UNIVERSITY OF CALIFORNIA, SAN DIEGO >^ !>'^^ '^IMbr^iiRF^ LIBRARY UNIVERSITY OF CALIFORNIA SAN DIEGO .3f^ 3 1822 02367 3544 ^^Jl^ "^UNIVERSITY OF CALIFORNIA, SAH..DIEG(3^.>. LA JOLLA, CALIFOftNiA__ ^-i«c-3». :*t *' r TITl LIVII PATAVINI HISTORIARUM LIBER PRIMUS ET SELECTA QU^DAM CAPITA, CDRATIT NOTULIS^UE inSTBUXIT CAROLUS FOLSOM. CANTABRIGI^ : SUMPTIBUS MILLIARD ET BROWN. M DCCC XXIX. DISTRICT OF MASSACHUSETTS, to wit : District Clerk's Office. BE it remembered, that on _the second day of September, A. D. 1829, and in the fifty-fourth year of the Independence of the United States of America, Hilliard & Brown, of the said district, have deposited in this office the title of a book, the right whereof they claim as proprietors, in the words following, ioicjt; — "TitiLivii Patavini Historiarum Liber Primus et Selecta qusedam Capita. Curavit Notulisque instruxit Carolus Folsom." — In conformity to the act of the Congress of the United States, en- titled, " An act for the encouragement of learning, by securing the copies of maps, charts, and books, to the authors and proprietors of such copies during the times there- in mentioned ; " and also to an act, entitled, " An act supplementary to an act, enti- tled, 'An act for the encouragement of learning, by securing the copies of maps, charts, and books, to the authors and proprietors of such copies during the times therein men- tioned ; ' and extending the benefits thereof to the arts of designing, engraving, and etching historical and other prints." JNO. W. DAVIS, Clerk of the District of MassachusMs. CAMBRIDGE : E. W. METCALF AND COMPANY, Printers to the UniversitT. .TITI LIVII PATAVINI HISTORIARUM AB URBE CONDITA LIBER PRIMUS ET S ELECTA QU.EDAM CAPITA. EPITOME LIBRI PRIMI. 1. II. Adventus iEneac in Italiam, et ejus res gestae referuntur. III. Ascanii regnum Albne, et deinceps Silviorum. iv. Numitoris filia a Marte compressa : nati Romulus et Remus, v. Amulius obtruncatus. VI. Urbs a Romulo condita. viii. Senatus lectus. xi. Cum S.ibinij bellatum. x. Opima spolia Jovi Feretrio lata. xiii. In curias popu- lus divisus. XIV. xv. Fidenates et Vejentes victi. xvi. Romulus con- secratus. xviii, &c. Numa Pompilius ritus sacrorum tradidit ; Jano templum constiluit ; ejusque portam, pacatis omnibus circa populis, primuo clausit. Cum Dea Egeria sibi congressus nocturnes esse simulans, feroces populi animos ad religionem perpulit. xxii, &c. Tullus Hostilius Albanos belle petiit. xxv. Post haec trigeminorum pugna. xxvi. Horatius absolutus. xxviii. Metti Fufietii supplicium. xxix. Alba diruta ; xxx. Albani in civitatem recepti. Sabinis bellum indicium. XXXI. Ad postremum fulmine Tullus absumptus. xxxii. Ancus Marcius caeremonids, a Numa institutas, renovavit. xxxiii. Latiiiis victi.«, et ad civitatem adscilis, montem Aventinum assignavit. Politorium, urbem Latinorum, belle repetitam, quara prisci Latiiii eccupaverant, diruit : pon- tem sublicium in Tiberim fecit. Janiculum collem urbi addidit. Finei imperii protulit. Ostiam cendidit. Regnavit annos viginti quatuer. xxxiv. Eo regnante, Lucumo, Damarati Corinthii filius, a Tarquiniis, Etruriae civitate, Romam venit ; et, in amicitiam And receptus, Tarquinii noraeu ferre coepit ; et, pest mortem Anci, regnum excepit. xxxv. Centum addi- tis, Patrum numerum auxit. Latinos subegit ; circum designavit ; ludos edidit. xxivi. Sabinorum belle petitus equitum centurias ampliavit. Ten- tandae scientiae causa Atti Navii auguris, consuluisse fertur, an id, de quo cogitaret, effici posset : quod quum ille fieri posse respendisset, jussisse euiii nevacula cotem prrecidere ; idque protinus ab Atto factum, xxxvii. Sa- binos praeterea acie vicit ; xxxviii. Urbem mure circumdedit ; cloacas 1 2 EPITOME LIBRI PRIMI. fecit. XL. Occisus est ab And filiis, quutn regnasset annos triginta octo. XLi. Successit ei Ser. Tullius, natus ex captiva nobili Corniculana ; cui puero, adhuc in cunis posito, caput arsisse tradilum est. xLii. xuu. Ve- jentes atque Etruscos proelio fudit. Censum primus egit. Lustrum con- didit, quo civium capita censa octoginta millia esse dicuntur. Classes cen- turiasque descripsit. xliv. Pomoerium protulit. Colles urbi, Quirinalem, Viminalem, Esquilinumque adjecit. xlv. Templum Dianae cum Latinis in Aventino fecit. xlvii. xlviii. Interfectus est a L. Tarquinio, Prisci filio, consilio filiae suae Tulliae, quum regnasset annos quadraginta quatuor. XLix. Post hunc L. Tarquinius Superbus, neque Patrum neque populi jussu, regnum invasit : quo die scelerata Tullia per patris jacentis corpus carpen- tum egit. Arniatos circa se ad custodiam corporis sui habuit. L. Li. Tur- num Herdonium fraude interemit. liii. Bellum cum Volscis gessit ; lv. Et ex eorum prseda templum Jovi in Capitolio fecit. Terminus et Juven- tas non addixere ; quorum arae moveri non potuerunt. liv. Filii Sexti Tarquinii dolo Gabios in potestatem suam redigit. lvi. Hujus filiis Del- phos profectis, el consulentibus, quis eorum regnaturus esset Romae, dictum est, eum regnaturum, qui primus matrem osculatus esset. Quod responsum quum ipsi aliter interpretarentur, Junius Brutus, qui cum iis profectus erat, prolapsum se simulavit, et terram osculatus est : idque factum ejus eventus rei comprobavit. Nam quum, impotenter se gerendo, Tarquinius Superbus omnes in odium sui adduxisset ; ad uitimum, propter g xpugnatam nocturna vi a Sexto filio ejus Lucretias pudicitiam (quae, vocato patre ad se Tricipi- tino et viro Collatino, obtestata, ne inulta mors ejus esset, cultro se inter- emit), Lix. Bruti opera maxime expulsus est, quum regnasset annos vi- ginti quinque. lx. Tunc consules primum creati sunt L. Junius Brutus et L. Tarquinius Collatinus. [u. c. 1 — 245. a. c. 751 — 507 ] T. LIVII PR^FATIO. Facturusne operas pretium sim, si a primordio Urbis res populi Romani perscripserini, nee satis scio, nee, si sciam, dieere ausiin ; quippe qui, quum veterem, turn vulga- tam esse rem, videam, dum novi semper scriptores, aut in 5 rebus certius aliquid allaturos se, aut scribendi arte rudem vetustatem superaturos, eredunt. Utcumque erit, juvabit tamen, rerum gestarum memoricB prineipis terrarum popu- li pro virili parte et me ipsum consuluisse ; et, si in tanta scriptorum turba mea fama in obseuro sit, nobilitate ac mag- 10 nitudine eorum, meo qui nomini offieient, me consoler. Res est prseterea et immensi operis, ut quae supra septin- gentesimum annum repetatur ; et quae, ab exiguis profeeta initiis, eo ereverit, ut jam niagnitudine laboret sua : et legentium plerisque, baud dubito, quin primae origines proxi- 15 maque originibus minus prasbitura voluptatis sint, festi- nantibus ad hcBC nova, quibus jam pridem praevalentis populi vires se ipsae conficiunt. Ego, eontra, hoc quoque laboris praemium petam, ut me a eonspectu malorum, quae nostra tot per annos vidit aetas, tantisper eerte dum prisca 20 ilia tota mente repeto, avertam, omnis expers curae, quae seribentis animum, etsi non flectere a vero, sollieitum tamen efficere possit. Quae ante conditam condendamve Urbem, poeticis magis decora fabulis, quam incorruptis rerum gestarum monumentis, traduntur, ea nee affirmare 25 nee refellere in animo est. Datur haec venia antiquitati, ut, 4 T. LIVII PRiEFATIO. miscendo humana divinis, primordia urbium augustiora faciat. Et, si cui populo licere oportet consecrare origines suas, et ad Deos referie auctores, ea belli gloria est populo Romano, ut, quum suum conditorisque sui parentem Mar- tem potissimiim ferat, tarn et hoc gentes humanse patiantur 5 aequo animo, quam imperium patiuntur. Sed haec et his similia, utcumque animadversa aut existimata erunt, baud in magno equidem ponam discrimine. Ad ilia mihi pro se quisque acriter intendat animurn, qufe vita, qui mores fuerint ; per quos viros, quibusque artibus, domi militiasque, lo et partum et auctum imperium sit ; labente deinde paula- tim disciplina, velut desidentes primo mores sequatur ani- mo ; deinde ut magis magisque lapsi sint ; tum ire cceperint praecipites ; donee ad hsec tempora, quibus nee vitia nos- tra nee remedia pati possumus, perventum est. Hoe illud is est praecipue in cognitione rerum salubre ae frugiferum, omnis te exempli documenta in illustri posita monumento intueri : inde tibi tuaeque reipublicse, quod imitere, capias : inde, -fcfidum inceptu, fosdum exitu, quod vites. Caeterum aut me amor negotii suscepti fallit, aut nulla unquam res- 20 publica nee major, nee sanctior, nee bonis exemplis ditior fuit ; nee in quam civitatem tarn serae avaritia luxuriaque immigraverint; nee ubi tantus ae tam diu paupertati ac par- simonise bonos fuerit : adeo, quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat. Nuper divitiae avaritiam, et abun- 25 dantes voluptates desiderium per luxum atque libidinem pereundi perdendique omnia invexere. Sed querelae, ne tum quidem gratae futurae, quum forsitau et necessariae erunt, ab initio certe tantae ordiendac rei absint. Cum bonis potius ominibus votisque ac precationibus Deorum Dearumque (si, 30 ut poetis, nobis quoque mos esset) libentius inciperemus, ut orsis tanti operis successus prosperos darent. T. LIVII PATAVINI LIBER PRIMUS. I. Jam primum omnium satis constat, Troja capta, in-U. cseteros sfEvitum esse Trojanos ; duobus, JSnea Anteno- reque, et vetusti jure hospitii, et quia pacis reddendseque Helenas semper auctores fuerant, omne jus belli Achivos 5 abstinuisse. Casibus deinde variis Antenorem cum multi- tudine Henetum, qui, seditione ex Paphlagonia pulsi, et sedes et ducem, rege Pylasmene ad Trojam amisso, qusere- bantj venisse in intimum maris Adriatici sinum ; Euganeis- que, qui inter mare Alpesque incolebant, pulsis, Henetos 10 Trojanosque eas tenuisse terras : et in quem primum egressi sunt locum, Troja vocatur, pagoque inde Trojauo nomen est ; gens uni versa Veneti appellati. ^Enean, ab simili clade domo profugum, sed ad majora initia rerum ducenti- bus fatis, primo in Macedonian! venisse ; inde in Siciliam 15 quterentem sedes delatum ; ab Sicilia classe Laurentem agrum tenuisse. Trojfe et huic loco nomen est. Ibi egressi Trojani, ut quibus ab immenso prope errore nihil, prseter arma et naves, superesset, quum prffidam ex agris agerent, Latlnus rex Aboriginesque, qui turn ea tenebant loca, ad 20 arcendam vim advenarum armati ex urbe atque agris con- currunt. Duplex inde fama est : alii prcelio victum Latinum pacem cum ^nea, deinde affinitatem junxisse tradunt : alii, quum instructas acies constitissent, priusquam signacanerent, processisse Latinum inter primorfes, ducemque advenarum 25 evocasse ad colloquium ; percontatum deinde, qui mortales essent, unde, aut quo casu profecti domo, quidve quaerentes in agrum Laurentem exissent ? postquam audierit, multitu- dinem Trojanos esse ; ducem ^Enean, filium Anchisse et Veneris ; cremata patria et domo profiigos sedem conden- 30 daeque urbi locum quaerere, et nobilitatem admiratum gentis 1* 6 TITI LIVII virique, et animum vel bello vel paci paratum, dextera data fidem future amicitiae sanxisse : inde fcedus ictum inter du- ces, inter exercitus salutationem factam : iEnean apud Lati- nutn fuisse in hospitio : ibi Latinum apud Penates Deos domesticum publico adjunxisse foedus, filia Mne^ in matri- 5 monium data. Ea res utique Trojanis spem affirmat tan- dem stabili certaque sede finiendi erroris. Oppidum con- dunt. ^Eneas ab nomine uxoris Lavinium appellat. Brevi stirps quoque virilis ex novo matrimonio fuit ; cui Ascani- um parentes dixere nomen. lo II. Bello deinde Aborigines Trojanique simul petiii. Turnus, rex Rutulorinn, cui pacta Lavinia ante adventum iEneae fuerat, pra3latum sibi advenam segre patiens, simul -^nea3 Latinoque bellum intulerat. Neutra acies laeta ex eo certamine abiit : victi Rutuli : victores Aborigines Trojani- ^5 que ducem Latinum amisere. Inde Turnus Rutulique, dif- fisi rebus, ad florentes Etruscorum opes Mezentiumque, eorum regem, confugiunt; qui, Caere opulento tum oppido imperitans, jam inde ab initio minime lastus novse origins urbis, et tum nimio plus, quam satis tutum esset accolis, 20 rem Trojanam crescere ratus, baud gravatim socia arma Rutulis junxit. ^neas, adversus tanti belli terrorem, ut animos Aboriginum sibi conciliaretj ne sub eodem jure solum, sed etiam nomine, omnes essent, Latinos utramque gentem appellavit. Nee deinde Aborigines Trojanis studio 25 ac fide erga regem ^rEnean cessere : fretusque his animis co- alescentium in dies magis duorum populorum -^neas, quam- quam tanta opibus Etruria erat, ut jam non terras solum, sed mare etiam per totam Italiae longitudinem, ab Alpibus ad fretum Siculum, fama nominis sui implesset, tamen, 30 quum moenibus bellum propulsare posset, in aciem copias eduxit. Secundum inde proelium Latinis ; ^^neae etiam ultimum operum mortalium fuit : situs est, quemcumque eum dici jus fasque est, super Numicium flumen. Jovem Indigetem appellant. 35 III. Nondum maturus imperio Ascanius, JEneds filius, erat : tamen id imperium ei ad puberem Ktatem incolume mansit : tantisper tutela muliebri (tanta indoles in Lavinia erat) res Latina et regnum avitum paternumque puero stetit. Hand nihil ambigam (quis enim rem tarn veterem pro certo 40 affirmet 1 ), hiccine fuerit Ascanius, an major quara hie, LIBER I. CAP. IV, 7 Creusa matre Ilio incolumi natus, comesque inde paternne fugJE, quern lulum eumdem Julia gens auctorem nominis sui nuncupat. Is Ascanius, ubicumque et quacumque matre genitus (certe natum ^nea constat), abundante Lavinii 5 multitudine, florentem jam (ut turn res erant) atque opulen- tam urbem matri, seu noverca;, reliquit : novaui ipse aliam sub Albano monte condidit ; quas, ab situ porrectse in dorso urbis, Longa Alba appellata. Inter Lavinium et Albam Lonsam coloniam deductam triginta ferme interfuere anni : 10 tantum tamen opes creverant, maxime fusis Etruscis, ut ne morte quidem ^Enese, nee deinde inter muliebrem tutelam rudimentumque primum puerilis regni, movere anna aut Mezentius Etruscique, aut ulJi alii accolaj ausi sint. Pax ita convenerat, ut Etruscis Latinisque fluvius Albula (quern 15 nunc Tiberim vocant) finis esset. Silvius deinde regnat, Ascanii filius, casu quodam in silvis natus. Is ^nean Sil- vium creat : is deinde Latinum Silvium. Ab eo coloniae aliquot deductag, Prisci Latini appellati. Mansit Silviis postea omnibus cognomen, qui Albre regnarunt. Latino 20 Alba ortus, Alba Atys, Atye Capys, Capye Capetus, Capeto Tiberinus ; qui, in trajectu Albulae amnis submersus, cele- bre ad posteros nomen flumini dedit. Agrippa inde, Tibe- rini filius ; post Agrippam Romulus Silvius, a patre accepto imperio, regnat. Aventino, fulmine ipse ictus, regnum per 25 manus tradidit : is, sepultus in eo colle, qui nunc est pars Romana3 urbis, cognomen colli fecit. Proca deinde reg- nat : is Numitorem atque Amulium procreat. Numitori, qui stirpis maximus erat, regnum vetustum Silvioe gentis legat. Plus tamen vis potuit, quam voluntas patris, aut 30 verecundia setatis. Pulso fi-atre, Amulius regnat : addit sceleri scelus: stirpem fratris virilem interimit ; fratris filise, Rheaj Silvife, per speciem honoris, quum Vestalem earn legisset, perpetua virgin itate spem partus adimit. IV. Sed debebatur, ut opinor, fatis tanta3 origo urbis, 35 maximique secundum Deorum opes imperii principium. Vi compressa Vestalis, quum geminum partum edidisset, seu ita rata, seu quia Deus auctor culpse honestior erat, Martem incerta3 stirpis patrem nuncupat. Sed nee Dii, nee homines, aut ipsam aut stirpem a crudelitate regia vindicant : sacer- •10 dos vincta in custodiam datur ; pueros in profluentem aquam mitti jubet. Forte quadam divinitus super ripas Tiberis effusus lenibus stagnis, nee adiri usquain ad justi cursum 8 TITI LIVII poterat amnis ; et, posse quamvis languida mergi aqua in- fantes, spem ferentibus dabat : ita, velut defuncti regis im- perio, in proxima alluvie, ubi nunc ficus Ruminalis est (Romularem vocatam ferunt),pueros exponunt. Vastae turn in iis locis solitudines erant. Tenet fania, quum fluitantem 5 alveum, quo expositi erant pueri, tenuis in sicco aqua destituisset, lupam sitientem, ex montibus qui circa sunt, ad puerilem vagitiim cursum flexisse : earn submissas infantibus adeo niitem prsebuisse mammas, ut lingua lambentem pueros magister regii pecoris invenerit. Faustulo fuisse nomen lo ferunt : ab eo ad stabula Larentise uxori educandos latos. Sunt, qui Larentiam, vulgato corpore, lupam inter pastores vocatam putent : inde locum fabulas ac miraculo datum. Ita geniti, itaque educati, quum primum adolevit aetas, nee in stabulis nee ad pecora segnes, venando peragrare circa 15 saltus. riinc, robore corporibus animisque sumpto, jam non feras tantum subsistere, sed in latrones, prseda onustos, impetus facere, pastoribusque rapta dividere ; et cum his, crescente in dies grege juvenum, seria ac jocos celebrare. V. Jam turn in Palatino monte Lupercal hoc fuisse ludi- 20 crum ferunt, et a Pallanteo, urbe Arcadica, Pallantium, dein Palatium, montem appeliatum. Ibi Evandrum, qui ex eo genere A read urn multis ante tempestatibus tenuerat loca, solenne allatum ex Arcadia instituisse, ut nudi juvenes, Ly- ceum Pana venerantes, per lusum atque lasciviam currerent ; 25 quera Romani deinde vocarunt Inuum. Huic deditis ludicro, quum solenne notum esset, insidiatos ob iram prsedfe amissse latrones, quum Romulus vi se defendisset, Remum cepisse ; eaptum regi Amulio tradidisse, ultro accusantes. Crimini maxime dabant, in Numitoris agros ab his impetum fieri j in- 30 de eos, collecta juvenum manu, hostilem in modum praedas agere : sic Numitori ad supplicium Remus deditur. Jam inde ab initio Faustulo spes fuerat, regiam stirpem apud se edu- cari ; nam etexpositos jussu regis infantes sciebat, et tempus, quo ipse eos sustulisset, ad id ipsum congruere ; sed rem im- 35 maturam, nisi aut per occasionem aut per necessitatem, aperiri noluerat. Necessitas prior venit : ita, metu subac- tus, Romulo rem aperit. Forte et Numitori, quum in cus- todia Remum haberet, audissetque geminos esse fratres, comparando et a3tatem eorum, et ipsam minime servilem in- ^ dolem, tetigerat animum memoria nepotum : sciscitandoque eodem pervenit, ut baud procul esset, quin Remum ag- LIBER I. CAP. VII. 9 nosceret. Ita undique regi dolus nectitur. Romulus, non cum globe juvenum (nee enim erat ad vim apertam par), sed aliis alio itinere jussis certo tempore ad regiam venire pastoribus, ad regem impetum facit : et a domo Numitoris 5 alia comparata manu adjuvat Remus : ita regem obtruncant. VI. Numitor, inter primum tumultum hostes invasisse urbem atque adortos regiam dictitans, qiium pubem Albanam in arcem prcesidio armisque obtinendain avoc;'sset; post- quam juvene?, perpetrata csede, pergere ad se gratulantes lOvidit, extempio advocato concilio, scelera in se fratris, origi- nem nepotum, ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, cae- dem deinceps tyranni, seque ejus auctorem ostendit. Ju- venes, per mediam concionem agmine ingressi, quum avum regem salut:';ssent, secuta ex omni multitudine consentiens 15 vox ratum nomen imperiurnque regi effecit. Ita Numitori Albana permissa re, Romulum Remumque cupido cepit, in iis locis, ubi expositi, ubique educati erant, urbis condenda? : et supererat multitudo Albanorum Latinorumque. Ad id pastores quoque accesserant, qui omnes facile spem facerent, 20 parvam Albam, parvum Lavinium, prae ea urbe, qua3 con- deretur, fore. Intervenit deinde his cogitationibus avitum malum, regni cupido ; atque inde fcedum certamen coortum a satis miti principio. Quoniam gemini essent, nee aetatis verecundia discrimen facere posset, ut Dii, quorum tutelae 25 ea loca essent, auguriis legerent, qui nomen uoveb urbi daret, qui conditam imperio regeret, Palatium Romulus, Remus Aventinum, ad inaugurandum, templa capiunt. VII. Priori Remo augurium venisse fertur, sex vultures : jamque, nuntiato augurio, quum duplex numerus Romulo 30 se ostendisset, utrumque regem sua multitudo consalutave- rat : tempore illi prajcepto, at hi numero avium, regnum trahebant. Inde, cum altercatione congressi, certamine irarum ad casdem vertuntur : ibi in turba ictus Remus ceci- dit. Vulgatior fama est, ludibrio fratris Remum novos tran- ^siluisse muros : inde ab irato Romulo (quum verbis quoque J2 increpitans adjecisset, " Sic deinde, quicumque alius tran- o " siliet mcenia mea " ) interfectum. Ita solus potitus imperio •* Romulus ; condita urbs conditoris nomine appellata. Pala- -H tium primum, in quo ipse erat educatus, muniit : sacra Diis " aliis Albano ritu, Graeco Herculi, ut ab Evandro instituta •^ erant, facit. Herculem in ea loca, Geryone intererapto, 10 TITI LIVII boves mira specie abegisse memorant, ac prope Tiberim fluvium, qua, prse se armentum agens, nando trajecerat, loco herbido, ut quiete et pabulo laeto reficeret boves, et ipsum fessum via procubuisse : ibi quum eum, cibo vinoque grava- tum, sopor oppressisset, pastor accola ejus loci, nomine Ca- 5 cus, ferox viribus, captus pulchriludine bourn, quum avertere earn praedam vellet ; quia, si agendo armentum in speluncam compulisset, ipsa vestigia quserentem dominum eo deductura erant ; aversos boves, exiinium quemque pulchritudine, caudis in speluncam traxit. Hercules, ad primam auroram lo somno excitus, quum gregem perlustrasset oculis, et partem abesse numero sensisset, pergit ad proximam speluncam, si forte eo vestigia ferrent : quse ubi omnia foras versa vidit, nee in partem aliam ferre, confusus atque incertus animi, ex loco infesto agere porro armentum occoepit. Inde qumn :5 actse boves quaedam ad desiderium (ut fit) relictarum mu- gissent, reddita inclusarum ex spelunca boum vox Hercu- lem convertit : quem quum vadentem ad speluncam Cacus vi prohibere conatus esset ; ictus clava, fidem pastorum ne- quidquam invocans, morte occubuit. Evander turn ea, pro- 20 fugus ex Peloponneso, auctoritate magis quam imperio, rege- bat loca : venerabilis vir miraculo literarum, rci novge inter rudes artium homines : venerabilior divinitate credita Car- mentse matris, quam fatiloquam, ante Sibylls in Italiam ad- ventuin, miratse hse gentes fuerant. Is turn Evander, con- 25 cursu pastorum, trepidantium circa advenam manifestae reum caedis, excitus, postquam facinus facinorisque causam audivit, habitum formamque viri aliquantum ampliorem au- gustioremque humana intuens, rogitat, qui vir esset ? Ubi no- men patremque ac patriam accepit ; " Jove nate, Hercules, 30 " salve," inquit ; " te mihi mater, veridica interpres Deurn, " aucturum coelestium numerum cecinit : tibique aram hie " dicatum iri, quam opulentissima olim in terris gens Maxi- «' mam vocet, tuoque ritu colat." Dextra Hercules data, " accipere se omen, irapleturumque fata, ara condita atque 35 " dicata," ait. Ibi tum primum bove eximia capta de grege sacrum Herculi, adhibitis ad minsterium dapemque Potitiis ac Pinariis, quae tum familiae maxima inclytae ea loca incole- bant, factum. Forte ita evcnit, ut Potitii ad tempus prsesto essent, iisque exta apponerentur ; Pinarii, extis adesis, ad 40 cseteram venirent dapem. Inde institutum mansit, donee Pi- narium genus fuit, ne extis solennium vescerentur. Potitii, ab Evandro edocti, antistites sacri ejus per multas aetates LIBER I. CAP. IX. 11 fuerunt; donee, trad ito servis publicis solenni familiae minis- terio, genus omne Potitiorum interiit. Hebc turn sacra Romu- lus una ex omnibus peregrina suscepit ; jam turn immortali- tatis virtute partae, ad quam eum sua fata ducebant, fautor. 