra admurmuratio facit, Quirites, ut agnoscere videamini, qui haec fecerint : ego autem nomino neminem ; quare irasci mihi nemo poterit, nisi qui ante de se voluerit confiteri. 38. Itaque propter 1.5 lianc avaritiam imperatorum quantas calamitates, quocunque ventum sit, nostri exercitus ferant, quis ignorat ? Itinera, |Uce per hosce annos in Italia per agros atque oppida civium Romanorum nostri imperatores fecerint, recorda- raini ; turn facilius statuetis, quid apud exteras nationes fieri 20 existimetis. Utrum plures ai-bitramini per hosce annos mili- oum vestrorura armis liostium urbes, an hibernis sociorum civitates esse deletas ? Neque enim potest exercitum is continere imperator, qui se ipse non continet, neque severus esse in judicando, qui alios in se severos esse judices non 25 vult. 39. Hie miramur hunc hominem tantum excellere ceteris, cujus legiones sic in Asiam pervenerint, ut non modo manus tanti exercitus, sed ne vestigium quidem cui- quam pacato nocuisse dicatur ? Jam vero, quemadmodum milites hibernent, quotidie sermones ac literse perferuntur ; 30 non modo, ut sumptum faciat in militem, nemini vis affertur, sed ne cupienti quidem cuiquam permittitur. Hiemis enim, non avaritiae perfugium majores nostri in sociorum atque amicorum tectis esse voluerunt. XIY. 40. Age vero, ceteris in rebus qua sit temperantia, 35 considerate. Unde illam tantam celeritatem et tam incre- dibilem cursum inventum putatis? Non enim ilium eximia vis remigum aut ars inaudita qutedam gubernandi aut venti aliqui novi tam celeriter in ultimas terras pertulerunt, sed eee res, qua3 ceteros remorari solent, non retardarunt ; non avaritia ab 40 instituto cursu ad proedam aliquam devocavit, non libido ad voluptatem, non amoenitas ad delectationem, non nobiUtas urbis ad cognitionem, non denique labor ipse ad quietem. Postremo signa et tabulas ceteraque omamenta Graecorum 68 ORATIO oppidorura, qiuc cetcri tollenda esse arbitrantur, ea sibi ille ne visenda quidem existimavit. 41. Itaqiie omnes nunc in iis locis Cn. Pompeium sicut aliqiiera non ex hac iirbe missum, sed de coelo delapsum intuentur ; nunc denique 6 incipiunt credere, fuisse homines Romanos hac quondam continentia, quod jam nationibus exteris incredibile ac falso memorioB proditum videbatur. Nunc imperii vestri splendor ilhs gentibus lucet ; nunc intelUgunt non sine causa majores suos tum, quura ea temperantia magistratus habebamus, lOservire populo Romano quam imperare aliis maluissc. Jam vero ita facilcs aditus ad eum privatorura, ita hberce queri- monise de ahorura injuriis esse dicuntur, ut is, qui dignitate principibus excelUt, facilitate infimis par esse videatur. 42. Jam quantum consilio, quantum dicendi gravitate et copia 15 valeat, in quo ipso inest qugedam dignitas imperatoria, vos, Quirites, hoc ipso ex loco saDpe cognovistia. Fidem vero ejus quantam inter socios existimari putatis, quam hostes omnes omnium generum sanctissiraam judicaiint ? Humanitate jam tanta est, ut difficile dictu sit, utrum hostes magis virtutem 20 ejus pugnantes timuerint, an mansuetudinem victi dilexerint. Et quisquam dubitabit, quin huic hoc tantum bellum trans- mittendum sit, qui ad omnia nostrse memorise bella con- ficienda divino quodam consilio natus esse videatur ? XV. 43. Et, quoniam auctoritas quoque in bellis ad- 25 ministrandis multum atque in imperio militari valet, certe nemini dubium est, quin ea re idem ille imperator plurimum possit. Vehementer autem pertinere ad bella administranda, quid hostes, quid socii de imperatoribus nostris existiment, quis ignorat, quum sciamus homines in tantis rebus, ut aut 30 contemnant aut metuant aut oderint aut ament, opinione non minus et fama quam aliqua ratione certa commoveri ? Quod igitur nomen unquam in orbe terrarum clarius fuit? cujus res gestae pares? de quo homine vos, id quodmaxime facit auctoritatem, tanta et tam praeclara judicia fecistis ? 35 44. An vero ullam usquamesse oram tam desertam putatis, quo non illius diei fama pervaserit, quum universus populus Romanus referto foro completisque omnibus templis, ex quibus hie locus conspici potest, unum sibi ad commune omnium gentium bellum Cn. Pompeium imperatorem de- 40 poposcit ? Itaque, ut plura non dicam neque aliorum exemplis confirmem, quantum auctoritas valeat in bello, ab eodem Cn. Pompeio omnium rerum egregiarum exempla sumantur ; qui quo die a vobis maiitimo bello prajpositus est imperator, tanta repente vilitas annonae ex summa PRO LEGE MANILIA, CAP. XVI. 59 inopia et caritate rei frumentariae consccuta est unius homi- nis spe ac nomine, quantam vix ex summa ubertate agrorum diuturna pax efficere potiiisset. 45. Jam, accepta in Ponto calamitate ex eo proelio, de quo vos paulo ante invitus admonui, quum socii pertimuissent, hostium opes animique 5 crevissent, satis firmum prsesidium provincia non haberet, amisissetis Asiam, Quirites, nisi ad ipsum discrimen ejus temporis divinitus Cn. Pompeium ad eas regiones fortuna populi Romani attulisset. Hujus adventus et Mithridatem insolita inflammatum victoria continuit et Tigranem magnis 10 copiis minitantem Asiae retardavit. Et quisquam dubitabit, quid virtute perfecturus sit, qui tantum auctoritate perfecerit? ?mt quam facile imperio atque exercitu socios et vectigalia conservaturus sit, qui ipso nomine ac rumore defenderit ? XVI. 46. Age vero, ilia res quantam declarat ejusdem 15 hominis apud hostes populi Romani auctoritatem, quod ex iocis tam longinquis tamque diversis tam brevi tempore . omnes huic se uni dediderunt ! quod Cretensium legati, quum in eorum insula noster imperator exercitusque esset, ad Cn. Pompeium in ultimas prope terras venerunt eique 20 se omnes Cretensium civitates dederevelle dixerunt ! Quid? idem iste Mithridates nonne ad eundem Cn, Pompeium legatum usque ad Hispaniam misit eum, quem Pompeius legatum semper judicavit, ii, quibus erat semper molestura ad eum potissimum esse missum, speculatorem quam lega- 25 turn judicari maluerunt. Potestis igitur jam constituere, Quirites, banc auctoritatem multis postea rebus gestis ma- gnisque vestris judiciis amplificatam quantum apud illos reges, quantum apud exteras nationes valituram esse exisd- metis. 30 47. Reliquum est, ut de felicitate^ quam praestare de se ipso nemo potest, meminisse et commemorare de altero possumus, sicut aequum est homines de potestate deorum, timide et pauca dicamus. Ego enim sic existimo : Maximo, Marcello, Scipioni, Mario et ceteris magnis imperatoribus 35 non solum propter virtutem, sed etiam propter fortunam ssepius imperia mandata atque exercitus esse commissos. Fuit enim profecto quibusdam summis viris quaedam ad amplitudinem et ad gloriam et ad res raagnas bene gerendas divinitus adjuncta fortuna. De hujus autem hominis felici- 40 tate, de quo nunc agimus, hac utar moderatione dicendi, non ut in illius potestate fortunam positam esse dicam, sed ut prseterita meminisse, reliqua sperare videamur, ne aut invisa diis immortalibus oratio nostra aut injrrata esse vi- 60 ORATIO deatur. 48. Itaque non sum prscdicaturus, quantas ille res domi militioe, terra niarique quantaque felicitate gesserit; lit ejus semper voluntatibus non modo cives assenserint, socii obtemperarint, hostes obedierint, sed etiam venti tera- 5 pestatesque obsecundarint : hoc brevissime dicam, neminem unquam tarn impudentem fuisse, qui ab diis immortalibus tot et tantas res tacitus auderet optare, quot et quantas dii immortales ad Cn. Pompeium detulerunt : quod ut illi pro- prium ac perpetuum sit, Quirites, quum communis salutis 1 atque imperii, tum ipsius hominis causa, slcuti facitis, velle et optare debetis. 49. Quare quum et bellum sit ita necessarium, ut negligi non possit, ita magnum, ut accuratissime sit administrandum, et quum ei imperatorem praeficere possitis, in quo sit eximia 15 belli scientia, singularis virtus, clarissima auctoritas, egregia fortuna, dubitabitis, Quirites, quin hoc tantum boni, quod vobis ab diis immortalibus oblatum et datum est, in rem publicam conservandam atque amplificandam conferatis ? XVII. 50. Quod si Romae Cn. Pompeius privatus esset 20 hoc tempore, tamen ad tantum bellum is erat deligendus atque mittendus. Nunc, quum ad ceteras summas utilitates haec quoque opportunitas adjungatur, ut in iis ipsis locis adsit, ut habeat exercitum, ut ab iis qui habent, accipere statim possit, quid exspectamus ? aut cur non ducibus diis 25 immortalibus eidem, cui cetera summa cum salute rei pu- blicae commissa sunt, hoc quoque bellum regium committa- mus ? 51. At enim vir clarissimus, amantissimus rei publicae, vestris beneficiis amplissimis affectus, Q. Catulus, item que 30 summis ornamentis honoris fortunae, virtutis ingenii praedi- tus, Q. Hortensius, ab hac ratione dissentiunt : quorum ego auctoritatem apud vos multis locis plurimum valuisse et valere oportere confiteor ; sed in hac causa, tametsi cogno- scetis auctoritates contrarias virorum fortissimorum et cla- 35 rissimorum, tamen omissis auctoritatibus ipsa re ac rationo exquirere possumus veritatem ; atque hoc facilius, quod ea omnia, quiE a me adhuc dicta sunt, lidem isti vera esse concedunt, et necessarium bellum esse et magnum et in uno Cn. Pompeio summa esse omnia. 52. Quid igitur ait Hor- iO tensius ? Si uni omnia tribuenda sint, [unum] dignissimum esse Pompeium ; sed ad unum tamen omnia deferri non oportere. Obsolevit jam ista oratio, re multo magis quam verbis refutata. Nam tu idem, Q. Hortensi, multa pro tua summa copia ac singular! facultate dicendi et in senatu PRO LEGE MANILIA, CAl'. XVIII, XIX. 01 contra \*irum fortem, A. Gabinium, graviter ornateque dixi- si quid 35 eo factum esset, in quo spem essetis habituri,^ cepit magnum suae virtutis fructum ac dignitatis, quum omnes una prope voce in ipso vos spem habituros esse dixistis. Etenim talis est vir, ut nulla res tanta sit ac tarn difficilis, quam ille non et consilio regere et integritate tueri et virtute conficere 40 possit. Sed in hoc ipso ab eo vehementissime dissentio, quod, quo minus certa est hominum ac minus diuturna vita, hoc magis res publica, dum per deos immortales licet, frui y/-" debet summi viri vita atque virtute.— r60. At enim ne quid ^ novi fiat contra exempla atque instituta majorum. — Non rUO LEGE MANILIA, CAl'. XXI. 08 dicam hoc loco majores nostros semper in pace consaetudini, in bello utilitati paruisse ; semper ad novos casus temporum novorum consiliormn rationes accommodasse ; non dicam duo bella maxima, Punicum atque Hispaniense, ab uno imperatore esse confecta; duasque urbes potcntissimas, 6 qwod liuic imperio maxime miiiitabantur, Kartliaginem atque Numantiam, ab eodem Scipione esse deletas : non corame- morabo nuper ita vobis patribusque vestris esse visum, ut m uno C. Mario spes imperii poneretur, ut idem cum lugurtha, idem cum Cimbris, idem cum Teutonis bellum 10 idministraret : 61. in ipso Cn. Pompeio, in quo novi consti- tui nihil vult Q. Catulus, quam muita sint nova summa Q. Catuli voluntate constituta, recordamini. XXI. Quid tam novum, quam adolescentulum, privatum, exercitum difficili rei pubHcse tempore conficere ? confecit : 15 huic pr£eesse ? praifuit : rem optime ductu suo gerere ? ^ressit. Quid tam praeter consuetudinem, quam homini peradolescenti, cujus cetas a senatorio gradu longe abesset, i.mperium atque exercitum dari, Siciliam permitti atque A.fricam bellumque in ea administrandum ? Fuit in ins 20 provinciis singulari innocentia gravitate virtute : bellum in A.frica maximum confecit, victorem exercitum deportavit. Quid vero tam inauditum, quam equitem Romanum trium- phare ? at eam quoque rem populus Romanus non modo v'idit, sed omni etiam studio visendam et concelebrandam 25 putavit. 62. Quid tam inusitatum, quam ut, quum duo consules clarissimi fortissimique essent, eques Romanus ad bellum maximum formidolosissimumque pro consule mitte- retur ? missus est. Quo quidem tempore, quum esset non nemo in senatu, qui diceret, JVon oportere mitti hominem 30 privatum pro consule ; L. Philippus dixisse dicitur : Non se illmio sua sententia pro consule, sed pro consulihus miltere. Tanta in eo rei publican bene gerendee spes con- stituebatur, ut duorura consulum munus unius adolescentis virtu ti coraraitteretur. Quid tam singulare, quam ut ex 35 senatus consulto legibus solutus consul ante fieret, quam ullum alium magistratum per leges capere licuisset ? quid tam incredibile, quam ut iterum eques Romanus ex senatus consulto triumpharet ? Quae in omnibus liominibus nova post hominura memoriam constituta sunt, ea tam multa non 40 sunt, quam hoec, quae in hoc uno homine videmus. 63. Atque haec tot exempla tanta ac tam nova profecta sunt in eundem hominem a Q. Catuli atque a ceterorum ejusdem dignitatis amplissimorum hominum auctoritate. 64 ' ORATIO XXII. Quare vidcant, ne sit periniquum et non ferendum illonim auctoritatem de Cn. Pomp'eii dignitate a vobis com- prfihatara semper esse, vestrum ab illis de eodera homine judicium populique Romani auctoritatem iraprobari ; prse- 6 sertim quum jam suo jure populus Romanus in hoc homine suam auctoritatem vel contra omnes, qui dissentiunt, possit defendere ; propterea quod, iisdem istis reclaoiantibus^ vos unum ilium ex omnibus delegistis, quem bello praedonum praeponeretis. 64. Hoc si vos temere fecistis et rei publicae 1 parum consuluistis, recte isti studia vestra suis consiliis regere conantur; sin autem vos plus tum in re publica vidistis, vos his repugnantibus per vosmet ipsos dignitatem huic imperio, salutem orbi terrarum attulistis ; aliquando isti principes et sibi et ceteris populi Romani uiiiversi 15 auctoritati parendum esse fateantur! [Atque in hoc bello Asiatico et regio non solum militaris ilia virtus, qua2 est in Cn. Pompeio singularis, sed alit^ quoque virtutes animi magnae et multas requiruntur. Difficile est in Asia, Cilicia, Syria regnisque interiorum nationum ita versari nostrum 20 imperatorem, ut nihil aliud nisi de hoste ac de laude cogitet. Deinde etiam si qui sunt pudore ac temperantia modera- tiores, tamen eos esse tales, propter multitudinem cupidorum hominum nemo arbitratur. 65. Difficile est dictu, Quirites, quanto in odio simus apud exteras nationes propter eorum, 25 quos ad eas per hos annos cum imperio misimus, libidines et injurias. Quod enim %num putatis in illis terris nostris magistratibus religiosum, quam civitatem sanctam, quara doraum satis clausam ac munitam fuisse ? Urbes jam locu- pletes ac copiosre requiruntur, quibus causa belli propter 30 diripiendi cupiditatem inferatur. 66. Libenter h?ec coram cum Q. Catulo et Q. Hortensio summis et clarissimis viris, disputarem ; noverunt enim sociorum vulnera, vident eorum calamitates, querimonias audiunt. Pro sociis vos contra hostes exercitum mittere putatis, an hostium simulatione 35 contra socios atque amicos ? quae civitas est in Asia, quae non modo imperatoris aut legati, sed unius tribuni militum animos ac spiritus capere possit ? XXIII. Quare, etiam si quem habetis, qui coUatis signis exercitus regios superare posse videatur, tamen, nisi erit iO idem, qui se a pecuniis sociorum, qui ab eorum conjugibus ac hberis, qui ab ornamentis fanorum atque oppidorum, qui ab auro gazaque regia manus oculos animum cohibere possit, non erit idoneus, qui ad bellum Asiaticum regiumque mittatur. 67. Ecquam putatis civitatem pacatam fuisse, rilO LEGE MANILIA, CA1\ XXIV. 65 elH fortuna reUquum rei pubUcae fecerit, id esse salvumlS eUs, quibus laudibus efFeremus ? quibus studiis proseque- lur? qua benevolenlia coraplectemur ? Parietes, medius dius, ut raihi videtur, hujus curiae tibi gratias agere ^estiunt, quod brevi tempore futura sit iUa auctoritas in his tiajorum suorum et suis sedibus. 20 IV. Equidem quum C. Marcelli viri optimi et incomjja- abiU pietate praediti lacrimas modo vobiscum viderem, imnium MarceUorum meum pectus memoria obfudit, quibus u etiam mortuis, M. Marcello conservato, dignitatem suam eddidisti nobilissimamque famiUam jam ad paucos redactam 25 )aene ab interitu vindicasti. 11. Hunc tu igitur diem tuis [laximis et innumerabiUbus gratulationibus jure anteponis. lose enim res unius est propria Caesaris : ceterae duce te gestae, magnae illae quidem, sed tamen multo magnoque omitatu. Hujus autem rei tu idem es et dux et comes, 30 uoB quidem tanta est, ut nulla tropaeis et monumentis tuis lllatura finem sit aetas : nihil est enim opere et manu factum, [uod non ?.liquando conficiat et consumat vetustas : 12. at laec tua justitia et lenitas animi florescit quotidie magis, ita it quantum tuis operibus diuturnitas detrahet, tantum affe- 35 at laudibus. Et ceteros quidem omnes victores bellorum livilium jam ante asquitate et misericordia viceras : hodierno 'ero die te ipsum vicisti. Vereor ut hoc, quod dicam, )erinde intelligi auditu possit atque ipse cogitans sentio : psam victoriam vicisse videris, quum ea, quae ilia erat 40 •depta, victis remisisti. Nam quum ipsius victorias condi- ione omnes victi occidissemus, dementias tuae judicio con- ervati sumus. Recte igitur unus invietus es, a quo etiam psius victoriae conditio visque devicta est. 70 ORATIO V. 13. Atque hoc C. Csesaris judicium, Patres con- scripti, quam late pateat attendite : omnes enim, qui ad ilia arma fato sumus nescio quo rei publicae misero funestoque compulsi, etsi aliqua culpa tenemur erroris humani, a scelere 5 certe liberati sumus. Nam quum M. Marcellum depre- cantibus vobis rei publicse conservavit : memet milii et item rei publica3 nullo deprecante reliquos amplissimos viros et sibi ipsos et patriae reddidit : quorum et frequentiam et dignitatem hoc ipso in consessu videtis. Non ille hostes lOinduxit in curiam, sed judicavit a plerisque ignoratione potius et falso atque inani metu, quam cupiditate aut cru- delitate bellum esse susceptum. 14. Quo quidem in belle semper de pace audiendum putavi semperque dolui non modo pacem, sed etiam orationem civium pacem flagitan- 15 tium repudijiri. Neque enim ego ilia nee ulla unquam secutus sum arma civilia semperque mca consilia pacis et toga? socia, non belli atque armorum fuerunt. Hominem sum secutus privato consilio, non publico : tantumque apud me grati animi fidelis memoria valuit, ut nulla non modo 20 cupiditate, sed ne spe quidem prudens et sciens tamquam ad interitum ruerem voluntarium. 15. Quod quidem meum consilium minime obscurum fuit. Nam et in hoc ordine integra re multa de pace dixi et in ipso bello eadem etiam cum capitis mei periculo sensi. Ex quo nemo jam erit tam 25 injustus existimator rerum qui dubitet, quae Csesaris de bello voluntas fuerit, quum pacis auctores conservandos statim censuerit, ceteris fuerit iratior. Atque id minus fortasse mirum tum, quum esset incertus exitus et anceps fortuna belli : qui vero victor pacis auctores diligit, is pro- 30 fecto declarat se maluisse non dimicare quam vincere. VI. 16. Atque hujus quidem rei M. Marcello sum testis. Nostri enim sensus, ut in pace semper, sic tum etiam in bello congruebant. Quoties ego eum et quanto cum dolore vidi, quum insolentiam certorum hominum tum 35 etiam ipsius victoriae ferocitatem extimescentem ! Quo gratior tua liberalitas, C. Caesar, nobis, qui ilia vidimus, debet esse. Non enim jam causae sunt inter se, sed victo- riae comparandae. 1*7. Vidimus tuam victoriam proeliorum exitu terminatam: gladium vagina vacuum in urbe nor 40 vidimus. Quos amisimus cives, eos Martis vis perculit, nor ira victoriae, ut dubitare debeat nemo quin multos si tier posset, C. Caesar ab inferis excitaret, quoniam ex eaden acie conservat, quos potest. Alterius vero partis nihi amplius dicam quam id, quod omnes verebamur, nimis ira PRO M. MARCELLO, CAP. VII. 71 cundam futuram fuisse victoriam. 18. Quidam eniai non modo armatis, sed interdum ctiam otiosis minabantur, nee quid quisque sensisset, sed ubi fuisset, cogitandum esse dicebant : ut mihi quidem videantur dii immortales, etiam si poenas a populo Romano ob aliquod delictum expetive- 5 runt, qui civile bellum tantum et tarn luctuosum excitave- runt, vel placati jam vel satiati aliquando omnem spem salutis ad clementiam victoris et sapientiam contulisse. 19. Quare gaude tuo isto tarn excellenti bono: et fruere quum fortuna et gloria tum etiam natura et moribus tuis : 1 (i ex quo quidem maximus est fructus jucunditasque sapienti. Cetera quum tua recordabere, etsi persaepe virtuti, tamen plerumque felicitati tuse gratulabere : de nobis, quos in re publica tecum simul salvos esse voluisti, quoties cogitabis, toties de maximis tuis beneficiis, toties de incredibili libe- If. ralitate, toties de singulari sapientia tua cogitabis : quce non modo summa bona, sed nimirum audebo vel sola dicere. Tantus est enim splendor in laude vera, tanta in magnitu- dine anirai et consilii dignitas, ut ha3c a virlutc donata, cetera a fortuna commodata esse videantur. 20. Noli 20 igitur in conservandis bonis viris defatigari, non cupiditate proesertim aliqua aut pravitate lapsis, sed opinionc officii stulta fortasse, certe non improba, et specie quadam rei publicaj ; non enim tua ulla culpa est, si te aliqui timue- runt, contraque sumraa laus, quod minime timendum fuisse 2b enserunt. V^ll. 21. Nunc venio ad gravissimam querelam et atro- cissiinam suspicionem tuara ; quae non tibi ipsi magis quam quum omnibus civibus tum maxime nobis, qui a te conser- vati sumus, providenda est : quam etsi spero falsam esse, 30 tamen nunquam extenuabo verbis. Tua enim cautio nostra cautio est, ut si in alterutro peccandum sit, malim videri nimis timidus, quam parum prudens. Sed quisnam est iste tara demons ? De tuisne ? — tametsi qui magis sunt tui, quam quibus tu salutem insperantibus reddidisti ? an ex hoc 3.5 nuraero, qui una tecum fuerunt ? Non est credibilis tantus n ullo furor, ut quo duce omnia summa sit adeptus, hujus vitam non anteponat suae. An si nihil tui cogitant sceleris, ,, cavendum est ne quid inimici ? Qui ? omnes enim, qui fuerunt, aut sua pertinacia vitam amiserunt aut tua miseri- 40 cordia retinuerunt, ut aut nulli supersint de inimicis aut qui superfuerunt sint amicissimi. 22. Sed tamen quum in animis hominum tantae latebrse sint et tanti recessus, augea- Qttus sai^e suspicionem tuam: simul enim augebimus dili- 72 ORATIO gentiam. Nam quis est omnium tarn ignarus rerum, tam rudis in re publica, tam nihil unquam nee de sua nee de communi salute cogitans, qui non intelligat tua salute con- tineri suara et ex unius tua vita pendere omnium ? Equidem 5 de te dies noctesque, ut debco, cogitans casus dumtaxat humanos et incertos eventus valetudinis et naturoe communis fragilitatem extimesco, doleoque, quum res publica immor- talis esse debeat, eam in unius mortalis anima consistere. 23. Sivero ad humanos casus incertosque motus valetudinis 10 sceleris etiam accedit insidiarumque consensio : quem deum, si cupiat, posse opitulari rei publicas credamus ? VIII. Omnia sunt excitanda tibi, C. Ca)sar, uni, quae jacere sentis, belli ipsius impetu, quod necesse fuit, pro- strata atque perculsa ; constituenda judicia, revocanda fides, 15 comprimendie libidines, propaganda suboles, omnia, quae delapsa jam defluxerunt, severis legibus vincienda sunt. 24. Non fuit recusandum in tanto civili bello, tan to animo- rum ardore et armorum, quin quassata res publica, qui- cunque belli eventus fuisset, multa perderet et ornamenta 20 dignitatis et prsesidia stabilitatis suae : multaque uterque dux faceret armatus, quce idem togatus fieri prohibuisset. Qua3 quidem tibi nunc omnia belli vulnera sananda sunt, quibus prteter te nemo mederi potest. 25. Itaque illam tuam prseclarissimam et sapientissimam vocem invitus audi- 25 vi: " Satis diuvel natura3 vixi vel glorioe." Satis, si ita vis, fortasse natura3, addo etiam, si- placet, gloriae : at quod maximum est, patrice certe parum. Quare omitte istam, qujeso, doctorum hominum in contemnenda morte pruden- tiam : noli nostro periculo esse sapiens. Sajpe enim venit SO ad aures meas, te idem istud nimis crebro dicere tibi te satis vixisse. Credo : sed tum id audirem, si tibi soli viveres aut si tibi etiam soli natus esses, nunc, quum omnium salu- tem civium cunctamque rem publicam res tuse gestae com- plexse sint, tantum abes a perfectione maximorum operum, 35 ut fundamenta nondum, quae cogitas, jeceris. Hie tu modum vitse tuae, non salute rei publicse, sed sequitate animi definies? Quid? si istud ne gloriae tuae quidem satis est? cujus te esse avidissimum, quamvis sis sapiens non negabis. 26. Parumne igitur, inquies, gloriam magnam 40 relinquemus ? Immo vero aliis quamvis multis satis, tibi uni parum. Quidquid est enim quamvis amplum sit, est certe parum tunc, quum est aliquid amplius. Quod si rerum tuarum immortalium, C. Caesar, hie exitus futurus fuit, ut devictis adversariis rem publicam in eo statu relia- PRO M. MARCELLO, CAP. IX, X. ^8 queres, in quo nunc est : vide, quseso, ne tua divina virtus admirationis plus sit habitura quam gloria3 : siquidem glo- ria est illustris ac pervagata magnorum vel in sues cives vel in patriam vel in omne genus hominura fama meritorum. IX. 27. Hsec igitur tibi reliqua pars est: hie restat actus, 5 in hoc elaborandum est, ut rem publicam constituas eaque tu in piimis summa tranquillitate et otio perfruare : turn te, si voles, quum patriae, quod debes, solveris, et naturam ipsam expleveris satietate vivendi, satis diu /ixisse dicito. Quid enim est omnino hoc ipsum diu, in quo est aliquid 10 extremum? quod quum venit, omnis voluptas prceterita pro nihilo est, quia postea nulla est futura. Quamquam iste tuus animus nunquam his angustiis, quas natura nobis ad vivendum dedit, contentus fuit, semper immortalitatis amore flagravit. 28. Nee vero haec tua vita dicenda est, 15 quae corpore et spiritu continetur. Ilia, inquam, ilia vita est tua, quae vigebit memoria seculorum omnium, quam posteritas alet, quam ipsa seternitas semper tuebitur. Huic tu inservias, huic te ostentes oportet, quae quidem, quae miretur, jampridem multa habet, nunc etiam quae laudet 20 exspectat. Obstupescent posteri certe imperia, provincias, Rhenura, Oceanum, Nilum, pugnas innumerabiles, incredi- biles victorias, monumenta, munera, triumphos audientes et legentes tuos. 29. Sed nisi haec urbs stabilita tuis consiliis et institutis erit, vagabitur modo nomen tuum longe 25 atque late : sedem stabilem et domicilium certum non habebit. Erit inter eos etiam, qui nascentur, sicut inter nos fuit, magna dissensio, quum alii laudibus ad coelum res tuas gestas efferent, alii fortasse aliquid requirent, idque vel maximum, nisi belli civilis incendium salute patriae 30 restinxeris : ut illud fati fuisse videatur, hoc consilii. Servi igitur iis etiam judicibus, qui multis post seculis de te judicabunt et quidem baud scio an incorruptius, quam nos : nam et sine amore et sine cupiditate et rursus sine odio et sine invidia judicabunt, 30. Id autem etiam si tum ad te, 35 ut quidam falso putant, non pertinebit : nunc certe pertinet esse te talem, ut tuas laudes obscuratura nulla unquam sit oblivio. X. Diversae voluntates civium fuerunt distractaeque sen- tentiae. Non enim consiliis solum et studiis, sed armis 40 etiam et castris dissidebamus, erat enim obscuritas quaedam : erat certamen inter clarissimos duces : multi dubitabant, quid optimum esset, multi quid sibi expediret, multi quid deceret, nonnulli etiam quid liceret. 31. Perfuncta res 7 i4 ORATIO PRO M. MARCELLO, CAP. XI. publica est hoc misero fatalique bello: vicit is, qui non fortuna inflammaret odium suum, sed bonitate leniret : nee qui orones, quibus iratus esset, eosdem etiam exsilio aut morte dignos judicaret. Arma ab aliis posita, ab aliis 5 erepta sunt. Ingratus est injustusque civis, qui armorum periculo liberatus, animum tamen retinet armatura, ut etiam ille melior sit, qui in acie cecidit, qui in causa animam pro- fudit. Quce enim pertinacia quibusdam, eadem aliis con- stantia videri potest. 32. Sed jam omnis fracta dissensio 1 est armis, exstincta a;quitate victoris : restat ut omnes unum velint, qui modo habent aliquid non solum sapicntia?, sed etiam sanitatis. Nisi te, C. Ccesar, salvo et in ista sententia, qua quum antea tum hodie vel maxime usus es, manente, salvi esse non possumus. Quare omnes te, qui 15 hffic salva esse volumus, et hortamur ct obsecramus, ut vitaj tuBe et saluti consulas, omnesque tibi, (ut pro aliis etiam loquar, quod de me ipse sentio), quoniam subesse aliquid putas, quod cavendura sit, non modo excubias et custodias, sed etiam laterum nostrorura oppositus et corporura polli- 20 cemur. XL 33. Sed ut unde est orsa, in eodem terminetur oratio : maximas tibi omnes gratias agimus, C. Coesar, majores etiam habemus. Nam omnes idem sentiunt, quod ex omnium precibus et lacrimis sentire potuisti : sed quia 25 non est omnibus stantibus necesse dicere, a me certe dici volunt, cui necesse est quodammodo, et quod fieri decet M. Marcello a te huic ordini populoque Romano et rei publicse reddito, fieri id intelligo. Nam loetari omnes non de unius solum, sed de communi salute sentio. 34. Quod autem 30 summse benevolentise est, quse mea erga ilium omnibus semper nota fuit, ut vix C. Marcello, optimo et amantissimo fratri, praeter eum quidem cederem nemini, quum id sollici- tudine, cura, labore tamdiu praestiterim, quamdiu est de illius salute dubitatum, certe hoc tempore, magnis curis 35 molestiis, doloribus hberatus, prccstare debeo. Itaque, C Caesar, sio tibi gratias ago, ut omnibus me rebus a te non conservato solum, sed etiam ornato, tamen ad tua in me unum innumerabilia merita, quod fieri jam posse non arbi- trabar, maximus hoc tuo facto cumulus accesserit. , !*•' O R A T I O PRO Q. LIGARIO I. 1. Novum crimen, C. Ca3sar, et ante hunc diem inauditum propinqims mens ad te Q. Tubero detulit, Q. Ligarium in Africa fuisse ; idqiie C. Pansa, prsestanti vir ingenio, fretus fortasse familiaritate ea, quoB est ei tecum, ausus est confiteri. Itaque, quo me vertam, nescio. Paratus 5 enim veneram, quum tu id neque per te scires neque audire aliunde potuisses, ut ignoratione tua ad hominis miseri salutem abuterer. Sed quoniam diligentia inimici investi- gatum est, quod latebat, confitendum est, ut opinor ; prse- sertim quum meus necessarius Pansa fecerit, ut id integrum 1 jam non esset : omissaque controversia, omnis oratio ad misericordiam tuam conferenda est, qua plurimi sunt con- servati, quum a te non-liberationemculpae, sed eg;^ti veniam impetravissent. 2. Habes igitur, Tubero, quod est accusa- tori maxime optandum, confitentem reum : sed tamen hoc 15 confitentem, se in ea parte fuisse, qua te, qua virum omni laude dignum, patrem tuum. Itaque prius de vestro de- licto confiteamini necesse est, quam Ligarii ullam culpam reprehendatis. Q. enim Ligarius, quum esset nulla belli suspicio, legatus 20 in Afncam cum C. Considio profectus est; qua in legatione et civibus et sociis ita se probavit, ut decedcns Considius provincia satisfaceri hominibus non posset, si quemqtiam a 11 urn provincioG prosfecisset. Itaque Ligarius, quum diu recusans nihil profecisset, provinciam acccpit invitus ; cui 25 sic pra3fuit in pace, ut et civibus et sociis gratissima esset ejus integritas ac fides. 3. Bellum subito exarsit : quod, qui erant in Africa, ante audierunt geri quam parari. Quo audito, partim cupiditate inconsiderata, partim cjeco quodam liraore, p/imo salutis, post etiam studii sui qua^rebant ali- 3Q 76 ORATIO quem ducern; quum Ligarius doraum spectans, ad suoa redire cupiens, nullo se implicari negotio passus est. Interim P. Atius Varus, qui praetor Africam obtinuerat, Uticam venit : ad eum statim concursum est. Atque ille non me- 5 diocri cupiditate arripuit imperium, si illud imperium esse potuit, quod ad privatum clamore multitudinis imperitse, nullo publico consilio deferebatur. 4. Itaque Ligarius, qui omne tale negotium cuperet effugere, paulum adventu Vari conquievit. 10 II. Adhuc, C. Caesar, Q. Ligarius omni culpa vacat. Domo est egressus non modo nullum ad bellum, sed ne ad minimam quidem suspicionem belli : legatus in pace pro- fectus, in provincia pacatissima ita se gessit, ut ei pacem esse expediret. Profectio certe animum tuum non debet 1 5 ofFendere : num igitur remansio ? Multo minus ; nam pro- fectio voluntatem habuit non turpem, remansio necessitatem etiam lionestam. Ergo hsec duo tempora carent crimine : unum, quum est legatus profectus ; alteram, quum efflagi- tatus a provincia, prsepositus Africa3 est. 5. Tertium tem- 20 pus est, quo post adventum Vari in Africa restitit : quod si est criminosum, necessitatis crimen est, non voluntatis. An ille, si potuisset ullo modo evadere, Uticae quam Romas, cum P. Atio quam cum concordissimis fratribus, cum alienis esse quam cum suis maluisset ? Quum ipsa legatio 25 plena desiderii ac sollicitudinis fuisset propter incredibilem quendam fratrum amorem, hie aequo animo esse potuit belli discidio distractus a fratribus ? 6. Nullum igitur babes, Csesar, adhuc in Q. Ligario signum alienae a te voluntatis. Cujus ego causam, animadverte, quaeso, qua fide defendam: 30prodo meam. clementiam admirabilem atque omnium laude, praedicatione. Uteris monumentisque decorandam! M. Cicero apud te defendit alium in ea voluntate non fuisse, in qua se ipsum confitetur fuisse, nee tuas tacitas cogita- tiones extimescit nee, quid tibi de alio audienti de se ipso 35 occurrat, reformidat. III. Vide, quam non reformidem ! vide, quanta lux libe- ralitatis et sapientiae tuae mihi apud te dicenti oboriatur ! Quantum potero, voce contendam, ut hoc populus Romanus exaudiat. 7. Suscepto bello, Caesar, gesto etiam ex parte 40 magna, nulla vi coactus, judicio ac voluntate ad ea arma profectus sum, quae erant sumpta contra te. Apud quem igitur hoc dico ? Nempe apud eum, qui, quum hoc sciret, tamen me, antequam vidit, rei publicae reddidit : qui ad rae Qx j3^]gypto literas misit, ut essem idem, qui fuissem : qa* PRO Q. LIGARIO, CAP. IV. 77 rae, quum ipse imperator in toto imperio populi Romani unus esset, esse alterura passus est : a quo, hoc ipso C. Pansa mihi hunc nuntium perferente, concessos fasces lau- roatos tenui, quoad tenendos putavi : qui milii turn denique sc salutem putavit reddere, si earn nullis spoliatam orna- 5 mentis dedisset. 8. Vide, quseso, Tubero, ut, qui de meo ^acto non dubitem, de Ligarii audeam dicere. Atque ha3c propterea de me dixi, ut mihi Tubero, quum de se eadem dicerem, ignosceret ; cujus ego industrioe gloria^que faveo vel propter propinquam cognationem, vel quod ejus ingenio IC studiisque delector, vel quod laudem adolescentis propinqui existimo etiam ad meum ahquem fructum redundare. 9. Scd hoc qusero : quis putat esse crimen fuisse in Africa ? Nempe is, qui et ipse in eadem Africa esse voluit et prohi- bitum se a Ligario queritur, et certe contra ipsum Csesarem 15 est congressus armatus. Quid enim, Tubero, tuus ille destrictus in acie Pharsahca gladius agebat ? cujus latus ille mucro petebat ? qui sensus erat armorum tuorum ? qua2 tua mens, oculi, manus, ardor animi ? quid cupiebas ? quid optabas ? Nimis urgeo ; commoveri videtur adolescens : 20 ad me revertar ; iisdem in armis fui. IV. 10. Quid autem aUud egimus, Tubero, nisi ut, quod hie potest, nos possemus? Quorum igitur impunitas, Caesar, tua3 clementise laus est, eorum ipsorum ad crudelitatem to acuet oratio ? Atque in hac causa nonnihil equidem, Tu- 25 bero, etiam tuam, sed multo magis patris tui prudentiam desidero; quod homo quum ingenio, turn etiam doctrina excellens genus hoc causae quod esset, non viderit : nam, si vidisset, quovis profecto quam isto modo a te agi maluisset. Arguis fatentem ; non est satis : accusas eum, qui causam 30 habet aut, ut ego dico, meliorem quam tu : aut, ut tu vis, parem. 11. Haec admirabilia : sed prodigii simile est, quod dicam. Non habet earn vim ista accusatio, ut Q. Ligarius condemnetur, sed ut necetur. Hoc egit civis Romanus ante te nemo. Externi isti mores usque ad san- 35 guinem incitari odio, aut 'evium Graecorum aut immanium barbarorum. Nam quid agis aliud ? Romae ne sit ? ut domo careat ? ne cum optimis fratribus, ne cum hoc T. iJroccho, avunculo, ne cum ejus filio, consobrino suo, ne nobiscum vivat ? ne sit in patria ? Num est ? num potest 4C magis carere his omnibus, quam caret ? Italia prohibetur, exsulat. Non tu ergo hunc patria privare, qua caret, sed vita vis. 12. At istud ne apud eum quidem dictatorcm, qui omnes, quos oderat, morte multabat, quisquam egit isto 1* 78 OllATIO modo. Ipse jubebat occidi, nullo postulante ; pra3miis etiam invitabat ; quae tamen crudelitas ab lioc eodem aliquot annis post, quem tu nunc crudelem esse vis, vindicata est. V. Ego vero istud non postulo, inquies. Ita mehercule 6 existimo, Tubero. Novi enim te, novi patrem, novi domum nomenque vestrum ; studia generis ac familise vestne vir- tutis, humanitatis, doctrinae, plurimarum artium atquc opti- manim nota mihi sunt. 13. Itaque certo scio vos non petere sanguinem. Sed parum attenditis. Res enim eo lOspectat, ut ea poena, in qua adhuc Q. Ligaiius sit, non videamini esse contenti. Quae estigitur alia prteter mortem? Si enim est in exsilio, sicuti est, quid amplius postulatis? an, ne ignoscatur? Hoc vero raulto acerbius multoque durius. Quod nos [domi] petiraus precibus, lacrimis, strati 15 ad pedes, non tam nostrce caussc fidentes quam hujus humanitati, id ne impetremus, pugnabis? et in nostrum fletum irrumpes ? et nos jacentes ad pedes supplicum voce prohibebis? 14. Si, quum hoc domi faceremus, quod et fecimus et, ut spero, non frustra fecimus, tu repente irru- 20 pisses et claraare coe pisses : " C. Caesar, cave ignoscas, cave te fratrum pro fratris salute obsecrantium misereat ;" nonne omnera luimanitatem exuisses ? Quanto hoc durius, quod nos domi petimus, id a te in foro oppugnari ? te in tali miseria multorum perfugium misericordia? tollere? 