5 VIII. Rebus divinis rite perpetratis, vocataque ad con- cilium multitudine, quae coalescere in populi unius corpus nulla re, prasterquam legibus, poterat, jura dedit ; quae ita sancta generi hominum agresti fore ratus, si se ipse venc- rabilem insignibus imperii fecisset, quum caetero habitu se 10 augustiorem, turn maxime lictoribus duodecim sumptis, fecit. Alii ab numero avium, quae augurio regnum portenderant, eum secutum numerum putant: me baud poenitet eorum sententisB esse, quibus et apparitores et hoc genus ab Etrus- cis finitimis, unde sella curulis, unde toga prstexta sumpta J? est, numerum quoque ipsuni ductum placet ; et ita habuisse Etruscos, quod, ex duodecim populis communiter creato rege, singulos singuli populi lictores dederint. Crescebat interim "iT urbs, niunitionibus alia atque alia appetendo loca, quum in spem magis futura; multitudinis, quam ad id quod turn homi- 20 num erat, munirent. Deinde, ne vana urbis magnitude asset, adjicienda? multitudinis causa, vetere consilio conden- tium urbes, qui, obscuram atque humilem concieado ad se multitudinem, natam e terra sibi prolem ementiebantur ; locum, qui nunc septus descendentibus Inter Duos Lucos 23 est. Asylum aperit : eo ex finitimis populis turba omnis sine discrimine, liber an servus esset, avida novarum rerum per- fugit : idque primum ad coeptam magnitudinem roboris fuit. Q,uum jam virium baud poeniteret, consilium deinde viribus parat : centum creat senatores ; sive quia is numerus satis 30 erat ; sive quia soli centum erant, qui creari Patres possent. Patres certe ab honore, patriciique progenies eorum appellati. IX. Jam res Romana adeo erat valida, ut cuilibet finiti- marum civitatium bello par esset; sed, penuria mulierum, hominis aetatem duratura magnitudo erat ; quippe quibus 35 nee domi spes prolis, nee cum finitimis connubia essent. Turn ex consilio Patrum Romulus legatos circa vicinas gen- tes misit, qui societatem connubiumque novo populo pete- rent : " Urbes quoque, ut ca^tera, ex infimo nasci : deinde, " quas sua vii^s ac Dii juvent, magnas opes sibi magnumque 40 " nomen facere. Satis scire, origini Romanae et Deos ad- " fuisse, et non defuturam virtutem : proinde ne gravarentur >^4 12 TITI LIVII " homines cum hominibus sanguinem et genus miscere." Nusquam benigne legatio audita est: adeu simul spernebant, simul tantam in medio ciescentem molem sibi ac post^ris suis metuebant. A plerisque rogitantibus dimissi, " Ecquod " foeminis quoque asylum aperuissent ? id enim demum com- ^ " par conniibium fore." JEgre id Romana pubes passa ; et baud dubie ad vim spectare res ca?pit : cui tempus locum- que aptum ut daret Romulus, asgritudinem animi dissimu- lans, ludos ex industria parat, Neptuno Equestri solennes : Consualia vocat. Indlci deinde finitimis spectaculum jubet: iO quantoque apparatu tarn sciebant, aut poterant, concele- brant ; ut rem claram exspectatamque facerent. Multi mortales convenere, studio etiuni videnda; novae urbis ; maxime proximi quique, Caeninenses, Crustumini, Antem- nates. Jam Sabinorum omnis multitudo, cum liberis ac is conjugibus, venit : invitati hospitaliter per domos, quum situm mceniaque et irequentem tectis urbem vidissent, mirantur, — . tarn brevi rem Romanam crevisse. Ubi spectaculi tempus '„ venit, dedita?que eo mentes cum oculis erant, tum ex com- r^ posito orta a is : signoque dato, juventus Romana ad rapien- > das virgines discurrit. Magna pars forte, ut in quern quoe- p que inciderat, raptae ; quasdam forma excellente, primoribus ^ Patrum destinatas, ex plebe homines, quibus datum nego- '^ tium erat, domos deferebant. Unam, longe ante alias specie ac pulchritudine insignem, a globo Talassii cujusdam rap-oj tam ferunt : multisque sciscitantibus, cuinam earn ferrent, identidem, ne quis violaret, Talassio ferri clamitatum : in- de nuptialem banc vocem jfactam. Turbato per metum ludicro, moesti parentes virginum profugiunt, incusantes violati hospitii fu?das, Deumque invocantes, cujus ad solen-30 ne ludosque, per fas ac fidem decepti, venissent. Nee rap- tis aut spes de se melior, aut indignatio est minor : sed ipse Romulus circuibat, docebatque : " Patrum id superbia fac- " tum, qui connubium finitimis negr'ssent : illas tamen in " matrimonio, in societate fortunarum oiunium civitatisque, 35 " et, quo nihil carius humano generi sit, liberum fore. Mol- " lirent modo iras ; et, quibus fors corpora dedisset, darent " animos. Sa?pe ex injuria postmodum gratiani ortam : eo- " que melioribus usuras viris, quod adnisurus pro se quisque " sit, ut, quum suam vicem functus officio sit, parentum ctiam 40 " patriaeque expleat dr-siderium." Acccdebant blanditiae virorum, factum purgantium cupiditate atque amore ; quas maxime ad muliebre ingenium efficaces preces sunt. LIBER I. CAP. XI. 13 X. Jam admodum mitigati animi raptis erant : at rapta- rum parentes turn maxime sordida veste lacrymisque et querelis civitales concitabant : nee domi tantum indignatio- nes contiiiebant, sed congregabantur undique ad Titum 5 Tatium, regem Sabinoruni : et legationes eo, quod maxi- mum Tatii nomen in his regionibus erat, conveniebant. Caeninenses Crustuminique et Antemnates erant, ad quos ejus injuria} pars pertinebat. Lente agere iis Tatius Sabi- nique visi sunt. Ipsi inter se tres populi communiter bel- 10 lum parant. Ne Crustumini quidem atque Antemnates, pro ardore iraque Cseninensium, satis se impigre movent : ita per se ipsum nomen Cseninum in agrum Romanum impetum facit. Sed effuse vastantibus fit obvius cum exercitu Ro- mulus, levique certamine docet, vanam sine viribus iram esse : 15 exercitum fundit fugatque : fusum persequitur : regem in proelio obtruncat, et spoHat : duce hostium occiso, urbem primo impetu capit. Inde exercitu victore reducto, ipse, quum factis vir magnificus, tum factorum ostentator baud minor, spolia ducis hostium csesi suspensa fabricato ad id 20 apte ferculo gerens, in Capitolium adscendit : ibique ea quum ad quercum pastoribus sacram deposuisset, simul cum dono designavit templo Jovis fines, cognomenque addidit Deo : " Jupiter Feretri," inquit, " haec tibi victor Romulus " rex regia arma fero ; templumque iis regionibus, quas modo 25 " animo metatus sum, dedico, sedem opiniis spoliis, quse, " regibus ducibusque hostium caesis, me auctorem sequentes, " posteri ferent." Haec templi est origo, quod primum om- nium Romas sacratum est. Ita deinde Diis visum, nee irri- tam conditoris templi vocem esse, qua laturos ea spolia pos- 30 teros nuncupavit ; nee, multitudine compotum, ejus doni vulgari laudem. Bina postea, inter tot annos, tot bella, opima parta sunt spolia : adeo rara ejus fortuna decoris fuit. ta. XI. Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatium exercitus per oecasionem ae solitudinem liostiliter in fines Romanos 35 incursionem facit : raptim et ad hos Romana legio ducta palatos in agris oppressit. Fusi igitur primo impetu et clamore hostes : oppidum captum : duplicique victoria ovan- tem Romulum Hersilia conjux, precibus raptarum fatigata, orat, ut parentibus earum det veniam, et in civitatem ac- 40 cipiat : ita rem coalescere concordia posse. Facile impe- tratum. Inde contra Crustuminos profeetus, bellum inferen- tes. Ibi minus etiam, quod alienis cladibus ceciderant ani- 2 T4 TITI LI VII mi, certaminis fuit. Utroque coloniae missae : plures inven-^ ti, qui, propter ubertatem terrse, in Crustuminum nomina ? darent : et Romam inde frequenter migratum est, a paren- t> tibus maxime ac propinquis raptarum. Novissimum ab Sa- ^ binis bellum ortum ; multoque id maximum fuit: nihil enim o per iram aut cupiditatem actum est ; nee ostenderunt bel- § lum priijs, quam intulerunt. Consilio etiam additus dolus. '^ Sp. Tarpejus Romance prceerat arci. Hujus filiam virginem auro corrumpit Tatius, ut armatos in arcem accipiat : aquam forte ea mm sacris extra mosnia petitum ierat. Accepti ob- lo rutam armis necavere ; seu ut vi capta potiijs arx videretur, seu prodendi exempli causa, ne quid usquam fidum proditori esset. Additur fabulae, quod vulgo Sabini aurea^ armillas magni ponderis brachio Icevo, gemmatosque magna specie annulos habuerint, pepigisse eam, quod in sinistris manibus is haberent ; eo scuta illi pro aureis donis congesta. Sunt, qui earn, ex pacto tradendi quod in sinistris manibus esset, directo arma petisse dicant ; et, fraude visam agere, sua ipsam peremptam mercede. XII. Tenuere tamcn arcem Sabini : atque inde postero 20 die, quum Romanus exercitus instructus, quod inter Palati- num Capitolinumque collem campi est, complesset, non prius descenderunt in a?quum, quam, ira et cupiditate re- cuperandae arcis stimulante animos, in adversum Romani subi^re. Principes utrimque pugnam ciebant ; ab Sabinis25 Mettus Curtius, ab Romanis Hostus Hostilius. Hie rem Romanam iniquo loco ad prima signa animo atque audacia sustinebat. Ut Hostus cecidit, confestim Romana inclina- tur acies ; fusaque est ad veterem portam Palatii. Romulus, et ipse turba fugientium actus, arma ad coelum tollens, 30 "Jupiter, tuis," inquit, " jussus avibus hie in PaJatio " prima urbi fundamenta jeci. Arcem jam, scelere emp- " tam, Sabini habent : inde hue armati, superata media " valle, tendunt. At tu, Pater DeCim hominumque, hinc "saltern arce hostes : deme terrorem Romanis; fugam-35 " que foedam siste. Hie ego tibi templum Statori Jovi, " quod monumentum sit posteris, tua prssenti ope servatam " urbem esse, voveo." Ha^c preeatus, veluti si sensisset auditas preees, " Hinc," inquit, " Romani, Jupiter Optimus " Maximus resistere atque iterare pugnam jubet." Resti-40 tere Romani, tamquam coelesti voce jussi : ipse ad primores Romulus provolat. Mettus Curtius ab Sabinis princeps ab r U LIBER I. CAP. XIII. 15 arcc decucurrerat, et effusos egerat Romanes, toto quantum foro spatium est : nee procul jam a porta Palatii erat, clami- tans, " Vicimus perfidos hospites, imbelles hostes. Jam " sciunt, longe aliud esse virgines rapere, aliud pugnare cum viris." In eum, base gloriantem, cum globo ferocis- simorum juvenum Romulus impetum facit. Ex equo turn forte Mettus pugnabat : eo pelli lacilius fuit : pulsum Ro- man! persequuntur : et alia Romana acies, audacia regis accensa, fundit Sabinos. Mettus in paludem sese, strepitu 10 sequentium trepidante equo, conjecit : adverteratque ea res etiam Sabinos tanti periculo viri. Et ille quidem, annuen- tibus ac vocantibus suis, favore rnultorum addito animo, eva- dit. Romani Sabinique in media convalle duorum montium redintegrant prcelium : sed res Romana erat superior. 15 XIII. Tum SabiucE mulieres, quarum ex injuria bellum ortum erat, crinibus passis scissaque veste, victo malis mu- liebri pavore, ausai se inter tela volantia inferre, ex trans- verso impetu facto, dirimere infestas acies, dirimere iras ; hinc patres, hinc viros orantes, " Ne se sanguine nefando 20 " soceri generique respergerent : ne parricidio macularent " partus suos, nepotum illi, liberiim hi progeniem. Si affini- " tatis inter vos, si connubii piget, in nos vertite iras: nos " causa belli, nos vulnerum ac casdium viris ac parentibus " sumus : melius peribimus, quam sine alteris vestrum viduae 25 " aut orbae vivemus." Movet res tum multitudinem, tum duces. Silentium et repentina fit quies : inde ad foedus fa- "^ ciendum duces prodeunt : nee pacem modo, sed et civita- '^ tem unam ex duabus faciunt : regnum consociant ; impe- ^ rium omne conferunt Romam. Ita geminata urbe, ut . Sabinis tamen aliquid daretur, Quirites a Curibus appellati. J Monumentum ejus pugna?, ubi primum ex profunda emersus i^palude equus Curtiuni in vado statuit, Curtium lacum ap- pellarunt. Ex bello tam tristi Ista repente pax cariores Sabinas viris ac parentibus, et ante omnes Romulo ipsi, fecit. 35 Itaque, quum populum in curias triginta divideret, nomina earum curiis imposuit. Id non traditur, (quum baud dubie aliquanto numerus major hoc mulierum fuerit) aetate, an dignitatibus suis virorumve, an sorte lectae sint, quae nomina curiis darent. Eodem tempore et centuriae tres equitum 40 conscriptae sunt : Ramnenses ab Romulo, ab Tito Tatio Titienses appellati : Lucerum nominis et originis causa in- certa est. Inde non modo commune, sed concors etiam, regnum duobus regibus fuit. 16 TITI LIVII XIV. Post aliquot annos, propinqui regis Tatii legates'? Laurentium pulsant : quumque Laureates jure gentium age- ? rent, apud Tatium gratia suorum et preces plus poterant. ^ Igitur illorum poenani in se vertit : nam Lavinii, quum ad >■ solenne sacrificium eo venisset, concursu facto, interficitur. v. Earn rem minus segre, quam dignum erat, tulisse Romulum p ferunt ; seu ob infidam societatem regni, seu quia baud in- juria caesum credebat. Itaque bello quidem abstinuit : ut tamen expiarentur legatorum injuriae regisque caedes, foedus inter Romam Laviniumque urbes renovatum est. Et cum lo his quidem insperata pax erat : aliud multo propius, atque in ipsis prope portis, bellum ortum. Fidenates, nimis vi- cinas prope se convalescere opes rati, priusquam tantum roboris esset, quantum futurum apparebat, occupant bellum facere. Juventute armata immissa, vastatur agri quod inter 15 Urbem ac Fidenas est. Inde ad laevam versi, quia dextra Tiberis arcebat, cum magna trepidatione agrestium popu- lantur : tumultusque repens, ex agris in Urbem illatus, pro nuntio fuit. Excitus Romulus (neque enim dilationem pati tarn vicinum bellum poterat) exercitum educit : castra a 20 Fidenis mille passuum locat : ibi modico praesidio relicto, egressus omnibus copiis, partem militum locis circa densa obsita virgulta obscuris subsidere in insidiis jussit ; cum parte majore atque omni equitatu profectus, (id quod qufere- bat) tumultuoso et minaci genere pugnae, adequitando ipsis 25 prope portis, hostem excivit : fugse quoque, quae simulanda erat, eadem equestris pugna causam minus mirabilera dedit : et quum, velut inter pugnfe fugaeque consilium trepidante equitatu, pedes quoque referret gradum, plenis repente por- tis effusi hostes, impulsa Romana acie, studio instandi se- 30 quendique trahuntur ad locum insidiarum. Inde subito exorti Romani transversam invadunt hostium aciem. Ad- dunt pavorem mota e castris signa eorum, qui in praesidio relicti fuerant : ita multiplici terrore perculsi Fidenates, prius pa?ne quam Romulus, quique cum eo equis ierant, 35 circumagerent frenis equos, terga vertunt ; multoque effusius (quippe vera fuga), qui simulantes paulo ante secuti erant, oppidum repetebant : non tamen eripuere se hosti : ha?rens in terga Romanus, prius quam fores portarum objicerentur, velut agmine uno irrumpit. .^ XV. Belli Fidenatis contagione irritati Vejentium animi et consanguinitate (nam Fidenates quoque Etrusci fuerunt). LIBER I. CAP. XVI. 17 et quod ipsa propinquitas loci, si Romana anna omnibus in- festa finitiniis essent, stimulabat, in fines Romanos excucurre- runt, populabundi niagis, quam justi more belli. Itaque non castris positis, non exspectato hostium exercitu, raptam ex 5 agris praedam portantes, Vejos rediere : Romanus contra, postquam hostem in agris non invenit, dimicationi ultimae instructus intentusque, Tiberim transit : quem postquam castra ponere, et ad urbera accessurum Vejentes audivere ; obviam egressi, ut potius acie decernerent, quam inclusi de lotectis moenibusque dimicarent. Ibi, viribus nulla arte ad- jutis, tantiim veteran! robore exercitus rex Romanus vicit : persecutusque fusos ad moenia hostes, urbe, valida muris ac situ ipso rounita, abstinuit : agros rediens vastat, ulciscendi magis, quam praedjB, studio. ' Eaque clade, baud minus 15 quam adversa pugna, subacfi Vejentes pacem petitum ora- tores Romam mittunt. Agri parte multatis in centum an- nos induciai data;. Hsec ferme, Romulo regnante, domi militia?que gesta : quorum nihil absonum fidei divinse origi- nis divinitatisque post mortem creditae fuit ; non animus in 20 regno avito recuperando, non condendae urbis consilium, non bello ac pace firmandse : ab illo enim profectu viribus datis tiantiim valuit, ut in quadraginta deinde annos tutam pacem haberet. Multitudini tamen gratior fuit, quam Patri- bus ; longe ante alios acceptissimus militum animis : tre- 2o centosque armatos ad custodiam corporis, quos Celeres ap-< pellavit, non in bello solum, sed etiam in pace, habuit, Zi XVI. His immortalibus editis operibus, quum ad exerci- ^ turn recensendum concionem in campo ad Caprse paludem ^ haberet, subito coorta tempestas cum magno fragore tonitri- . busque tam denso regem operuit nimbo, ut conspectum ejus " concioni abstulerit : nee deinde in terris Romulus fijit. a Romana pubes, sedato tandem pavore, postquam ex turbido die serena et tranquilla lux rediit, ubi vacuam sedem regiam vidit, etsi satis credebat Patribus, qui proximi steterant, 35 sublimem raptum procella ; tamen, velut orbitatis metu icta, mcEstum aliquamdiu silentium obtinuit. Deinde, a paucis initio facto, Deum Deo natum, regem, parentemque urbig Romanae salvere universi Romulum jubent : pacem precibus exposcunt, uti volens propitius suam semper sospitet pro- 40 geniem. Fuisse credo tum quoque aliquos, qui discerptum regem Patrum manibus taciti arguerent : manavitenim hsec quoque, sed perobscura, fama. Illam alteram admira- 2* 18 TITI LIVIl tio viri et pavor praesens nobilitavit. Consilio etiam unius hominis addita rei dicitur fides : iiamque Proculus Julius, sollicita civitate desiderio regis, et intensa Patribus, gra- vis, ut traditur, quamvis magnse rei auctor, in concionem prodit. " Romulus," inquit, " Quirites, parens urbis hujus, 5 " prima hodierna luce coelo repente delapsus, se mihi ob- " vium dedit : quum, perfusus horrore venerabundusque, ad- " stitissem, petens precibus, ut contra intueri fas esset ; " ' Abi, nuntia,' inquit, ' Romanis, Ccelestes ita velle, ut " ' mea Roma caput orbis terrarum sit : proinde rem milita- lo " ' rem coiant : sciantque, et ita posteris tradant, nullas opes " ' humanas armis Romanis resistere posse.' Haec," inquit, " locutus, sublimis abiit." Mirum, quantum illi viro, nun- tianti hsec, fidei fuerit ; quamque desiderium Romuli apud plebem exercitumque, facta fide immortalitatis, lenitum sit. 15 XVII. Patrum interim animos certamen regni ac cupido versabat : nee dum a singulis, quia nemo magnopere emi- nebat in novo populo, pervenerant factiones : inter ordines certabatur. Oriundi ab Sabinis, ne, quia post Tatii mor- tem ab sua parte non erat regnatum, in societate tequa pes- 29 sessionem imperii amitterent, sui corporis creari regem vo- lebant. Romani veteres peregrinum regem adspernabantur. In variis voluntatibus, rcgnari tamen omnes volebant, liber- tatis dulcedine nondum experia. Timor deinde Patres in- cessit, ne civitatem sine imperio, exercitum sine duce, mul-25 tarum circa civitatium irritatis animis, vis aliqua externa adoriretur : et esse 'igitur aliquod caput placebat; et nemo alteri concedere in animum inducebat. Ita rem inter se centum Patres, decern decuriis 'factis, singulisque in singu- las decurias creatis, qui summa3 rerum prasessent, con- 30 sociant : decem imperitabant ; unus cum insignibus im- perii et lictoribus erat : qainque dierum spatio finiebatur imperium, ac per omnes in orbem ibat : annuumque inter- h vallum regni fuit. Id ab re (quod nunc quoque tenet no- men) interregnum appellatum. Fremere deinde plebs, multiplicatam servitutem, centum pro uno dominos factos: h nee ultra nisi regem, et ab ipsis creatum, videbantur pas- ^ suri. Quum sensissent ea moveri Patres, offerendum ultro "^ rati, quod amissuri erant, ita gratiam ineunt, summa potes- tate populo permissa, ut non plus darent juris, quam detine-40 rent : decreverunt enim, ut, quum populus regem jussisset, id sic ratum esset, si Patres auctores fierent : hodieque, in 5 CO > LIBER I. CAP. XVIII. 