15. Di- 25 cam plane, Csesar, quod sentio. Si in hac tanta tua fortuna lenitas tanta non esset, quantam tu per te, per te, inquam, obtines (intelligo, quid loquar), acerbissimo luctu redunda ret ista victoria. Quam multi enim essent de victoribus, qui te crudelem esse vellent, quum etiam de victis repcri- 30 antur ? quam multi, qui, quum a te ignosci nemini vellent, irapedirent clementiam tuam, quum etiam ii, quibus ipse ignovisti, nolint te esse in alios misericordem ? IG. Quod si probare Caesari possemus in Africa Ligarium omnino non fuisse ; si honesto et misericord! mendacio saluti civi cala- 35 mitoso esse vellemus, tamen hominis non esset in tanto discrimine et periculo civis refellere et redarguere nostrum mendacium : et, si esset alicujus, ejus certe non esset, qui in eadem causa et fortuna fuisset. Sed tamen aliud est errare Caesarem nolle, aliud nolle misereri. Tunc diceres : 40 " Caesar, cave credas : fuit in Africa ; tulit arma contra te." Nunc quid dicis ? " Cave ignoscas." Haec nee hominis nee ad hominem vox est: qua qui apud te, C. Caesar, utitur, suam citius abjiciet humanitatem, quam extorquebit tuam. PRO Q. LIGARIO, CAP. VI, VII. 79 VI. 17. Ac primus aditus et postulatio Tuberonis hsec, ut opinor, fuit, velle se de Q. Ligarii scelere dicere. Non dubito, quin admiratus sis, vel quod de nullo alio quisquam vel quod is, qui in eadem causa fuisset, vel quidnam novi sceleris afferret. Scelus tu illud vocas, Tubero ? cur ? 5 Isto enim nomine ilia adliuc causa caruit. Alii errorem appellant ; alii timorem ; qui durius, spem, cupiditatem, odium, pertinaciam ; qui gravissime, teraeritatcm : scelus praeter te adhuc nemo. Ac milii quidem, si proprium et verum nomen nostri mali quceritur, fatalis quaedam calamitas 10 incidisse videtur et improvidas hominum mentes occupa- visse ; ut nemo mirari debeat humana consilia divina ne- cessitate esse superata. 18. Liceat esse miseros ; quam- quam hoc victore esse non possumus : sed non loquor de nobis; de illis loqucr, qui occiderunt. Fuerint cupidi, fue- 15 lint irati, fuerint pertinaces : sceleris vero crimine, furoris, parricidii liceat Cn. Pompeio mortuo, liceat multis aliis carere. Quaiido hoc quisquam ex te, Caesar, audivit ? aut tua quid aliud arma voluerunt nisi a te contumeliam pro- pulsare ? quid egit tuus ille invictus exercitus, nisi ut suum 20 jus tueretur et dignitatem tuam ? Quid ? tu, quum pacem esse cupiebas, idne agebas, ut tibi cum sceleratis, an ut cum bonis civibus conveniret? 19. Mihi vero, Caesar, tua in me maxima merita tanta certe non viderentur, si me ut sceleratum a te conservatum putarem. Quomodo autem 25 tu de re publica bene meritus esses, quum tot sceleratos incolumi dignitate esse voluisses ? Secessionem tu illam existimavisti, Caesar, initio, non bellum ; neque hostile odium, sed civile dissidium ; utrisque cupientibus rem publicam salvam, sed partim consiliis, partim studiis a communi 30 utilitate aberrantibus. Principum dignitas erat paene par; non par fortasse eorum, qui sequebantur : causa turn dubia, quod erat aliquid in utraque parte, quod probari posset : nunc melior ea judicanda est, quam etiam dii adjuverunt. Cognita vero dementia tua, quis non eam victoriam probet, 35 in qua occiderit nemo nisi armatus ? VII. 20. Sed, ut omittam communem causam, veniamus ad nostram, utrum tandem existimas facilius fuisse, Tubero, Ligarium ex Africa exire, an vos in Africam non venire ? Poteramusne, inquies, quum senatus censuisset ? Si me 40 consulis, nullo modo. Sed tamen Ligarium senatus idem legaverat. Atque ille eo tempore paruit, quum parere senatui necesse erat : vos tunc paruistis, quum paruit nemo, qui noiu""t. Reprehendo igitur ? Minime vero : neque enim 80 OKATIO licuit aliter vestro generi, nomini, familiae, disciplinaj. Sed hoc non concede, ut, quibus rebus gloriemini in vobis, easdem in aliis reprehendatis. 21. Tuberonis sors conjecta est ex senatus consulto, quum ipse non adesset, morbo 5 etiam impediretur : statuerat excusare. Hsbc ego novi propter omnes necessitudines, quae mihi sunt cum L. Tube- rone. Donii una eruditi, militioe contubernales, post affines, in omni denique vita familiares : magnum etiam vinculum, quod iisdem studiis semper usi sumus. Scio igitur Tube- lOronem domi manere voluisse : sed ita quidam agebat, ita rei publicai sanctissimum nomen opponebat, ut etiamsi aliter sentiret, verborum tamen ipsorum pondus sustinere non posset. 22. Cessit auctoritati amplissimi viri vel potius paruit. Una est profectus cum iis, quorum erat una causa ; 15 tardius iter fecit. Itaque in Africam venit jam occupatam. Hinc in Ligarium crimen oritur vel ira potius : nam, si crimen est ullum voluisse, non minus magnum est vos Africam, arcem omnium provinciarum natam ad bellum contra banc urbem gerendum obtinere voluisse quam ali- 20 quem se maluisse. Atque is tamen aliquis Ligarius non fuit. Varus imperium se habere dicebat; fasces certe habebat. 23. Sed quoquo modo se illud habet, haec que- rela vestra quid valet ? " Recepti in provinciam non sumus." Quid si essetis ? Caesarine eam tradituri fuistis, an contra 25 Csesarem retenturi ? VIII. Vide, quid licentiee, Caesar, nobis tua liberalitas det vel potius audaciae. Si responderit Tubero Africam, quo senatus eum sorsque miserat, tibi patrem suum traditu- rum fuisse, non dubitabo apud ipsum te, cujus id eum 30 facere interfuit, gravissimis verbis ejus consilium reprehen- dere. Non enim si tibi ea res grata fuisset, esset etiam probata. 24. Sed jam hoc totum omitto; non tarn ne offendam tuas patientissimas aures, quam ne Tubero, quod nunquam cogitavit, facturus fuisse videatur. Veniebatis 35 igitur in Africam provinciam, unam ex omnibus huic victoriae maxime infestam, in qua erat rex potentissimus, inimicus huic causae, aliena voluntas, conventus firmi atque magni. Quaero, quid facturi fuistis. Quamquam, quid facturi fueritis, dubitem, quum videam, quid feceritis? Prohibiti estis in 40 provincia vestra pedem ponere, et prohibiti surama cum injuria. 25. Quomodo id tulistis? Acceptae injuriae que- relam ad quem detulistis ? Nempe ad eum, cujus auctori- tatem secuti in societatem belU veneratis. Quod si Caesaris causa in provinciam veniebatis, ad eum profecto exclusi PRO Q. LIGARIO, CAP. IX, X. 81 provincia venissetis. Venistis ad Pompeium. Quae est ergo apud Caesarem querela, quum eum accusetis, a quo queramini prohibitos vos contra Caesarem gerere bellum ? Atque in hoc quidem vel cum mendacio, si vultis, gloriemini per me licet vos provinciam fuisse Caesari tradituros. Etiam- 5 si a Yaro et a quibusdam aliis prohibit! estis, ego tamen confitebor culpam esse Ligarii, qui vos tantae laudis occa- sione privaverit. IX. 26. Sed vide, quseso, Csesar, constantiam ornatissimi viii, L. Tuberonis : quam ego, quamvis ipse probarem, ut 10 probo, tamen non commemorarem, nisi a te cognovissem In primis eam virtutem solere laudari. Quae fuit igitur un- quara in ullo homine tanta constantia ? constantiam dico ? nescio, an melius patientiam possim dicere. Quotus enim istud quisque fecisset, ut, a quibus in dissensione civili non 15 esset receptus, esset etiam cum crudelitate rejectus, ad eos ipsos rediret? Magni cujusdam animi atque ejus viri, quem de suscepta causa propositaque sententia nulla con- tumelia, nulla vis, nullum periculum possit depellere. 27. Ut enim cetera paria Tuberoni cum Varo fuissent, honos, 20 nobilitas, splendor, ingenium, quae nequaquam f uerunt ; hoc certe praecipuum Tuberonis, quod justo cum imperio ex senatus consulto in provinciam suam venerat. Hinc prohi- bitus non ad Caesarem, ne iratus, non domum, ne iners, non in aliquam regionem, ne condemnare causam illam, quam 25 secutus esset, videretur: in Macedoniam ad Cn. Pompeii castra venit, in eam ipsam causam, a qua erat rejectus cum injuria. 28, Quid ? quum ista res nihil commovisset ejus animum, ad quem veneratis, languidiore, credo, studio in causa fuistis : tantummodo in praesidiis eratis, animi vero a 30 causa abhorrebant : an, ut fit in civilibus bellis * * * nee in vobis magis quam in reliquis ; omnes enim vincendi studio tenebamur. Pacis equidera semper auctor fui: sed tum sero ; erat enim amentis, quum aciem videres, pacem cogi- tare. Omnes, inquam, vincere volebamus : tu certe praeci- 35 pue, qui in eum locum venisses, ubi tibi esset pereundum, nisi vicisses : quamquam, ut nunc se res habet, non dubito, quin hanc salutem anteponas illi victoriae. X. 29. Haec ego non dicerem, Tubero, si aut vos con- stantise vestrae, aut Caesarem beneficii sui poeniteret. Nunc 40 quaero, utrum vestras injurias, an rei publicse persequamini ? 8i rei publicae : quid de vestra in ilia causa perseverantia respondebitis ? si vestras, videte, ne eiTetis, qui Caesarem vestris inimicis iratum fore putetis, quum ignoverit suis. 82 ORATIO Itaque num libi videor in causa Ligarii esse occupaius ? num de ejus facto dicere ? Quidquid dixi, ad unam sum- mam referri volo vel humanitatis vel clementiae vel miseri- cordioe. 30. Causas, Ccesar, egi multas, et quidem tecum, 5 dum te in foro tenuit ratio honorum tuorum ; certe nunquam hoc modo : Ignosdie, judices ; crravit ; lapsus est ; non putavit: si unquam posthac. Apud parentem sic agi solot: ad judices, JVon fecit, non cogitavit ; falsi testes, fictum crimen. Die te, Caesar, de facto Ligarii judicem esse : lOquibus in preesidiis fuerit, quaere. Taceo ; ne haec quidem colligo, quae fortasse valerent etiam apud judicem ; " Lega- tus ante bellum profectus, relictus in pace, bello oppressus, in eo ipso non acerbus, f totus animo ac studio tuus," Ad judicem sic agi solet; sed ego ad parentem loquor : Erravit, 15 temere fecit, poenitet : ad clementiam tuam confugio, delicti veniam peto ; ut ignoscas, oro. Si nemo impetravit, arro- ganter ; si plurimi, tu idem fer opem, qui speni dedisti. 31. An sperandi Ligario causa non sit, quum mihi apud te locus sit etiam pro altero deprecandi ? Quamquam neque 20 in hac oratione spes est posita causae nee in eorum studiis, qui a te pro Ligario petunt, tui necessarii. XL Vidi enim et cognovi, quid maxime spectares, quura pro alicujus salute multi laborarent : causas apud te ro- gantium gratiosiores esse quam vultus : neque te spectare, *?5 quam tuus esset necessarius is, qui te oraret, sed quam illius, pro quo laboraret. Itaque tribuis tu quidem tuis ita multa, ut mihi beatiores illi videantur interdum, qui tua liberalitate fruantur, quam tu ipse, qui illis tam multa concedas. Sed video tamen apud te causas, ut dixi, valere 30 plus quam preces, ab iisque te moveri maxime, quorum justissimum videas dolorem in petendo, 32. In Q. Ligario conservando multis tu quidem gratum facies necessariis tuis ; sed hoc, quseso, considera, quod soles. Possum fortissimos viros, Sabinos, tibi probatissimos, totumque 35 agrum Sabinum, llorem Italiae, robur rei publicse proponere. Nosti optime homines : animadverte horum omnium maesti- tiam et dolorem. Hujus T. Brocchi, de quo non dubito quid existimes, lacrimas squaloremque ipsius et filii vides. 33. Quid de fratribus dicam ? Noli, Caesar, putare, de to unius capite nos agere : aut tres tibi Ligarii retinendi in civitate sunt aut tres ex civitate exterminandi. Quodvis exsilium his est optalius, quam patria, quam domus, quam dii penates, uno illo exsulante. Si fraterne, si pie, si cum dolore faciunt, moveant te horum lacriraae, moveat pietas, I'UO Q. LIGAHIO, CAP. XII. S3 moveat gcrnianitas ; valeat tua vox ilia, qua3 vicit. Te enim dicere aiidiebamus nos omnes adversaries putare, nisi qui iiobiscum essent : te omnes, qui contra te non essent, tuos. Videsne igitur hunc splendorem omnium, hanc Brocchorum domum, hunc L. Marcium, C. Caesetium, L. Corfidiura, 5 iiosce omnes equites Romanos, qui adsunt veste mutata, uon solum notos tibi, verum etiam probates viros ? Tecum fuerunt. Atque his irascebamur, hos requirebamus, his nonnulU etiam minabantur. Conserva igitur tuis suos : ut, quemadmodum cetera, qua? dicta sunt a te, sic hoc verissi- 10 mum reperiatur. XII. 34. Quod si penitus perspicere posses concordiam Ijigariorum, omnes fratres tecum judicares fuisse. An })otest quisquam dubitare, quin, si Q. Ligarius in Italia esse potuisset, in eadem sententia fuisset futurus, in qua fratres 15 fuerunt ? Quis est, qui horum consensum conspirantem et pnene conttatum in hac prope esqualitate fraterna non nove- rit ■? qui hoc non sentiat, quidvis prius futurum fuisse, quam ut hi fratres diversas sententias fortunasque sequerentur ? Voluntate igitur omnes tecum fuerunt : terapestate abreptus 20 est unus; qui si consilio id fecisset, esset eorum similis, quos tu taraen salvos esse voluisti. 35. Sed icrit ad bellum, discesserit non a te solum, veiiim etiam a fratri- bus, hi te orant tui. Equidem, quum tuis omnibus ne- gotiis interessem, memoria teneo, qualis tum T. Ligarius 25 quajstor urbanus fuerit erga te et dignitatem tuam. Sed parum est me hoc meminisse : spero etiam te, qui obli- visci nihil soles nisi injuiias, quoniam hoc est animi, quo- niam etiam ingenii tui, te aliquid de hujus illo quaestorio officio, etiam de aliis quibusdam quae stori bus reminiscentem 30 'ecordari. 36. Hie igitur T. Ligarius, qui turn nihil egit iliud (neque enim haec divinabat), nisi ut tu eum tui studi- 3sum et bonum virum judicares, nunc a te supplex fratris salutem petit. Quam hujus admonitus officio quum utris- que his dederis, tres fratres optimos et integerrimos non 35 solum sibi ipsos neque his tot ac talibus viris neque nobis necessariis, sed etiam rei publicce condonaveris. 3Y. Fac igitur, quod de homine nobilissimo et clarissimo fecisti nuper in curia, nunc idem in foro de optimis et huic omni frequentiae probatissimis fratribus. Ut concessisti ilium 40 senatui, sic da hunc populo, cujus voluntatem carissimam semper habuisti : et, si ille dies tibi gloriosissimus, populo Romano gratissimus fuit ; noli, obsecro, dubitare, C. Coesar, riimilem illi glorise laudcra quam sscpissime quoererc. Nihil 84 OKATIO i'KO (i. LIOAKIO, CAP. XII. est tarn populare quam bonitas; nulla de virtutibus tuis plurimis nee admirabilior nee gratior misericordia est ; ho- mines enim ad deos nulla re propius accedunt quam salutem hominibus dando. 38. Nihil habet nee fortuna tua majus, 5 quam ut possis, nee natura melius, quam ut velis servare quam plurimos, Longiorem orationem causa forsitan postu- lat, tua certe natura breviorem. Quare, quum utilius esse arbitrer te ipsum quam me aut quemquam loqui tecum, finem jam faciam : tantum te admonebo, si illi absent! 10 salutem dederis, prcesentibus his omnibus te daturum. \ PRO REGE DEIOTARO AD CAESAREM ORATIO. I. 1. QuuM in omnibus causis gravioribus, C. Caesar, initio dicendi commoveri soleam vehementius, quam videa- tur vel usus vel setas mea postulare, turn in hac causa ita me multa perturbant, ut, quantum mea fides studii mihi afferat ad salutem regis Deiotari defendendam, tantum 5 facultatis timor detrahat. Primum dico pro capite fortu- nisque regis ; quod ipsum etsi non iniquum est in tuo dumtaxat periculo, tamen est ita inusitatum, regem reum capitis esse, ut ante hoc tempus non sit auditum. 2. Deinde eum regem, quem ornare antea cuncto cum senatu soleba- 1 mus pro perpetuis ejus in nostram rem publicam mentis, nunc contra atrocissimum crimen cogor defendere. Acce- dit, ut accusatorum alterius crudelitate, alterius indignitate conturber. Crudelis Castor, ne dicam sceleratum et impi- um ; qui nepos avum in capitis discrimen adduxerit ado- 1 5 lescentiaeque suee terrorem intulerit ei, cujus senectutem tueri et tegere debebat, commendationemque ineuntis setatis ab impietate et scelere duxerit; avi servum, corruptum prsemiis, ad accusandum dominum impulerit, a legatorum pedibus abduxerit. 3. Fugitivi autem dominum accusantis, 20 et dominum absentem et dominum amicissimum nostrse rei publicse, quum os videbam, quum verba audiebam, non tam afflictam regiam conditionem dolebam, quam de fortu- nis communibus extimescebam. Nam quum more majorum de servo in dominum ne tormentis quidem quteri liceat, in 8 86 ORATIO qua qucEstione dolor elicere veram vocem possit ctiam ab invito : exortus est servus, qui quein in equuleo appellare non posset, eum accuset solutus. II. 4. Perturbat me, C. Caesar, etiam illud interdum ; 6 quod tamen, quum te penitus recognovi, timere desino : re enim iniquum est, sed tua sapientia fit aequissimum. Nam dicere apud eum de facinore, contra cujus vitam consilium facinoiis inisse arguare, si per se ipsum consideres, grave est ; nemo enim fere est, qui sm periculi judex, non sibi sc 1 sequiorem quam reo pra^beat. Sed tua, Caesar, praestans singularisque natura hunc mihi metum minuit ; non enim tam timeo, quid tu de rege Deiotaro, quam intelligo, quid dc te ceteros velis judicare. 5. Moveor etiam loci ipsius insolentia, quod tantam causam, quanta nulla unquam in 1 5 disceptatione versata est, dico intra domesticos parietes, dico extra conventum et eam frequentiam, in qua oratorum studia niti solent : in tuis oculis, in tuo ore vultuque acqui- esco ; te unum intueor ; ad te unum omnis mea spectat oratio. Quae mihi ad spem obtinendae veritatis gravissima 20 sunt, ad motum aninii et ad omnem impetum dicendi con- tentionemque leviora. 6. Hanc enim, C. Caesar, causam si in foro dicerem, eodem audiente et disceptante te, quantam mihi alacritatem populi Romani concursus ajQferret ! Quis enim civis ei regi non faveret, cujus omnem aetatem in 25 populi Romani belHs consumptam esse meminisset ? Specta- rem curiam, intuerer forum, ccelum denique testarer ipsum. Sic, quum et deorum immortalium et populi Romani et senatus beneficia in regem Deiotarum recordarer, nullo modo mihi deesse posset oratio. 7. Quae quoniam angusti- 30ora parietes faciunt, actioque maximae causae debilitfttur loco, tuum est, Caesar, qui pro multis saepe dixisti, quid mihi nunc animi sit, ad te ipsum referre ; quo facilius quum aequitas tua, tum audiendi diligentia minuat hanc perturba- tionem meam. Sed antequam de accusatione ipsa dico, de 35 accusatorum spe pauca dicam. Qui. quum videantur nee ingenio nee usu atque exercitatione rerum valere, tamen ad hanc causam non sine aliqua spe et cogitatione venerunt. III. 8. Iratum te regi Deiotaro fuisse non erant nescii ; affectum ilium quibusdam incommodis et detrimentis proptei i offensionem animi tui meminerant ; [teque quum huic iratum, tum sibi amicum esse cognoverant ;J quumque apud ipsum te de tuo periculo dicerent, fore putabant, ut in exulcerato animo facile fictum crimen insideret. Quamobrem hoc nos pri- mum, Caesar, metu, per fidem et constautiam et per clemen- PllO EEGE DEIOTARO, CAP. IV. 81 tiam luam, libera, ne residere in te ullam partem iracundiae suspicemur. Per dexteram istam te oro, quam regi Deio- taro hospes hospiti porrexisti : istam, inqiiam, dexteram, non tarn in bellis nee in proeliis quam in promissis et fide firmiorem. Tu illius domum inire, tu vetus hospitium 5 renovare voluisti; te ejus dii penatcs acceperunt ; te amicum et placatum Deiotari regis ara3 focique viderunt. 9. Quum facile [exorari], Caesar, turn scmel exorari soles; nemo unquam te placavit inimicus, qui ullas resedisse in te simul- tatis reliquias senserit. Quamquam cui sunt inauditas cum 10 Deiotaro querelae tuge ? Nunquam tu ilium accusavisti ut hostem, sed Qt amicum officio parum functum, quod pro- pensior in Cn. Pompeii amicitiam fuisset quam in tuam. Cui tamen ipsi rei veniam te daturum fuisse dicebas, si tantum auxilia Pompeio vel si etiam filium misisset, ipse J 5 jetatis excusatione usus esset. Ita quum maximis eum rebus liberares, perparvam amicitice culpam relinquebas. 