19 in legibus magistratibusque rogandis, usurpatur idem jus, vi adempta : priusquam populus suffragium ineat, in incertum comitiorum eventum Patres auctores fiunt. Turn interrex, concione advocata, " Quod bonum, faustum, felixque sit," sinquit, " Quirites, regem create; ita Patribus visum est. " Patres deinde, si dignum, qui secundus ab Romulo nume- " retur, crearitis, auctores fient." Adeo id gratum plebi fuit, ut, ne victi beneficio viderenlur, id modo sciscerent juberentque, ut senatus decerneret, qui Romae regnaret. 10 XVIII. Inclyta justitia religioque ea tempestate Numae Pompilii erat. Curibus Sabinis habitabat, consultissimus vir, ut in ilia quisquam aetate esse poterat, omnis divini at- que humani juris, Auctorem doctrinae ejus, quia non exstat alius, falso Samium Pythagoran edunt ; quern, Servio Tullio 15 regnante RomfB, centum amplius post annos, in ultima Italiae era, circa Metapontum Heracleamque et Crotona, juvenum aemulantium studia .coetus habuisse constat. Ex quibus locis, etsi ejusdem aetatis fuisset, quae fama in Sabinos, aut quo linguae commercio, quemquam ad cupiditatem discendi 20 excivisset ? quove prassidio unus per tot gentes, dissonas sermone moribusque, pervenisset ? Suopte igitur ingenio temperatum aniraum virtutibus fuisse opinor magis ; in- structumque non tarn peregrinis artibus, quam disciplina tetrica ac tristi veterum Sabinornm ; quo genere nullum 95 quondam incorruptius fuit. Audito nomine Numae, Patres Romani, quamquam inclinari opes ad Sabinos, rege inde sumpto, videbantur, tamen, neque se quisquam, nee fac- rf" tionis suae alium, nee denique Patrum aut civium quem- ■^ quam prseferre ilii viro ausi, ad unum omnes Numa3 Pom- ■i pilio regnuni deferendum deceruunt. Accitus, sicut Ro- c; mulus augurato urbe condenda regnum adeptus est, de se u quoque Deos consuli jussit : inde ab augure (cui deinde, o^ iionoris ergo, publicum id perpetuumque sacerdotium fuit) deductus in arcem, in lapide ad meridiem versus consedit. 35 Augur ad laevam ejus, capite velato, sedem cepit, dextra manu baculum sine nodo aduncum tenens, quem lituum appellaverunt. Inde ubi, prospectu in urbem agrumque capto, Deos precatus, regiones ab oriente ad occasum de- terminavit; dextras ad meridiem partes, la;vas ad septem- 40 trionem esse dixit. Signum contra, quo longissime con- spectum oculi ferebant, animo finivit. Tum, lituo in laevam manum translato, dextra in caput Numae imposita, precatus 20 TITI LIVII est ita: " Jupiter pater, si est fas, hunc Numam Pompilium, " cujus ego caput teneo, regem Romre esse, uti tu signa " nobis certa adclarassis inter eos fines, quos feci." Turn peregit verbis auspicia, quae mitti vellet ; quibus missis, declaratus rex JXuma de templo descendit. 5 XIX. Q,ui, regno ita potitus, urbem novam, conditam vi et armis, jure earn legibusque ac moribus de integro con- dere parat : quibus quum inter bella assuescere videret non posse, quippe efferatos militia, animos; mitigandum ferocem populum armorum desuetudine ratus, Janum ad infimum lo Argiletum, indicem pacis bellique, fecit : apertus ut in armis esse civitatem, clausus pacatos circa omnes populos, significaret. Bis deinde post Numse regnum clausus fuit : semel T. Maniio consule, post Punicum primum perfectum bellum ; iterum (quod nostrse aetati Dii dederunt ut videre- 15 mus) post bellum Actiacum, ab imperatore CcEsare Augusto, pace terra marique parta. Clauso eo, quum omnium circa finitimorum societate ac foederibus junxisset animos, positis externorum periculorum curis, ne luxuriarentur otio animi, quos metus hostium disciplinaque niilitaris continuerat ; 20 omnium primum, rem ad multitudinem imperitam, et illis saeculis rudem, efficacissimam, Deorum metum injiciendum ratus est : qui quum descendere ad animos sine aliquo com- mento miraculi non posset, simulat sibi cum Dea Egeria con- gressus nocturnos esse ; ejus se monitu, quae acceptissima 25 Diis essent, sacra instituere ; sacerdotes suos cuique Deorum prasficere. Atque' omnium primum, ad cursum lunae, in duo- decim menses describit annum : quem (quia tricenos dies sin- gulis mensibus luna non explet, desuntque dies solido anno, qui solstitial! circumagitur orbe) intercalaribus mensibus in- 30 terponendis, itadispensavit, ut quarto et vigesimo anno adme- tam eamdem solis, unde orsi essent, plenis annorum omnium spatiis dies congruerent. Idem nefastos dies fastosque fecit, quia aliquando nihil cum populo agi utile futurum erat. XX. Tum sacerdotibus creandis animum adjecit, quam- 35 quam ipse plurima sacra obibat, ea maxime, quas nunc ad Dialem flaminem pertinent. Sed, quia in civitate belli- cosa plures Romuli, quam Numas, similes reges putabat fore, iturosque ipsos ad bella, ne sacra regia; vicis desere- rentur, flaminem Jovi assiduum sacerdotem creavit, insigni- 40 que cum veste et curuli regia sella adornavit : huic duos LIBER I. CAP. XXI. 21 flamines adjecit ; Marti unum, alterum Quirino. Virgines- qiie Vestaj legit, Alba oriundum sacerdotium, et genti con- ditoris haud alienum. His, ut assiduse templi antistites essent, stipendiuin de publico statuit : virginitate aliisque 5 cseremoniis venerabiles ac sanctas fecit. Saiios item duo- decim Marti Gradivo legit ; tunicaeque pictae insigne dedit, et super tunicam fcneum pectori tegimen ; coelestiaque arma, quae Ancilia appellantur, ferre, ac per urbem ire canentes carmina cum tripudiis solennique saltatu jussit. Pontifi- locem deinde Numam Marcium, Marci filium, ex Patribus legit ; eique sacra omnia exscripta exsignataque attribuit ; quibus hostiis, quibus diebus, ad quae templa, sacra fierent, atque unde in eos sumptus pecunia erogaretur. Caetera quoque omnia publica privataque sacra pontificis scitis sub- is jecit; ut esset, quo consultum plebes veniret ; ne quid divini juris, negligendo patrios ritus, peregrinosque adscis- cendo, turbaretur. Nee coelestes modo cteremonias, sed justa quoque funebria, placandosque Manes, ut idem ponti- fex edoceret ; quaeque prodigia, fulminibus aliove quo visu 20 missa, susciperentur atque curarentur : ad ea elicienda ex mentibus divinis, Jovi Elicio^ aram in Aventino dicavit ; Deumque consuluit auguriis, quae suscipienda essent. XXI. Ad haec consultanda procurandaque multitudine omni a vi et armis conversa, et animi aliquid agendo occu- 25 pati erant, et Deorum assidua insidens cura, quum interesse rebus humanis coeleste Numen videretur, ea pietate omnium pectora imbuerat, ut fides ac jusjurandum, proximo legum ac pcenarum metu, civitatem regerent : et quum ipsi se homines in regis, velut unici exempli, mores formarent ; 30 turn finitimi etiam populi, qui ante, castra, non urbem, posi- tam in medio ad sollicitandam omnium pacem, crediderant, in eam verecundiam adducti sunt, ut civitatem, totam in in cultum versam Deorum, violari ducerent nefas. Lucus erat, quem medium ex opaco specu fons perenni rigabat 35 aqua : quo quia se persaepe Numa sine arbitris, velut ad con- gressum Deae, inferebat, Camoenis eum lucum sacravit ; quod earum ibi concilia cum conjuge sua Egeria essent. Et [soli] Fidei solenne instituit : ad id sacrariuni flamines bigis, curru arcuato, vehi jussit, manuque ad digitos usque involuta rem 40 divinam facere ; significantes fidem tutandam, sedemque ejus etiam in dextris sacratam esse. Multa alia sacrificia locaque sacris faciendis, quae Argeos pontifices vocant, dedi- 22 TITI LIVII cavit. Omnium tamen maximum ejus operum fuit tutela, per omne regni tempus, liaud minor pacis, quam regni. Ita duo deinceps reges, alius alia via, ille bello, hie pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta regnavit annos ; Numa tres et quadraginta. Turn valida, tum tern- 5 perata et belli et pacis artibus, erat civitas. XXII. Numas morte ad interregnum res rediit. Inde "F Tullum Hostilium, nepotem Hostilii, cujus in infima arce ^ clara pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus jussit : " Patres auctores facti. Hie non solum proximo regi dissimi- ^ lis, sed ferocior etiam Romulo fuit : tum a;tas viresque, tum g avita quoque gloria animum stimulabat. Senescere igitur Z civitatem otio ratus, uridique materiam excitandi belli quaj- rebat. Forte evenit, ut agrestes Romani ex Albano agro, Albani ex Romano, prajdas in vicem agerent. Imperitabat 15 tum C. Cluilius Albae. Utrimque legati fere sub idem tem- pus ad res repetendas missi. Tullus praeceperat suis, ne quid prius, quam mandata, agerent : satis sciebat, nega- turum Albanum ; ita pie bellum indici posse. Ab Albanis socordius res acta : excepti hospitio ab Tullo blande ac 30 benigne, comiter regis convivium celebrant. Tantisper Romani et res repetiverant priores, et neganti Albano bel- lum in trigesimum diem indixerant. Haec renuntiant Tullo : tum legatis Tullus dicendi potestatera, quid petentes venerint, facit. Illi, omnium ignari, primiim purgandogs terunt tempus : " Se invitos quidquam, quod minus placeat " Tullo, dicturos ; sed imperio subigi : res repetitum se " venisse. Ni reddantur, bellum indicere jussos." Ad haec Tullus, " Nuntiate," inquit, " regi vestro, regem Romanum " Deos facere testes, uter prius populus res repetentes lega- 30 " tos adspernatus dimiserit, ut in eum omnes expetant hujus- " ce clades belli." XXIII. Haec nuntiant domum Albani. Et bellum utrim-'q que summa ope parabatur, civili simillimum bello, prope in- ^ ter parentes natosque ; Trojanam utramque prolem, quum ^ Lavinium ab Troja, ab Lavinio Alba, ab Albanorum stirpe ^ recrum oriundi Romani essent. Eventus tamen belli minus o miserabilem dimicationem fecit ; quod nee acie certatum § est ; et, tectis modo dirutis alterius urbis, duo populi in '^ unum confusi sunt. Albani priores ingenti exercitu in 40 agrum Romanum impetum fecere : castra ab Urbe haud LIBER I. CAP. XXIV. 23 plus quinque millia passuum locant, fossa circumdant : fossa CluiJia ab nomine ducis per aliquot sascula appellata est, donee cum re nomen quoque vetustate abolevit. In his castris Cluilius Albanus rex moritur ; dictatorem Albani 5Mettum Fuffetium creant. Interim Tulkis ferox, praecipue morte regis, magnumque Deorum numen, ab ipso capita orsum, in ornne nomen Albanum expetiturum poenas ob bel- lum impium dictitans, nocte, prseteritis hostium castris, in- festo exercitu in agrum Albanum pergit. Ea res ab stativis lOexcivit Met! urn : ducit, quam proxime ad liostem potest; inde legatum prsemissum nuntiare Tullo jubet, priusquam dimicent, opus esse colloquio : si secum congressus sit, satis scire, ea se allaturum, quBe nihilo minus ad rem Ro- manam, quam ad Albanam, pertineant. Hand adspernatus i5Tullus, tametsi vana afFerebantur, in aciem educit. Exeunt contra et Albani. Postquam instructi utrimque stabant, cum paucis procerum in medium duces procedunt. Ibi infit Albanus : " Injurias, et non redditas res ex foedere, " quaj repetitse sint, et ego regem nostrum Cluilium, causam 20 " hujusce esse belli, audisse videor : nee te dubito, Tulle, " eadem prae te ferre : sed, si vera potii'is, quam dictu spe- " ciosa, dicenda sunt, cupido imperii duos cognatos vicinos- " que populos ad arma stimulat. Neque, recte an perpe- " ram, interpreter : fuerit ista ejus deliberatio, qui bellum 25 " suscepit : me Albani gerendo bello ducem creavere. " Illud te. Tulle, monitum velim : Etrusca res, quanta circa nos teque maxime sit, quo propiores vos, hoc magis scis. " Multum illi terra, plurimCnn mari poUent. Memor esto, " jam,quum signum pugnse dabis, has duas acies spectaculo 30 " fore ; ut fessos confectosque, simul victorem ac victum, " aggrediantur. Itaque, si nos Dii amant, quoniam, non " contenti libertate certa, in dubiam imperii servitiique " aleam imus, ineamus aliquam viam, qua utri utris impe- " rent, sine magna clade, sine multo sanguine utriusque 35 " populi, decerni possit." Hand displicet res Tullo, quam- quam, tum indole animi, turn spe victoria?, ferocior erat. duaerentibus utrimque ratio initur, cui et fortuna ipsa prae- buit materiam. X. XXIV. Forte in duobus tum exercitibus erant trigemini 40 fratres, nee aetate nee viribus dispares. Horatios Curiatios- quo fuisse, satis constat ; nee ferme res antiqua alia est nobilior : tamen in re tarn clara nominum error manet ; (( (( 24 TITI LIVII utrius populi Horatii, utrius Curiatii fiierint. Auctores utro- que trahunt : plures tamen invenio, qui Romanes Horatios vocent : hos ut sequar, inclinat animus. Cum trigeminis agunt reges, ut pro sua quisque patria dimicent ferro : ibi imperium fore, unde victoria fuerit. Nihil recusatur : tern- 5 pus et locus convenit. Priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est'his legibus, ut, cujusque popu- li cives eo certamine vicissent, is alteri populo cum bona pace imperitaret. Foedera alia aliis legibus, CEeterum eo- dem modo omnia, fiunt. Turn ita factum accepimus, nee lo ullius vetustior fosderis memoria est. Fecialis regem Tul- lum ita rogavit : " Jubesne me, rex, cum patre patrato popu- " li Albani foedus ferire ? " Jubente rege, " Sagmina," in- quit, " te, rex, posco." Rex ait, " Puram tollito." Fecialis ex arce graminis herbam puram altulit : postea regem ita ro- 15 ■ gavit : " Rex, facisne me tu regium nuntium populi Romani " Q,uiritium ? vasa, comitesque 'meos ? " Rex respondit : " Quod sine fraude mea populique Romani Quiritium fiat, " facio." Fecialis erat M. Valerius : patrem patratum Sp. Fusium fecit, verbena caput capillosque tangens. Pater 20 patratus ad jusjurandum patrandum, id est, sanciendum fit foedus ; multisque id verbis, quae longo effata carmine non operce est referre, peragit. Legibus deinde recitatis, " Au- " di," inquit, " Jupiter ; audi, pater patrate populi Albani ; " audi tu, populus Albanus ; ut ilia palam prima postrema 6X25 " illis tabulis cerav'e recitata sunt, sine dolo malo, utique ea " hie hodie rectissime intellecta sunt, illis legibus populus " Romanus prior non deficiet. Si prior defexit publico " consilio, dolo malo ; tu illo die, Jupiter, populum Roma- " num sic ferito, ut ego hunc porcum hic hodie feriam : 30 " tantoque magis ferito, quanto magis potes pollesque." Id ubi dixit, porcum saxo silice percussit. Sua item carmina Albani suumque jusjurandum per suum dictatorem suosque sacerdotes peregerunt. XXV. Foedere icto, trigemini, sicut com'enerat, armass capiunt. Quum sui utrosque adhortarentur, " Deos patrios, " patriam, ac jjarentes, quidquid civium domi, quidquid in " exercitu sit, illorum tunc arma, illorum intueri manus ; " feroces et suopte ingenio, et pleni adhortantium vocibus, in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrimque 40 pro castris duo exercitus, periculi magis prsesentis, quam curae, expertes : quippe imperium agebatur, in tam pau- LIBER I. CAP. XXV. 2 '^o corum virtute atque fortuna positum : itaque ergo erecti suspensicjue in minime gratuin spectaculum aninio inten- duntur. Datur signum : infestisque aimis, velut acies, terni juvenes, niagnorum exercituum animos gerentes, concur- 5 runt: nee his nee illis perieulum suum ; publieum imperium servitiumque obversatur animo, futuraque ea deinde patrias fortuna, quani ipsi feeissent. Ut primo statim eoncursu increpuere arma, mieantesque fulsere gladii, horror ingens spectantes perstringit ; et, neutro inelinata spe, torpebat 10 vox spiritusque. Consertis deinde manibus, quum jam non motus tantum eorporum, agitatioque aneeps telorum armo- rumque, sed vuhiera quoque et sanguis spectaculo essent ; duo Romani, super alium alius, vuhieratis tribus Albanis, exspirantes corruerunt : ad quorum easum quum conela- 15 masset gaudio Albanus exercitus, Romanas legiones jam spes tota, nondum tamen cura, deseruerat, exanimes vice unius, quern tres Curiatii circumsteterant. Forte is integer fuit, ut universis soius nequaquam par, sie "adversus singulos ferox : ergo, ut segregaret pugnam eorum, eapessit I'ugam, 20 ita ratuS seeuturos, ut quemque vulnere affectum corpus sineret. Jam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, quum respiciens videt magnis intervallis se- quentes ; unum baud procul ab sese abesse : in sum inagno impetu-'rediit : et, dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis, 25 uti opem ferant fratri, jam Horatius, ckso hoste victor, se- cundam pugnam petebat. Turn clamore, qualis ex inspe- rato faventium solet, Romani adjuvant militem suum ; et ille defungi proelio feslinat. Prius itaque, quam alter, qui nee procul aberat, consequi posset, et alterum Curiatium 30 conficit. Jamque, squato Marte, singuli supererant ; sed nee spe nee viribus pares : alterum intactum ferro corpus, et geminata victoria, ferocem in certamen tertium dabant ; alter, fesSum vulnere, fessum cursu trahens corpus, victus- que fratrum ante se strage, victori objieitur hosti : nee illud asproelium fuit. Romanus exsultans, " Duos," inquit, " fra- ■ " trum Manibus dedi : tertium causae belli hujusce, ut Ro- " manus Albano imperet, dabo." Male sustinenti arma gladium superne jugulo defigit : jacentem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt ; eo majore cum 40 gaudio, quo prope metum res fuerat. Ad sepulturam inde suorum nequaquam paribus animis vertuntur ; quippe im- perio alteri aucti, alteri ditionis alienaj facti. Sepulcra ex- stant, quo quisque loco cecidit : duo Romana uno loco pro- 3 26 TITI LIVII plus Albam, tria Albana Romam versus, sed distantia locis, et ut pugnatum est. XXVI. Priusquam inde digrederentur, roganti Metto, ex fcedere icto quid imperaret, iinperat Tullus, uti juventutem in armis liabeat : usurum se eorum opera, si bellum cum 5 Vejentibus foret : ita exercitus inde domos abducti. Prin- ceps Horatius ibat, trigemina spolia prae se gerens : cui soror virgo, quae desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obvia ante portam Capenam fuit ; cognitoque super humeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines, et lo flebiliter nomine sponsum mortuum appellat. Movet feroci juveni animum comploratio sororis in victoria sua tantoque gaudio publico. Stricto itaque gladio, siinul verbis incre- pans, transfigit puellam. " Abi hinc cum immature amore ^'ad sponsum," inquit, " oblita fratrum mortuorum vivique, is " oblita patriae. Sic eat, quaecumque Romana lugebit hos- " tern.*' Atrox visum id facinus Patribus plebique : sed re- cens meritum facto obstabat : tamen raptus in jus ad regem. Rex, ne ipse tam tristis ingratique ad vulgus judlcii, aut, secundum judicium, supplicii auctor esset, concilio populi 20 advocate, " Duumviros," inquit, " qui Horatio perduellionem " judicent, secundum legem facio." Lex horrendi carminis erat : " Duumviri perduellionem judicent. Si a duumviris " provocarit, provocatione certato : si vincent, caput obnu- " bite ■ infelici arbori reste suspendito : verberato vel intraas " pomosrium, vel extra pomoerium." Hac lege duumviri cre- ati (qui se absolvere non rebantur ea lege, ne innoxium qui- dem, posse) quum condemrwssent ; turn alter ex his, " P. Ho- " rati, tibi perduellionem judico," inquit. " 1, lictor, colliga manus." Accesserat lictor, injiciebatque laqueum. Turn 30 Horatius, auctore Tullo, clemente legis interprete, " Provo- co,'" inquit : ita de provocatione certatum ad popuium est. Moti homines sunt in eo judicio, maxime P. Horatio patre proclamante, se filiam jure csesam judicare : ni ita esset, patrio jure in filium animadversurum fuisse. Orabat deinde, ne 35 se, quem paulo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. Inter lisec senex, juvenem amplexus, spolia Curiatiorum fixa eo loco, qui nunc Pila Horatia appcllatur, ostentans, " Hunccine," aiebat, " quem modo decoratum " ovantemque victoria incedentem vidistis, Quirites, eum sub 40 " furca vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis ? " quod vix Albanorum oculi tam deforme spectaculum ferre LIBER I. CAP. xxvn. 27 " possent. I, lictor, colliga manus, quse paulo ante armatae " imperiuni populo Romano pepererunt. I, caput obnube " liberatoris urbis hujus : arbori infelici suspende : verbera, " vel intra pomoerium, niodo inter ilia pila et spolia hos- 5 " tium ; vel extra pomoerium, modo intra sepulcra Curiati- " orum. Quo enim ducere hunc juvenem potestis, ubi non " sua decora eum a tanta foeditate supplicii vindicent ? " Non tulit populus nee patris - lacrymas, nee ipsius parem in omni periculo animum : absolveruntque, admiratione magis 10 virtutis, quam jure causae. Itaque, ut csedes manifesta ali- quo tameu piaculo lueretur, imperatum patri, ut filium ex- piaret pecunia publica. Is, quibusdam piacularibus sa- crificiis factis, qute deinde genti Horatiae tradita sunt, trans- misso per viam tigillo, capite adoperto, velut sub jugum 15 misit juvenem. Id hodie quoque publice semper refectum manet. Soi-orium tigillum vocant. Horatia3 sepuicrum, quo loco corruerat icta, constructum est saxo quadrato. S J XXVII. Nee diu pax Albana mansit. Invidia vulgi quod tribus militibus fortuna publica commissa fuerit, vanuni 20 ingenrum dictatoris corrupit ; et, quoniam recta consilia baud bene evenerant, pravis reconciliare popularium animos ccepit. Igitur, ut prius in bello pacem, sic in pace bellum quaerens, quia suce civitati animorum plus quam virium cer- nebat esse, ad bellum palam atque ex edieto gerendum alios 25 coneitat populos ; suis per speciem societatis proditionem reservat. Fidenates, colonia Romana, Vejentibus sociis consilii assumptis, paeto transitionis Albanorum ad bellum atque arma incitantur. Q,uum Fidenae aperte deseissent, Tullus, Metto exercituque ejus ab Alba accito, contra hos- 30tes ducit: ubi Anienem transiit, ad eonfluentes collocat castra. Inter eum locum et Fidenas, Vejentium exercitus Tiberim transierat. Hi et in acie prope flumen tenuere dextrum cornu : in sinistro Fidenates propiiis montes eon- sistunt. Tullus adversus Vejentem hostem dirigit suos : 35 Albanos contra legionem Fidenatium collocat. Albano non plus animi erat, quam fidei : nee manere ergo, nee transire aperte ausus, sensim ad montes sueeedit. Inde, ubi satis subisse sese ratus est, erigit totam aciem : fluetuansque animo, ut tereret tempus, ordines explicat. Consilium erat, 40 qua fortuna rem daret, ea inclinare vires. Miraeulo primo esse Romanis, qui proximi steterant, ut nudari latera sua sociorum digressu senserunt : inde eques citato equo nun- 2S TITI LIVII tiat regi, abire Albanos. Tullus in re trepida duodecim vovit Salios, fanaque Pallori ac Pavori : equitem, clara in- crepans voce, ut hostes exaudirent, redire in prcelium jubet ; " Nihil trepidatione opus esse : suo jussu circumduci Alba- " nuin exercitum, ut Fidenatium nuda terga invadant." 5 Idem imperat, ut hastas equites erigere jubeat. Id factum magnas parti peditum Romanorum conspectum abeuntis Albani exercitus intersepsit : "qui viderant, id, quod ab rege auditum erat, rati, eo acrius pugnant. Terror ad hostes transit : et audiverant clara voce dictum ; et magna pars lo Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebant. Itaque, ne subito ex collibus decursu Albanorum intercluderentur ab oppido, terga vertunt. ' Instat Tullus, fusoque Fidenatium cornu, in Vejentem, alieno pavore per- culsum, ferocior redit. Nee illi tulere impetum ; sed ab is elFusa fuga flumen objectum a tergo arcebat. Q.uo post- quam fuga inclinavit, alii, arma fcede jactantes, in aquam cffici ruebant ; alii, dum cunctantur in ripis, inter fugae pugnasque t^onsilium oppressi. Non alia ante Romana pugna atrocior fuit. •" 20 XXVIII. Turn Albanus exercitus, spectator certaminis, deductus in campos. JMettus Tullo devictos hostes gratu- latur : contra Tullus Mettum benigne alloquitur. Quod bene vertat, castra Albanos Romanis castris jungere jubet : sacrificium lustrale in diem posterum parat. Ubi illuxit, 25 paratis onniibus, ut assolet, vocari ad concionem utrumque exercitum jubet. PrEecones, ab extremo orsi, primos ex- civere Albanos : hi, iiovitate etiam rei moti, ut regem Ro- manum concionantem audirent, proximi constittre. Ex composite armata circumdatur Romana legio : centurionibus so datum negotium erat, ut sine mora imperia exsequerentur. Tum ita Tullus infit : " Romani, si unquam ante alias ullo " in bello fuit, quod primiim Diis immortalibus gratias age- " retis, deinde vestraj ipsorum virtuti, hesternum id pros- " lium fuit. Dimicatum est enim, non magis cum hostibus, 35 " quam (quae dimicatio major atque pericnlosior est) cum " proditione ac perfidia sociorum. Nam, ne vos falsa opinio " teneat, injussu meo Albani subiere ad montes : nee im- " perium illud meum, sed consilium et imperii simulatio " fuit; ut nee, vobis ignorantibus deseri vos, averteretur a40 " certamino animus ; et hostibus, circumveniri se a tergo " ratis, terror ac fuga injiceretur. Nee ea culpa, quam LIBER I. CAP. XXIX. 29 " aro-uo, omnium Albanorum est : ducem secuti sunt ; ut et " vos, si quo ego inde agmen declinare voluissem, fecissetis. " Mettus ille est ductor itineris hujus, Mettus idem hujus " machinator bellij Mettus foederis Romani Albanique ruptor. 5 " Audeat deinde talia alius, nisi in hunc insigne jam docu- " mentum mortalibus dedero." Centuriones armati Met- tum' circumsistunt : rex caetera, ut orsus erat, peragit. " Uuod bonura, faustum, felixque sit populo Romano ac " mihi, vobisque, Albani ; populum omnem Albanum Ro- 10 " mam traducere in animo est; civitatem dare plebi ; pri- " mores in Patres legere ; unam urbem, unam rempublicam " tacere. Ut ex uno quondam in duos populos divisa Alba- " na res est, sic nunc in unum redeat." Ad hsec Albana pubes, inermis ab armatis septa, in variis voluntatibus, com- 15 muni tamen metu cogente, silentium tenet. Tum Tullus, " Mette Fuffeti," inquit, " si ipse discere posses fidem ac " foedera servare, vivo tibi ea disciplina a me adhibita esset. " Nunc, quoniam tuum insanabile ingenium est, at tu tuo " supplicio doce humanum genus ea sancta credere, quae a 20 " te violata sunt. Ut igitur paulo ante animum inter Fide- " natem Romanamque rem ancipitem gessisti, ita jam cor- " pus passim distrahendum dabis." Exinde, duabus ad- motis quadrigis, in currus earum distentum illigat Mettum : deinde in diversum iter equi concitati, lacerum in utroque 2o curru corpus, qua inhseserant vinculis membra, portantes. Avertere omnes a tanta fceditate spectaculi oculos. Pri- mum ultimumque illud supplicium apud Romanos exempli parum memoris legum humanarum fuit : in aliis gloriari licet, nulli gentium mitiores placuisse pcEnas. 30 XXIX. Inter base jam praemissi Albam erant equites, qui multitudinem traducerent Romam. Legiones deinde ductse JJ ad diruendam urbem. Quae ubi intravere portas, non qui- ^ dem fuit tumultus ille, nee pavor, qualis captarum esse ur- !^ bium solet ; quum, effractis portis, strati sve ariete muris, ^ aut arce vi capta, clamor hostilis et cursus per urbem arnia- j torum omnia ferro flamrnaque miscet : sed silentium triste ^ ac tacita mosstitia ita defixit omnium animos, ut, prae metu obliti, quid relinquerent, quid secum ferrent, deficiente con- silio, rogitantesque alii alios, nunc in liminibus starent, nunc 40 errabundi domos suas, ultimum illud visuri, pervagarentur. Ut vero jam equitum clamor exire jubentium instabat, jam fragor tectorum, qute diruebantur, ultimis urbis partibus 3* 30 TITI LIVII audiebatar ; pulvisque, ex-distantibus locis ortus, velut nube inducta omnia impleverat ; raptim, quibus quisque poterat, elatis, quum larem ac penates tectaque, in quibus natus quis- que educatusque esset, relinquentes- exirent, jam continens agmen migrantium impleverat vias ; et conspectus aliorum 5 mutua miseratione integrabat lacrymas : vocesque etiam miserabiles exaudiebantur ; mulierum prfecipue, quum ob- sessa ab armatis terapla augusta prasterirent, ac velut captos relinquerent Deos. Egressis urbem Albanis, Romanus passim publica privataque omnia tecta adsequat solo ; una- lo que bora qnadringentorum annorum opus, quibus Alba ste- terat, exscidio ac minis dedit. Templis tamen Deum (ita enim edictum ab rege fuerat) temperatum est. XXX. Roma interim crescit Albas minis : duplicatur civium Humerus. Coslius additur urbi mons ; et, quo fre- 15 quentius habitaretur, eam sedem TuUus regiog capit, ibique liabitavit. Principes Albanorum in Patres, ut ea quoque pars reipubliccE cresceret, legit Tullios, Servilios, Quintios, Geganios, Curiatios, Cicelies ; templumque ordini ab se auc- to curiam fecit, quae Hostilia usque ad patrum nostrorum 20 setatem appellata est : et, ut omnium ordinum viribus aliquid ex novo populo adjiceretur, equitum decern turmas ex Al- ^ banis legit. Legiones et veteres eodem supplemento explevit, ? et novas scripsit. Hac fiducia virium Tullus Sabinis bel- L lum indicit, genti ea tempestate secundum Etruscos opulen- ?" tissiniffi viris armisque. Utrimque injurias facta?, ac res ne- > quidquam erant repetitK. Tullus ■ ad Feroniae fanum mer- ^ catu frequenti negotiatores Romanos comprehensos quere-^ batur. Sabini sues prius in lucum confugisse, ac Romse retentos. Hae causas belli ferebantur. Sabini baud parum 30 memores, et suarum virium partem Romse ab Tatio locatam, et Romanam rem nuper etiam adjectione populi Albani auctam, circumspicere et ipsi externa auxilia. Etruria erat viciiia, proximi Etruscorum Vejentes. Inde, ob residuas bellorum iras maxime sollicitatis ad defectionem animis, vo-35 luntarios traxere ; et apud vagos quosdam ex inopi plebe etiam merces valuit. Publico auxilio nullo adjuti sunt : valuitque apud Vejentes (nam de casteris minus mirum est) pacta cum Romulo induciarum fides. Quum bellum utrim- que summa ope pararent, vertique in eo res videretur, utri 40 prius arma inferrent, occupat Tullus in agrum Sabinum transire. Pugna atrox ad silvam Malitiosam fuit ; ubi et LIBER I. CAP. XXXII. 31 pedltum quidem robore, cseterum equitatu aucto nuper, plu- rimum Romana acies valuit. Ab equitibus repente invectis turbati ordiiies sunt Sabinorum : nee pugna deinde illis constare, nee tuga explicari, sine magna ca^de potuit. 5 XXXI. Devictis Sabinis, quum in magna gloria magnis- que opibus regnum Tulli ac tota res Romana esset, nuntia- tum regi Patribusque est, in monte Albano lapidibus pluisse. Quod quum credi vjx posset, missis ad id visendum prodi- gium, in eonspectu, baud aliter quam quum grandinem ven- 10 ti glomeratara in terras agunt, erebri cecidere cceIo lapides. Visi etiam audire voeem ingentem ex summi eacuminis luco, ut patrio ritu sacra Albani faeerent, qu« (velut Diis quoque simul cum patria relictis) oblivioni dederant ; et aut Ro- mana sacra susceperant, aut, fortunae, ut fit, obirati, cultuni 15 reliquerant Deum. Romanis quoque ab eodem prodigio novemdiaie sacrum publice susceptum est ; sen voce coelesti ex Albano monte missa (nam id quoque traditur), seu arus- picum monitu. Mansit certe solenne, ut, quandoque idem prodigium nuntiaretur, feriae per novem dies agerentur. 20 Haud ita multo post .pestilentia laboratum est : unde quum pis'ritia militandi oriretur, nulla tamen ab armis quies da- batur ab bellicoso rege, salubriora etiam credente militias, quam domi, juvenum corpora esse ; donee ipse quoque lon- ginquo morbo est implicitus. Tunc ade^. fi-acti simul cum 25 corpora sunt spiritus illi feroces, ut, qui nihil ante ratus es- set minus regium, quam sacris dedere animum, repente oinnibus magnis parvisque superstitionibus obnoxius degeret, religionibusque etiam populum impleret, Vulgo jam homi- nes, eum statum rerum, qui sub Numa rege ftierat, requi- 30 rentes, unam opem aegris corporibus relictam, si pax venia- que ab Diis impetrata esset, credebant. Ipsum regem, tra- dunt, volventem commentarios Numaj, quum ibi qusedam oc- culta solennia sacrificia Jovi Elicio facta invenisset, opera- tum his sacris se abdidisse ; sed non rite initum aut curatum 35 id sacrum esse; nee solum nullam ei oblatam ccelestium speciem, sed, ira Jovis, sollicitati prava religione, fuJmine ictum cum domo conflagrasse. Tullus magna gloria belli regnavit annos duos et triginta. XXXII. Mortuo Tullo, res, ut institutum jam inde ab 40 initio erat, ad Patres redierat : hique interregem nominave- rant : quo comitia habente, Ancum Marcium regem popu- 32 TITI LIVII Jus creavit : Patreg fuere auctores. Numas Pompilii regis q" nepos, filia ortus, Ancus Marcius erat : qui, ut regnare cce- ." pit, et avita3 gloriae memor, et quia proxiinum regnum, :f csetera egregium, ab una parte baud satis prosperum fuerat, ?• aut neglectis religionibus, aut prave cultis ; longe antiquissi- •" mum ratus, sacra publica, ut ab Numa instituta erant, » facere ; omnia ea ex commentariis regis pontificem, in album relata, proponere in publico jubet : inde et civibus otii cupidis, et finitimis civitatibus, fiicta spes, in avi mores atque instituta regem abituruni. Igitur Latini, cum quibos, lo Tullo regnante, ictum fcrdus erat, sustulerant animos : et, quum incursionem in agrum Romanum fecissent, repetenti- bus res Romanis superbe responsum reddunt ; desidem Ro- manum reijem inter sacella et aras acturum esse regnum rati. Medium erat in Anco ingenium, et Numoe et Romuli memor : 15 et, prgeterquam quod avi regno magis necessariam fuisse pa- cem credebat, quum in novo, tum feroci populo ; etiam, quod ilii contigisset otium, sine injuria id se baud facile habiturum : tentari patientiam, et tentatam contemni : tem- poraque esse Tullo regi aptiora, quam Numje. Ut tamen, 20 quoniam Numa in pace religiones instituisset, a se bellicse ca^rimoniseproderentur ;nec gererentur solum, sed etiam in- dicerentur bella aliquo ritu ; jus ab antiqua gente ^quicolis, quod nunc feciales babent, descripsit, quo res repetuntur. Legatus, ubi ad fines eorum venit, unde res repetuntur, 25 capite velato filo (lanae velamen est), " Audi, Jupiter," in- quit; " audite, fines'" (cujuscumque gentis sunt nominat) ; " audiat fas. Ego sum publicus nuntius populi Romani : "juste pieque legatus venio, verbisque meis fides sit." Per- agit deinde postulata. Inde Jovem testem facit : " Si ego 30 " injuste impieque illos bomines illasque res dedier nuntio " populi Romani mibi exposco, tum patria? compotem me " nunquam siris esse." Hsc, quum fines suprascandit, h'diC, quicumque ei primus vir obvius fuerit, bsec, portam ingrediens, bsec, forum ingressus, paucis verbis carminis 35 concipiendique jusjurandi mutatis, peragit. Si non dedun- tur, quos exposcit, diebus tribus ettriginta (tot enim solennes sunt) peractis, bellum ita indicit : " Audi, Jupiter, et tu, " Juno, Quirine, Diique omnes ccelestes, vosque terrestres, " vosque inferni, audite. Ego vos testor, populum ilium " 40 (quicumque est, nominat) " injustum esse, neque jus persol- " vere. Sed de istis rebus in patria majores natu consule- " mus, quo pacto jus nostrum adipiscamur." Cum his nun- (( LIBER I. CAP. XXXIII. 33 tius Romam ad consulendum redit. Confestim rex his ferme verbis Patres consulebat : " Q,uarum rerum, litium, " causarum condixit pater patratus populi Romani Q,uiritium " patri patrato priscorum Latinorum hominibusque priscis 5 " Latinis, quas res dari, fieri, solvi oportuit, quas res nee "dederunt, nee fecerunt, nee solverunt, die," inquit ei, quem primum sententiam rogabat, "quid eenses? " Turn ille : " Puro pioque duello qua^rendas eenseo, itaque eon- " sentio, eonsciscoque." Inde ordine alii rogabantur : 10 quandoque pars major eorum, qui aderant, in eamdem sen- tentiam ibat, bellum erat eonsensu. Fieri solitum,. ut fe- eialis hastam ferratam aut sanguineam prceustam ad fines eorum ferret, et, non minus tribus puberibus prassentibus, dieeret : "Q,uod populi priseorum Latinorum hominesque 15 " prisci Latini adversus populum Romanum Quiritium fece- runt, deliquerunt ; quod populus Romanus Quiritium bel- lum eum priscis Latinis jussit esse ; senatusque populi " Romani Quiritium eensuit, consensit, conscivit, ut bellum " eum priscis Latinis fieret ; ob eam rem ego populusque 20 " Romanus populis priseorum Latinorum hominibusque " priscis Latinis bellum indieo faeioque." Id ubi dixisset, hastam in fin«s eorum emittebat. Hoc tum modo ab Lati- nis repetitse res, ae bellum indictum : moremque eum pos- teri acceperunt. 25 XXXIII. . Aneus, demandata eura sacrorum flaminibus saeerdotibusque aliis, exereitu novo eonseripto, profeetus, Politorium, urbem Latinorum, vi cepit ; seeutusque morem regum priorum, qui rem Romanam auxerant liostibus in civitatem aeeipiendis, multitudinem omnem Romam tra- 30 duxit : et, quum circa Palatium, sedem veterum Romano- rum, Sabini Capitolium atque areem, Coelium montem AI- bani implessent ; Aventinum novfe multitudini datum : ad- diti eodem baud ita multo post, Tellenis Fieanaque captis, novi eives, Politorium inde rursus bello repetitum, quod 35 vacuum occupaverant prisci Latini : eaque causa diruenda3 urbis ejus fuit Romanis, ne hostium semper receptaculum esset. Postrcmo, omni bello Latino Medulliam eoinpulso, aliquamdiu ibi Marte incerto, varia victoria, pugnatum est : nam et urbs tuta munitionibus, prjesidioque firmata valido 40 erat ; et, castris in aperto positis, aliquoties exereitus Lati- nus cominus cum Romanis sio-na contulerat. Ad ulti- mum, omnibus copiis connisus, Ancus acie primum vincit : 34 TITI LIVII inde, ingenti prseda potitus, Romam redit, turn quoque mul- tis millibus Latinorum in civitatem acceptis ; quibus, ut jungeretur Palatio Aventinum, ad Murcife datee sedes. Ja- niculum quoque adjectum ; non inopia loci, sed ne quando ea arx hostium esset. Id non muro solum, sed etiam, ob 5 commoditatem itineris, ponte sublicio, turn primum in Ti- beri facto, conjungi urbi placuit. Q/nriiiam quoque fossa, baud parvum munimentum a planioribus aditu locis, Anci regis opus est. Ingenti incremento rebus auctis, quum in tanta multitudine hominum, discrimine recte an perperam lo facti confuso, facinora clandestina fierent, career ad ter- rorem increscentis audacife media urbe, imminens foro, sedificatur. Nee urbs tantiim boc rege crevit, sed etiam ager finesque. Silva Msesia Vejentibus adempta ; usque ad mare imperium prolatum ; et in ore Tiberis Ostia urbs con- 15 dita : salina; circa facta?, egregieque rebus bello gestis, aedis Jovis Feretrii amplificata, XXXIV. Anco regnante, Lucumo, vir impiger ac divitiis'c' potens. Romam commigravit, cupidine maxirae ac spe mag- v ni honoris, cujus adipiscendi Tarquiniis (nam ibi quoque p peregrina stirpe oriundus erat) facultas non fuerat. Dama- ^ rati Corinthii filius erat ; qui, ob seditiones domo profugus, o quum Tarquiniis forte consedisset, uxore ibi ducta, duos § filios genuit. Nomina his Lucumo atque Aruns fuerunt. '^ Lucumo superfuit patri, bonorum omnium haeres : Aruns 95 prior, quam pater, moritur, uxore gravida relicta. Nee diu manet superstes filio pater : qui quum, ignorans nurum ven- trem ferre, immemor in testando nepotis decessisset, puero, post avi mortem in nullam sortem bonorum nato, ab inopia Egerio inditum nomen. Lucumoni contra, omnium hacredi 30 bonorum, quum diviticE jam animos facerent, auxit ducta in matrimonium Thnaquil, summo loco nata, et quae baud facile iis, in quibus nata erat, humiliora sineret ea, qufe in- nupsisset. Spernentibus Etruscis Lucumonem, exsule ad- vena ortum, ferre indignitatem non potuit ; oblitaque in- 35 genitae erga patriam caritatis, dummodo virum honoratum videret, consilium migrandi ab Tarquiniis cepit. Roma est ad id potissimum visa : in novo populo, ubi omnis repentina atque ex virtute nobilitas sit, futurum locum forti ac strenuo viro : regnasse Tatium Sabinum : arcessitum in regnum 40 Numam a Curibus : et Ancum Sabina matre ortum, nobi- lemque una imagine Numae esse. Facile persuadet, ut LIBER I. CAP. XXXV. 35 cupido honorum, et cui Tarquinii materna tantum patria esset. Sublatis itaque rebus, commigrant Romam. Ad Janiculum forte ventum erat : ibi ei, carpento sedenti cum uxore, aquTla, suspensis demissa leniter alls, pileum aufert ; Ssuperque carpentum cum magno clangore volitans, rursus, velut ministerio divinitus missa, capiti apte reponit : inde sublimis abiit. Accepisse id augurium Ireta dicitur Tana- quil, perita, ut vulgo Etrusci, ccelestium prodigiorum mulier. Excelsa et alta sperare complexa virum jubet : " eam ali- 10 " tern ea regione cceU et ejus Dei nuntiam venisse : circa " summum culmen hominis auspicium fecisse : levasse hu- " maiio superpositum capiti decus, ut divinitus eidem red- " deret." Has spes cogitationesque secum portantes, urbem ingressi sunt ; domicilioque ibi comparato, L. Tarquinium 15 Priscum edidere nomen. Romanis conspicuum eum novi- tas divitiajque faciebant : et ipse fortunam benigno alloquio, comitate invitandi, beneficiisque, quos poterat, sibi concili- ando, adjuvabat ; donee in regiam quoque de eo fama per- lata est: notitiamque eam brevi, apud regem liberaliter 50 dextreque obeundo officia, in familiaris amicitia; adduxerat jura, ut publicis pariter ac privatis consiliis bello domique interesset ; et, per omnia expertus, postremo tutor etiam liberis regis lestamento institueretur. XXXV. Regnavit Ancus annos quatuor et viginti, cuili- ■■25 bet superiorum regum belli pacisque et artibus et gloria par. Jam iilii prope puberem setatem erant : ec magis Tarquini- us instare, ut quam primum comitia regi creando fierent. Q,uibus indictis, sub tempus pueros venatum ablegavit : is- que primus et petisse ambitiose regnum, et orationem dici' 30 tur habuisse ad conciliandos plebis animos compositam : quum, " se non rem novam petere ; quippe qui non primus ' (quod quisquam indignari mirarive posset), sed tertius Ro- ' moB peregrinus regnum affectet : et Tatium non ex pere- ' grino solum, sed etiam ex hoste, regem factum : et Nu- 33 " mam, ignarum urbis, non petentem, in regnum ultro ac- * citum. Se, ex quo sui potens fuerit, Romam cum conjuge ' ac fortunis omnibus commigrasse : majorem partem setatis ' ejus, qua civilibus officiis fungantur homines, Romge se, ' quam in vetere^|)atria, vixisse : domi militia^que sub baud 40 " pcenitendo magistro, ipso Anco rege, Romana se jura, ' Romanos ritus didicisse. Obsequio et observantia in re- ' gem cum omnibus, benignitate erga alios cum rege ipso. 36 TITI LIVII " certasse." Haec eum haud falsa . memorantem ingenti c" consensu populus Romanus regnare jussit. Ergo virum, r- CcEtera egregium, secuta, quam in petendo habuerat, etiam § regnantem ambitio est: nee minus regni ^i firmandi, quam ^ augendae reipublicse, memor, centum in Patres legit ; qui p deinde minorum gentium sunt appellati ; factio haud dubia g regis, cujus beneficio in curiam venerant. Bellum primum '^ cum Latinis gessit, et oppidum ibi Apiolas vi cepit : praeda- que inde majore, quam quanta belli fama fuerat, revecta, ludos opulentius instructiusque, quam priores reges, fecit, lo Tum primum circo, qui nunc Maximus dicitur, designatus locus est : loca divisa Patribus equitibusque, ubi spectacula sibi quisque facerent ; fori appellati. Spectavere, furcis duodenos ab terra spectacula alta sustinentibus pedes. Lu- dicrum fuit equi pugilesque, ex Etruria maxime acciti. So- 15 leimes deinde annui mansere ludi, Romani Magnique varie appellati. Ab eodem rege et circa forum privatis sedifican- da divisa sunt loca ; porticus tabernajque factae. XXXVI. Murp quoque lapideo circumdare urbem para- bat, quum Sabinum bellum coeptis intervenit. Adeoque ea 20 subita res fuit, ut prius Anienem trausirent liostes, quam obviam ire ac prohibere exercitus Romanus posset. Itaque trepidatum Romse est : et primo dubia victoria, magna utrimque cfede, pugnatum est. Reductis deinde in castra hostium copiis, datoque spatio Romanis ad comparandum 25 de integro bellum, Tarquinius, equitem maxime suis deesse viribus ratus, ad Ramnes, Titienses, Luceres, quas cen- turias Romulus scripserat, addere alias constituit, suoque insignes relinquere nomine. Id quia inaugurate Romulus fecerat, negare Attus Navius, inclytus ea tempestate augur, 30 neque mutari, neque novum constitui, nisi aves addixissent, posse. Ex eo ira regi mota ; eludensque artem, (ut ferunt) " Agedum," inquit, " divine tu, inaugura, fierine possit, quod -" nunc ego mente concipio." Quum ille, in augurio rem expertus, profecto futuram dixisset ; " Atqui hoc animo35 " agitavi," inquit, " te novacula cotem discissurum. Cape " hsec, et perage, quod aves tuaj fieri posse portendunt." Tum ilium baud cunctanter discidisse cotem ferunt. Sta- tua Atti capita velato, quo in loco res acta est, in comitio, in gradibus ipsis, ad laevam curiae fuit : cotem quoque eodem 40 loco sitam fuisse memorant, ut esset ad posteros miraculi ejus monumentum. Auguriis certe sacerdotioque augurum LIBER I. CAP. XXXVIII. 