10. Itaque non Solum in eum non animadvertisti, sed orani metu liberavisti, hospitem agnovisti, regem reliquisti. IV. Neque enim ille odio tui progressus, sed errore communi lapsus 20 est. Is rex, quem senatus hoc nomine saepe honorificentis- simis decretis appellavisset, quique quum ilium ordinem ab adolescentia gravissimum sanctissimumque duxisset, iisdem rebus est perturbatus, homo longinquus et alienigena, quibus nos in media re publica nati semperque versati, 25 11. quum audiret senatus consentientis auctoritate arma sumpta ; consulibus, praetoribus, tribunis plebi, nobis impe- ratoribus rem publicam defendendam datam, movebatur animo et vir huic imperio amicissimus de salute populi Romani extimescebat, in qua etiam suam esse inclusam 30 videbat ; in summo tamen timore quiescendum sibi esse arbitrabatur. Maxime vero perturbatus est, ut audivit, consules ex Italia profugisse, omnesque consulares (sic enim ci nunciabatur), cunctum senatum, totam Italiam esse eftu- sam: talibus enim nuntiis et rumoribus patebat ad Orientem 35 via, nee ulli veri subsequebantur. Nihil ille de conditioni- bus tuis, nihil de studio concordiae et pacis, nihil de conspi- ratione audiebat certorum hominum contra dignitatem tuam. Qiue quum ita essent, tamen usque eo se tenuit, quoad a Cn. Pompeio legati ad eum literaeque venerunt. 12. Igno- 40 see, if^nosce, CcEsar, si eius viri auctoritati rex Deiotarus cessit, quem nos omnes secuti sumus ; ad quem quum an atque homines omnia ornamenta congessissent, turn tu ipse plurima et maxima. Nequc enim, si tuae res gestae cetero- 88 ORATIO rum laudibus obscuritatem attulerunt, idcirco Cn. Pompeii memoriam amisimus. Quantum nomcn ejus fuerit, quantae opes, quanta in omni genere bellorum gloria, quanti honores populi Romani, quanti senatus, quanti tui, quis ignorat ? 6 Tanto ille superiores vicerat gloria, quanto tu omnibus praestitisti. Itaque Cn. Pompeii bella, victorias, triumphos, consulatus admirantes numerabamus ; tuos enumerare non possumus. V. 13. Ad eum igitur rex Deiotarus venit hoc misero lOfatalique bello, quem antea justis hostilibusque bellis adju- verat, quocum erat non hospitio solum, verum etiam fami- liaritate conjunctus ; et venit vel rogatus, ut amicus, vel arcessitus, ut socius, vel evocatus, ut is, qui senatui parere didicisset; postremo venit ut ad fugientem, non ut ad ISinsequentem, id est ad periculi, non ad victorise societatem. Itaque Pharsalico proelio facto a Pompeio discessit ; spem infinitam persequi noluit ; vel officio, si quid debuerat, vel errori, si quid nescierat, satisfactum esse duxit ; domum se contulit atque Alexandrinum bellum gerente te utilitati- 20 bus tuis paruit. 14. Ille exercitum Cn. Domitii amplis- simi viri suis tectis et copiis sustentavit ; ille Ephesum ad eum, quem tu ex tuis fidelissimum et probatissiraum omni- bus delegisti, pecuniam misit, ille iterum, ille tertio auctio- nibus factis pecuniam dedit, qua ad bellum uterere ; ille 25 corpus suum periculo objecit, tecumque in acie contra Pharnacem fuit, tuumque hostem esse duxit suum. Quae quidem a te in eam partem accepta sunt, Caesar, ut eum amplissimo honore et regis nomine affeceris. 15. Is igitur, non modo a te periculo liberatus, sed etiam honore amplis- SOsimo ornatus, arguitur domi te suae interficere voluisse. Quod tu, nisi eum furiosissimum judices, suspicari profecto non potes. Ut enim omittam, cujus tanti sceleris fuerit, in conspectu deorum penatium necare hospitem ; cujus tantve importunitatis omnium gentium atque omnis memoriae cla- 35 rissimum lumen exstinguere ; cujus tantae ferocitatis \icto- rem orbis terrarum non extimescere ; cujus tam inhumani et ingrati animi, a quo rex appellatus esset, in eo tyrannum inveniri: ut haec omittam, cujus tanti furoris fuit omnes reges, quorum multi erant finitimi, omnes liberos populos, 40 omnes socios, omnes provincias, omnia denique omnium arma contra se unum excitare ? Quonam ille modo cum regno, cum domo, cum conjuge, cum carissimo filio di- stractus esset, tanto scelere non modo perfecto, sed etiara cogitato ? PRO REGE DEIOTARO, CAP. VI, VII, 89 VI. 16. At, :redo, hsec homo inconsultus et temerarius non \'idebat. — Quis consideratior illo ? qiiis tectior ? quis prudentior ? quamquam hoc loco Deiotarum non tam inge- nio et prudentia quam fide et religione vitas defendendura puto. Nota tibi est hominis probitas, C. Caesar, noti mores, 5 nota constantia. Cui porro, qui modo populi Romani no- men audivit, Deiotari integritas, gravitas, virtus, fides non audita est ? Quod igitur facinus nee in hominem impru- dentem cadere posset propter metum proesentis exitii, nee in facinorosum, nisi esset idem amentissimus, id vos et a 10 viro Optimo et ab homine minime stulto cogitatum esse confingitis. 17. At quam non modo non credibiliter, sed ne suspiciose quidem ! Quum, inquit, in castellum Luceium venisses et domum regis, hospitis tui, devertisses, locus erat quidam, in quo erant ea composita, quibus te rex 15 munerare constituerat. Hue te e balneo, priusquam ac- cumberes, ducere volebat : ibi enira erant armati, qui te interficerent, in eo ipso loco collocati. En crimen, en causa, cur regem fugitivus, dominum servus accuset. Ego me- hercules, Ceesar, initio, quum est ad me ista causa delata, 20 Phidippum medicum, servum rcgium, qui cum legatis mis- sus esset, ab isto adolescente esse corruptum, hac sum suspicione percussus : medicum indicem subornavit ; finget videlicet aliquod crimen veneni. Etsi a veritate longe, taraen a consuetudine criminandi non multum res abhorre- 25 bat. 18. Quid ait medicus? Nihil de veneno. At id fieri potuit primo occultius in potione, in cibo ; deinde etiam impunius fit, quod quum est factum, negari potest. Si pal am te interemisset, omnium in se gentium non solum odia, sed etiam arma convertisset ; si veneno, Jovis ille 30 quidem hospitalis numen nunquara celare potuisset, homines fortasse celasset. Quod igitur et conari occultius et efficere cautius potuit, id tibi, et medico calhdo et servo, ut puta- bat, fideli, non credidit? de armis, de ferro, de insidiis celare te noluit? 19. At quam festive crimen contexitur! 35 Tua te, inquit, eadem, quse semper, fortuna servavit : nega- visti tum te inspicere velle. VII. Quid postea? an Deiotarus re illo tempore non f)erfecta continuo diraisit exercitum ? nullus erat alius insi- diandi locus ? At eodem te, quum coenavisses, rediturum 4C dixeras : itaque fecisti. Horam unam aut duas eodem loco armatos, ut collocati fuerant, retinere magnum fuit ? Quum in convivio comiter et jucunde fuisses, tum illuc isti, ut dixeras. Quo in loco Deiotarum talem erga te cognovisti, 8* UO OUATIO quails rex Attains iu P. Africanum fuit : cui magnificcntis- sima dona, ut scriptum legimus, usque ad Numantiam misU ex Asia ; qua3 Afi icanus inspectantc exercitu accepit. Quod quum prcesens Deiotarus regie et animo et more fecisset, tu 5 in cubiculum disccssisti. 20. Obsecro, Csesar, repete illius temporis memoriam, pone ilium ante oculos diem, vultus liominum te intuentium atque admirantium recordare. Num qua3 trepidatio ? num qui tumultus ? num quid nisi mode- rate, nisi quiete, nisi ex hominis gravissimi et sanctissimi 10 disciplina? Quid igitur causae excogitari potest, cur te lotuni voluerit, coenatum noluerit occidere ? 21. In poste- rum, inquit, diem distulit, ut quum in castellum Luceium ventum esset, ibi cogitata perficeret. Non video causam mutandi loci ; sed tamen acta res criminose est. Quum, 15 inquit, voraere post coenam te velle dixisses, in balneum te ducere coeperunt: ibi enim erant insidise. At te eadem tua ilia fortuna servavit : in cubiculo malle dixisti. Dii te perduint, fugitive ! ita non modo nequam et improbus, sed etiam fatuus et amens es. Quid ? ille signa aenea in insidiis 20 posuerat, quae e balnco in cubiculum transferri nonpossent? Habes crimina insidiarum : nihil enim dixit amplius : liorum, inquit, eram conscius. Quid, turn ? ita ille demens erat, ut eum, quem tanti sceleris conscium haberet, a se dimitteret ? Romam etiam mitteret, ubi et inimicissimum sciret esse 25 nepotem suum, et C. Caesarem cui fecisset insidias ? prae- sertim quum is unus esset, qui posset de absente se judi- care? 22. Et fratres meos, inquit, quod erant conscii, in vincula conjecit. Quum igitur eos vinciret, quos secum habebat, te solutum Romam mittebat, qui eadem scires, 30 quae illos scire dicis ? VIII, Reliqua pars accusationis duplex fuit : una, regem semper in speculis fuisse, quum a te animo esset alieno ; altera, exercitum eum contra te magnum comparasse. De exercitu dicam breviter, ut cetera. Nunquam eas copias 35 rex Deiotarus habuit, quibus inferre bellum populo Romano posset ; sed quibus fines suos ab excursionibus et latrociniis tueretur et imperatoribus nostris auxilia mitteret. Atque antea quidem majores copias alere poteiat ; nunc exiguas vix tueri potest. 23. At misit ad Caecilium nescio quem : 40 sed eos, quos misit, quod ire noluerunt, in vincula conjecit. Non quaero, quam veri simile sit aut non habuisse regem, quos mitteret, aut eos, quos misisset, non paruisse ; aut qui dicto audientes in tanta re non fuissent, eos vinctos potius quam necatos. Sed tamen quum ad Caecilium mittebat, PRO REGE DEIOTAKO, CAP. IX. 91 utrum causam illam victam esse nesciebat, an Ccecilium istum magnum hominem putabat ? quem profecto is, qui uptime nostros homines novit, vel quia nosset vel quia non nosset, contemneret. 24. Addit etiam illud, equites non optimos misisse. Credo, Caesar ; nihil ad tuum equitatum ; 5 sed misit ex iis, quos habuit, delectos. At nescio quem ex eo numero servum judicatum. Non arbitror, non audivi ; sed in eo, etiam si accidisset, culpam regis nullam fuisse arbitrarer. IX. Alieno autem a te animo quomodo ? Speravit, 10 credo, difficiles tibi Alexandreae fore exitus propter regio- num naturam et fluminis. At eo tempore ipso pecuniam dcdit, exercitum aluit ; ei, quem Asioe preefeceras, nulla in 10 defuit ; tibi victori non solum ad hospitium, sed ad peri- culum etiam atque ad aciem prsesto fuit. 25. Secutum 15 est bellum Africanum ; graves de te rumores ; qui etiam furiosum ilium Caecilium excitavcrunt. Quo tum rex animo fuit? qui auctionatus sit seseque spoliare maluerit quam tibi pecuniam non subministrare. At eo, inquit, tempore ipso Nicseam Ephesumque mittebat, qui rumores Africanos 20 exciperent et celeriter ad se referrent. Itaque quum esset ei nunciatum, Domitium naufragio perisse, te in castello circumsederi, de Domitio dixit versum Grsecum eadem sententia, qua etiam nos habemus Latinum : Perednt amici, dum liua iuiiuici intercidaiit 25 quod ille, si esset tibi inimicissimus, nunquam tamen dixis- set: ipse enim mansuetus, versus immanis. Qui autem Domitio poterat esse amicus, qui tibi esset inimicus ? Tibi porro inimicus cur esset, a quo quum vel interfici belli lege potuisset, regem et se et filium suum constitutos esse memi- 30 nisset? 26. Quid deinde ? furcifer quo progreditur? Ait, hac laetitia Deiotarum elatum vino se obruisse, in convivio- que nudum saltavisse. Quae crux huic fugitive potest satis supplicii afferre ? Deiotarum saltantem quisquam aut ebrium vidit unquam ? Omnes in illo sunt rege virtutes, 35 quod te, Caesar, ignorare non arbitror, sed prsecipue singu- laris et admiranda frugalitas : etsi hoc verbo scio laudari regem non solere. Frugi hominem dici non multum habet laudis in rege ; fortem, justum, severum, gravem, magna- nimum, largum, beneficum, liberalem, hae sunt regioe lau- 40 des ; ilia privata est. Ut volet quisque accipiat ; ego tamen fnigalitatem, id est, modestiam et temperantiam, virtutem maximam judico. 11 ^'C in illo est ab ineunte cetate quum 92 oil ATI o H cuncta Asia, turn a magistratibus legatisque nostris, turn ab equitibus Romanis qui in Asia negotiati sunt, perspecta et cognita. 27. Multis ille quidem gradibus officiorura erga rem publicam nostrara ad hoc regium nomen ascendit ; 5 sed tamen quidquid a bellis populi Romani vacabat, cum liominibus nostris consuetudines, amicitias, res rationesque jungebat, ut non solum tetrarches nobilis, sed etiam optimus paterfamilias et diligentissimus agricola et pecuarius habc- rctur. Qui igitur adolescens, nondum tanta gloria prseditus, 1 nihil unquam nisi severissime et gravissime fecerit, is ea existimatione eaque aetate saltavit ? X, 28. Imitari, Castor, potius avi tui mores discipli- namque debebas quam optimo et clarissimo viro fugitivi ore maledicere. Quod si saltatorem avum habuisses, neque 1 5 eum virum, unde pudoris pudicitiaeque exempla peterentur tamen hoc maledictum minime in illam eetatem conveniret. Quibus ille studiis ab ineunte a3tate se imbuerat, non saltandi, sed bene ut armis, optime ut equis uteretur, ea tamen ilium cuncta jam exacta setate defecerant. Itaque 20 Deiotarum quum plures in equum sustulissent, quod hserere in eo senex posset, admirari solebamus. Hie vero adole- scens, qui mens in Cilicia miles, in Grcecia commilito fuit, quum in illo nostro exercitu equitaret cum suis delectis equitibus, quos una cum eo ad Pompeium pater miserat, 'lb quos concursus facere solebat ! quam se jactare ! quam ostentare ! quam nemini in ilia causa studio et cupiditate concedere ! 29. Quum vero exercitu amisso ego, qui pacis semper auctor, post Pharsalicum prcelium suasor fui armo- rum non deponendorum, sed abjiciendorum : hunc ad meam 30 auctoritatem non potui adducere, quod et ipse ardebat studio ipsius belli, et patri satisfaciendum esse arbitrabatur. Felix ista domus, quae non impunitatem solum adepta sit, sed accusandi etiam hcentiam ; calamitosus Deiotarus, f qui ub eo, qui in iisdem castris fuerit, non modo apud te, sed 35 etiam a suis accusetur. Vos vestra secunda fortuna, Castor, non potestis sine propinquorum calamitate esse contenti ? XI. 30. Sint sane inimicitiae, quae esse non debebant : rex enim Deiotarus vestram familiam abjectam et obscurara 40 c tenebris in lucem evocavit. Quis tuum patrem antea qui esset, quam cujus gener esset audivit ? Sed quam vis ingrate et impie necessitudinis nomen repudiaretis, tamen inimicitias hominum more gerere poteratis, non ficto crimine insectari, non expetere vitam, non capitis arcessere. Esto ; PRO RECE DEIOTARO, CAP. XII. 93 concedatur haec quoque acerbitas et odii magnitudo : adeo- ne, ut omnia vitae salutisque communis atque etiam hu- manitatis jura violentur ? Servum sollicitare verbis, spe promissisque corrumpere, abducere domum, contra dominum armare, hoc est non uni propinquo, sed omnibus familiis 5 nefarium bellum indicere. Nam ista corruptela servi, si non modo impunita fuerit, sed etiam a tanta auctoritate approbata, nulli parietes nostram salutem, nullce leges, nulla jura custodient. Ubi enim id, quod intus est atque nostrum, impune evolare potest contraque nos pugnare, fit 10 in dominatu servi tus, in servitute dominatus. 31. O tem pora, o mores ! Cn. Domitius ille, quem nos pueri consulem, censorem, pontificem maximum vidimus, quum tribunus plebi M. Scaurum principem civitatis in judicium populi vocasset Scaurique servus ad eum clam domum venisset et 15 crimina in dominum delaturum se esse dixisset, preliendi hominem jussit ad Scaurumque deduci. Vide, quid intersit ; etsi inique Castorem cum Domitio comparo : sed tamen ille inimico servum remisit, tu ab avo abduxisti ; ille incor- ruptum audire noluit, tu corrupisti ; ille adjutorem servum 2C contra dominum repudiavit, tu etiam accusatorem adhibu- isti. 32. At semel iste est corruptus a vobis ? Nonne quum esset productus et quum tecum fuisset, refugit ad legatos ? nonne etiam ad hunc Cn. Domitiura venit ? nonne audiente hoc Ser. Sulpicio clarissimo viro, qui tum casu 25 apud Domitium coenabat, et hoc T. Torquato, optimo adolescente, se a te corruptum, tuis promissis in fraudem impulsimi esse confessus est ? XII. Quae est ista tam impotens, tam crudehs, tarn immoderata inhumanitas ? idcirco in banc urbem venisti, 30 ut hujus urbis jura et exempla corrumperes, domesticaque immanitate nostrse civitatis humanitatem inquinares ? 33. At quam acute coUecta crimina ! Blesamius, inquit, (ejus enim nomine, optimi viri nee tibi ignoti, maledicebat tibi,) ad regem scribere solebat te in invidia esse, tyrannum 35 xistimari ; statua inter reges posita animos hominum ve- nementer oflfensos ; plaudi tibi non solere. Nonne intelli- gis, Caesar, ex urbanis malevolorum sermunculis haec ab istis esse coUecta ? Blesamius tyrannum Caesarem scribe- ret ? Multorum enim capita civium viderat ; multos jussu 4C Caesaris vexatos, verberatos, necatos; multas afflictas et eversas domos; armatis miUtibus refertum forum. Quae semper in civili victoria sensimus, ea te victore non vidimus. 34. Solus, inquam, es, C. Caesar, cujus in victoria ceciderit 94 ORATIO nemo nisi armatus. Et quern nos libcri, in siimma populi Romani libertate nati, non modo non tyrannum sed otian? clementissimum in victoria ducimus, is Blesamio, qui -vivit in regno, tyrannus videri potest ? 'Nam de statua quis 6queritur,una praesertim, quum tarn multas videat? Valde enim invidendum est ejus statuis, cujus tropaeis non invi- dimus. Nam si locus affert invidiam, nullus est ad statuam quidem Rostris clarior. De plausu autem quid respon- deam ? qui nee desideratus unquam a te est, et nonnun- 1 quam, obstupefactis hominibus, ipsa admiratione compressus est, et fortasse eo praetermissus, quia nihil vulgare te dignum videri potest. Xni. 35. Nihil a me arbitror praetermissum, sed aliquid ad extremam causae partem reservatum. Id autem aliquid 15 est, te ut plane Deiotaro reconciliet oratio mea: non enim jam metuo, ne illi tu succenseas ; illud vereor, ne tibi ilium succensere aliquid suspicere. Quod abest longissime, mihi crede, Caesar : quid enim retineat per te, meminit, non quid amiserit ; neque se a te multatum arbitratur ; sed quum 20 existimares multis tibi multa esse tribuenda, quominus a se, qui in altera parte fuisset, ea sumeres, non recusavit. 36. Etcnim si Antiochus magnus ille, rex Asiae, postea- quam a L. Scipione devictus Tauro tenus regnare jussua esset omnemque banc Asiam, quae est nunc nostra pro- 25 vincia, amisisset, dicere est solitus, benigne sibi a populo Romano esse factum, quod nimis magna procuratione libe- ratus modicis regni terminis uteretur, potest multo facilius se Deiotarus consolari. Ille enim furoris multam sustulerat, hie erroris. Omnia tu Deiotaro, Caesar, tribuisti, quum el 30 ipsi et filio nomen regium concessisti. Hoc nomine retentc atque servato nullum beneficium populi Romani, nullum judicium de se senatus imminutum putat ; magno animo ei erecto Cst, nee unquam succumbet inimicis, ne fortunae quidem. 