37 tantus honos accessit, ut nihil belli domique postea, nisi au- spicato, gereretur ; concilia populi, exercitus vocati, summa rerum, ubi aves non admisissent, dirimerentur. Neque turn Tarquinius de equitum centuriis quidquam mutavit : 5 numero alterum tantum adjecit, ut mille et octingenti equi- tes in tribus centuriis essent. Posleriores modo sub iisdem nominibus, qui additi erant, appellati sunt : quas nunc, quia geminatse sunt, sex vocant centurias. XXXVII. Hac parte copiarum aucta, iterum cum Sa- 10 binis confiigitur. Sed, prasterquam quod viribus creverat Romanus exercitus, ex occulto etiam additur dolus, missis, qui magnam vim lignorum, in Anienis ripa jacentem, ar- dentem in flumen conjicerent : ventoque juvante accensa ligna, et pleraque, in ratibus impacta, sublicis quum heere- 15 rent, pontem incendunt. Ea quoque res in pugna terrorem attulit Sabinis. Effusis eadem fugam impediit ; multique mortales, quum hostem effugissent, in flumine ipso periere : quorum fluitantia arma, ad Urbem cognita in Tiberi, prius paene, quam nuntiari posset, insignem victoriam fecere. 2u Eo proelio praecipua equitum gloria fait : utrimque ab cor- nibus positos, quum jam pelleretur media peditum suorum acies, ita incurrisse ab lateribus ferunt, ut non sisterent raodo Sabinas legiones, ferociter instantes cedentibus, sed subito in fugam averterent. JMontes effuso cursu Sabini 25 petebant, et pauci tenuere ; maxima pars, ut ante dictum est, ab equitibus in flumen acti sunt. Tarquinius, instan- dum perterritis ratus, prasda captivisque Romam missis, spoliis hostium (votum id Vulcano erat) ingenti cumulo ac- censis, pergit porro in agrum Sabinum exercitum inducere : 30 et, quamquam male gesta res erat, nee gesturos melius spe- rare poterant ; tamen, quia consulendi res non dabat spa- tium, iere obviam Sabini tumultuario milite ; iterumque ibi fusi, perditis jam prope rebus, pacem petiere. XXXVIII. Collatia, et quidquid circa Collatiam agri 35 erat, Sabinis ademptum. Egerius (fratris hie filius erat regis) Collatiaj in prsesidio relictus : deditosque CoUatinos ita accipio, eamque deditionis formulam esse. Rex inter- rogavit : " Estisne vos legati oratoresque, missi a populo " Collatino, ut vos populunique Collatinum dederetis ? " JO " Sunms." " Estne populus Collatinus in sua potentate ? " "Est." "Deditisne vos, populumque Collatinum, urbem, 4 38 TITI LIVII "agros, aquam, terminos, delubra, utensilia, divina, huma- " naque omnia, in meam populique Romani ditionem?" " Dedimus." " At ego recipio." Bello Sabino perfecto, Tarquinius triumphans Romam rediit : inde priscis Latinis helium fecit : ubi nusquam ad universse rei dimicationem 5 ventum est, ad singula oppida circumferendo arma, omne nomen Latinum doniuit. Corniculum, Ficulea vetus, Ca- meria, Crustumerium, Ameriola, Medullia, Nomentum, htEC de priscis Latinis, aut qui ad Latinos defecerant, capta op- pida. Pax deinde est facta, Majore inde animo pacis 10 opera inchoata, quam quanta mole gesserat bella ; ut non quietior populus domi esset, quam militiae fuisset : nam et muro lapideo, cujus exordium operis Sabino bello turba- tum erat, urbem, qua nondum munierat, cingere parat ; et infima urbis loca circa forum, aliasque interjectas coUibus 15 convalles, (quia ex planis locis baud facile evehebant aquas) cloacis e fastigio in Tiberim ductis siccat; et aream ad sedem in Capitolio Jovis, quam voverat bello Sabino, jam praesagiente animo futuram olim amplitudinem loci, occupat fundamentis. 20 XXXIX. Eo tempore in regia prodigium visa eventuque mirabile fuit. Puero dormienti, cui Servio Tullio nomen fuit, caput arsisse ferunt multorum in conspectu : plurimo igitur clamore inde ad tantse rei miraculum orto excitos re- ges : et quum quidam familiarium aquam ad restinguendum as ferret, ab regina retentum : sedatoque earn tumultu moveri vetuisse puerum, donee sua sponte experrectus esset : mox cum sonmo et flammam abiisse. Tum abducto in secretum viro Tanaquil, " Vide'n' tu puerum hunc," inquit, " quern " tam humili cultu educamus ? Scire licet, bunc lumen quon- 30 " dam rebus nostris dubiis futurum, prsesidiumque regiae " afflictae. Proinde materiem ingentis publice privatimque " decoris omni indulgentia nostra nutriamus." Inde puerum liberum loco cceptum haberi, erudirique artibus, quibus in- genia ad magnae fortunae cultum excitantur. Evenit facile, 35 quod Diis cordi esset. Juvenis evasit vere indolis regiae : nee, quum quaereretur gener Tarquinio, quisquam Romanse juventutis ulla arte conferri potuit : filiamque ei suam rex despondit. Hie, quacumque de causa, tantus iili bonos habitus, credere probibet, serva natum eum, ])ar\unique 40 ipsum servisse. Eorum magis sententiae sum, qui, Cornicu- lo capto, Servii Tullii, qui princeps in ilia urbe fuerat, gra- LIBER I. CAP. XLi. 39 vidam viro occiso uxorem, quum inter reliquas captivas cog- nita esset, ob unicam nobilitatein ab regina Romana pro- liibitam ferunt servitio partum Romae edidisse, Prisci Tar- quinii domo. lude tanto beneficio et inter niulieres famili- 5 aritatem auctani, et pueruni, ut in domo a parvo eductum, in caritate atque honore fuisse : fortunam matris, quod capta patria in hostium manus venerit, ut serva natus cre- deretur, fecisse. XL. Duodequadragesimo ferme anno, ex quo regnare locoeperat Tarquinius, non apud regem modo, sed apud Pa- tres plebeniquc, longe maximo honore Servius Tullius erat. Turn Anci filii duo etsi antea semper pro indignissimo habuerant, se patrio regno tutoris fraude pulses, regnare Ro- mae advenam, non modo civicfe, sed ne Italicffi quidem stir- is pis ; turn impensius his indignitas crescere, si ne ab Tarqui- inio quidem ad se rediret regnum, sed prseceps indeporroad servitia caderet ; ut in eadem civitate, post centesimum fere annum, quam Romukis, Deo prognatus, Deus ipse, tenuerit regnum, donee in terris fuerit, id servus serva natus posside- 20 at : tum commune Romani nominis, tum prsecipue id domfis suae, dedecus fore, si, Anci regis virili sti*"pe salva, non modo advenis, sed servis etiam, regnum Romse pateret. Ferro igi- tur eam arcere contumeUam statuunt. Sed et injurias dolor in Tarquinium ipsum magis, quam in Servium, eos stimula- 25 bat : et quia gravior ultor CBedis, si superesset, rex futurus erat, quam privatus : tum, Servio occiso, quemcumque alium generum delegisset, eumdem regni haeredem fac- turus videbatur. Ob heec ipsi regi insidias parantur. Ex pastoribus duo ferocissimi delecti ad facinus, quibus con- 30 sueti erant uterque agrestibus ferramentis, in vestibulo re- giae, quam potuere tumultuosissime, specie rixae in se omnes apparitores regios convertunt ; inde, quum ambo regem ap- pellarent, clamorque eorum penitus in regiam pervenisset, vocati ad regem pergunt. Primo uterque vociferari, et cer- 35tatim alter alteri obstrepere, coerciti ab lictore, et jussi in vicem dicere, tandem obloqui desistunt. Unus rem ex com- posite orditur. Quum intentus in eum se rex totus averte- ret, alter elatam securim in caput dejecit : relictoque in vul- nere telo, ambo se foras ejiciunt. 40 XLI. Tarquinium moribundum quum, qui circa erant, excepissent, illos fugientes lictores comprehendunt. Cla- 40 TITI LIVII mor inde, concursusque populi, mirantium quid rei esset. Tanaqiiil inter tumultum claudi regiani jiibet, arbitros eje- cit : simul, quEB curando vulneri opus sunt, tamquam . spes subesset, sedulo coniparat : simul, si destituat spes, alia praesidia molitur. Servio propere accito quum pffine exsan- 5 gueni virum ostendisset ; dextiam tenens orat, ne inultam mortem soceri, ne socrum inimicis ludibrio esse sinat. " Tuum est," inquit, " Servi, si vir es, regnum ; non eorum, " qui alienis manibus pessimum facinus feccre. Erige te, " Deosque duces sequere, qui clarum hoc fore caput clivino m " quondam circumfuso igni portenderunt. Nunc te ilia coe- " lestis excitet flamma : nunc expergiscere verO. Et nos " peregrini regnavimus. Q,ui sis, non unde natus sis, re- *' pnta. Si tua re subita consilia torpent, at tu mea sequere." duum clamor impetusque multitudinis vix.sustineri posset, 15 ex superiore parte medium per fenestras, in Nov am viam ver- sas (habitabat enim rex ad Jovis Statoris), populum Tana- quil alloquitur : jubet " bono animo esse ; sopitum fuisse " regem subito ictu : ferrum liaud alte in corpus descen- " disse : jam ad se redisse. Inspectum vulnus, absterso 20 " cruore. Omnia salubria esse : confidere, prope diem ip- " sum eos visuros. Interim Servio Tullio jubere populum " dicto audientem esse. Eum jura redditurum, obiturumque " alia regis munia esse." Servius cum trabea et lictoribus prodit ; ac, sede regia sedens, alia decernit, de aliis consul- 25' turum se regem esse simulat. Itaque, per aliquot dies ^ (quum jam exspirasset Tarquinius) celata morte, per speciem ^ aliena3 fungendae vicis ^uas opes firmavit : tum demum pa- L lam facto, et comploratione in regi'i orto, Servius, prsesidio ^ firmo munitus, primus injussu populi, voluntate Patrum reg- > navit. Anci liberi, jam tum comprehensis sceleris mini- ^^ stris, ut vivere regem, et tantas esse opes Servii nuntiatum p est, Suessam Pometiam exsulatum ierant. XLII. Nee jam publicis magis consiliis Servius, quam privatis, munirc opes : et ne, qualis Anci liberum aninms 35 adversus Tarquiniam fuerat, talis adversus se Tarquinii liberum esset, duas filias juvenibus regiis, Lucio atque Arun- ti Tarquiniis, jungit. Nee rupit tamen fati necessitatem humanis consiliis, quin invidia regni, etiam inter domesti- cos, infida omnia atque infesta faceret. Peropportune ad 40 praesentis quietem status bellum cum Vejentibus (jam enim induciee exierant) aliisque Etruscis sumptum. In eo bello LIBER I. CAP. xLiii. 41 ct virtus et fortuna enituit Tullii : fusoque ingenti hostiuin exercitu, haud dubius rex, seu Patrum seu plebis animos periclitaretur, Romani rediit. Aggrediturque inde ad pacis longe maximum opus : ut, quemadmodum Numa divini auc- ~r tor juris iuisset, ita Servium conditorem omiiis in civitate S discriminis ordinumque, quibus inter gradus dignitatis for- ". tunaeque aliquid interlucet, posteri fama ferrent. Censum ^ enim instituit, rem saluberrimam tanto futuro imperio ; ex 2 quo belli pacisque munia non viritim, ut ante, sed pro habi- u tu pecuniarum fierent. Tum classes centuriasque et hunc iordinem ex censu descripsit, vel paci decorum, vel bello. XVI. XLIII. Ex iis, qui centum mdhum sens, aut majorem, censum haberent, octoginta confecit centurias, quadragenas seniorum ac juuiorum. Prima classis omnes appellati. Se- 15 niores, ad urbis custodiam ut prfesto essent ; juvenes, ut foris bello gererent : arma his imperata, galea, clypeum, ocreas, lorica ; omnia ex sere : htec ut tegimenta corporis essent : tela in hostem, hastaque et gladius. Additse huic classi duae fabrAm centurise, quae sine armis stipendia face- 20 rent : datum munus, ut machinas in bello ferrent. Secun- da classis intra centum usque ad quinque et septuaginta millium censum instituta ; et ex his, senioribus junioribus- que, viginti conscriptaj centuria3 : arma imperata, scutum pro clypeo, et, praeter loricam, omnia eadem. Tertiee clas- 25 sis in quinquaginta millium censum esse voluit : totidem centurite et hae, eodemque discrimine aetatium, factcE : nee de armis quidquam mutatum ; ocreae tantiim ademptae. In quar- ta classe census quinque et viginti millium ; totidem centurias factas : arma mutata ; nihil praeter hastam et verutum datum. 30 Quinta classis aucta, centurias triginta factje : fundas lapi- desque missiles hi secum gerebant : in his accensi, cornici- nes, tubicinesque, in tres centurias distributi. Undecim millibus hasc classis censebatur. Hoc minor census reliquam multitudinem habuit : inde una centuria facta est, immunis 35 militia. Ita pedestri exercitu ornato distributoque, equitum ex priraoribus civitatis duodecim scripsit centurias. Sex item alias centurias, tribus ab Romulo institutis, sub iisdem, quibus inauguratceerant,nominibus fecit. Ad equos emendos dena millia aeris ex publico data ; et, quibus equos alerent, 40 viduae attributae, quae bina millia aeris in annos singulos pen- derent. Haec omnia in dites a pauperibus inclinata onera. Deinde est honos additus : non enim (ut ab Romulo tradi- 4* 42 TITI LI VII turn cseteri servaverant reges) viritim suffragium eadem vi eodenique jure promiscue omnibus datum est : sed gradus facti, ut neque exclusus quisquam suffiagio videretur, et vis omnes penes primores civitatis esset. Equites enim voca- bantur primi ; octoginta inde primse classis centurios : ibi si & variaret, quod raro incidebat, ut secundaj classis vocarentur : nee fere unquam infra ita descenderent, ut ad infimos per- venirent. Nee mirari oportet, hunc ordinem, qui nunc est, post expletas quinque et triginta tribus, duplicate earum numero, eenturiis juniorum seniorumque, ad institutam ab lo Servio TuUio summam non eon venire : quadrifariam enim urbe divisa regionibus coUibusque, qu3o habitantur partes, Tribus eas appellavit ; ut ego arbitror, ab tribute ; nam ejus quoque sequaliter ex censu conferendi ab eodem inita ratio est, Neque has tribus ad eenturiarum distributionem ir. numerumque quidquam pertinuere. XLIV. Censu perfecto, quern maturaverat metu legis de ineensis latte cum vinculorum minis mortisque, edixit, ut omnes cives Romani, equites peditesque, in suis quisque eenturiis, in Campo Martio prima luce adessent. Ibi in- 2u structum exereitum omnem suovetaurilibus lustravit : idque conditum lustrum appellatum, quia is eensendo finis factus est. Millia octoginta eo lustro civium censa dieuntur. Ad- jicit scriptorum antiquissimus, Fabius Pictor, eorum, qui ferre arma possent, eum numerum fuisse. Ad eam multi- 25 tudinem urbs quoque amplificanda visa est. Addit duos colles, Quirinalem Viminalemque : inde deinceps auget Esquilias : ibjque ipse, ut loco dignitas fieret, habitat. Ag- gere et fossis et muro eireumdat urbem : ita pomoerium profert. Pomxrium, verbi vim solam intuentes, postmcerium 30 interpretantur esse. Est autem magis circa murum locus, quem in condendis urbibus quondam Etrusci, qua murum ducturi erant, certis circa terminis inaugurate) consecrabant ; ut neque interiore parte a^dificia mcenibus continuarentur, quae nunc vulgo etiam eonjungunt ; et extrinsecus puri ali- 35 quid ab humano cultu pateret soli. Hoc spatium, quod ne- que habitari neque arari fas erat, non magis quod post tnu- rum esset, quam quod murus post id, pomoirium Romani ap- pellarunt : et in urbis incremento, semi)er, quanti^nn moenia processura erant, tantum termini hi consecrati proferebantur. 40 LIBER I. CAP. xLvi. 43 XLV. Aucta civitate magniludine urbis, formatis omni- bus domi et ad belli et ad pacis usus, ne semper armis opes acquirerentur, consilio augere imperium conatus est, simul et aliquod addere urbi decus. Jam turn erat inclytum Di- 5 anae Ephesiae fanum : id communiter a civitatibus Asiaj fac- tum fama ferebat. Q,uum cousensum Deosque consociatos laudaret mire Servius inter proceres Latinorum, cum quibus publico privatimque hospitia amicitiasque de industria junx- erat ; saipe iterando eadem, perpulit tandem, ut Romse fa- 10 num Diana3 populi Latini cum populo Romano lacerent. Ea erat confessio, caput rerum Romam esse ; de quo toties armis ccrtatum fuerat. Id quamquam omissum jam ex om- nium cura Latinorum, ob rem toties infeliciter tentatam ar- mis, videbatur ; uni se ex Sabinis fors dare visa est privato 15 consilio imperii recuperandi. Bos in Sabinis nata cuidam patrifamilitE dicitur, miranda magnitudine ac specie. Fixa per multas states cornua in vestibulo templi Dianae monu- mentum ei fuere miraculo. Habita, ut erat, res prodigii loco est : et cecinere vates, cujus civitatis eam civis Dianae 20 immolasset, ibi fore imperium ; idque carmen pervenerat ad antistitem fani Dianae. Sabinus, ut prima apta dies sacri- ficio visa est, bovem Romam actam deducit ad fanum Dia- nas, et ante aram statuit. Ibi antistes Romanus, quum eum magnitudo victimaj celebrata fama movisset, memor 25 responsi, Sabinum ita alloquitur : " Quidnani tu, hospes, "paras?" inquit, "-inceste sacrificium Dianae facere ? "Quin tu ante vivo perfunderis flumine ? Infima valle prse- " fluit Tiberis." Religione tactus hospes, qui omnia, ut prodigio responderet eventus, cuperet rite facta, ex templo 30 descendit ad Tiberim. Interea Romanus immolat Dianae bovem : id mire gratum regi atque civitati fuit. XLVI. Servius, quamquam jam usu baud dubium reo-- num possederat, tamen, quia interdum jactari voces a juvene Tarquinio audiebat, se injussu populi regnare, conciliataprius 35 voluntate plebis, agro capto ex hostibus viritiin diviso, au- sus est ferre ad populum, " vellent, juberentne, se regnare 1 " tantoque consensu, quanto baud quisquam alius ante, rex est declaratus. Neque ea res Tarquinio spem affectandi regni minuit : immo eo impensius, quia de agro plebis ad- 40 versa Patrum voluntate senserat agi, criminandi Servii apud Patres, crescendique in curia sibi occasionem datam ratus est, et ipse juvenis ardentis animi, et domi uxore Tullia in- 44 TITI LIVII quietum animum stimulante. Tulit enim et Romana regia sceleris tragici exemplum, ut tsedio regum maturior veniret libertas ; ultimumque regnum esset, quod scelere partum foret. Hie L. Tarquinius (Prisci Tarquinii regis filius ne- posne fuerit, parum liquet ; pluribus tamen auctoribus, 5 filium ediderim) fratrem habuerat Aruntem Tarquiniura, mitis ingenii juvenem. His duobus, ut ante dictum est, dure TuUise, regis filise, nupserant, et ipsse longe dispares moribus. Forte ita inciderat, ne duo violenta ingenia ma- trimonio jungerentur, fortuna, credo, populi Romani, quo :o diuturnius Servii regnum esset, constituique civitatis mores possent. Angebatur ferox TuUia, nihil materiae in viro ne- que ad cupiditatem neque ad audaciam esse ; tota in alte- rum versa Tarquinium, eum virum dicere, ac regio sanguine ortum : spernere sororem, quud vifinn nacta, muliebri ces- 1^ saret audacia. Contrahit celeriter similitudo eos, ut fere fit, malum malo aptissimum : sed initium turbandi omnia a foemina ortum est. Ea, secretis viri alieni assuefacta ser- monibus, nullis verborum contumeliis parcere, de viro ad fratrem, de sorore ad virum ; et se rectius viduam, et ilium 20 coelibem futurum fuisse contendere, quam cum imparl jun- gi, ut elanguescendum aliena ignavia esset. Si sibi eum, quo digna esset, Dii dedissent virum, domi se propediem visuram regnum fuisse, quod apud patrem videat. Celeriter adolescentem suse temeritatis implet. Aruns Tarquinius et 25 Tullia minor prope continuatis funeribus quum domos vacuas novo matrimonio fecissent, junguntur nuptiis, magis non prohibente Servio, quam approbante. XLVn. Tum vero in dies infestior Tullii senectus, in- festius ccepit regnum esse : jam enim ab scelere ad aliud 30 spectare mulier scelus ; nee noete, nee interdiu virum con- quieseere pati, ne gratuita prjEterita parricidia essent. r-, " Non sibi defuisse, cui nupta diceretur, nee cum quo taci- ■„ " ta serviret : defuisse, qui se regno dignum putaret : qui g " meminisset, se esse Prisci Tarquinii filium ; qui habere, " quam sperare, regnum mallet. Si tu is es, cui nuptam o " esse me arbitror, et virum et regem appello : sin minus, ;:i '< eo nunc peji^is mutata est res, quod istic cum ignavia ^^ " est scelus. Quin accingeris ? Non tibi ab Corintho, nee " ab Tarquiniis, ut patri tuo, peregrina regna moliri ne- 40 " cesse est. Dii te Penates patriique, et patris imago, et " domus regia, et in domo regale solium, et nomen Tar- LIBER I. CAP. XLviii. 45 " quinium creat vocatque regem. Aut si ad haec parum " est animi, quid frustraris civitatem ? quid te ut regium " juvenem conspici sinis ? Facesse hinc Tarquinios, aut " Corinthuni. Devolvere retro ad stirpem, fratri similior, . 5 " quain patri." His aliisque increpando juvenem instigat, nee conquiescere ipsa potest ; si (quum Tanaquil, peregrina nmiier, tantiim moliri potuisset animo, ut duo continua reg- na viro, ac deinceps genero, dedisset) ipsa, regie semine orta, nullum momentum in dando adimendoque regno face- 10 ret. His midiebribus instinctus furiis Tarquinius circumire et prensare, minorum maxime gentium, Patres ; admonere paterni beneficii, ac pro eo gratiam repetere ; allicere donis juvenes : turn de se ingentia pollicendo, turn regis crimini- bus, omnibus locis crescere : postremo, ut jam agendse rei 15 tempus visum est, stipatus agmine armatorum, in forum ir- rupit : inde, omnibus perculsis pavore, in regia sede pro curia sedens, Patres in curiam per prseconem ad regem Tarquinium citari jussit. Convenere extemplo, alii jam ante ad hoc praeparati, alii metu, ne non venisse fraudi 20 esset, novitate ac miraculo attoniti, et jam de Servio actum rati. Ibi Tarquinius, maledicta ab stirpe ultima orsus ; " Servum, servaque natum, post mortem indignam parentis " sui, non interregno, ut antea, inito, non comitiis habitis, "non per suffragium populi, non auctoribus Patribus, mulie- 25 " bri dono regnum occupasse. Ita natum, ita creatum re- " gem, fautorem infimi generis hominum, ex quo ipse sit, " odio alienee honestatis ereptum primoribus agrum sordi- " dissimo cuique divisisse : omnia onera, quse communia "quondam fuerint, inclinasse in primores civitatis : institu- 30 " isse censum, ut insignis ad invidiam locupletiorum fortuna " esset, et parata, unde, ubi vellet, egentissimis largiretur." XLVin. Huic orationi Servius quum intervenisset, tre- pido nuntio excitatus, extemplo a vestibulo curise magna voce, " Quid hoc," inquit, " Tarquini, rei est ? qua tu au- 35 " dacia, me vivo, vocare ausus es Patres, aut in sede con- " sidere mea ? " Quum ille ferociter ad ha>c, " Se patris "sui tenere sedem, multo, quam servum, potiorem filium " regis regni haeredem : satis ilium diu per licentiam elu- " dentem insultasse dominis ; " clamor ab utriusque fautori- ■10 bus oritur, et concursus populi fiebat in curiam : apparebat- que regnaturum, qui vicisset. Tum Tarquinius, necessitate jam ipsa cogente ultima audere, multo et setate et viribus 46 TITI LIVII validior, medium arripit Servium ; elatumque e curia in in- feriorem partem per gradus dejicit. Inde ad cogendum senatum in curiam redit. Fit fuga regis apparitorum atque comitum. Ipse propi exsanguis, quum semianimi regio comi- tatu domum se reciperet,pervenissetque ad summum Cyprium 5 vicum, ab iis, qui niissi ab Tarquinio fugientem consecuti erant, interficitur. Creditur, quia non abhorret a caetero scelere, admonitu Tullis id factum : carpento certe (id quod satis constat) in forum invecta, nee reverita coetum virorum, evocavit virum e curia ; regemque prima appella- lo vit : a quo facessere jussa ex tanto tumuitu quum se domum reciperet, pervenissetque ad summum Cyprium vicum, ubi Dianium nuper fuit ; flectenti carpentum dextra in Virbium clivum, ut in collem Esquiliarium eveheretur, restitit pavi- dus, atque inhibuit frenos is, qui jumenta agebat ; jacentem- 15 que dominse Servium trucidatum ostendit. Foedum inhu- manumque inde traditur scelus, monumen toque locus est : Sceleratum vicum vocant, quo aniens, agitantibus Furiis sororis ac viri, Tullia per patris corpus carpentum egisse fertur ; partemque sanguinis ac CEedis paternse cruentove-20 hiculo, contaminata ipsa respersaque, tulisse ad penates suos virique sui : quibus iratis, malo regni principio similes prope diem exitus sequerentur. Servius Tullius regnavit annos quatuor et quadraginta, ita ut bono etiam moderatoque suc- cedenti regi difficilis aemulatio esset. Caeterum id quoque 25 ad gloriam accessit, quod cum iilo simul justa ac legitima regna occiderunt. Id ipsum tam mite ac tam moderatum imperium tamen, quia unius esset, deponere eum in animo habuisse, quidam auctores sunt ; ni scelus intestinum libe- randge patriae consilia agitanti intervenisset. 30 c (O XLIX. Inde L. Tarquinius regnare occepit, cui Superbo cognomen facta indiderunt, quia socerum gener sepultura r prohibuit, " Romulum quoque insepultum perisse " dictitans. Primores Patrum, quos Servii rebus favisse credebat, inter- fecit : conscius deinde, male quaerendi regni ab se ipso ad- '„ versus se exemplum capi posse, armatis corpus circumsep- g sit : neque enim ad jus regni quidquam praeter vim habe- ^ bat ; ut qui neque populi jussu, neque auctoribus Patribus, regnaret. E6 accedebat, ut in caritate civium nihil spei re- ponenti metu regnum tutandum esset : quern ut pluribus in- !0 cuteret, coguitiones capitalium rerum sine consiliis per se solus exercebat ; perque earn causam occidere, in exsilium LIBER I. CAP. L. 47 agere, bonis multare poterat, non suspectos modo aut invi- sos, sed unde nihil aliud, quam praidam, sperare posset. Ita Patrum prsecipue numero imminuto, statuit nullos in Patres legere ; quo contemptior paucitate ipsa ordo esset, r- minCisque per se nihil agi indignarentur. Hie enim regum primus traditum a prioribus morem de omnibus senatum consulendi solvit : domesticis consiliis rempublicam admini- stravit : bellum, pacem, foedera, societates per se ipse, cum quibus voluitj injussu populi ac senatus, fecit, diremitque. 10 Latinorum sibi maxime gentem conciliabat, ut peregrinis quoque opibus tutior inter cives esset. Neque hospitia modo cum primoribus eorum, sed affinitates quoque, junge- bat. Octavio Mamilio Tusculano (is longe princeps Latini nominis erat, si famee credimus, ab Ulysse Deaque Circe i-T oriundus), ei Mamilio filiam nuptum dat ; perque eas nup- tias multos sibi cognatos amicosque ejus conciliat. L. Jam magna Tarquinii auctoritas inter Latinorum pro- ceres erat ; quum, in diem certam ut ad lucum Ferentinee conveniant, indicit : esse, quae agere de rebus communibus 20 velit. Conveniunt frequentes prima luce : ipse Tarquinius diem quidem servavit ; sed paulo ante, quam sol occideret, venit. Multa ibi tota die in concilio variis jactata sermon- ibus erant. Turnus Herdonius ab Aricia ferociter in ab- sentem Tarquinium erat invectus ; " Haud mirum esse, 25"Superbo inditum Romse cognomen." (Jam enim ita clam quidem mussitantes, vulgo tamen, eum appellabant.) " An quidquam superbius esse, quam ludificari sic omne " nomen Latinum ? principibus longe ab domo excitis, ip- " sum, qui concilium indixerit, non adesse ? tentari profecto 30 " patientiam, ut, si jugum acceperint, obnoxios premat. " Cui enim non apparere, affectare eum imperium in La- "tinos? Quod si sui bene crediderint cives, aut si creditum " illud, et non raptum parricidio, sit, credere et Latinos " (quamquam ne sic quidem alienigenae) debere. Sin suos 35 " ejus pceniteat (quippe qui alii super alios trucidenlur, ex- " sulatum eant, bona amittant), quid spei melioris Latinis " portendi ? Si se audiant, domum suam quemque inde " abituros : neque magis observaturos diem concilii, quam " ipse, qui indixerit, observet." Hsec atque alia eodem 40 pertinentia seditiosus facinorosusque homo, bisque artibus opes domi nactus, quum maxime dissereret, intervenit Tar- quinius. Is finis orationi fuit. Aversi omnes ad Tarquini- 48 TITI LIVII um salutandum : qui, silentio facto, monitus a proximis, ut purgaret se, quod id temporis venissfet, " disceptatorem," ait, " se sumptum inter patrem et filium : cura reconciliandi " eos in gratiam nioratum esse : et, quia ea res exemisset " ilium diem, postero die acturum, quae constituisset." Ne 5 id quidem ab Turno tulisse taciturn ferunt : dixisse enim, " Nullam breviorem esse cognitionem, quam inter patrem '•' et filium, paucisque transigi verbis posse : ni pareat patri, '■' habiturum infortunium esse." LI. Hgec Aricinus in regem Romanum increpans ex con- lo cilio abiit. Quam rem Tarquinius aliquanto, quam videba- tur, aeo-rius ferens, confestim Turno necem macliinatur : ut eumdem terrorem, quo civium animos "domi oppresserat, Latinis injiceret : et quia pro imperio palam interfici non poterat, oblato falso crimine insontem oppressit. Per ad- 15 versse factionis quosdam Aricinos servum Turni auro cor- rupit, ut in diversorium ejus vim magnam gladiorum inferri clam sineret : ea quum una nocte perfecta essent, Tarquini- us, paulo ante lucem accitis ad se principibus Latinorum, quasi re nova perturbatus, " moram suam hesternam, velutao " Deorum quadam providentia illatam," ait, " saluti sibi " atque illis fuisse : ab Turno, dici, sibi et primoribus " populorum parari necem, ut Latinorum solus imperium " teneat. Agwressurum fuisse besterno die in concilio : ." dilatam rem esse, quod auctor concilii abfuerit, quern 25 " maxime peteret. Inde illam absentis insectationem esse " natam, quod morando spem destituerit. Non dubitare, " si vera deferantur, quin prima luce, ubi ventuin in con- " cilium sit, instructus cum conjuratorum manu armatus- " que venturus sit. Dici, gladiorum ingentem numerum 3o " esse ad eum convectum : id vanum necne sit, extemplo " sciri posse. Rogare eos, ut inde secum ad Turnum veni- ■' ant." Suspectam fecit rem et ingenium Turni ferox, et oratio hesterna, et mora Tarquinii ; quod videbatur ob earn differri ca;des potuisse. Eunt inclinatis quidem ad creden- 35 dum animis, tamen, nisi gladiis deprehensis, castera vana existimaturi. Ubi est eo ventum, Turnum ex somno ex- citatum circumsistunt custodes : comprehensisque servis, qui caritate domini vim parabant, quum gladii abditi ex omnibus locis diverticuli protraberentur ; enimvero manifes- 40 ta res visa, inject:^que Turno catenas : et confestim Latino- rum concilium magno cum tumultu advocatur. Ibi tarn LIBER I. CAP. Liii. 49 atrox invidia orta est, gladiis in medio positis, ut, indicta causa, novo genere leti, dejectus ad caput aquae Ferentinae, crate superne injecta saxisque congestis, mergeretur. LIT. Revocatis deinde ad concilium Latinis, Tarquinius, collaudatisque, qui Turnum novantem res pro manifesto par- ricidio nierita poena affecissent, ita verba fecit : " Posse quidem se vetusto jure agere, quod, quum omnes Latini ab Alba oriundi sint, in eo tbedere teneantur, quo ab Tul- " lo res omnis Albana cum colonis suis in Romauum ces- 10 " serit imperium. Cseterum se utilitatis id magis omnium " causa censere, ut renovetur id fbedus ; secundaque potiiis " fortuna popnli Romani ut participes Latini fruantur, quam " urbium exscidia vastationesque agrorum, quas Anco prius, " patre deinde sno regnante, perpessi sint, semper aut ex- 15 " spectent, aut patiantur." Hand difficulter persuasum Latinis, quamquain in eo federe superior Romana res erat. Caeterum et capita nominis Latini stare ac sentire cum rege videbant ; et Turnus sui cuique periculi, si adversatus es- set, recens erat documentum, Ita renovatum fijedus, in- 20 dictumque junioribus Latinorum, ut ex foedere die certa ad lucum Ferentinae armati f'requentes adessent. Q,ui ubi ad edictum Romani regis ex omnibus populis convenere ; ne ducem suum, neve secretum imperium, propriave signa haberent, miscuit manipulos ex Latinis Romanisque, ut ex 25 binis singulos facerei, binosque ex singulis : ita geminatis manipulis centuriones imposuit. LIII. Nee, ut injustus in pace rex, ita dux belli pravus fuit : quin ea arte aequasset superiores reges, ni degenera- tum in aliis huic quoque decori offecisset. Is primus Vol- soscis bellum in ducentos ampliiis post suam getatem annos movit ; Suessamque Pometiam ex his vi cepit : ubi quum dividend;! praeda quadringenta talenta argenti aurique re- fecisset; concepit animo earn amplitudinem Jovis templi, quae digna Deum hominumque rege, quae Romano imperio, 35 quae ipsius etiam loci majestate esset. Captivam pecuniam in aedificationem ejus templi seposuit. Excepit deinde eum lentius spe bellum, quo Gabios, propinquam urbem, nequid- quam vi adortus, quum obsidendi quoque urbem spes pulse a mcenibus adempta esset, postremo minime arte Romana 4ofraude ac dolo, aggressus est; nam quum, velut posito bello fundamentis templi jaciendis aliisque urbanis operibus in- 5 50 TITI LIVII tentum se esse simularet, Sextus, filius ejus, qui minimus ex tribus erat, transfugit ex composito Gabios, patris in se saevitiam intolerabilem conquerens ; " Jam ab alienis in " suos vertisse superbiam ; et liberorum quoque eum fre- " quentiae tsdere ; ut, quam in curia solitudinem fecerit, 5 " domi quoque faciat ; ne quam stirpem, ne quem hx-redem " regni relinquat. Se quidem, inter tela et gladios patris " elapsum, nihil usquam sibi tutum, nisi apud hostes L. " Tarquinii, credidisse. Nam, ne errarent, manere his " helium, quod posituni simuletur ; et per occasionem eum lo " incautos invasurum. Quod si apud eos supplicibus locus " non sit, pererraturum se omne Latium : Volscosque se " inde, et ^quos, et Hernicos petiturum ; donee ad eos " perveniat, qui a patrum crudelibus atque impiis suppliciis " tegere liberos sciant. Forsitan etiam ardoris aliquid ad is " helium armaque se adversus superbissimum regem ac fe- " rocissimum populum inventurum." Q,uum, si nihil mora- rentur, infensus ira porro inde abiturus videretur, benigne ab Gabinis excipitur : veiant mirari, si, qualis in cives, qualis in socios, talis ad ultimum in liberos esset. In se 20 ipsum postremo Sccviturum, si alia desint. Sibi vero gratum adventum ejus esse ; futurumque credere brevi, ut, illo adjuvante, ab portis Gabinis sub Romana moenia bellum transferatur. LIV. Inde in concilia publica adhiberi : ubi,. quum de 25 aliis rebus assentire se veteribus Gabinis diceret, quibus has notiores essent, ipse identidem belli auctor esse, in eo sibi praecipuam prudentiam assumere, quod utriusque populi vi- res nosset, sciretque invisam profecto superbiam regiam civibus esse, quam ferre ne liberi quidem potuissent. Ita 30 quum sensim ad rebellandum primores Gabinorum incitaret, ipse cum promptissimis juvenum prajdatum atque in ex- peditiones iret, et dictis factisque omnibus ad fallendura in- structis vana accresceret fides, dux ad ultimum belli legitur. Ibi quum, inscia multitudine quid ageretur, prcelia parva 35 inter Romam Gabiosque fierent, quibus plerumque Gabina res superior esset ; tum certatim sunmii infimique Gabino- rum Sex. Tarquinium dono Deum sibi missum ducem credere. Apud milites vero obeundo pericula ac labores, pariter praedam munifice largiendo, tanta caritate esse, ut 40 non pater Tarquinius potentior Roma), quam filius Gabiis esset. Itaque, postquam satis virium collectum ad omnes LIBER I. CAP. Lv. 51 conatus videbat, turn e suis unum sciscitatum Romam ad patrem mittit, quidnam se facere vellet ? quandoquideni, ut omnia unus Gabiis posset, ei Dii dedissent. Huic nuntio, quia (credo) dubioe fidei videbatur, nihil voce responsum 5 est : rex, velut delibcrabundus, in hortuni aedium transit, sequente nuntio filii : ibi, inambulans tacitus, summa pa- paverum capita dicitur baculo decussisse. Interrogando exspectandoque responsum nuntius lessus, ut re imperfecta, redit Gabios ; quas dixerit ipse, quaeque viderit, refert : seu 10 ira, seu odio, seu superbia insita ingenio, nullam eum vo- ceui emisisse. Sexto ubi, quid vellet parens, quidve pvae- ciperet tacitis ambagibus, patuit ; primores civitatis, crimi- nando alios apud populum, alios sua ipsos invidia opportu- nos, interemit : multi palam ; quidam, in qiiibus minus spe- isciosa criminatio erat futura, clam interfecti. Patuit quibus- dam volentibus fuga, aut in exsilium acti sunt, absentium- que bona juxta atque interemptorum divisui fuere. Lar- gitionis inde prsedaeque et dulcedine privati commodi, sensus malorum publicorum adimi ; donee, orba consilio 20 auxilioque, Gabina res regi Romano sine ulla dimicatione in manum traditur. fix, LV. Gabiis receptis, Tarquinius pacem cum vEquorum gente fecit; foedus cum Tuscis renovavit. Inde ad rie- gotia urbana animum convertit : quoTum erat primum, ut 25 Jovis templum in monte Tarpejo, monumentum regni sui nominisque, relinqueret : Tarquinios reges ambos, patrem vovisse, filium perfecisse. Et, ut libera a cseteris religioni- bus area esset tota Jovis templique ejus, quod inaedificare- tur, exaugurare fana sacellaque statuit ; qua; aliquot ibi a 30 Tatio rege, primum in ipso discrimine adversus Romulum pugnae vota, consecrata inaugurataque postea fuerant. In- ter principia condendi hujus operis, movisse numen ad in- dicandam tanti imperii molem traditur Deos : nam, quum omnium sacellorum exaugurationes admitterent aves, in 35 Termini fano non addix're. Id omen auguriumque ita accep- tum est ; non motam Termini sedem, unamque eum Deo- rum non evocatum sacratis sibi finibus, firma stabiliaque cuncta portendere. Hoc perpetuitatis auspicio accepto, se- cutum aliud, magnitudinem imperii portendens, prodigium 40 est. Caput lunnanum, Integra facie, aperientibus funda- menta templi dicitur apparuisse : quae visa species, baud per ambages, arcem earn imperii caputque rerum fore ppr- 52 TITI LIVII tftndebat : idque ita cecinere vates, quique in urbe erant, quosque ad earn rem consuJtandam ex Etruria acciverant. Augebatar ad impensas regis animus. Itaque Pometinae maiiubin, qua; perducendo ad culmen operi destinatse erant, vix in fuadamenta suppeditavere. E6 magis Fabio, prreter- 5 quam quod antiquior est, crediderim, quadringenta ea sola talenta fuisse, quam Pisoni, qui quadraginta niillia pondo argenti seposita in earn rem scribit, summam pecuniae ne- que ex unius tum urbis prasda sperandam, et nuUius, ne horum quidem magnificentiae operum, fundamenta non ex- lo superaturam. LVI. Intentus perficiendo templo, fabris undique ex Etruria accitis, non pecunia solum ad id pubJica est usus, sed operis etiam ex plebe : qui quum baud parvus et ipse miliiiae adderetur labor, minus tamen plebs gravabatur, se 15 templa Deum exaedificare manibus suis : quae posthac et ad alia, ut specie minora, sic laboris aliquanto majoris, tradu- cebatuf opera ; foros in circo faciendos, cloacamque maxi- mam, receptaculum omnium purgamentorum iirbis, sub ter- ram agendam : quibus duobus operibus vix nova liaec mag-20 nificentia quidquam adaequare potuit. His laboribus exer- cita plebe, quia et urbi multitudinem, ubi usus non esset, oneri rebatur esse, et colonis mittendis occupari latius im- perii fines volebat ; Signiam Circejosque colonos misit, praesidia urbi futura terra marique. Haec agenti portentum25 terribile visum ; anguis, ex columna lignea elapsus, quum terrorem fugainque in regiam fecisset, ipsius regis non tarn subito pavore perculit pectus, quam anxiis implevit curis. Itaque quum ad publica prodigia Etrusci tantum vates ad- hiberentur, hoc velut domestico exterritus visii, Delphos ad 30 maxime inclytum in terris oraculum mittere statuit : ne- que responsa sortium ulli alii committere ausus, duos filios per ignotas ea tempestate terras, ignotiora maria, in Graeciam misit. Titus et Aruns profecti : comes bis addi- tus L. Junius Brutus, Tarquinia sorore regis natus, juvenis 35 longe alius ingenio, quam cujus simulationem inducrat. Is, quum primores civitatis, in quibus fi-atrom suum ab avuncu- lo interfectum audisset, neque in animo suo quidquam regi tim Midum,. neque in fortuna concupiscendum relinquere statuit, contemptuque tutus esse, ubi injure parum prBesidii4o esset. Ergo ex industria factus ad imitationem stultitiae, quum se suaque praedae esse regi siueret, Bruti quoque hand LIBER I. CAP. L,vii. 53 abnuit cognomen : ut, sub ejus obtentu cognominis, libera- tor ille populi Romani animus latens opperiretur tempora sua. Is turn ab Tarquiniis ductus Delphos, ludibrium verius, quam comes, aureum baculum, inckisum corneo 5cavato ad id baculo, tulisse donum ApoUini dicitur, per ambages effigiem ingenii sui. Quo postquam ventum est, perfectis patris mandatis, cupido incessit animos juvenum . sciscitandi, ad quem eorum regnum Romanum esset ven- turum. Ex infimo specu vocem redditam ferunt : " Impc- 10 " perium summum Roma? habebit, qui vestrum primus, " o juvenes, osculum matri tulerit." Tarquinii, ut Sextus, qui Romaj relictus fuerat, ignarus responsi expersque im- perii esset, rem summa ope taceri jubent ; ipsi inter se, uter prior, quum Romam redissent, matri osculum daret, 15 sorti permittunt. Brutus, alio ratus spectare Pythicam vo- cem, velut si prolapsus cecidisset, terram osculo contigit : scilicet, quod ea communis mater omnium mortalium esset. Reditum inde Romam, ubi adversus Rutulos bellum summa. vi parabatur. 