37. Multa se arbitratur et peperisse ante factis el 35 habere in animo atque virtute, quae nullo modo possit amit- tere. Quae enim fortuna aut quis casus aut quae tanta pos- sit injuria omnium imperatorum de Deiotaro decreta delere^ ab omnibus est enim iis ornatus, qui, posteaquam in castris esse potuit per aetatem, in Asia, Cappadocia, Ponto, Cilicia, 40 Syria bella gesserunt. Senatus vero judicia de illo tam multa tamque honorifica, quae publicis populi Romani literis monumentisque consignata sunt, quae unquam vetustas obruet aut quce tanta delebit oblivio ? Quid de virtute ejus dicam? de magnitudine animi, gravitate, consiantia'' FRO KEGE DEIOTARO, CAP. XIV, XV. 95 quce omnes docti atque sapientes summa, quidam etiam sola bona esse dixerunt, hisque non modo ad bene, sed etiam ad beate vivendum contentam esse virtutem. 38. Haec ille reputans, et dies noctesque cogitans, non modo tibi non succenset, (esset enim non solum ingratus, sed 5 etiam amens), verum omnem tranquillitatem et quietem senectutis acceptam refert clementiae tuae. XIV. Quo quidem animo quum antea fuit, tum non dubito, quin tuis Uteris, quarum exemplum legi, quas ad eum Tarracone liuic Blesamio dedisti, se magis etiam ere- 10 xerit ab omnique sollicitudine abstraxerit. Jubes enim bene sperare et bono esse animo : quod scio te non frustra scribere solere ; memini enim iisdem fere verbis ad me te scribere meque tuis Uteris bene sperare non frustra esse jussum. 39. Laboro equidem regis Deiotari causa, quocum 15 mihi amicitiam res publica conciliavit, hospitium voluntas utriusque conjunxit, familiaritatem consuetudo attulit, sum- mam vero necessitudinem magna ejus officia et in me et in exercitum meum effecerunt ; sed quum de illo laboro, tum de multis amplissimis viris, quibus semel ignotum a te esse 20 oportet, nee beneficium tuum in dubium vocari, nee hajrere in anirais hominum soUicitudinem sempiternam nee accidere, ut quisquam te timere incipiat eorum, qui sint semel a te liberati timore. 40. Non debeo, C. Ccesar, quod fieri solet in tantis pericuUs, tentare, ecquonam modo dicendo miseri- 25 cordiam tuam commovere possim. Nihil opus est ; occur- rere solet ipsa supplicibus et calamitosis, nullius oratione evocata. Propone tibi duos reges, et id animo contemplare, ({uod oculis non potes. Dabis profecto misericordiae, quod iracundise denegavisti. Multa sunt tua3 dementias monu- 30 menta, sed maxime eorum incolumitates, quibus salutem dedisti. Quae si in privatis gloriosa sunt, multo magis commemorabuntur in regibus. Semper regium nomen in hac civitate sanctum fuit ; sociorum vero regum et amico- rum sanctissimum. 35 XV. 41. Quod nomen hi reges ne amitterent, te victore timuerunt ; retentum vero et a te confirmatum posteris etiam suis tradituros esse confido. Corpora sua pro salute regum suorum hi legati tibi regii tradunt, Hieras et Blesamius et xVntigonus, tibi nobisque omnibus jamdiu noti, eademque 4C tide et virtute praeditus Dorylaus, qui nuper cum Hiera legatus est ad te missus, quum regum amicissimi, tum tibi etiam, ut spero, probati. 42. Exquire de Blesamio, num- quid ad regeni contra dignitatem tuam scripserit. Hieras 96 ORATIO riiO REGE DEIOTARO, CAP. XV. quid'^m causam omnem suscipit et criminibus illis pro rege se supponit reum; memoriara tuam implorat, qua vales plurimum; negat imquam se a te in Deiotari tetrarchia pedem discessisse ; in primis finibus tibi se praesto fuisse 6 dicit, usque ad ultimos prosecutum ; quum e balneo exisses, tecum se fuisse, quum ilia munera inspexisses coenatus, quum in cubiculo recubuisses ; eandemque assiduitatem tibi se praebuisse postridie. 43. Quamobrem si quid eorum, quae objecta sunt, cogitatum sit, non recusat, quin id suum lOfacinuS" judices. Quocirca, C. Caesar, velim existimes, liodierno die sententiam tuam aut cum summo dedecore miserrimam pestem importaturam esse regibus, aut incolu- mem famam cum salute, quorum alterum optare illorura crudelitatis est, alterum conservare clementiae tuae. 1^ J' ->«- ^ - ^^^^ > <-yi.i^x^ PRO A. LICIIIO AECHIA POETA ORATIO. I. 1. Sr quid est in me ingenii, judices, quod seiiio -yk^^'^^ quam sit exiguura, aut si quaexprcitatio drcendi^ in qua me^ v non infitior mediocriter esse versTttum, aut si liiijusfe" m ratio aliqua ab optimarum artium studiis ac discipirna pro- fecta, a qua ego nullum confiteor eetatis mese tempus I abhorruisse : eai-um rerum omnium vel in primis hie A. Licinius fructum "a me repetere prope suo jure debet. Nam quoad longissimc potest, mens mea respicere spatium prss- teriti temporis et pueriti^ memoriam recordari ultiraam;*'^*'^-*^-*-^ inde usque repetens hunc video raihi principem et ad susci- 1 piendam et ad ingrediendam ratibncm horum studiorum exstitisse. Quodsi iL-Bec vox hujus liortatii proeeeptTsque conformata nonnull^^diiniando saluti fuit ; a quo id acce- pimus, quo ceteris '^iMa'ri et alios servare possemus, huic profrjcto ipsi, quantum est situm in nobis, et opem et salu- 15 tern fen-e debemus. 2. Ac ne quis a nobis hoc ita dici" forte mtretur, quod_alia qusedam jp hoc facultas sit ingenii' -. ncque hsec dlcen^ratio aut disclpmi a, ne nds quTdem huic *^-^ Oni studio penitus unquam dediti fuimus/ Etenim omnes artes, quae ad humanitatem p^inent, habent quoddarn 20 commune vinculum et quasi cognStione quadam inter se continentur. y ^JtJI. 3. Sed ne'cuVvestrum niij'um esse videatur me in ■^sestione legiti;na et in Judicio public^, quum res agatur ^-••^•-a"' apud pra}t^em populi Romahi^ rectissimum virum, et apud 25 scvmssimos judice^ tanto conventu hominum ac frequentia, 08 ORATIO hoc utf genere dicendT^ quod noh modo a oonsuetudine judiciorum, verum etiam a forensi senaSue abhorreat: quaeso a vobTs, ut in hac causa mihi dTJtis lianc venium, accommodatam huic reo, vobTs, quemadmodum spero^ non 5 molcstam, ut me' pro sumnio poeta atque eirffdTlissimc . / liomine dtccntem li^c concursu hominum lileratissimoninJ,'1 ,- X\^ ,Jiac vcstrH humanitate, hoc^^dShique praetore "cxercente t^s^ ^judicium, patiamini d e studiis lit|piamtatis ac Itterarum ^jj>^ paulo loquf liberius et in ejusmodi^pe*som^,^qu£e propter \^^ ! otiuni ac studium minime in judiciis pcrTculisque tractata est, uti prope novo quodam et inusitato genere dicendi. 4. ' Quod sT mihi a vobis tribut concedtque sentiam, perficiam profecto, ut liunc A. Licinium non modo non segregandum, quura sit cTvis, a numero" ctvium, verum etiam, sT non esset, 1 5 put(?tis adscTscendum. \^' III. Nam ut prnnum ex puerts excessit Archias atque ah its artibus, quibus tetlTs puerilis ad humanitatem "inforii:~ri solet, se'ad scrtbendf studium contulit, priTnum AntiocbiTse (nam ibfnatus est loco nobilt), celebil" quondam urbe et co- 20 piosa atque erudilissimIS hominibus ItberalissimtSque studiis affluenff, ccleriter antecellere omnibus ingeniT gloria contigit Post in ceteits Asise partibus cunctTtque Graecia sic ejus ad- ventus celebrabantur, ut famam ingenif exspectatio hominis, exspectatioiiem ipsius adventus admTratioque superaret. 5. 25 Erat Italia tunc pl^na Graecarum artium ac disciplmarum ^^ studiaque haec et in Latio vehementius tum coleb?mtur qiiam nunc ifedem in oppidts, et hie Romse propter tranquillitatem ret publicae non negligebantur. Ttaque hunc et Tarenfmi et RhegTni et Neapolitani cTvitate cetertsque praemiis dona- 30 runt ; e. omnes, qut" aliquid de ingenits poterant jiTdicare^ cognitione atque hospitio dignum existimlTrunt. Hac tanta celebritale fainae quum esset jam absentibus notus, Komam venit Mario consule et Catulo. Naetus est primum consu- les eos, quorum alter res ad scilbendum maxima's, alter 35 quum res gestas, tum etiam studium atque aures adhibere , posset. Statim Luculli, quum praetextatus etiam tum Archias esset, eum domum suam receperimt. f Sed etiam hoc non sSlum ingenuac Itterarum, verum etiam natiirae atque virtillis, ut domus, quae htijus adolescentiae prtma 10 patuit, eadem esset famiUarissima senectutt 6. Erat tem- poribus illiS jucundus Metello illr Numidico et ejus Pic fllioT; audiebatur a M. ^milio ; vWebat cum Q. Catulo et patre et Alio ; a L. Crasso colebatur ; LuculKs vero et Drusum et OctaviOs et Catonera et t^tam Hortonsiorum PRO A. LICINIO ARCHIA, CAP. IV, V. 9& domum devinctam consuetudine qimm teneret, afficiebotur siimroo lionore, quod eum non solum colebaiit, qui aliquid percipere atque audfre studebant, v^rum etiam, st qui forte simula:bant. IV. Interim satis longo intervall(T, quum esset cum L. 5 Lucullo in Sicmam profectus et quum ex ea proviucia cmn eodem LTfculio decederet, vT^nit HSracKam. Quae quum (isset ctvitlTs aequissimo" jure ac foedere, adscrTbrse in earn chit^em voluit : idque, quum ipse per se dignus putaretur, tum auctTJritate et gratia LuculIT ab Heracltensibus impe- IC ti'JTvit. fT Data est ctVitas Silvan! lege et Carbonis, ST quT FCEDERATIS cTviTATIBUS ADSCuTPTI FUISSENT, SI TUM, QUUM LEX FEREbTtUR, in ITALIA DOMICILIUM IIABUISSENT, ET, sT sexagintT diMjus apud pr^torem essent pr^fessT. 8. Quum hfc domicilium Romoe multos jam annos haberet, 15 professus est apud praetCrem, Q. Metellum, familiarissimum suum. Si nihil aliud nisi dS'ct'vitate ac lege dtcimus, nihil dtco amplius : causa dicta est. Quid enim horum iniirmarl^ Gratt, potest ? HeracltSene esse tum adsci'i^tum negabis ? Adest vir summlTauctCVitate et religiohe et ft&e, L, Lucul- 20 his, qui se non opthaiT, sed sc1\'e, non audfvisse, sed vTdisse, noil interfuisse, sed egisse dtcifc. Adsunt HeraclTenses legair^ nobilissimT homines : hujus judicil causa cum man- dJTtis et cum publico testi'inonio venerunt, qui hunc ad- scnptum Heracllensem dicunt. HTc tu tabulas desTderas 25 Heracltensium publicas, qu3S Italico bello incenso tabulario interisse scunus omn^s. Est rTdiculum ad ea, quae habemus, nihil dicere, quaerere, quae habere non possumus, et do hominum memTTria tacere, ITlerarum memoriam flagitare ; et, quum habeas amplissimT viil" religionem, integerriniTSO municipi! jus jurandum ffdemque, ea, quae d^pravaiT nullo" modo possunt, repudiare, tabulas, qiias idem dicis solere con-umpii desfderare. 9. An domicilium [Romae] non ha- buit ? quT tot annTs ante clVitatem datam seciem omnium rerum ac fortunarum suanim Romae collocavit? An non 35 est ]-)rofessus ? Immo vero ils tabulis professus, quae solas ex ilLT professione collegioque prsetorum obtinent publica- rum tabulai'um auctoritatem. ^-^^ V. Nam quum Appii tabulae negligentius asservatae dicerentur, Gabinii, quamdiu incolumis fuit, levitas, post 40 damnationem calamitas, omnem tabularum fidem resignas- set, Metellus, homo sanctissimus modestissimusque omnium, tanta diligentia fuit, ut ad L. Lentulum praetorem et ad judices venerit et unius norainia Jitura se commotum esse 100 ORATIO dixerit. His igitur tabulis nullam lituram in nomine A. Licinii videtis.' 10. Quae quum ita sint, quid est, quod de ejus civitate dubitetis, praesertim quum aliis quoque in civitatibus fuerit adscriptus ? Etenim ouum mediocribus 6 multis et aut nulla aut humili aliqua arM^^^tis gratuito civitatem in Grascia homines impertieba^^pncginos credo aut Locrenses aut Neapolitanos aut Tarentmos, quod sceni- cis artificibus largiri solebant, id huic summa ingenii prae- dito gloria noluisse. Quid ? quum ceteri non modo post 10 civitatcm datam, sed etiam post legem Papiam aliquo modo in eorum municipiorum tabulas irrepserint, hie, qui ne utitur quidem illis, in quibus est scriptus, quod semper se Heracliensem esse volui^, rejicietur? 11. Census nostros requiris. Scilicet : est enim obscurum proximis censoribus 1 5 hunc cum clarissimo imperatore, L. Lucullo, apud exercitum fuisse, superioribus cum eodem quoestore fuisse in Asia, primis, Julio et Grasso, nullam populi partem esse censam. Sed, quoniam census non jus civitatis confirmat ac tantum- modo indicat eum, qui sit census, ita se jam tum gessisse 20 pro cive : iis temporibus, quern tu criminaris ne ipsnis quidem judicio in civium Romanorum jure esse versatum, et testamentum scepe fecit nostris legibus et adiit heredita- tes civiura Romanorum et in beneficiis ad gerarium delatus est a L. Lucullo proconsule. *25 VI. Quaere argumenta, si quae potes. Nunquam enim hie neque suo neque amicorum judicio revincetur. 12. Quaeres a nobis, Grati, cur tantopere hoc homine delectemur. Quia suppeditat nobis, ubi et animus ex hoc ^orensi strepitu reficiatur et aures convicio defessae conqui- 30 escant. An tu existimas aut suppetere nobis posse, quod quotidie dicamus, in tanta varietate rerum, nisi animos nostros doctrina excolamus, aut ferre animos tantam posse contentionem, nisi eos doctrina eadem relaxemus ? Ego vero fateor me his studiis esse deditum. Ceteros pudeat, 35 si qui se ita Uteris abdiderunt, ut nihil possint ex iis neque ad communem afFerre fructum neque in adspectum lucem- que proferre. Me autem quid pudeat, qui tot annos ita vivo, judices, ut a nullius unquam me tempore aut com- modo aut otium meum abstraxerit aut voluptas avocarit 40 aut denique somnus retardarit? 13. Quare quis tandem me reprehendat aut quis mihi jure succenseat, si, quantum ceteris ad suas res obeundas, quantum ad festos dies ludo- rum celebrandos, quantum ad alias voluptates et ad ipsara recjiiiem jinirai et corooris conceditur temporura ; quantum PRO A. LICINIO ARCniA, CAP. VII. 101 alii tiibuunt tempestivis conviviis, quantum deniciue alveolo, quantum pilse, tantum mihi egomet ad lia3c studia rccolenda surapsero ? Atque hoc adeo mihi concedendum est magis, quod ex his studiis hsec quoque crescit oratio et facultas ; quae, quantu^^^l est in me, nunquam amicorum periculis 5 defuit. Qus^lKui levior videtur, ilia quidem certe, quae suniraa sunt, ex quo fonte hauriam, senlio. 14. Nam nisi aiuUorum prseceptis multisque Uteris mihi ab adolescentia suasissem nihil esse in ^dta magnopere expetendum nisi imdem atque honestatem ; in ea autem persequenda omnes 10 cruciatus corporis, omnia pericula mortis atque exsilia parvi esse ducenda, nunquam me pro salute vestra in tot ac uintas dimicationes atque in hos profligatorum hominum (|uotidianos impetus obJQcissem. Sed pleni sunt omnes libri, plense sapientium voces, plena exemplorum vetustas ; 15 quae jacerent in tenebris omnia, nisi literarum lumen acce- deret. Quam multas nobis imagines non solum ad intuen- dum, verum etiam ad imitandum fortissimorum virorum expressas scriptores et Graeci et Latini reliquerunt ? Quas ego mihi semper in administranda re publica proponens 20 animum et mentem meam^ipsa cogitatione hominum excel- lentium conformabam. ^ VII. 15. Quaeret quispiam : Quid? illi ipsi summi viri, (quorum virtutes literis proditae sunt, istane doctrina, quam tu effers laudibus, eruditi fuerunt ? Difficile est hoc de 25 omnibus confirmare : sed tamen est certum, quid respon- deam. Ego multos homines excellenti animo ac virtute fuisse et sine doctrina naturae ipsius habitu prope divino prr se ipsos et moderatos et graves exstitisse fateor : etiam ihud adjungo, saepius ad laudem atque virtutem naturam 30 sine doctrina quam sine natura valuisse doctrinam. Atque idem ego hoc contendo, quum ad naturam eximiam et illustrem accesserit ratio qttsedam conformatioque doctrinae, turn illud nescio quid praeclarum ac singulare solere exsi- stere ; 16. ex hoc esse hunc numero, quern patres nostri 35 viderunt, divihum hominem, Africanum ; ex hoc C. Laelium, L. Furium, moderatissimos homines et continentissimos ; ex hoc fortissimum virum et illis temporibus doctissimum, Catonem ilium senem, qui profecto, si nihil ad percipiendam colendamque virtutem literis adjuvarentur, nunquam se ad 40 earum studium contulissent. Quod si non hie tantus fructus ostenderetur et si ex his studiis delectatio sola peteretur, tamen, ut opinor, hanc animi f adversionem humanissimam ac liberalissimam judicaretis. Nam ceterae neque temporum 9* 102 ORATIO sunt neque aBtatum omnium neque locorum ; at lisec studia adolescentiam acuunt, senectutem oblcctant, secundas reS ornant, adversis perfugium ac solatium prcebent ; delectant domi, noh impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregri- 5 nantur, rusticantur. Ctifc^ 17. Quod siipsi hsec neque attfKgere ne^^sensu nostro gustare possemus, tamcn ea mirari deberemus, etiam quum in aliis vid^emus. VIII. Quis nostrum tam animo agresti ac duro fuit, ut 1 Roscii morte nuper non commoveretur ? qui quum e&set senex mortuus, tamen propter excellentcm artem ac venu- statem videbatur omnino mori non debuisse. Ergo ille corporis motu tantum amorem sibi conciliarat a nobTs omnibus : hos animorum incredibiles motus celeritatemque 15 ingeniorum negligemus ? 18. Quoties ego hunc Archiam vidi, judices, (utar enim vestra benignitate, quoniam me in hoc novo genere dicendi tam diligenter attenditis,) quoties ego hunc vidi, quum Hteram scripsisset nullam, magnum numerum optimOrum versuum de iis ipsis rebus, quae tum 20 agerentur, dicere ex tempore ! quoties revocatum eandem rem dicere commutatis verbis atque sententiis ! Quee vero accurate cogitateque scripsisset, ea sic vidi probari, ut ad veterum scriptorum laudem pervenirent. Hunc ego non dihgam ? non admirer ? non omni ratione defendendum 25 putem ? Atque sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum studia et doctrina et prseceptis et arte constare, poetam natura ipsa valere et mentis viribus excitari et quasi divino quodam spiritu inflari. Quare suo jure noster ille Ennius sanctos appellat poetas, quod quasi 30 deorum aliquo dono atque munere commendati nobis esse videantur. 19. Sit igitur, judices, sanctum apud vos, humanissimos homines, hoc poetse nomen, quod nulla un- quam barbaria violavit. Saxa et solitudines voci respon- dent ; bestise ssepe immanes cantu flectuntur atque consi- 35 stunt : nos instituti rebus optimis non poetarum voce rao- veamur ? Homerum Colophonii civem esse dicunt suura, Chii suum vmdicant, Salaminii repetunt, Smyrnsei vero suum esse confirmant ; itaque etiam delubrum ejus in oppido dedicaverunt : permulti alii^ praeterea pugnant inter 40 se atque contendunt. . .-^ ' IX. Ergo illi alienum, quia poeta fuit, post morte Ly"^\^ etiam expetunt : nos hunc vivum, qui et voluntate et legib --^ noster est, repudiabimus ? prsesertim quum omne olii studium atque omne ingenium contulerit Archias ad pop Bny 1 PRO A. LICINIO ARCIIIA, CAP, X. 10^ Romani gloriam laudemque celebrandam. Nam et Cim- bricas res adolescens attigit et ipsi illi C. Mario, qui durior id haec studia videbatur, jucundus fuit. 20. Neque enim quisquam est tarn aversus a Musis, qui non mandari versibus ajternum suorum laborum facile praeconium patiatur. The- 5 mistoclem illufa, summum Atlienis virum, dixisse aiunt, quum ex eo qusereretur, "quod acroama aut cujus vocem libentissimg. audiret : ejus, a quo sua virtus Gptime praedi- caretur." . Itaque ille Marius item eximie L. Plotium dilexit, - cujus ingenio putabat ,ea, quae gesserat, posse celebrari. 10 21. Mithridaticum vero bellum magnum atque difficile et in multa varietate terra marique versatum totum ab hoc expressum est: qui libri non modo L. Lucullum, fortissimum et clarissimum virum, verum etiam populi Romani nomen illustrant. Populus enim Romanus aperuit Lucullo impe- 15 rante Pontum et regiis quondam opibus et ipsa natura regionis vallatum : populi Romani exercitus eodem duce non maxima manu innumerabiles Armeniorunji.copias fudit: populi Romani laus est urbem amicissimam'^ Cyzicenorum ejusdem consilio ex omni impetu regio atque totius belli ore 20 ac faucibus ereptam esse atque servatam : nostra semper feretur et praedicabitur L. Lucullo diraicante cum interfectis ducibus depressa hostium classis et incredibilis apud Tene- dum pugna ilia navalis : nostra sunt tropa3a, nostra monu- menta, nostri triumphi; quae quorum ingeniis efFeruntur, 25 ab iis populi Romani fama celebratur. 22. Carus fuit Africano superiori noster Enuius ; itaque etiam in sepulchro Scipionum putatur is esse constitutus ex marmore. At iis laudibus certe non solum ipse, qui laudatur, sed etiam populi Romani nomen ornatur. In coelum hujus proavus 30 Cato t )llitur : magnus honos populi Romani rebus adjun- gitur. Omnes denique illi Maximi, Marcelli, Fulvii non sine communi omnium nostrum laude decorantur. / X. Ergo ilium, qui haec fecerat, Rudinum liominem, ma- jores nostri in civitatem receperunt : nos hunc Heracliensem 35 multis civitatibus expetitum, in hac autem legibus constitu- tum de nostra civitate ejiciemus ? 23. Nam si quis minorem gloriae fructum putat ex Grae- cis versibus percipi quam ex Latinis, vehementer errat, propterea, quod Graeca leguntur in omnibus fere gentibus, 4C Latina suis finibus, exiguis sane, continentur. Quare si res eac, quas gessimus, orbis terrae regionibus definiuntur, cu- pere deberiiiia, quo manuum nostrarum tela pervenerint, eodem gloriam famamque penetraie ; quod quum ipsis 104 ORATIO populis, de quorum rebus scribitur, haec ampla sunt, turn iis certe, qui de vita gloriai causa dimicant, hoc maximum et periculorum incitamentum est et laborum. 24. Quam multos scriptores rerum suarum magnus illc Alexander 5 secum habuisse dicitur ! Atque is tamen, quum in Sigeo ad Acliillis tumulum adstitisset, fortunate, inquit, ado- lescens, qui tuce virtutis Homerum jyvaiconem inveneris ! Et vere : nam, nisi Ilias ilia exstitisset, idem tumulus, qui corpus ejus contexerat, nomen etiam obruisset. Quid? 10 noster hie Magnus, qui cum virtute fortunam adsequavit, nonne Theophanem Mitylenaeum, scriptorera rerum suarum, in concione militum civitate donavit ; et nostri illi fortes viri, sed rustici ac milites, dulcedine quadam glorias com- moti, quasi participes ejusdem laudis, magno illud clamore 15 approbaverunt ? 25. Itaque, credo, si civis Romanus Ar- chias legibus non esset, ut ab aliquo imperatore civitate donaretur, perficere non potuit. Sulla, quum Hispanos donaret et Gallos, credo, hunc petentem repudiasset ; quern nos in concione viaimus, quum ei libellum malus poeta de 20 populo subjecisset, quod epigramma in eum fecisset tan- tuimnodo alternis versibus longiusculis, statim ex iis rebus, quas tunc vendebat, jubere ei prcemium tribui, sed ea con- ditione, ne quid postea scriberet. Qui sedulitatem mali poetse duxerit aliquo tamen praemio dignam, hujus ingenium 25 et virtutem in scribendo et copiam non expetisset ? 26. Quid ? a Q. Metello Pio, familiarissimo suo, qui civitate multos donavit, neque per se neque per Lucullos impetra- visset ? qui prsesertim usque eo de suis rebus scribi cuperet, ut etiam Cordubse natis poetis pingue quiddam sonantibus 30 atque peregrinum tamen aures suas dederet^j!'' "^ XI. Neque enim est hoc dissimulandum, quod obscurari non potest, sed prae nobis ferendum : trahimur omnes studio laudis et optimus quisque maxime gloria ducitur. Ipsi illi philosophi etiam in iis libellis, quos de contemnenda gloria 35 scribunt, nomen suum inscribunt : in eo ipso, in quo pra^di- cationem nobilitatemque despiciunt, praedicari de se ac nominari volunt. 27. Decimus quidem Brutus, summus vir et imperator, Accii, amicissimi sui, carminibus templo- rum ac monumentorum aditus exomavit suorum. Jam vero 40 ille, qui cum ^tolis Ennio comite bellavit Fulvius non dubitavit Martis manubias Musis consecrare. Quare, in qua urbe imperatores prope armati poetarum nomen et Musarum delubra coluerunt, in ea non debent togati judites a Musarum honore et a poetarum salute abhorrere. PRO A. LICINIO ARCHIA, OAP. XII. lOt 28. Atque, ut id libentius faciatis, jam me vobis, judices, indicabo et de meo qiiodam amore gloriae nimis acri for- tasse, verumtamen honesto vobis confitebor. Nam, quas les nos in consulatu nostro vobiscum simul pro salute hujus urbis atque imperii et pro vita civium proque universa re 5 publica gessimus, attigit hie versibus atque inchoavit ; qui- bus auditis, quod mihi magna res et jucunda visa est, hunc ad perficiendum adjuvi. ' Nullam enim virtus aliam merce- dem laborum periculorumque desiderat prseter banc laudis et gloriae ; qua quidem detracta, judices, quid est, quod in 10 hoc tam exiguo vitae curriculo et tam brevi tantis nos in laboribus exerceamus ? 29. Certe, si nihil animus praesen- tiret in posterum et si, quibus regionibus vitse spatium cir- cumscriptum est, eisdem omnes cogitationes terminaret suas nee tantis se laboribus frangeret neque tot curis vigili- 15 isque angeretur nee toties de ipsa vita dimicaret. Nunc insidet quaedam in optimo quoque virtus, quae noctes ac dies animum gloriae stimulis concitat atque admonet non cum vitae tempore esse f dimittendam commemorationem nominis nostri, sed cum omni posteritate ada3quandam. 20 XII. 30. An vero tam parvi animi videamur esse omnes, qui in re publica atque in his vitae periculis laboribusque versamur, ut, quum usque ^d extremum spatium nullum tranquillum atque otiosum spiritum duxerimus, nobiscum simul moritura omnia arbitremur ? An statuas et imagines, 25 non animorum simulacra, sed corporum, studiose multi summi homines reliquerunt, consiliorum relinquere ac virtu- tum nostrarum effigiem nonne multo malle debemus summis ingeniis expressam et politam? Ego vero omnia, quae gerebam, jam tum in gerendo spargere me ac disseminare 30 arbitrabar in orbis terras memoriam sempiternam. Haec [vero] sive a meo sensu post mortem afutura est sive, ut sapientissimi homines putaverunt, ad aliquam animi mei partem pertinebit, nunc quidem certe cogitatione quadam speque delector. 35 3 1 . Quare conservate, judices, hominem pudore eo, quern amicorum videtis comprobari quum dignitate, tum etiam vetustate, ingenio autem tanto, quantum id convenit existi- mari, quod summorum hominum ingeniis expetitum esse videatis ; causa vero ejusmodi, quae beneficio legis, auctori- 40 tate municipii, testimonio Luculli, tabulis Metelli compro- betur. Quae quum ita sint, petimus a vobis, judices, si qua non modo humana, verum etiam divina in tantis ingeniis commendatio debet esse, ut eura, qui vos, qui vestros impe- 106 ORATIO PKO A. LICINIO ARCHIA, CAP. XII. ratorcs, qui populi Romani res gestas semper ornavit ; qui etiam his recentibus nostris vestrisque domesticis periculis aeternum se testimonium laudis daturum esse profitetur ; f isque est eo numero, qui semper apud omnes sancti sunt 6 habiti itaque dicti, sic in vestram accipiatis fidem, ut huma- nitate vestra levatus potius quam acerbitate violatus esse videatur. 32. Quae de causa pro mea consuetudine brevi- ter simpliciterque dixi, judices, ea confido probata esse omnibus : quae non fori neque judiciali consuetudine et de 10 liominis ingenio et communiter de ipsius studio locutus sum, ea, judices, a vobis spero esse in bonam partem accepta ; ab eo, qui judicium exercet, certe scio. ORATIO PRO T. AmO MILONE I. 1. Etsi vereor, judices, ne turpe sit, pro fortissimo viro dicere incipientem timere, rainimeque deceat, quum T. Annius ipse inagis de rei publicse salute quam de sua per- turbetur, me ad ejus causam parera animi magnitudinem afferre non posse, tamen haec novi judicii nova forma terret 5 oculos, qui, quocunque inciderunt, consuetudinem fori et pristinum morem judiciorum requirunt. Non enim corona consessus vester cinctus est, ut solebat ; 2. non usitata frequentia stipati sumus ; nee ilia praesidia, quae pro templis omnibus cernitis, etsi contra vim collocata sunt, non afFe- 10 runt tamen oratori aliquid, ut in foro et in judicio, quam- quam praesidiis salutaribus et necessariis saepti sumus, tamen ne non timere quidem sine aliquo timore possimus. Quae si opposita Miloni putarem, cederem tempori, judices, nee mter tantam vim armorum existimarem esse orationi locum. 15 Sed me recreat et reficit Cn. Pompeii, sapientissimi et ju- stissimi viri, consilium, qui profecto nee justitise suae putaret esse, quem reum sententiis judicum tradidisset, eundem telis militum dedere, nee sapientise, temeritatem concitatae multitudinis auctoritate publica armare. 3. Quamobrem20 ilia arma, centuriones, cohortes non periculum nobis, sed prsesidium denuntiant, neque solum, ut quieto, sed etiam, ut magno animo simus, hortantur, neque auxilium modo defensioni mese, verum etiam silentium pollicentur. Reli- qua vero multitude, quae quidem est civium, tota nostra 25 est, neque eorum quisquam, quos undique intuentes, unde aliqua fori pars adspici potest, et hujus exitum judicii exspectantes videtis, non quum virtuti Milonis favet, turn de se, de liberis suis, de patria, de fortunis hodierno die de- certari putat. 30 108 ORATIO J II. Unum genus est adversum infestumque nobis eorum, ■ quos P. Clodii furor rapinis et incendiis et omnibus exitiis publicis pavit ; qui hesterna etiam concione incitati sunt, ut vobis voce praeirent, quid judicaretis. Quorum clamor, si J6 qui forte fuerit, admonere vos debebit, ut eum civem reti- iieatis, qui semper genus illud hominum clamoresque maxi- mos pro vestra salute neglexit. 4. Quamobrem adeste animis, judices, et timorera, si quern habetis, deponite. Nam, si unquam de bonis et fortibus viris, si unquam de 10 bene mentis civibus potestas vobis judicandi fuit, si denique unquam locus amplissimorum ordinum delectis viris datus est, ut sua studia erga fortes et bonos cives, quae vultu et verbis saepe significassent, re et sententiis declararent, hoc profecto tempore eam potestatem omnem vos habetis, ut 15 statuatis, utrum nos, qui semper vestrse auctoritati dediti fuimus, semper miseri higeamus, an, diu vexati a perditissi- mis civibus, aliquando per vos ac per vestram fidem, virtu- tem sapientiamque recreemur. 5. Quid enim nobis duobus, judices, laboriosius, quid magis sollicitum, magis exercitum 20 dici aut fingi potest, qui, spe amplissimorum praemiorum ad rem publicam adducti, metu crudelissimorum suppliciorum • carere non possumus ? Equidem ceteras tempestates et procellas in illis dumtaxat fluctibus concionum semper putavi Miloni esse subeundas, quia semper pro bonis contra 25 improbos senserat ; in judicio vero et in eo consilio, in quo ex cunctis ordinibus amplissimi viri judicarent, nunquam existimavi spem uUam esse habituros Milonis inimicos ad ejus non modo salutem exstinguendam, sed etiam gloriam per tales viros infringendam. 6. Quamquam in hac causa, 30 judices, T. Annii tribunatu rebusque omnibus pro salute rei piblicse gestis ad hujus criminis defensionem non abu- temur. Nisi oculis videritis insidias Miloni a Clodio factas, nee deprecaturi sumus, ut crimen hoc nobis propter multa pra3clara in rem publicam merita condonetis, nee postulaturi, 35 ut, si mors P. Clodii salus vestra fuerit, idcirco eam virtu ti Milonis potius quam populi Romani felicitati assignetis. Sin illius insidise clariores hac luce fuerint, turn denique obsecrabo obtestaborque vos, judices, si cetera amisimus, hoc saltern nobis ut relinquatur, vitam ab inimicorum au- 40 dacia tehsque ut impune liceat defendere. III. v. Sed antequam ad eam orationem venio, quae est propria vestrse qusestionis, videntur ea esse refutanda, quae et in senatu ab inimicis saepe jactata sunt et in concione ab improbis et paulo ante ab accusatoribus, ut, omni errorr I'KO T. ANNIO MILONE, CAP. IV. 109 sublato, rem plane, quimus, neque in bonis viris legendis id assequi potuisset, f^'tiamsi cupisset. Non enim mea gratia familiaritatibus ntinetur, quse late patere non possunt, propterea quod oonsuetudines victus non possunt esse cum multis ; sed, si quid possumus, ex eo possumus, quod res publica nos con- 5 junxit cum bonis ; ex quibus ille quum optimos viros lege- i et, idque maxime ad fidem suam pertinere arbitraretur, non t)otuit legere non studiosos mei. 22. Quod vero te, L. l)omiti, huic quacstioni prseesse maxime voluit, nihil quse- sivit aliud, nisi justitiam, gravitatem, humanitatem, fidem. 10 Tulit, ut consularem necesse esset ; credo, quod principum munus esse ducebat resistere et levitati multitudinis et per- ditorum temeritati. Ex consularibus te creavit potissimum. Dederas enim, quam contemneres populares insanias, jam ab adolescentia documenta maxima. 15 IX. 23. Quamobrem, judices, ut aliquando ad causam crimenque veniamus, si neque omnis confessio facti est inusitata, neque de causa nostra quidquam aliter, ac nos rellemus, a senatu judicatum est, et lator ipse legis, quum esset controversia nulla facti, juris tamen disceptationem 20 esse voluit, et f electi judices isque praepositus quaestioni, qui haec juste sapienterque disceptet, reliquum est, judices, ut nihil jam qucerere aliud debeatis, nisi, uter utri insidias fecerit. Quod quo facilius argumentis perspicere possitis, rem gestam vobis dum breviter expono, qu£fiso, diligenter 25 attendite, 24. P. Clodius quum statuisset omni scelere in praetura vexare rem publicam, videretque ita tracta esse comitia anno superiore, ut non multos menses preeturam gerere posset, qui non honoris gradum spectaret, ut ceteri, sed et L. Paullum collegam effugere vellet, singulari virtute 30 civem, et annum integrum ad dilacerandam rem publicam qua3reret, subito reliquit annum suum seseque in proximum annum transtulit, non, ut fit, religione aliqua, sed ut haberet, quod ipse dicebat, ad praeturam gerendam, hoc est, ad cvertendam rem publicam, plenum annum atque integrum. 35 25. Occurrebat ei, mancam ac debilem praeturam suam ' fiituram, consule Milone ; eum porro summo consensu po- puli Romani consulem fieri videbat.- Contulit se ad ejus competitores, sed ita, totam ut petitionem ipse solus, etiam iMviiis illis, gubernaret ; tota ut comitia suis, ut dictitabat, 4C liumeris sustineret. Convocabat tribus ; se interponebat ; ColJinam novam delectu perditissimorum civium conscribe- bat. Quanto ille plura miscebat, tanto hie magis in dies convalescebat. Ubi vidit homo ad omne facinus paratissi- 10* 114 OK Alio mus, fortissimum virum, iuimicissimum suum, certissimuir. consulera, idque intellexit non solum sermonibus, sed eliam suflfragiis populi Romani ssepe esse declaratum, palam agere coepit et aperte dicere, occidendum Milonem. 26. Servos 5 agrestes et barbaros, quibus silvas publicas depopulatus erat Etruriamque vexarat, ex Apennino deduxerat. quos videbatis. Res erat minime obscura. Etenim dictitabat palam, consulatum eripi Miloni non posse, vitam posse. Significavit hoc saepe in senatu ; dixit in concione ; quia 1 etiam M. Favonio, fortissimo viro, qufcrenti ex eo, qua spe fureret, Milone vivo, respondit, triduo ilium aut summum quatriduo esse periturum ; quam vocem ejus ad liunc M. Catonera statim Favonius detulit. X. 27. Interim, quum sciret Clodius (neque enim erat 15 difficile scire), iter sollemne, legitimum, necessarium, ante diem XIII. Kalendas Feb. Miloni esse Lanuvium ad flami- nem prodendum, quod erat dictator Lanuvii Milo, Roma subito ipse profectus pridie est, ut ante suum fundum (quod re intellectum est) Miloni insidias collocaret. Atque ita 20 profectus est, ut concionem turbulentam, in qua ejus furor desideratus est, quae illo ipso die habita est, relinqueret, quam, nisi obire facinoris locum tempusque voluisset, nun- quam reliquisset. 28. Milo autem quum in senatu fuisset eo die, quoad senatus est dimissus, domum venit ; calceos 25 et vestimenta mutavit ; paulisper, dum se uxor (ut fit) comparat, commoratus est, deinde profectus id temporis, quum jam Clodius, si quidem eo die Romam venturus erat, redire potuisset. Obviam fit ei Clodius, expeditus, in equo, nulla rheda, nullis impedimentis, nullis Grsecis comitibus, 30 ut solebat, sine uxore, quod nunquam fere, quum hie insi- diator, qui iter illud ad caedem faciendam apparasset, cum uxore veheretur in rheda, psenulatus, magno et impedito et muliebri ac delicato ancillarum puerorumque comitatu. 29. Fit obviam Clodio ante fundum ejus hora fere unde- 35 cima aut non multo secus. Statim complures cum telis in hunc faciunt de loco superiore impetum ; adversi rhedarium occidunt ; quum autem hie de rheda, rejecta psenula, desi- luisset seque acri animo defenderet, illi, qui erant cum Clodio, gladiis eductis, partim recurrere ad rhedam, ut a 40 tergo Milonem adorirentur, partim, quod hunc jam inter- fectum putarent, .caedere incipiunt ejus servos, qui post erant, ex quibus qui animo fideli in dominum et prajsenti fuerunt, partim occisi sunt, partim, quum ad rhedam pu- gnari viderent, domino succurrere prohiberentur, Milonem VliO T. ANNIO MILONE, CAP. XI, XII, 115 occlsum cx ipso Clodio audirent et re vera putarent, fece- lunt id servi Milonis (dicam enim aperte non derivandi criminis causa, sed ut factum est), nee imperante nee sciente nee praesente domino, quod suos quisque servos in tali re facere voluisset. 5 XI. 30. Haec, sicut exposui, ita gesta sunt, judices ; insi- diator superatus est ; vi victa vis vel potius oppressa virtute audacia est. Nihil dico, quid res publica consecuta sit, nihil, quid vos, nihil, quid omnes boni. Nihil sane id prosit Miloni qui hoc fato natus est, ut ne se quidem servare 10 potuerit, quin una rem publicam vosque servaret. Si id jure fieri non potuit, nihil habeo, quod defendam. Sin hoc et ratio doctis et neeessitas barbaris et mos gentibus et feris etiam belluis natuia ipsa pra^scripsit, ut omnem semper vim, quacunque ope possent, a corpore, a capite, a vita sua 15 propulsarent, non potestis hoc facinus improbum judicare, quin simul judicetis, omnibus, qui in latrones inciderint, aut iilorum telis aut vestris sententiis esse pereundum. 31. Quod si ita putasset, certe optabilius Miloni fuit dare jugulum P. Clodio, non semel ab illo neque tum primum 20 petitum, quam jugulari a vobis, quia se non jugulandum illi tradidisset. Sin hoc nemo vestrum ita sentit, illud jam in judicium venit, non, occisusne sit, quod fatemur, sed jure an injuria, quod multis in causis saepe qusesitum est. Insidias factas esse constat, et id est, quod senatus contra 25 rem publicam factum judicavit ; ab utro factee sint, incertum est. De hoc igitur latum est ut quaereretur. Ita et senatus rem, non hominem, notavit, et Pompeius de jure, non de facto, quaes tionem tulit. XII. Numquid igitur aliud in judicium venit, nisi, uter SO utri insidias fecerit ? Profecto nihil ; si hie illi, ut ne sit impune ; si ille huic, tum nos scelere solvamur. 32. Quonam igitur pacto probari potest, insidias Miloni fecisse Clodium ? Satis est in ilia quidem tam audaci, tarn nefaria bellua docere, magnam ei causam, magnam spem in 35 Milonis morte propositam, magnas utilitates fuisse. Itaque illud Cassianum, cui bono fuerit, in his personis valeat ; etsi boni nullo emolumento impelluntur in fraudem, improbi saepe parvo, Atqui, Milone interfecto, Clodius hoc asse- quebatur, non modo ut praetor esset non eo consule, quo 40 sceleris facere nihil posset, sed etiam, ut iis consulibus praetor esset, quibus si non adjuvantibus, at conniventibus certe, speraret, se posse eludere in illis suis cogitatis furori- 6us ; cujus illi conatus, ut ipse ratiocinabatur, nee cuperent 116 OUATIO i reprimere, si possent, quum tantum beneficium ei se deberc arbitrarentur, et, si vellent, fortasse vix possent frangere hominis sceleratissimi corroboratam jam vetustate audaciam. 