20 LVII. Ardeam Rutuli habebant, gens (ut in ea regione atque in ea aetate) divitiis prsepoUens : eaque ipsa causa belli fuit, quod rex Romanus tum ipse ditari, exhaustus magnificentia publicorum operum, tum praeda delenire popu- larium animos studebat ; prseter aliam superbiam regno 25 infestos etiam, quod se in fabrorum ministeriis ac servili tamdiu babitos opere ab rege indignabantur. Tentata res est, si primo impetu capi Ardea posset : ubi id parum pro- cessit, obsidione munitionibusque coepti premi hostes. In iis stativis, ut fit longo magis quam acri bello, satis liberi 30 commeatus erant : primoribus tamen magis quam militlbus. Regii quidem juvenes interdum otium conviviis comissati- onibusque inter se terebant : forte potantibus bis apud Sex- tum Tarquinium, ubi et Collatinus coenabat Tarquinius, Egerii filius, incidit de uxoribus mentio : suam quisque 35 laudare miris modis ; inde certamine accenso, Collatinus negat, " verbis opus esse : paucis id quidem boris posse "sciri, quantum cceteris pra?stet Lucretia sua. duin, si " vigor juventae inest, conscendimus equos, invisimusque " prssentes nostrarum ingenia? Id cuique spectatissimum 40 " sit, quod, necopinato viri adventu, occurrerit oculis." In- caluerant vino. " Age sane," omnes : citatis equis avolaut Romam. Quo quum, primis se intendentibus tenebris, 6* 54 TITI LIVII pervenissent, pergunt inde Collatiam ; ubi Lucretiam, haud- quaqiiain ut regias nurus, quas in convivio luxuque cum seqaalibus viderant ternpus terentes, sed nocte sera deditam lana; inter lucubrantes ancillas in medio cedium sedentem inveniunt. Muliebris certaminis laus penes Lucretiam fait. 5 Adveniens vir Tarquiniique except! benigne : victor mari- tus comiter invitat regios juvenes. Ibi Sex. Tarquinium mala libido Lucretia; per vim stupranda; capit : tum forma, tum spectata castitas incitat. Et tum quidem ab nocturno juvenili ludo in castra redeunt. w i. V. LVIII. Paucis interjectis diebus, Sex. Tarquinius, inscio Collatino, cum comite uno Collatiam venit : ubi exceptus benigne ab ignaris consilii, quum post coenam in liospitale cubiculum deductus esset, amore ardens, postquam satis tuta circa, sopitique omnes videbantur, stricto gladio ad dor- ^5 mientem Lucretiam venit, sinistraque manu mulieris pec- tore oppresso, " Tace, Lucretia," inquit : " Sex. Tarquini- " us sum ; ferrum in manu est : moriere, si emiseris vo- "cem." Q-uum pavida ex somno mulier nullam opem, prope mortem imminentem, videret-; tum Tarquinius fateri 20 amorem, orare, miscere precibus minas, versare in omnes partes muliebrem animuni. Ubi obstinatam videbat, et ne mortis quidem metu inclinari, addit ad metum dedecus : cum mortua jugulatum servum nudum positurum, ait, ut in sordido adulterio nccata dicatur. Q,uo terrore quum vicis-25 set obstinatam pudicitiam velut victrix libido, profcctusque inde Tarquinius, ferox expugnato decore muliebri, esset ; Lucretia, mcesta tanto malo, nuntium Romam eumdom ad patrem, Ardeamque ad virum mittit, ut cum singulis fideli- bus amicis veniant : ita facto maturatoque opus esse; remso atrocem incidisse. Sp. Lucretius cum P. Valerio Volesi filio, Collatinus cum L. Junio Bruto venit ; cum quo forte Romam rediens ab nuntio uxoris erat conventus. Lucre- tiam sedentem mosstam in cubiculo inveniunt : adventu suorum lacrymfE obortai : quaerentique viro, " Sati'n' sal- 35 "vae?" " Minime," inquit; " quid enim salvi est mulieri, " amissH pudicitia ? Vestigia viri alieni, Collatine, in lecto " sunt tuo. Cajterum corpus est tantum violatum, animus ' "insons: mors testis erit. Sed date dextras fidemque, " baud impune adultero fore. Sextus est Tarquinius, qui, 40 " hostis pro hospite, priore nocte vi, armatus, mibi (sibique, " si vos viri estis) pestiferum hinc abstulit gaudium." Dant LIBER I. CAP. Lix. " 55 crdine omnes fideni : consolantur cEgram anitni, avertendo noxarn ab coacta in auctorem delicti : mcntem peccare, non corpus : et, unde consilium abfuerit, culpam abesse. " Vos," inquit, " videritis, quid illi debeatur : ego nie, etsi peccato 5-" absolvo, supplicio non libero : nee ulla deinde impudica " LucreticE exemplo vivet." Cultrum, quem sub veste ab- ditmn habebat, euui in corde defigit : prolapsaque in vulnus, moribunda cecidit. Conclamant vir paterque. LIX. Brutus, illis luctu occupatis, cultrum, ex vulnere JO Lucretiae extractum, manantem cruore prjE se tenens, " Per " hunc," inquit, " castissimum ante regiam injuriam san- " guinem juro, vosque, Dii, testes facio, nie L. Tarquiniura " Superbum, cum scelerata conjuge et omni liberorum stir- " pe, ferro, igni, quacumque debinc vi possim, exsecuturum ; 15 " nee illos, nee alium quemquara regnare Romae passurum." Cultrum deinde Collatirio tradit ; inde Lucretio ac Valerio, stupentibus miraculo rei, unde novum in Bruti peetore in- genium. Ut pra3ceptum erat, jurant : totique ab luctu versi in iram, Brutum, jam inde ad expugnanduni regnum vocan- 20 tem, sequuntur ducem. Elatum domo Lucretiae corpus in forum deferunt, concientque miraculo (ut fit) rei novae at- que indignitate homines : pro se quisque scelus regium ac vim queruntur. Movet turn patris moestitia, turn Brutus, castigator lacrymarum atque inertium querelarum, auctor- 2a que (quod viros, quod Romanes deceret) arma capiendi ad- versus hostilia ausos. Ferocissimus quisque juvenum cum armis voluntarius adest : sequitur et caetera juventus. In- de, pari praesidio relicto Collatiae ad portas, custodibusque datis ne quis cum motum regibus nuntiaret, caeteri armati, 30 duce Bruto, Romam profecti. Ubi eo ventum est, quacum- que inccdit, armata niultitudo pavorem ac tumultum facit : rursus, ubi anteire primores civitatis vident, quidquid sit, baud temere esse rentur. Nee minorem motum animorum Roma3 tam atrox res facit, quam Collatiae feeerat. Ergo 3.') ex omnibus locis urbis in forum curritur. Q,uo simul ven- tum est, praeco ad tribunum Celerum, in quo tum magistra- tu forte Brutus erat, populum advocavit. Ibi oratio habita, nequaquam ejus pectoris ingeniique, quod simulatum ad cam diem fuerat, de vi ac libidine Sex. Tarquinii, de stupro 40 infando Lucretiae, et miserabili caede, de orbitate Tricipiti- ni, cui morte filiae causa mortis indignior ac miserabilior esset. Addita superbia ipsius regis, miseriaeque et labores 56 TITI LIVII LIBER I. cap. lx. plebis, in fossas cloacasque exhauriendas demersae : Ro- manos homines, victores omnium circa populorum, opificee ac lapicidas pro bellatoribus factos. Indigna Ser. Tullii regis memorata csedes, et invecta corpori patris nefando vehiculo filia ; invocatique ultores parentum Dii. His atro- 5 cioribusque, credo, aliis (quae praesens rerum indignitas, haudquaquam relatu scriptoribus facilia, subjicit) memoratis, incensam multitudinem perpulit, ut imperium regi abroga- ret, exsulesque esse juberet L. Tarquinium cum conjuge ac liberis. Ipse, junioribus, qui ultro nomina dabant, lectis lo armatisque, ad concitandum inde adversus regem exercitum Ardeam in castra est profectus : imperium in Urbe Lucretio, prasfecto Urbis jam ante ab rege instituto, relinquit. Inter hunc tumultum Tullia domo profugit, exsecrantibus, qua- cumque incedebat, invocantibusque parentum Furias viris 15 mulieribusque. LX. Harum rerum nuntiis in castra perlatis, quum re nova trepidus rex pergeret Romam ad comprimendos motus, flex- it viam Brutus (senserat enim adventum) ne obvius fieret ; eodemque fere tempore, diversis itineribus, Brutus Ardeam, 20 Tarquinius Romam, venerunt. Tarquinio clausae portae, exsiliumque indictum : liberatorem Urbis laeta castra ac- cepere ; exactique inde liberi regis. Duo patrem secuti sunt, qui exsulatum Caere in Etruscos ierunt. Sex. Tar- quinius, Gabios, tamquam in suum regnum, profectus, ab 25 ultoribus veterum simultatum, quas sibi ipse caedibus rapi- ^ nisque conciverat, est interfectus. L. Tarquinius Superbus regnavit annos quinque et viginti. Regnatum Romae, ab ^ condita Urbe ad liberatam, annos ducentos quadraginta ' quatuor. Duo consules inde comitiis centuriatis a praefecto ^ Urbis ex commentariis Ser. Tullii creati sunt> L. Junius ^ Brutus et L. Tarquinius Collatinus. ^^ LIBRI SECUNDI CAP. I-XIII. XXIII. XXIV. XXVII-XXXV. XXXIX. XL. EPITOME LIBRI SECUNDI. 1. Brutus jurejurando populum adstrinxit, neminem regnare Romas passuros- ii. Tarquinium Collalinum, cdlegam suum, propter affinitatem Tarqui.>iorum suspectum, coegit consulatu se abdicare, et civitate cedere. V Buna regum diripi jussit : agrum Marti consecravit, qui Campus lUar- tius noininatus est : adolescentes nobiles, in quibus suos quoque et sorons filios, quia cnnjuravcrant de recipiendis regibus, securi percussit : servo m- dici, cui Vindicio nomen fuit, libertatem dedit ; fx cujus nomine vrndicta est appellata. vi. Quum adversus reges, qui, contrac-t.s Vtjentium et iar- quiniensium copiis, bellum intulerant, exercitum duxisset, in acie cum Arunte, filio Superbi, commortuus est : vii. Eumque matronse annum luxerunt. vni. Valerius consul legem de provocatione ad populum tulit. Capitolinm dedica- tum e.t IX. X. Porsena, rex Clusinorum, bello pro Tarquiniis suscepto, quum ad Janiculum venisset, ne Tiberim transiret, virtute Coclitis Horatu probibitus est ; qui, dum alii pontem sublicium rescindunt, solus Etruscos sustinuit; et, ponte rupto, armatus se in flumen misit, et ad suos tra- navit. xii. Alterum accesit virtutis exemplum a Mucio ; qui, quum ad feriendum Porsenam castra hostium intrasset, occiso scriba, quern regem esse putabat, comprehensus, impositam altaribus manum, in quibus sacnfi- catum erat, exuri passus est ; dixitque, tales trecenios esse conjuratos m mortem ipsius regis : quorum admiratione coactus Porsena pacts conditiones ferre, bellum omrsit, acceptis obsidibus : xiii. Ex quibus virgo una, Cloelia, deceptis custodibus, per Tiberim ad suos tranavit ; et, quum reddita esset, a Porsena honoiifice remissa, equestri statua donata est. Ap. Claudius ex Sa- binis llomain translugit : ol, lioc Claudia tribus adjecta est. Numeius tnbuuni am- pliatus est, ut esseiit viginti una. Adversus Tarqumuini buperbiini, cum La- tinorum exercitu bellum inferentem, A. Postumius dictator prospcie pngnavit apud lacum Re^illum. XXIII, 8cc. Plebs, quum propter nexos ob ces alienum in Sacrum montem secessisset, consilio Menenii Agnppae a seditione revocata est. Idem Ajiippa, .mumdecessisset, propter paupevtatem publicoimpendio elatus est. xxxiii. Tribuni plebis quinque creati sunt. Oppidum Volscoium Corioli cap- turn est viftute et ..pfii C. -Maicii, nui ol) boc Coriolanus vocati.s est. 1 1. Atmius, vir de plebc, <,uun. in visu admonitus essot, ut de quibnsdam relig.ombus ad senatum perleriet, et neglexisset, amisso tilio, debilis tactus, postquam, delatus ad senatum lectica, eadem ilia indicavcrat, usu pedum reoopto, domum veversus est. XXXIX. XL. Qttum C. Marcius Coriolanus, qui in exsilium erat pulsus, dux Volsco- ruin factus, exercitum hostium urbi Romas admovisset, et missi ad eum pn- mum legati, postea sacerdotes, frustra deprecati essent, ne bellum patriae inferret ; Veturia mater et Volumnia uxor impetraverunt ab eo, ut lecederet. 58 TITI LIVII Lex agraria primura lata est. Sp. Cassius consularis legni crimine damnatus est, necatusijue. Oppia, virs;o VestaIis,ob incestum viva defossa est. Q.uum vicini hostes Vejentes incommodi magis quim graves essent, familia Fabioium id bellum gerendura depoposcit ; misitque in id trecentos sex armatos, qui ad Cremeram ad unum ab hos- tibus caesi sunt, uno impubere domi relicto. Ap. Claudius consul, quum adversus Volscos contumacia exorcitus male pugnatum esset,decimum 'quemque niilitiim fuste percussit. Ees praterea adversum Volscos, et yEquos, et Vejentes, et seditiones in- ter Patres plebemque continet. [Cap. i-lxv. u. c. 245 — 28b. a. c. 507 — 466.] I. LiBERi jam hinc popiili Romani res, pace belloque'^ gestas, annuos magistratus, imperiaque legum potentiora "p quam hominum, peragam. Qua; libertas ut Isetior esset, '^ proximi regis superbia fecerat : nam priores ita regnarunt, ,, ut baud immerito oinnes deinceps conditores partium certe p urbis, quas novas ipsi sedes ab se auctse multitudiui addide- g runt, numerentur: neque ambigitur, quin Brutus idem, qui"^ tantum gloriae, Superbo exacto rege, meruit, pessimo publi- co id facturus fuerit, si libertatis immaturae cupidine prio- rum regum alicui regnum e.xtorsisset. Quid enim futurum lo fuit, si ilia pastorum convenarumque plebs, transfuga ex suis populis, sub tutela inviolati templi aut libertatem aut certe impunitatem adepta, soluta regio metu, agitari ccepta esset tribuniciis procellis ; et in aliena urbe cum Patribus serere certamina, priusquam pignora conjugum ac libero- is rum, caritasque ipsius soli, cui longo tempore assuescitur, animos eorum consoci'sset? Dissipatae res nondum adultae discordia forent; quas fovit tranquilla moderatio imperii, eoque nutriendo perduxit, ut bonam frugem libertatis maturis jam viribus ferre possent. Libertatis autem originem inde 20 magis, quia annuum imperium consulare factum est, quam quod deminutum quidquam sit ex regia potestate, numeres. Omnia jura, omnia insignia primi consules tenuere. Id modo cautum est, ne, si ambo fasces haberent, duplicatus terror videretur. Brutus prior, concedente coUega, fasces 25 habuit : qui non acrior vindex libertatis fuerat, quam deinde custos fuit. Omnium primum a\idum novae libertatis popu- lum, ne postmodum flecti precibus aut donis regiis posset, jurejurando adegit, neminem Romae passuros regnare. De- inde, quo plus virium in senatu frequentia etiam ordinis 3o faceret, ccedibus regis deminutum Patrum numerum, pri- moribus equestris gradtjs lectis, ad trecentorum summam explevit : traditumque inde fertur, ut in senatum vocarentur, qui Patres, quique conscripti essent : conscriptos, videlicet, in novum senatum appellabant lectos. Id mirum quantum 35 profuit ad concordiam civitatis, jungendosque Patribus ple- bis animos. LIBER II. CAP. n. 69 II. Rerum deinde divinarum habita cura : et, quia quse- dam publica sacra per ipsos reges factitata erant, ne ubiubi reo"uni desiderium esset, regem sacrificulum creant. Id sacerdotium poiitiftci subjecere, ne additus noniini honos 5 aliquid libertati, cujus tunc prima erat cura, officeret : ac nescio, an, nimis undique earn minimis quoque rebus muni- endo, modum excesserint. Consulis enim alterius, quum nihil aliud offenderit, nomen invisum civitati fuit. " Nimi- " um Tarquinios regno assuesse : initiam a Prisco factum : 10 " regnasse deinde Ser. Tullium : ne intervallo quidem facto " oblitum, tamquam alieni, regni Superbqm Tarquinium, " velut hosreditatem gentis, scelere ac vi repetisse. Pulse " Superbo, penes Collatinum imperium esse. Nescire Tar- " quinios privatos vivere : non placere nomen : periculosura 15 "libertati esse." Hie primo sensim tentantium animos sermo per totam civitatem est datus ; sollicitamque sus- picione plebem Brutus ad concionem vocat. Ibi omnium, primum jusjurandum populi recitat ; neminem regnare pas- suros, nee esse Romae, unde periculum libertati foret. " Id 20 " summa ope tuendum esse : neque ullam rem, quae eo per- " tineat, contemnendam. Invitum se dicere hominis causa, '* nee dicturum fuisse, ni caritas reipublicae vinceret. Non " credere populum Romanum, solidam libertatem recupera- " tarn esse.' Regium genus, regium nomen, non solum in 25 " civitate, sed etiam in imperio esse. Id officere, id obstare " libertati. Hunc tu," inquit, " tua voluntate, L. Tarquini, " remove metum. Meininimus, fatemur, ejecisti reges. Ab- " solve beneficium tuum. Aufer hinc reorium nomen. Res " tuas tibi non solum reddent cives tui, auctore me ; sed, 30 " si quid deest, munifice augebunt. Amicus abi : exonera " civitatem vano forsitan metu. Ita persuasum est animis, " cum gente Tarquinia regnum hinc abiturum." Consuli primu tarn novae rei ac subitse admiratio incluserat vocem. Dicere deinde incipientem primores civitatis circumsistunt ; 35 eadem multis precibus orant. Et casteri quidem movebant minus : postquam Sp. Lucretius, major aetata ac dignitate, socer praeterea ipsius, agere varie, rogando alternis suaden- doque, ccepit, ut vinci se consensu civitatis pateretur ; ti- mens consul, ne postmodum privato sibi eadem ilia cum 40bonorum amissione, additaque alii insuper ignominia, ac- ciderent, abdicavit se consulatu : rebusque omnibus Lavi- nium translatis, civitate cessit. Brutus ex senatus-consulto ad populum tulit, ut omnes Tarquinia) gentis exsules es- 60 TITI LIVII sent : collegam sibi comitiis centuriatis creavit P. Valerium, quo adjutore reges ejecerat. IIT. Q-uum baud cuiquam in dubio esset, bellum ab Tar- quiniis imminere, id quidem spe omnium serius fuit : csete- rum, id quod non timebant, per dolum ac proditionem prope ^ libertas amissa est. Erant in Roniana juventute adolescen- tes abquot, nee ii tenui loco orti, quorum in regno bbido soiutior fuerat, sequales sodalesque adolescentium Tarquini- orum, assueti more regio vivere. Earn tum, sequato jure omnium, licentiam quaerentes, libertatem aliorum in suam lo vertisse servitutem inter so conquerebantur. " Regem " hominem esse, a quo impetres, ubi jus, ubi injuria opus " sit : esse gratise locum, esse beneficio ; et irasci et ignos- " cere posse : inter amicum atque inimicum discrimen nos- " se. Leges rem surdam, inexorabilem esse, salubriorem ^5 " melioremque inopi, quam potenti : nihil laxamenti nee " veniae habere, si niodum excesseris : periculosum esse, in " tot humanis erroribus, sola innocentia vivere." Ita jam sua sponte segris animis, legati ab regibus superveniunt, sine mentione reditus, bona tantum repetentes. Eorum verba 20 postquam in senatu audita sunt, per aliquot dies ea consul- tatio tenuit ; ne non reddita, belli causa ; reddita belli mate- ria et adjumentum essent. Interim leguti alii alia moliri : aper- te bona repetentes, clam recuperandi regni consilia struere : et, tamquam ad id, quod agi videbatur, ambientes nobilium 25 adolescentium animos pertentant : a quibus placide oratio accepta est, bis literas ab Tarquiniis reddunt; et de acci- ■piendis clam nocte in urbem regibus coUoquuntur. IV. Vitelliis Aquilliisque fratribus primo commissa res est. Viteiliorum soror consuli nupta Bruto erat ; jamque 30 ex eo matrimonio adolescentes erant liberi, Titus Tiberius- que. Eos quoque in societatem consilii avunculi assunmnt : praeterea et nobiles aliquot adolescentes conscii assumpti, quorum vetustate niemoria abiit. Interim quum in senatu vicisset sententia, quas censebat reddenda bona ; eamque 35 ipsam causam morae in urbe haberent legati, quod spatium ad vehicula comparanda a consulibus sumpsissent, quibus regum asportarent res ; omne id tempus cum conjuratis consultando absumunt, evincuntque instando, ut literae sibi ad Tarquinios darentur : nam aliter qui credituros eos, non 10 vana ab legatis super rebus tantis afferri ? Datse literae, ut LIBER II. CAP. V. ^ 61 ' pignusfidei essent, manifestum facinus fecerunt: nam quum, pridie quam legati ad Tarqiiinios proficiscerentur, et ccena- tum forte apud Vitellios esset, conjuratique ibi, remotis ar- bitris, multa inter se de novo (ut fit) consilio egissent ; ser- 5 monem eorum ex servis unus excepit, qui jam antea id sen- serat agi : sed earn occasionem, ut liter se legatis darentur, quae deprehensae rem coarguere possent, exspectabat : post- quam datas sensit, rem ad consules detulit. Consules, ad deprehendendos legates conjuratosque profecti domo, sine 10 tumuitu rem omnem oppressere : literarum imprimis habita cura, ne interciderent. Proditoribus extemplo in vincula conjectis, de legatis paululum addubitatum est ; et quam- quam visi sunt commisisse, ut hostium loco essent, jus tamen gentium valuit. 15 V. De bonis regiis, quae reddi ante censuerant, res inte- gra refertur ad Patres : illi victi ira vetuere reddi, vetuere in publicum redigi. Diripienda plebi sunt data ; ut, con- tacta regia praeda, spem in perpetuum cum his pacis amitte- ret. Ager Tarquiniorum, qui inter urbem ac Tiberim fuit, 20 consecratus Marti, Martins deinde Campus fuit. Forte ibi tum seges farris dicitur fuisse matura messi : quem campi fructum quia religiosum erat consumere, desectam cum stramento segetem magna vis hominum simul immissa cor- bibus fudere in Tiberim, tenui fluentem aqua, ut mediis 25 caloribus solet : ita in vadis haesitantis frumenti acervos sedisse illitos limo : insulam inde paulatim, et aliis, quae fert temere flumen, eodem invectis, factam : postea credo additas moles, maniique adjutum, ut tam eminens area, fir- maque templis quoque ac porticibus sustinendis esset. Di- 30 reptis bonis regum, damnati proditores, sumptumque suppli- cium, conspectius eo, quod poenae capiendae ministerium patri de liberis consulatus imposuit ; et, qui spectator erat amovendus, eum ipsum fortuna exactorem supplicii dedit. Stabant deligati ad palum nobilissimi juvenes : sed a caete- 35 ris, velut ab ignotis capitibus, consulis liberi omnium in se averterant oculos ; miserebatque non pcEuae magis homines, quam sceleris, quo poenam meriti essent ; illos, eo potissi- miim anno patriam liberatam, patrem liberatorem, consula- tum ortum ex domo Junia, Patres, plebem, quidquid Deo 40 rum hominumque Romanorum esset, induxisse in animum, ut superbo quondam regi, tum infesto exsuli, proderent. Consules in sedem processere suam, missique lictores ac* 6 . - ^- - ,. N sumendum suppMwn ^nudatoe virgis csedunt, securique feriunt ; quum intef ' oriine tempus pater, vultusque et os ejus, spectaculo esset, eminente animo patrio ihter publicse p(£^£e ministerium. ' Secundum poenam nocentium, ut in utratrTque partem arcendis sceleribus exemplum nobile esset, 5 prsBtnium indici, pecUnia ex Eerario, libertas et civitas, data. lUe' primum dicitur vindicta liberatus : quidam vindictcB quoque nomen tractum ab illo putant ; Vindicio ipsi nomen fuisse. Post ilium, observatum, ut, qui ita liberati essent, in civitatem accepti viderentur. la VI. His, sicut acta erant, nuntiatis, incensus Tarquinius non dolore solum tantae ad irritum cadentis spei, sed etiam odio iraque, postquam dolo viam obseptam vidit, bellura aperte moliendum ratus, circumire supplex Etruriae urbes ; orare maxime Vejentes Tarquiniensesque, " ne se ortum, 15 " ejusdem sanguinis, extorrem, egentem ex tanto modo reg- " no, cum liberis adolescentibus ante oculos suos perire " sinerent. Alios p)eregre in regnum Romam accitos : se " regem, augentem belJo Romanura imperium, a proximis " scelerata conjuratione pulsum : eos inter se, quia nemo 20 " unus satis dignus regno visus sit, partes regni rapuisse ; " bona sua diripienda populo dedisse, ne quis expers sceleris " esset. Patriam se regnumque suum repetere, et persequi " ingratos cives'velle. Ferrent opem, adjuvarent; suas " quoque veteres'injurias ultum irent, toties csesas legiones, as " agrum ademptilm." Haec moverunt Vejentes ; ac pro se quisque, Romario saltem duce, ignominias demendas, bello- que amissa repetenda, minaciter fremunt. Tarquinienses nomen ac cognatio movet : pulchrum videbatur, suos Romae regnare. Ita duo duarum civitatium exercitus, ad repeten-30 dum regnum belloque persequendos Romanos, secuti Tar- quinium. Postquam in agrum Romanum ventum est, ob- viam hosti consules eunt. Valerius quadrato agmine pedi- tem ducit : Brutus ad explorandum cum equitatu antecessit. Eodern modo primus eques hostium agminis fuit (praeeratsa Aruns Tarquinius, filius regis) : rex ipse cum legionibus sequebatur. Aruns, ubi ex lictoribus procul consulem esse, deinde jam propius ac certius facie quoque Brutum cogno- vit, inflammatus ira, " Ille est vir," inquit, " qui nos ex- " torres expulit patria. Ipse, en, ille, nostris decoratu3 40 " insignibus, magnifice incedit. Dii regum ultores, adeste." Concitat calcaribus equum, atque in ipsum infestus consu- LIBER II. CAP. VII. 63 lem dirigit. Sensit in se iri Brutus. Decorum erat turn ipsis capessere pugnam ducibus : avide itaque se certamini offert : adeoque infestis animis concurrerunt, neuter, dum hostem vulneraret, sui protegendi corporis memor, ut, con- strario ictu per parmam uterque transfixus, duabus hserentes hastis, moribundi ex equis lapsi sint : simul et cgetera eques- tris pugna 'coepit ; neque ita multo post et pedites super- veniunt! Ibi varia victoria, et velut aequo Marte, pugnatum est : dextra utrimque cornua vicere, la;va superata. Vejen- 10 tes, vinci ab Romano milite assueti, fusi fugatique : Tar- quiniensis, novus hostis, non stetit solum, sed etiam ab sua parte Romanum pepulit. VII. Ita quum pugnatum esset, tantus terror Tarquinium atque Etruscos incessit, ut, omissa irrita re, nocte ambo ex- ioercitus, Vejens Tarquiniensisque, suas quisque abirent do- mos. Adjiciunt miracula huic pugnae : silentio proximse noctis ex silva Arsia ingentem editam vocem ; Silvani vocem eam creditam ; haec dicta; " Uno plus Etruscoruni "cecidisse in acie ; vincere bello Romanum." Ita eerte 20 inde abiere Romani, ut victores; Etrusci pro victis. Nam, postquam illuxit, nee quisquam hostium in conspectu erat, P. Valerius consul spolia legit, triumphansque inde Romam rediit. CollegEB funus, quanto turn potuit apparatu, fecit r sed multo majus morti decus publica fuit moestitia, eo ante 25 omnia insignis, quia matronae annum, ut parentem, eum luxerunt, quod tam acer ultor violatae pudicitise fuisset. Consuli deinde, qui superfuerat, (ut sunt mutabiles vulgi animi) ex favore, non invidia modo, sed suspicio etiam cum atroci crimine, orta. Regnum eum affectare, fama 30 ferebat ; quia nee collegam subrogaverat in locum Bruti, et sedificabat in summa Velia : "ibi alto atque munito loco " arcem inexpugnabilem fore." Haec dicta vulgo, credita- que, quum indignitate angerent consulis animum, vocato ad concilium populo, ^bmissis fascibus in concionem escendit. 