33. An vero, judices, vos soli ignoratis, vos hospites in hac 5 urbe versamini ? vestra3 peregrinantur aures neque in hoc pervagato civitatis sermone versantur, quas ille leges (si leges nominandse sunt, ac non faces urbis, pestes rei publi- cae) fuerit impositurus nobis omnibus atque inusturus? Exhibe, quaeso, Sexte Clodi, exhibe librarium illud legum 10 vestrarum, quod te aiunt eripuisse e domo et ex mediis armis turbaque nocturna tamquam Palladium extulisse, ut prseclarum videlicet raunus atque instrumentum tribunatus ad aliquem, si nactus esses, qui tuo arbitrio tribunal am gereret, deferre posses. Atque per * * *. An hujus ille 15 legis, quam Sex. Clodius a se inventam gloriatur, mentionem facere ausus esset, vivo Milone, ne dicam consule? De nostrum omnium — non audeo totum dicere. Videte, quid ea vitii lex habitura fuerit, cujus periculosa etiam reprehensio est. Et adspexit me illis quidem oculis, quibus tum solebat, 20 quum omnibus omnia minabatur. Movet me quippe lumen curiae. XIII. Quid ? tu me tibi iratum, Sexte, putas, cujus tu inimicissimum multo crudelius etiam punitus es, quam erat liumanitatis mese postulare ? Tu P. Clodii cruentum cada- 25 ver ejecisti domo, tu in publicum abjecisti, tu spoliatum imaginibus, exsequiis, pompa, laudatione, infelicissimis lignis semustilatum, nocturnis canibus dilaniandum reliquisti. Quare etsi nefarie fecisti, tamen, quoniam in meo inimico crudelitatem exprompsisti tuam, laudare non possum, irasci 30 certe non debeo. 34. [Demonstravi, judices, quantum Clodii inter] fuerit occidi Milonem. Convertite animos nunc vicissim ad Milonem. Quid Milonis intererat interfici Clo- dium ? Quid erat, cur Milo, non dicam admitteret, sed optaret ? — Obstabat in spe consulatus Miloni Clodius. — At 35 eo repugnante fiebat ; immo vero eo fiebat magis, nee me suffragatore meliore utebatur quam Clodio. Valebat apud vos, judices, Milonis erga me remque publicam meritorum memoria ; valebant preces et lacrimae nostras, quibus ego tum vos mirifice moveri sentiebam ; sed plus multo valebat 40 periculorum impendentium timor. Quis enim erat civium, qui sibi solutam P. Clodii praeturam sine maximo rerum novarum metu proponeret ? Solutam autera fore videbatis, nisi esset is consul, qui eam auderet possetque constringere. Eum Milonem unum esse quum sentiret universus populus PRO T. ANNIO MILONE, CAP. XIV. Il7 Romanus, quis dubitaret suffragio suo se metu, periculo rem publicam liberare ? At nunc, Clodio remoto, usitatis jam rebus enitendum est Miloni, ut tueatur dignitatem suam ; singularis ilia et Imic uni concessa gloria, quae quotidie augebatur frangendis furoribus Clodianis, jam Clodii morte 5 cecidit. Vos adepti estis, ne quem civem metueretis ; hie <'xercitationem virtutis, suffragationem consulatus, fontem perennem gloriae suae perdidit. Itaque Milonis consulatus, (jui, vivo Clodio, labefactari non poterat, mortuo denique tentari coeptus est. Non modo igitur nihil prodest, sed 10 obest etiam Clodii mors Miloni. 35. At valuit odium, fecit iratus, fecit inimicus, fuit ultor injuriae, punitor doloris sui. Quid ? si haec, non dico, majora fuerunt in Clodio quam in Milone, sed in illo maxima, nulla in hoc ? quid vultis am- plius ? Quid enim odisset Clodium Milo, segetem ac ma- IS teriem suae gloriae, praeter hoc civile odium, quo omnes improbos odimus ? Ille, erat, ut odisset, primum salutis raea3 defensorem, deinde vexatorem furoiis, domitorem ar- morum suorum, postremo etiam accusatorem suum. Reus enim Milonis lege Plotia fuit Clodius, quoad vixit. Quo 20 tandem animo hoc tyrannum ilium tulisse creditis ? quantum odium illius et in homine injusto quam etiam justum fuisse ? XIV. 36. Reliquum est, ut jam ilium natura ipsius consuetudoque defendat, hunc autem haec eadem coarguant. 25 Nihil per vim unquam Clodius, omnia per vim Milo. Quid ? ego, judices, quum, mcerentibus vobis, urbe cessi, judiciumne timui ? non servos, non arma, non vim ? Quae fuisset igitur justa causa restituendi mei, nisi fuisset injusta ejiciendi ? Diem mihi, credo, dixerat, multam irrogarat, actionem per- 30 duellionis intenderat, et mihi videlicet in causa aut mala aut mea, non et praeclarissima et vestra, judicium timendum fuit. Servorum et egentium civium et facinorosorum armis meos cives, meis consiliis periculisque servatos, pro me objici nolui. 3*7. Vidi enim, vidi, hunc ipsum Q. Horten- 35 slum, lumen et ornamentum rei publicae, paene interfici ser- vorum manu, quum mihi adesset ; qua in turba C. Vibienus, senator, vir optimus, cum hoc quum esset una, ita est mulcatus, ut vitam amiserit. Itaque quando illius postea sica ilia, quam a Catiiina acceperat, conquievit ? Haec in- 40 tentata nobis est ; huic ego vos objici pro me non sum passus ; haec insidiata Pompeio est ; haec istam Appiam, monumentum sui nominis, nece Papirii cruentavit ; ha3c, haec eadera longo intervallo conversa rursus est in me; 118 ORATIO nuper quidem, ut scitis, me ad regiam paene confecit. 38. Quid simile Milonis? cujus vis oranis liaec semper fuit, n« P. Clodius, quum in judicium detrahi non posset, vi op- pressam civitatem teneret. Quem si interficere voluisset,' 5 quanta3, quoties occasiones, quam procclarae fuerunt? Po- tuitne, quum domum ac deos penates suos, illo oppugnante, defenderct, jure se ulcisci? potuitne, civi egregio et viro fortissimo, P. Sestio, collega suo, vulnerato? potuitne, Q. Fabricio, viro optimo, quum de reditu meo legem ferret, 10 pulso, crudelissima in foro csede facta? potuitne, L. Caecilii, justissimi fortissimique praetoris, oppugnata domo ? potuitne illo die, quum est lata lex de me ? quum totius Italia? con- cursus, qucm mea salus concitarat, facti illius gloriam libens agnovisset, ut, etiamsi id Milo fecisset, cuncta civitas eam 15 laud em pro sua vindicaret ? XV. 39. At quod erat tempus! Clarissimus et for- tissimus consul, inimicus Clodio, P. Lentulus, ultor sceleris illius, propugnator senatus, defensor vestras voluntatis, pa- tronus publici consensus, restitutor salutis meae ; septem 20 praetores, octo tribuni plebis, illius adversarii, defensores mei ; On. Pompeius auctor et dux mei reditus, illius hostis, cujus sententiam senatus omnis de salute mea gravissimam et ornatissimam secutus est, qui populum Romanum est cobortatus, qui, quum decretum de me Capuee fecit, ipse 25 cunctEO Italice cupienti et ejus fidem imploranti signum dedit, ut ad me restituendum Romam concurrerent ; f omnia tum denique in ilium odia civium ardebant desiderio mei ; quem qui tum interemisset, non de impunitate ejus, sed de pra^miis cogitaretur. 40, Tamen se Milo continuit 30 et P. Clodium in judicium bis, ad vim nunquam vocavit. Quid? privato Milone et reo ad populum, accusante P. Clodio, quum in Cn. Pompeium pro Milone dicentem impe- tus factus est, quae tum non modo occasio, sed etiam causa illius opprimendi fuit? Nuper vero quum M. Antonius 35 summam spem salutis bonis omnibus attulisset, gravissi- mamque adolescens nobilissimus rei publicse partem fortis- sime suscepisset, atque illam belluam, judicii laqueos decli- nantem, jam irretitam teneret, qui locus, quod tempus illud, dii immortales, fuit? Quum se ille fugiens in scalarum 40 tenebras abdidisset, magnum Miloni fuit conficere illam pestem nulla sua invidia, Antonii vero maxima gloria. 41. Quid ? comitiis in campo quoties potestas fuit, quum ille in ssepta irrupisset, gladios destringendos, lapides jaciendoa curavisset, dein subito, vultu Milonis perterritus, fugeret ad PRO T. ANNIO MILONE, CAP. XVI, XVII. 119 'fiberim, vos et omnes boni vota faceretis, ut Miloni uti virtiite sua liberet ? XVI. Quern igitur cum omnium gratia noluit, hunc voluit cum aliquorum querela? quem jure, quem loco, quem tempore, quem impune non est ausus, hunc injuria, iniquo 5 loco, alieno tempore, periculo capitis non dubitavit occi- dere ? 42. praesertim, judices, quum honoris amphssimi contentio et dies comitiorum subesset ; quo quidem tempore (scio enim, quam timida sit ambitio quantaque et quam sollicita sit cupiditas consulatus), omnia non modo, quse 10 reprehendi palam, sed etiam qu£e obscure cogitari possunt, timemus, rumorem, fabulam fictam, levem perhorrescimus, ora omnium atque oculos intuemur. Nihil est enim tam molle, tam tenerum, tam aut fragile aut flexibile quam voluntas erga nos sensusque civium, qui non modo impro- 15 bitati irascuntur candidatorum, sed etiam in recte factis ssepe fastidiunt. 43. Hunc igitur diem campi speratum atque exoptatum sibi proponens Milo, cruentis manibus, scelus et facinus prae se ferens et confitens ad ilia augusta centuriarum auspicia veniebat ? Quam hoc non credibile 20 in hoc ! quam idem in Clodio non dubitandum, qui se inter- fecto Milone regnaturum putaret ! Quid ? quod caput est [audacise], judices, quis ignorat, maximam illecebram esse peccandi impunitatis spem ? In utro igitur hsec fuit ? in Milone, qui etiam nunc reus est facti aut prseclari aut certe 25 necessarii, an in Clodio, qui ita judicia poenamque contem- pserat, ut eum nihil delectaret, quod aut per naturam fas esset aut per leges liceret ? 44. Sed quid ego argumentor ? quid p'.ura disputo? Te Q. Petili, appello, optimum et fortissimum civem ; te, M. Cato, testor ; quos mihi divina 30 quaedam sors dedit judices. Vos ex M. Favonio audistis^ Clodium sibi dixisse, et audistis vivo Clodio, periturum Milonem triduo. Post diem tertium gesta res est, quam dixerat. Quum ille non dubitarit aperire, quid cogitaret, vos potestis dubitare, quid fecerit ? 35 XVII. 45. Quemadmodum igitur eum dies non fefellit ? Dixi equidem modo. Dictatoris Lanuvini stata sacrificia nosse negotii nihil erat. Vidit, necesse esse Miloni, pro- ticisci Lanuvium illo ipso, quo est profectus, die. Itaque antevertit. At quo die ? Quo, ut ante dixi, fuit insanissima 40 concio, ab ipsius mercenario tribuno plebis concitata ; quem diem ille, quam concionem, quos clamores, nisi ad cogitatum facinus approperaret, nunquam reliquisset. Ergo illi ne causa, quidem itineris, etiam causa manendi ; Miloni ma- 180 OllATIO nendi nulla facultas, cxeundi non causa solum, sed etiani necessitas fuit. Quid ? si, ut ille scivit, Milonem fore ec die in via, sic Clodium Milo ne suspicari quidem potuit 1 46. Primum quaero, qui scire potuerit ? quod vos idem in 5 Clodio quaerere non potestis. Ut enim neminem alium nisi T. Patinam, familiarissimum suum, rogasset, scire potuit, illo ipso die Lanuvii a dictatore Milone prodi flaminem necesse esse. Sed erant permulti alii, ex quibus id facillime scire posset [; omnes scilicet Lanuvini]. Milo de Clodii 1 reditu unde quaesivit ? Quaesierit sane. Videte, quid vobis largiar. Servum etiam, ut Q. Arrius, meus amicus, dixit, corruperit. Legite testimonia testiura vestrorum. Dixit C. Cassinius Schola, Interamnanus, farailiarissimus et idem comes Clodii, cujus jampridem testimonio Clodius eadem 15 hora Interamnae fuerat et Romse, P. Clodium illo die in Albano mansurum fuisse, sed subito esse ei nuntiatum, Cyrum arcbitectum esse mortuum ; itaque repente Romam constituisse proiicisci. Dixit hoc, comes item P. Clodii, C. Clodius. 20 XVIII. 47. Videte, judices, quanta3 res his testimoniis sint confectae. Primum certe liberatur Milo, non eo consilic profectus esse, ut insidiaretur in via Clodio ; quippe ; si ille obvius ei futurus omnino non erat. Deinde (non enim video, cur non meum quoque agam negotium) scitis, judices, 25 fuisse, qui in hac rogatione suadenda dicerent, Milonis manu caedem esse factam, consilio vero majoris alicujus. Me videlicet latronem ac sicarium abjecti homines et perditi describebant. Jacent suis testibus [hi], qui Clodium negant eo die Romam, nisi de Cyro audisset, fuisse rediturum. 30 Respiravi ; liberatus sum ; non vereor, ne, quod ne suspi- cari quidem potuerim, videar id cogitasse, 48. Nunc per- sequar cetera. Nam occurrit illud : Igitur ne Clodius qui- dem de insidiis cogitavit, quoniam fuit in Albano mansurus. Si quidem exiturus ad caedem e villa non fuisset. Video 35 enim, ilium, qui dicatur de Cyri morte nuntiasse, non id nuntiasse, sed Milonem appropinquare. Nam quid de Cyrc nuntiaret, quem Clodius Roma proficiscens reliquerat mo- rientem ? Una fui ; testamentum simul obsignavi cum Clodio ; testamentum autem palam fecerat, et ilium heredem 40 et me scripserat. Quem pridie hora tertia animam efflantem reliquisset, eum mortuum postridie hora decima denique ei nuntiabatur ? XIX, 49. Age, sit ita factum ; quae causa, cur Romam properaret ? cur in noctem se conjiceret ? Quid aflferebal PRO T. ANNIO MILONE, CAP. XX. 121 causam festinationis ? Quod Leres erat? Primum erat nihil, ciir properato opus esset ; deinde, si quid esset, quid tandem erat, quod ea nocte consequi posset, araitteret ' autem, si postridie Romam mane venisset ? Atque ut illi nocturnus ad urbem adventus vitandus potius quam expc- 5 tendus fuit, sic Miloni, quum insidiator esset, si ilium ad urbem noctu accessurum sciebat, subsidendum atque ex- spectandum fuit. 50. Noctu, insidioso et pleno latronum in loco occidisset ; nemo ei neganti non credidisset, quem esse omnes salvum etiam confitentem volunt. Sustinuisset IC hoc crimen primum ipse ille latronum occultatoret receptor locus ; tum neque muta solitudo indicasset, neque caeca nox ostendisset Milonem ; deinde ibi multi aV illo violati, spoliati, bonis expulsi, multi hsec etiam timences in suspi- cionem caderent ; tota denique rea citaretur Etruria. 51. 15 Atque illo die certe Aricia rediens devertit Clodius ad se in Albanum. Quod ut sciret Milo, ilium Ariciae fuisse, suspi- cari tamen debuit, cum, etiamsi Romam illo die reverti vellet, ad villam suara, quae viam tangeret, deversurum. Cur neque ante occurrit, ne ille in villa resideret, nee eq in 20 loco subsedit, quo ille noctu venturus esset ? Video constare adhuc, judices, omnia: Miloni etiam utile fuisse Clodium vivere, illi ad ea quae concupierat, optatissi- mum interitum Milonis ; odium fuisse illius in hunc acer- bissimum, nullum hujus in ilium ; consuetudinem illius 25 perpetuam in vi inferenda, hujus tantum in repellenda ; 52. mortem ab illo denuntiatam Miloni et praedictam palam, nihil unquam auditum ex Milone ; profectionis hujus diem illi notum, reditus illius huic ignotum fuisse ; hujus iter necessarium, illius etiam potius alienum ; hunc pras se tu- 30 lisse, illo se die Roma exiturum, ilium eo die se dissiraulasse rediturum ; hunc nullius rei mutasse consilium, ilium cau- sam mutandi consilii finxisse ; huic, si insidiaretur, noctem prope urbem exspectandam, iUi, etiamsi hunc non timeret, 1 tamen accessum ad urbem noctumum fuisse metuendum. 35 XX. 53. Videamus nunc id, quod caput est, locus ad i-tnsidias ille ipse, ubi congressi sunt, utri tandem fuerit D aptior. Id vero, judices, etiam dubitandum et diutius n cogitandum est ? Ante fundum Clodii, quo in fundo propter n insanas illas substructiones facile hominum raille versabantur 40 g valentium, edito adversarii atque excelso loco superiorera 5e fore putarat Milo et ob cam rem eum locum ad pugnara m potissimum elegerat ? an in eo loco est potius exspectatus al ill) eo, qui ipsius loci spe facere impetum cogitarat? R«s 11 122 ORATIO loquitur ipsa, judices, quae semper valet, plurimum. 54. S hsec non gesta audiretis, sed picta videretis, tamen appare ret, uter esset insidiator, uter nihil cogitaret mali, quun alter veheretur in rheda paenulatus, una sederet uxor. Qui( 5 liorum non impeditissimum ? vestitus, an veliiculum, ai comes ? quid minus promptum ad pugnam, quum paenuL irretitus, rheda impeditus, uxore paene constrictus esset Videte nunc ilium, primum egredientem e villa, subito cur ? vesperi ; quid necesse est ? tarde ; qui convenit, pra 10 sertim id teraporis ? Devertit in villam Pompeii. Pompeiun ut videret ? sciebat, in Alsiensi esse ; villam ut perspiceret millies in ea fuerat ; quid ergo erat ? mora et tergiversatio dum hie veniret, locum relinquere noluit. XXI. 55. Age, nunc iter expediti latronis cum Miloni 15 impedimentis comparate. Semper ille antea cum uxore tum sine ea ; nunquam nisi in rheda ; tum in equo ; comite Graeculi, quocunque ibat, etiam quum in castra Etrusci properabat ; tum in comitatu nugarum nihil. Milo, qu nunquam, tum casu pueros symphoniacos uxoris ducebat e 20 ancillarum greges. Ille, qui semper secum scorta, sempe exoletos, semper lupas duceret, tum neminem, nisi ut virun a viro lectum esse diceres. Cur igitur victus est ? Qui; non semper viator a latrone, nonnunquam etiam latro ; viatore occiditur ; quia, quamquam paratus in imparato 25 Clodius, tamen mulier inciderat in viros. 56. Nee vero si erat unquam non paratus Milo contra ilium, ut non sati fere esset paratus. Semper ille, et quantum interesset P Clodii, se perire, et quanto illi odio esset, et quantum ilL auderet, cogitabat. Quamobrem vitani suam, quam maxi 30 mis praemiis propositam et paene addictam sciebat, nunquan in periculum sine prsesidio et sine custodia projiciebat Adde casus, adde incertos exitus pugnarum Martemqu. communem, qui saepe spoliantem jam et cxsultantem everti et perculit ab abjocto; adde inscitiam pransi, poti, oscitanti 35 ducis, qui quum a tergo hostem interclusum reliquissel nihil de ejus extremis comitibus cogitavit, in quos incenso ira vitamque domini desperantes quum incidisset, haesit i iis poenis, quas ab eo servi fideles pro domini vita expetivti runt. 57. Cur igitur eos manumisit? Metuebat sciliceij 40 ne indicarent, ne dolorera perferre non possent, ne tormentii cogerentur occisum esse a servis Milonis in Appia via I^ Clodium confiteri. Quid opus est tortore ? Quid quseris Occideritne ? Occidit. Jure an injuria ? Nihil ad tortc r^m, Facti enim in equuleo quaestio est, juris in iudicio. PRO T. ANNIO MILONE, CAP. XXII, XXIIl. 123 XXII. Quod igitur in causa quserendum est, id agamus hie ; quod tormentis invenire vis, id fatemur. Manu vero cur miserit, si id potius qua3ris, quam cur parum amplis afFecerit praemiis, nescis inimici factum reprehendere. 58, Dixit enim hie idem, qui omnia semper constanter et fortiter, 5 M. Cato, et dixit in turbulenta concione, quce tamen hujus auctoritate placata est, non libertate solum, sed etiam omnibus prasmiis dignissimos fuisse, qui domini caput defen- dissent. Quod enim prjemium satis magnum est tam bene- voiis, tam bonis, tam fidelibus servis, propter quos vivit? 10 Etsi id quidem non tanti est, quam quod propter eosdem non sansruine et vulneribus suis crudelissimi inimici mentem oculosque satiavit. Quos msi manumisisset, tormentis etiam dedendi fuerunt conservatores domini, ultores sceleris, de- fensores necis. Hie vero nihil habet in his malis, quod 15 minus moleste ferat, quam, etiamsi quid ipsi accidat, esse tamen iUis meritum praemium persolutum. 59. Sed quse- stiones urgent Milonem, qua3 sunt habitae nunc in atrio Libortatis. Quibusnam de servis ? Rogas ? De P. Clodii. Quis eos postulavit ? Appius. Quis produxit ? Appius. 20 Unde ■? Ab Appio. Dii boni ! quid potest agi severius? De servis nulla lege qusestio est in dominum, nisi de incestu, ut fuit in Glodium. Proxime deos accessit Clodius, propius quam turn, quum ad ipsos penetrarat, cujus de morte tam- quam de caerimoniis violatis quaeritur. Sed tamen majores 25 nostri in dominum [de servo] quoeri noluerunt, non quia non posset verum inveniri, sed quia videbatur indignum et dominis morte ipsa tristius. In reum de servo accusatoris quum quaeritur, verum inveniri potest ? 60. Age vero, quae erat aut qualis quaestio ? Heus tu, Rufio, verbi causa, 30 cave sis mentiare. Clodius insidias fecit Miloni? Fecit. Certa crux. Nullas fecit. Sperata libertas. Quid liac qucEstione certius ? Subito abrepti in qusestionem tamen separantur a ceteris et in areas conjiciuntur, ne quis cum lis colloqui possit. Hi centum dies penes accusatorem 35 quum fuissent, ab eo ipso accusatore producti sunt. Quid hac quaestione diji potest integrius ? quid incorruptius ? XXIII. CI. Quod si nondum satis cernitis, quum res ipsa tot tam claris argumentis signisque luceat, pura mente atque Integra Milonem, nullo scelere imbutum, nullo metu 40 perterritum, nulla conscientia exanimatum Romam rever- tisse, recordamini, per deos immortales ! quae fuerit celeritas reditus ejus, qui ingressus in forum, ardente curia, quae magnitudo animi, qui vultus, quae oratio. Neque vero se 124 ORATIO populo solum, sed etiam senatui commisit, neque senatui modo, sed etiam publicis prassidiis et armis, neque his tantum, verum etiam ejus potestati, cui senatus totam rem publicam, omnem Italiss pubem, cuncta populi Romani 5 arma commiserat, cui nunquam se hie profecto tradidisset, nisi causae suae confideret, praesertim omnia audienti, magna metuenti, multa suspicanti, nonnulla credenti. Magna vis est conscientise, judices, et magna in utramque partem, ut neque timeant, qui nihil commiserint, et poenam semper 10 ante oculos versari putent, qui peccarint. 62. Neque vero sine ratione certa causa Milonis semper a senatu probata est. Videbant enim sapientissimi homines facti rationem, prcesentiam animi, defensionis constantiam. An vero obhti estis, judices, recenti illo nuntio necis Clodianae, non modo 15 inimicorum Milonis sermones et opiniones, sed nonnullorum etiam iraperitorum ? Negabant eum Romam esse reditu- rum. 63. Sive enim illud animo irato ac percito feciss^t, ut incensus odio trucidaret inimicum, arbitrabantur, eum tanti mortem P. Clodii putasse, ut aequo animo patria 20 careret, quum sanguine inimici explesset odium suum, sive etiam iilius moi te patriam liberare voluisset, non dubitaturum fortem virum, quin, quum suo periculo salutem rei publicae attulisset, cederet ajquo animo legibus, secum auferret glo- riam sempiternam, nobis hcec fruenda relinqueret, quae ipse 25 servasset. Multi etiam Catilinam atque ilia portenta loque- bantur : " Erurapet, occupabit aliquem locum, bellum pa- triae faciet." Miseros interdum cives optime de re publica meritos, in quibus homines non modo res praeclarissimas obliviscuntur, sed etiam nefarias suspicantur ! 64. Ergo ilia 30 falsa fuerunt ; quae certe vera exstitissent, si Milo admisisset aliquid, quod non posset honeste vcreque defendere. XXIV. Quid ? quae postea sunt in eum congesta, quae quemvis etiam mediocrium delictorum conscientia percu- lissent, ut sustinuit ! dii immortales ! sustinuit ? immo vero 35 ut contempsit ac pro nihilo putavit ! qute neque maximo animo nocens, neque innocens, nisi fortissimus vir, negligere potuisset. Scutorum, gladiorum, f frenorum pilorumque etiam multitudo deprehendi posse indicabatur ; nullum in urbe vicum, nullum angiportum esse dicebant, in quo non 1 Miloni conducta esset domus ; arma in villam Ocriculanam devecta Tiberi; domus in clivo Capitolino scutis referta; plena omnia malleolorum ad urbis incendia comparatorum. Haec non delata solum, sed paene credita, nee ante repu- diata sunl, quam quajsita. Go. Laudabam equidem incre- PKO T. ANNIO MILONE, CAP. XXV. 12fi dibilem diligentiam Cn. Pompeii; sed dicam, ut sentio, juclices. Nimis multa coguntur audire, neqiie aliter ■ facere ])'>ssunt ii, quibus tota commissa est res publica ; cui etiam t'uerit audiendus popa Licinius nescio qui de circo maximo ; servos Milonis apud se ebrios factos sibi confesses esse, de 5 interficiendo Pompeio conjurasse, dein postea se gladio percussum esse ab uno de illis, ne indicaret, Pompeio in liortos nuntiavit. Arcessor in primis. De amicorum sen- tciuia rem defert ad senatum. Non poteram in illius mei patri^eque custodis tanta suspicione non metu exanimari, 10 bcJ mirabar taraen, credi popae, confessionem servorum audiri, vulnus in latere, quod acu punctum videretur, pro ictu gladiatoris probari, 66. Verum, ut intelligo, cavebat magis Pompeius, quam timebat, non ea solum, quae timenda erant, sed omnia, ne vos aliquid timeretis. Oppugnata 15 domus C. Caesaris, clarissirai et fortissimi viri, per multas noctis horas nuntiabatur. Nemo audierat tara celebri loco, nemo senserat ; tamen audiebatur. Non poteram Cn. Pompeium, prsestantissima virtute virum, timidum suspicari ; diligentiam, tota re publica suscepta, nimiam nullam puta- 20 bam. Frequentissimo senatu nuper in Capitolio senator inventus est, qui Milonem cum telo esse diceret. Nudavit se in sanctissimo templo, quoniam vita talis et civis et viri tidera non faciebat, ut, eo tacente, res ipsa loqueretur. XXV. 67. Omnia falsa atque insidiose ficta comperta 25 sunt ; quum tamen metuitur etiam nunc Milo. Non jam hoc Clodianum crimen timemus, sed tuas, Cn. Pompei, (te enim jam appello, et ea voce, ut me exaudire possis), tuas, tuas, inquam, suspiciones perhorrescimus. Si Milonem times, si hunc de tua vita nefarie aut nunc cogitare aut 30 molitum aliquando aliquid putas, si Italise delectus, ut non- nulli conquisitores tui dictitarunt, si hsec anna, si Capitolinae cohortes, si excubiae, si vigiliae, si delecta juventus, quae tuum corpus domumque custodit, contra Milonis impetum armata est, atque ilia omnia in hunc unum instituta, parata, 35 intenta sunt, magna certe in hoc vis et incredibilis animus et non unius viri vires atque opes indicantur, si quidera in liunc unum et praestantissimus dux electus et tota res publica armata est. 68. Sed quis non intelligit, omnes libi rei pubHcae partes aegras et labantes, ut eas his armis 40 ; aiuires et confirmares, esse commissas ? Quod si locus Miluni datus esset, probasset profecto tibi ipsi, neminem uiKpiam hominera homini cariorem fuisse quam te sibi ; nullum se unquam periculum pro tua dignitate fugisse; 11* 126 O RATIO cum ilia ipsa teterrima peste se scepissime pro tua gloria contendisse ; tribunatum suum ad salutem meam, qua3 tibi carissima fuisset, consiliis tuis gubernatum ; se a te postea defensum in periculo capitis, adjutum in petitione praeturoe; 5 duos se habere semper amicissiraos sperasse, te tuo bene- ficio, me suo. Quae si non probaret, si tibi ita penitus inlioesisset ista suspicio, nullo ut evelli modo posset, si de- nique Italia a delectu, urbs ab armis sine Milonis clade nunquam esset conquietura, nae iste baud dubitans cessisset 10 patria, is, qui ita natus est et ita consuevit; te, Magne, tamen antestaretur, quod nunc etiam facit. XXVI. 69. Vide, quam sit varia vitse coram utabihsque ratio, quam vaga volubilisque fortuna, quantae infidelitat(s in amicitiis, quam ad tempus aptae simulationes, quantse in 15 periculis fugae proximorum, quantae timiditates. Erit, erit illud profecto tempus et illucescet ille aliqiiando dies, quum tu, salutaribus, ut spero, rebus tuis, sed fortasse motu aliquo communium temporum (qui quam crebro accidat, experti scire debemus), et amicissimi benevolentiam et gravissimi 20 hominis fidem et unius post homines natos fortissimi viri magnitudinem animi desideres. 10. Quamquam quis hoc credat, Cn. Pompeium, juris publici, moris majorum, rei denique publicoe peritissimum, quum senatus ei commiserit, ut videret, ne quid res public a detrimenti caperet, quo 25 uno versiculo satis armati semper consules fuerunt, etiam nullis armis datis, hunc exercitu, hunc delectu dato, judi- cium exspectaturum fuisse in ejus consiliis vindicandis, qui vi judicia ipsa tolleret ? Satis judicatum est a Pompeio, satis, falso ista conferri in Milonem, qui legem tulit, qua, 30 ut ego sentio, Milonem absolvi a vobis oporteret, ut omnes confitentur, liceret. 11. Quod vero in illo loco atque illis publicorum prossidiorum copiis circumfusus sedet, satis de- clarat, se non terrorem inferre vobis (quid enim minus illo dignum, quam cogere, ut vos eum condemnetis, in quem 35 animadvertere ipse et more majorum et suo jure posset ?), sed praesidio esse, ut intelligatis, contra hesternam illam concionem Hcere vobis, quod sentiatis, libere judicare. XXVn. 12. Nee vero me, judices, Clodianum crimen movet, nee tam sura deraens tamque vestri sensus ignarus 40 atque expers, ut nesciara, quid de morte Clodii sentiatis. De qua, si jara nollera ita diluere criraen, ut dilui, tamen impune Miloni palara claraare ac mentiri gloriose liceret : " Occidi, occidi, non Sp. MGelium, qui annona levanda jactu- risque rei familiaris, quia nimis amplecti plebem videbatur, PRO T. ANNIO MILONfi, CAP. XXVIII. 121 in suspicionem incidit legni appetendi, non Ti. Gracchum, qui collegSB magistratum per seditionem abrogavit, quorum interfectores impleverunt orbem terrarum nominis sui gloria, sed eum (auderet enim dicere, quum patriam periculo suo libcrasset), cujus nefandum adulterium in pulvinaribus san- 5 ctissimis nobilissimae feminse comprehenderunt ; 13. eum, cujus supplicio senatus sollemnes religiones expiandas ssepe censuit ; eum, quern cum sorore germana nefarium stuprum fecisse, L, LucuUus juratus se, qua^tionibus habitis, dixit comperisse; eum, qui civem, quem senatus, quem populus 10 Romanus, quem omnes gentes urbis ac vitse civium conser- vatorem judicarant, servorum armis exterminavit ; eum, qui regna dedit, ademit, orbem terrarum, quibuscum voluit, partitus est ; eum, qui, plurimis caedibus in foro factis, sin- gulari virtute ct gloria civem domum vi et armis compulit ; 1 5 eum, cui nihil unquam nefas fuit nee in facinore nee in libi- dine ; eum, qui tedem Nyrapharum incendit, ut memoriam publicara recensionis, tabulis publicis impressam, exstingue- ret ; 74. eum denique, cui jam nulla lex erat, nullum civile jus, nulli possessionum termini; qui non calumnia litium, 20 non injustis vindiciis ac sacramentis aiienos fundos, sed castris, exercitu, signis inferendis petebat ; qui non solum Etruscos (eos enim penitus contempserat), sed liunc P. Varium, fortissimum atque optimum civem, judicem nostrum, pellere possessionibus armis castrisque conatus est ; qui cum 25 arcliitectis et decempedis villas multorum hortosque pera- grabat ; qui Janiculo et Alpibus spem possessionum termi- nabat suarum ; qui, quum ab equite Romano splendido et forti, M. Paconio, non impetrasset, ut sibi insulam in lacu Prilio venderet, repente lintribus in earn insulam materiem, 30 calcem, ca3menta, arma convexit, dominoque trans ripam inspectante non dubitavit sedificium exstruere in alieno ; 75. qui huic T. Furfanio, cui viro ? dii immortales ! (quid enim ego de muliercula Scantia, quid de adolescente P. Apinio dicam ? quorum utrique mortem est minitatus, nisi sibi hor- 35 torum possessione cessissent) ; sed ausus est Furfanio dicere, si sibi pecuniam, quantam poposcerat, non dedisset, mortuum se in domum ejus illaturum, qua invidia huic esset tali viro conflagrandum ; qui Appium fratrem, hominem mihi con- junctum fidissima gratia, absentem de possessione fundi 4C dejecit; qui parietem sic per vestibulum sororis instituit ducere, sic agere fundamenta, ut sororem non modo vesti- bulo privaret, sed omni aditu et limine." XXVIII. 16. Quamquam hsec quidem jam tolerabilia 128 OKATIO videbantur, etsi aequabiliter in rem publicam, irvpriyatos, in longinquos, in projjiuc^uos, in alienos, in siios irrn^DSt'^, sed x>^-»^ i- '^Taescio quomodo jam usu obdurucrat et pcrcalluerat pivitatid incredibilis patientia/' Quoe'^-^ero ^x'd''erant~> jam et impend 5 bant, quonam mp^^ ea aut . depellerajK)t\iissetis aufferir Imperium ille si nactus esset, omitto sociosi^exteijas nationes, reges, tetrarchas ; 'vota enim faceretis, ut in eos^se jK?tiua immitteret 'qu3m in vestras posse§£fi(?pes^ vestralecta, ve- stras pecunias ; pecunias dico ? a liberis, medius fidius, et 10 a conjugibus vestris nunquam ille efFrenatas suas libidines cohibuisset. Fingi haec putatis, quae patent, quae nota sunt omnibus, quae tenentur ? servorum exercitus ilium in urbe conscripturum fuisse, per quos totam rem publicam resque privatas omnium possideret? 11. Quamobrem, si cruentum 15 gladium tenens clamaret T. Annius : " Adeste, quaeso, at- que audite, cives ; P. Clodium interfeci ; ejus furores, quos nullis jam legibus, nullis judiciis frenare poteramus, hoc ferro et hac dextera a cervicibus vestris reppuli, per me ut unum jus, sequitas, leges, libertas, pudor, pudicitia in civi- 20 tate manerent," esset vero timendum, quonam modo id ferret civitas ! Nunc enim quis est, qui non probet ? qui non laudet ? qui non unum post hominum memoriam T. Annium plurimum rei publicse profuisse, maxima Isetitia populum Romanum, cunctam Italiam, nationes omnes affe- 25 cisse et dicat et sentiat? Non queo, vetera ilia populi Romani gaudia quanta fuerint, judicare. Multas tamen jam summorum imperatorum clarissimas victorias aetas nostra vidit, quarum nulla neque tam diuturnam attulit Isetitiam nee tantam. 78. Mandate hoc memorise, judices. Spero 30 multa vos liberosque vestros in re publica bona esse visuros ; in iis singulis ita semper existimabitis, vivo P. Clodio nihil eorum vos visuros fuisse. In spem maximam et, quemad- modum confido, verissimam sumus adducti, hunc ipsum annum, hoc ipso summo viro consule, compressa hominum 35 licentia, cupiditatibus fractis, legibus et judiciis constitutis, salutarem civitati fore. Num quis est igitur tam demens, qui hoc, P. Clodio vivo, contingere potuisse arbitretur ? Quid? ea, quae tenetis, privata atque vestra, dominante homine furioso, quod jus perpetuae possessionis habere po- 40 tuissent ? XXIX. Non timeo, judices, ne odio meanim inimicitiarum inflammatus libentius haec in ilium evomere videar quam verius. Etenim etsi praecipuum esse debebat, tamen ita communis erat omnium ille hostis, ut in communi odio paene PRO T. ANNIO MILONE, CAP. XXX. 12d aequaliter vei-saretur odium meum. Non potest dici satis, ne cogitari quidem, quantum in illo sceleris, quantum exitii fuerit. 79. Quin sic attendite, judices. Nempe haec est quaestio de interitu P. Clodii. Fingite animis (liberse sunt enim nostras cogitationes et, quae volunt, sic intuentur, ut ea 5 cernimus, quae videmus), fingite igitur cogitatione imaginem hujus conditionis meae, si possim efficere, ut Milonem ab- solvatis, sed ita, si P. Clodius revixerit. Quid vultu exti- muistis ? Quonam modo ille vos vivus afficeret, quos mor- tuus inani cogitatione percussit ? Quid ? si ipse Cn. Pom- 10 peius, qui ea virtute ac fortuna est, ut ea potuerit semper, quae nemo praeter ilium, si is, inquam, potuisset aut quaesti- onem de morte P. Clodii ferre aut ipsum ab inferis excitare, utrum putatis potius facturum fuisse ? Etiamsi propter amicitiam vellet ilium ab inferis evocare, propter rem pu- 15 blicam non fecisset. Ejus igitur mortis sedetis ul tores, cujus vitam si putetis per vos restitui posse, nolitis, et de ejus nece lata quaestio est, qui si eadem lege reviviscere posset, lata lex nunquam esset. ' Hujus ergo interfector si esset, in confitendo ab iisne poenam timereL^ quos libera vis- 20 set ^ 80,. .Graeci homines deorum honqres Jiibuunt iis viris, qui ^^nno's'necaverunt. 'Q^ae ego vi5i Athenis ? quae aliis in lii-DibiTs GraecisB ? was res diy^a^ |,alibus institutas viris ? quos cdi^us ? quae ^par'mina ? Frbpe ad immortalitatis '^t^ religionem et memoriam consecrantur. Yos tanti conserva- 25 torem populi, tanti sceleris ultorena non mod(^ hoi^orilyis nuUis . ^fficietisj sed etiam ^d "^]p'^licium rapi patiemL\)i ?^ Confiteretiir,' (?onfiteretur, Inquafm, si fe'cisset^.^t/ mag^^w'^. animo et 1ibente;ifecisse se liber^Tis omnium , Cc\\6Y,',QHpci esset ei non c(^fitendum modo, vejrurcL etiam pfe'dicanmSo/SO nisiut ^lanoscatifi-, dubitaTet id Tateri, ex qiip etiam praemia 'miun.]^'*es0it j^^da^? nisi y^ro^ gratiiis putat e^e vobis, sui ^iTcapitis quam vestri defensorem ^iSse ; quuni' praeser- .; ^j^.i^ , ea? confessione, si 'grati esse velletis, honor^S/ asse- 35 queretur ^mplissimos ; si factum vobis non probaretur (qua^iquam qui poterat salus sua cuiquam non, probari?), ,. , j^^ sed tahieji.si minus Ibrti^sjmi viri virtiis civibus grata ceci- ' ^"r"**^- (mSot, m^gn^ animo- c6|ista,ntique cedcrot qx ingrata civi- ^^ ^ tate. Nam quid esseringratiusy quam Icctari ceteros, lifgere *'fd*^'**"s3' cum solum, propter quem ceteri rEetatentur ? 82. Quam- i_^ quam ^^oc^^mo^ semper omnes fuimus in patrjee proditbrf^*^^ bus oppnmen(i«r', ut, quQhia'm nostra frfCtffaT Mset" gloria, penciilum quoque et invidiam nostram putaremus. JSTam 130 ^ ORATIO ^ qua3 mihi ipsi fribuenda l^iis ^set, quum tegtum, in consu« latu meo pro vobis ac liberis vestris axisus essem, si id, Ok quum conabar, sine maximis dimicatiomtu^s meis me £^e d^ "^ aiisurum arbitrager ? Quae mulier sbelefatum ac permbio-^ 5 sum civem occidcre non auderet, si periculum non timeret ? ■Proposita invidia, morte, poena, qui nihilo segnius rem publicam defendit, is vir vere putandus est. Populi grati est, praemiis afficere bene meritos de i^ Bu))}ic& j^g^^'irii fortis, ne stippliofjis qitjdem :^\^Qn,j ut lortite'f recisse poe^ JO niteat. 83. Quamobrem iTOl-etur'^eadem confessione T. AnniuSj qua Ahala, qua Nasic i, qua Opimiusy qua ^|arius, qua nosmet ipsi, et, si grata res publica~esset, isptar^tur, si ingrata, tamen Ja grayi, fortuna conscientia sua liiteretur. Sed hujus beneficii gratiam, judice^ .fortuna jgppuli Ro- 15 mani et vcstra felicitas et dii immortaleif-^^maSberi putant. , >Ifec vero 'quisquam alitor arbitrari potest, nisi qui nullam ^^*'' '%iin' esse 'ducit mimenve divinum, quenj neque imperii opstri m^a^mtudo neque sol ille nec'coeli signorumque motus nee vicissituclincs rcnmi atquc orSinos movent ncque,vid quod 20 maximum est, m;! jorum sapiciiti;!, (|ui sacra, qui caerimonias, qui a^uspicia. et . ipsi sanctissimc coluerunt et nobis, suis posteris, p^diderun t . XXXI. 84. Est, est profecto ilia vis, neque in his cor- poribus atque in ;hac imbecillitate nostra inest qtiidclam, 25 quod'vr^eat 6t 'seAftat, et non inest in hoc tanto nHturse tam prasclaro M'otu. Nisi forte ' idcirco non putant, quia _ non apparet nee cernittir ; proiridQ- quasi nostram ipsain^ mentfem, qua sapimiis, qua providemus, qua hsec ipsa ani- mus ac dicimus, videre. aut |)lahe, qualis aut ubi sit, sefitjtt-e 30 possipTtt§| Ea vis igitur ipsa, quae ssepe incredibilesBGujc , ,^ urbi relicltates atque