35Gratum id multitudini spectaculum fuit ;^6ubmissa sibi esse imperii insignia ; confessionemque factam, populi, quam consulis, majestatem vimque majorem esse. Ubi audire jussi, consul laudare fortunam collegae, " quod, liberata " patria, in summo honore, pro republica dimicans, matura 40 '' gloria, nee dum se vertente in invidiam, mortem occubu- *' isset : se super stitem gloriae suae ad crimen atque invidiam ^' superesse : ex liberatore patriae ad Aquillios se Vitellios- 64 TITI LIVII " que recidisse. Nunquamne ergo," inquit, " ulla adeo a " vobis spectata virtus erit, ut suspicione violari nequeat 1 " Ego me, ilium acerrimum regum hostem, ipsum cupiditatis *' regni crimen subiturum timerem ? Ego, si in ipsa area " Capitolioque habitarem, metui me crederem posse a civi- 5 " bus meis ? tarn levi memento mea apud vos fama pen- " det 1 Adeone est fundata leviter fides, ut, ubi sim, quam " qui sim, magis referat ? Non obstabunt P. Valerii aedes " libertati vestrae, Quirites ; tuta erit vobis Velia. Deferam " non in planum modo gedes, sed colli etiam subjiciam : ut ^^ •' vos supra suspectum me civem habitetis. In Velia aedifi- " cent, quibus melius, quam P. Valerio, creditur libertas." Delata confestim materia omnis infra Veliam ; et, ubi nunc VicsepotsB est, domus in infimo clivo sedificata. VIII. Lata6 deinde leges, non solum quae regni suspicione is consulem absolverent, sed quse adeo in contrarium verterent, ut popularem etiam facerent : inde cognomen factum Pub- licolse est. Ante omnes, de provocatione adversus magis- tratus ad populum, sacrandoque cum bonis capite ejus qui regni occupandi consilia inisset, gratae in vulgus leges fuere. ? Haec post exactos reges domi militiseque gesta r" primo anno. Inde P. Valerius iterum, T. Lucretius, con- 1 *"iles facti IX. Jam Tarquinii ad Lartem Porsenam, Clusinum re- f- gem, perfugerant : ibi, miscendo consilium precesque, nunc C. orabant, " ne se, oriundos ex Etruscis, ejusdem. sanguinis £ " nominisque, egentes exsulare pateretur :" nunc monebant etiam, " ne orientem morem pellendi reges inultum sineret. " Satis libertatem ipsam habere dulcedinis. Nisi, quanta vi " civitates earn expetant, tanta regna reges defendant, aequa- so «' ri summa infimis : nihil excelsum, nihil, quod supra csete- " ra emineat, in civitatibus fore. Adesse finem regnis, rei "inter Deos hominesque pulcherrimip." Porsena, tum regem esse Romae, tum Etruscaj gentis regem, amplum Tuscis ratus, Romam infesto exercitu venit. Non unquam 35 alias ante tantus terror senatum invasit : adeo valida res tum Clusina erat, magnumque Porsenaj nomen. Nee hos- tes modo timebant, sed suosmet ipsi cives, ne Romana Dlebs, metu perculsa, receptis in urbcm regibus, vel cuni servitute pacem acciperet. Multa igitur blandimenta plebi 40 per id tempus ab senatu data : annonae imprimis habita cu- UR LIBER II. CAP. X. 65 ra, et ad frumentum comparandum missi, alii in Volscos, alii Cumas. Salis quoque vendendi arbitrium, quia impen- so pretio venibat, in publicum omni sumptu, ademptum privatis. Portoriisque et tribute plebes liberata, ut divites 5 conferrent, qui oneri ferendo essent : pauperes satis stipen- dii pendere, si liberos educarent. Itaque haec indulgentia Pa4;rum, asperis postmodum rebus in obsidione ac fame, adeo concordem civitatem tenuit, ut regium nomen non summi magis quam infimi horrerent ; nee quisquam unus 10 malis artibus postea tam popularis esset, quam turn bene imperando universus senalus fuit. X. Q,uum hostes adessent, pro se quisque in urbem ex agris demigrant : urbem ipsam sepiunt prsesidiis ; alia ma- ris, alia Tiberi objecto videbantur tuta. Pons sublicius iter 15 paene hostibus dedit ; ni vmus vir fuisset, Horatius Codes, (id munimentum illo die fortuna urbis RomanaB habuit) qui, positus forte in statione pontis, quum captum repentino impetu .Taniculum, atque inde citatos decurrere hostes vi- disset, trepidamque turbam suorum arma or3inesque relin- 20 quere, reprehensans singulos, obsistens, obtestansque Deum et hominum fidem, testabatur, " nequidquam deserto pree- " sidio eos fugere. Si transitum pontem a tergo reliquissent, "jam plus hostium in Palatio Capitolioque, quam in Janicu- " lo, fore. Itaque monere, pri3edicere, ut pontem ferro, igni, 2-'' " quacumque vi possent, interrumpant. Se impetum hos- " tium, quantum corpore uno posset obsisti, excepturum." Vadit inde in primum aditum pontis ; insignisque inter conspecta cedentium pugnss terga, obversis cominus ad ineundum proclium armis, ipso miraculo audaciae obstupe- 30 fecit hostes. Duos tamen cum eo pudor tenuit, Sp. Lar- tium ac T, Herminium, ambos claros genere factisque. Cum his primam periculi procellam, et quod tumultuosis- simum pugnse erat, parumper sustinuit : deinde eos quoque ipsos, exigua parte 4)ontis relicta, revocantibus, qui rescin- 35 debant, cedere in tutum coegit. Circumferens inde truces minaciter oculos ad proceres Etruscorum, nunc singulos prnvocare, nunc increpare omnes, " Servitia regum super- '' borum, suod libertatis immemores, alienam oppugnatum " venire." Cunctati aliquamdiu sunt, dum alius alium, ut 4opra?lium incipiant, circumspectant. Pudor deinde com- movit aciem ; el, clamore sublato, undique in unum hostem tela conjiciunt. Qixsi quum in objecto cuncta scuto haesis- 6* 60 TITI LIVIl sent, neque ille minus obstinatus ingenti pontem obtineref gradu, jam impetu conabantur detrudere virum ; quum simul fragor rupti pontis, simul clamor Romanorum, alacti- tate perfect! operis sublatus, pavore subito impetum sustinu- it. Turn Codes, " Tiberine pater," inquit, " te, sancte, 5 " precor, haec arma et hunc niilitem propitio flumine accipi- " as." Ita sic armatus in Tiberim desiluit ; multisque superincidentibus tells, incolumis ad suos tranavit, remau- sus plus famae habituram ad posteros, quam fidei. Grata erga tantam virtutem civitas fuit : statua in comitio posita ; 10 agri quantum uno die circumaravit, datum. Privata quo- que inter publicos honores studia eminebant : nam, in mag- na inopia, pro domesticis copiis unusquisque ei aliquid, fraudans se ipse victu suo, contulit. XI. Porsena, primo conatu repulsus, consiliis ab oppug- 15 nanda urbe ad obsidendam versis, prsesidio in Janiculo lo- cate, ipse in piano ripisque Tiberis castra posuit ; navibus ^ undique accitis, et ad custodiam, ne quid Romam frumenti \ j subvehi sineret, et ut prsedatum milites trans flumen per it* ^ occasiones aliis atque aliis locis trajiceret : brevique adeo 20 infestum omnem Romanum agrum reddidit, ut non caetera solum ex agris, sed pecus quoque omne in urbem compelle- retur, neque quisquam extra portas propellere auderet. Hoc tantum licentife Etruscis, non metu magis, quam consilio, concessum : namque Valerius consul, intentus in occasio- 25 nem multos simul et effusos improvise adoriundi, in parvis rebus negligens ultor, gravem se ad majora vindicem serva- bat. Itaque, ut eliceret prsedatores, edicit suis, postero die frequentes porta Esquilina, quae aversissima ab hoste erat, expellerent pecus ; scituros id hostes ratus, quod in obsidi- 30 one et fame servitia infida transfugerent. Et sciere per- fuf^se indicio ; multoque plures, ut in spem universse praedae, flumen trajiciunt.^s^. Valerius inde T. Herminium cum modicis copiis ad secundum lapidem .Gabina via occultum considere jubet ; Sp. Lartium cum expedita juventute ad 35 portam Collinam stare, donee hostis preetereat ; deinde se objicere, ne sit ad flumen reditus. Consulum alter, T. Lu- cretius, porta Naevia cum aliquot manipulis militum egres- sus : ipse Valerius Coelio monte cohortes delectas educit : hique primi apparuere hosti. Herminius, ubi tumultum 40 sensit, concurrit ex insidiis, versisque in Valerium Etruscis, terga csedit : dextra laevaque, hinc a porta Collina, illinc ab LIBER II. CAP. XII. 67 Nsevia, redditus clamor. Ita caesi in medio prsedatores, ne- que ad pugnam viribus pares, et ad fugam septis omnibus viis : finisque ille tarn effuse evagandi Etruscis fuit. XII. Obsidio erat nihilominus, et frumenti cum summa 5 caritate inopia ; sedendoque expugnaturum se urbem spem Porsena habebat : quum C. Mucins, adolescens nobilis, cui indignum videbatur, populum Romanum servientem, quum sub regibus esset, nullo bello nee ab hostibus ullis obsessum esse ; liberum eumdem populum ab iisdem Etruscis obside- 10 ri, quorum sa^pe exercitus fuderit ; itaque, magno audaci- que aliquo facinore eam indignitatem vindicandam ratus, primo sua sponte penetrare in hostium castra constituit : dein metuens, ne, si consulura injussu et ignaris omnibus iret, forte deprehensus a custodibus Romanis retraheretur 15 ut transfuga, fortinia turn urbis crimen affirmante ; senatum adiit: " Transire Tiberim," inquit, " Patres, et intrare, si " possim, castra hostium volo ; non prsdo, nee populationura " in vicem ultor : majus, si Dii juvant, in animo est facinus." Approbant Patres : abdito intra vestem ferro, proficiscitur. 20 Ubi eo venit, in confertissima turba prope regium tribunal constitit. Ibi quum stipendium forte militibus daretur, et scriba, cum rege sedens pari fere ornalu, multa ageret, eum milites vuigo adirent, timens sciscitari, uter Porsena esset, ne ignorando regem semet ipse aperiret, quis esset, quo 25 temere traxit fortuna facinus, scribam pro rege obtruncat. Vadentem inde, qua per trepidam turbam cruento mucrone sibi ipse fecerat viam, quum, concursu ad clamorem facto, comprehensum regii satellites retraxissent, ante tribunal regis destitutus, turn quoque, inter tantas fortunae minas, 30 metuendus magis quam metuens, " Romanus sum," in- quit, " civis. C. Mucium vocant. Hostis hostem occidere " volui : nee ad mortem minus animi est, quam fuit ad cae- " dem. Et facere et pati fortia, Romanum est. Nee unus " in te ego hos animos gessi : longus post me ordo est idem 35 " petentium decus. Proinde in hoc diserimen, si juvat, ac- " cingere, ut in singulas horas capite dimices tuo ; ferrum " hostemque in vestibulo habeas regise. Hoc tibi juventus " Romana indicimus bellum. NuUam aciem, nullum prcE- " Hum timueris. Uni tibi, et cum singulis, res erit." 40 Quum rex, simul ira infensus, periculoque conterritus, cir- cumdari ignes minitabundus juberet, nisi expromeret pro- pere, quas insidiarum sibi minas per ambages jaceret ; 68 TITI LIVII " En tibi," inquit, " ut sentias, quam vile corpus sit iis, qui " niagnam gloriam vident : " dextramque accenso ad sacrifi- cium foculo injicit : quam quijm velut alienato ab sensu tor- reret animo ; prope attonilus miraculo rex, quum ab sede sua prosiluisset, amoverique ab altaribus juvenem jussisset, 5 " Tu vero abi," inquit, " in te magis, quam in me, hostilia " ausus. Juberem macte virtute esse, si pro mea patria ista " virtus staret. Nunc jure belli liberum te intactum invio- " latumque hinc dimitto." Tum Mucins, quasi remunerans meritum, " Quandoquidem," inquit, " est apud te virtuti lo " honos, ut beneficio tuleris a me, quod minis nequisti ; tre- " centi conjuravimus principes juventutis Romanae, ut in te "■ hac via grassaremur. Mea prima sors fuit : caeteri, ut " cuique ceciderit primo, quoad te opportunum fortuna de- " derit, suo quisque tempore, aderunt." 15 XIII. Mucium dimissum (cui postea SccPvolae a clade dextrse manus cognomen inditum) legati a Porsena Romam secuti sunt. Adeo moverat eum et primi periculi casus, quo nihil se prseter errorem insidiatoris texisset, et subeun- da dimicatio toties, quot conjurati superessent, ut pacis con- 20 ditiones ultro ferret Romanis. Jactatum in conditionibus nequidquam de Tarquiniis in regnum restituendis, magis quia id negare ipse nequiverat Tarquiniis, quam quod ne- gatum iri sibi ab Romanis ignoraret. De agro Vejentibus restituendo impetratum : expressaque necessitas obsides 25 dandi Romanis, si Janiculo praesidium deduci velient. His conditionibus composita pace, exercitum ab Janiculo de- duxit Porsena, et agro Romano excessit. Patres C. Mucio, virtutis causa, trans Tiberim agrum dono dedere, quae postea sunt Mucia prata appellata. Ergo, ita honorata virtute, 30 fceminse quoque ad publica decora excitatae. Et Closlia vir- go, una ex obsidibus, quum castra Etruscorum forte baud procul rip'i Tiberis locata essent, frustrata custodes, dux agminis virginum, inter tela liostium Tiberim tranavit ; sos- pitesque omnes Romam ad propinquos restituit. Quod ubi 35 regi nuntiatum est, primo incensus ira, oratores Romam rnisit ad Clocliam obsidem deposcendam ; alias baud mao-ni facere : deinde in admirationem versus, " supra Coclites " Muciosque " dicere " id facinus esse," et pra3 se ferre, " quemadmodum, si non dedatur obses, pro rupto se foedus 40 " habiturum ; sic deditam, inviolatam ad suos remissurum." Utrimque constitit fides : et Romani pignus pacis ex fcedere LIBER II. CAP. xxiii. 69 restituerunt ; et apud regeni Etruscum non tuta solum, sed honorata etiam, virtus fuit ; laudatamque virginem parte ob- sidum se donare dixit : ipsa, quos vellet, legeret. Productis omnibus, elegisse impubes dicitur ; quod et virginitati de- 5 corum, et consensu obsidum ipsorum probabile erat, earn aetatem potissimum liberari ab hoste, quae maxime opportuna injuria? esset. Pace redintegrata, Romani novam in fceminS virtutem novo genere honoris, statua equestri, donavere : in summa Sacra via fuit posita virgo insidens equo. g XXIII Bellum Volscum imminebat, et civitas, se- Z cum ipsa discors, intestino inter Patres plebemque flagrabat ■< odio, maxime propter nexos ob aesalienum. Fremebant, " se, S " foris pro libertate et imperio dimicantes, domi a civibus o " captos et oppressos esse ; tutioremque in bello quam in 2. " pace, inter hostes quam inter cives, libertatem plebis " esse : " invidiamque eam, sua sponte gliscentem, insignis unius calamitas accendit. Magno natu quidam, cum om- nium malorum suorum insignibus, se in forum projecit : ob- sita erat squalore vestis, fcedior corporis habitus pallore ac 20 macie perempti. Ad hoc, promissa barba et capilli effera- verant speciem oris. Noscitabatur tamen in tanta deformi- tate, et ordines duxisse aiebant ; aliaque militiae decora vul- go, miserantes eum, jactabant : ipse, testes honestarum ali- quot loeis pugnarum, cicatrices adverso pectore ostentabat. 25 Sciscitantibus unde ille habitus 1 unde deformitas ? quum eircumfusa turba esset prope in concionis modum, " Sabino " bello," ait, " se militantem, quia propter populationes agri " non fructu modo caruerit, sed villa incensa fuerit, direpta " omnia, pecora abacta, tributum iniquo suo tempore im- 30 " peratum, ass alienum fecisse : id, cumulatum usuris, pri- " mo se agro paterno avitoque exuisse, delude fortunis aliis : " postremo, velut tabem, pervenisse ad corpus. Ductum se " ab creditore, non in servitium, sed in ergastulum et car- " nificinam esse." Inde ostentare tergum, fcedum recenti- 35 bus vestigiis verberum. Ad hjec visa auditaque clamor in- gens oritur. Non jam foro se tumultus continet, sed pas- sim totam urbem pervadit. Nexu vincti solutique se undi- que in publicum proripiunt ; implorant duiritium fidem. Nullo loco deest seditionis voluntarius comes : multis passim 40 agminibus per omnes vias cum clamore in forum curritur. Magno cum periculo suo, qui forte Patrum in foro erant, in earn turbam inciderunt : nee temperatum manibus foret, ni 70 TITI LIVII propere consules, P. Servilius et Ap. Claudius, ad compri- mendam seditionem intervenissent. In eos multitude versa, ostentare vincula sua, deformitatemque aliam. Heec se meritos dicere, exprobantes suam quisque alius alibi militi- am. Postulare, multo minaciter magis quam suppliciter, 5 ut senatum vocarent : curiamque ipsi, futuri arbitri modera- toresque publici consilii, circumsistunt. Pauci admodum Patrum, quos casus obtulerat, contracti ad consules : caete- ros metus non curia modo, sed etiam foro arcebat ; nee agi quidquam per infrequentiam poterat senatus. Turn vero lo eludi atque extrahi se multitudo putare ; et, Patrum qui ab- essent, non casu, non metu, sed impediendse rei causa abesse, et consules ipsos tergiversari ; nee dubie ludibrio esse miserias suas. Jam prope erat, ut ne consulum quidem majestas coerceret iras hominum ; quum, incerti, morando 15 an veniendo, plus periculi contraherent, tandem in senatum veniunt : frequentique tandem curia, non modo inter Patres, sed he inter consules quidem ipsos, satis conveniebat. Ap- pius, vehementis ingenii vir, imperio consulari rem agendam censebat : uno aut altero arrepto, quieturos alios. Servilius, 20 lenibus remediis aptior, concitatos aninios flecti, quam fran- gi, putabat quum tutius, turn facilius, esse. XXIV. Inter haRC major alius terror. Latini equites cum tumultuoso advolant nuntio, " Volscos infesto exercitu " ad urbem oppugnandam venire : " quse audita (adeo duas 25 ex una civitate discordia fecerat) longe aliter Patres ac ple- bem affectre. Exsultare gaudio plebes : " ultores superbias " Patrum adesse " dicere " Deos : " alius alium confirmare, ne nomina darent : " cum omnibus potius, quam solos, peri- " turos. Patres militarent, Patres arma caperent, ut penes 30 " eosdem pericula belli, penes quos prcemia, essent." At vero curia, moesta ac trepida ancipiti metu et ab cive et ab hoste, Servilium consulem, cui ingenium magis populare erat, orare, ut tantis circumventam terroribus expediret rem- publicam. Turn consul, misso senatu, in concionem pro- 35 dit : ibi curss esse Patribus ostendit, ut consulatur plebi : cseterdm deliberationi de maxima quidem ilia, sed tamen parte civitatis, metum pro universa republica intervenisse ; nee posse, quum hostes prope ad portas essent, bello prae- vertisse quidquam : nee, si sit laxamenti aliquid, aut plebi 40 honestum esse, nisi mercede prius accepta, arma pro patria non cepisse ; neque Patribus satis decorum, per metum LIBER II. CAP. XXVII. 71 potius, quam postmodo voluntate, afflictis civium suorum fortunis consuluisse. Concioni deinde edicto addidit fidem, quo edixit, " Ne quis civem Romanum vinctum aut clausum «' teneret, quo minus ei nominis edendi apud consules po- 5 " testas fieret. Ne quis militis, donee in castris esset, bona " possideret, aut venderet ; liberos nepotesve ejus morare- " tur." Hoc proposito edicto, et, qui aderant, nexi profiteri extemplo noniina ; et undique ex tota urbe proripientium se ex privato, quum retinendi jus creditor* non esset, con- 10 cursus in forum, ut sacramento dicerent, fieri. Magna ea manus fuit ; neque aliorum magis in Volsco bello virtus at- que opera enituit [cap. XXV. xxTt. Volscipelluvtvr. SuessaPomeUacopitur. BeUumSabinum nocteuva auditum perfectumque. jiuruncifusi.] XXVII. Fusis Auruncis, victor tot intra paucos dies bellis Romanus promissa consulis fidemque senatus exspecta- 15 bat : quum Appius, et insita superbia animo, et ut collegaB vanam faceret fidem, quam asperrime poterat, jus de creditis pecuniis dicere : deinceps et, qui ante nexi fiierant, credi- toribus' tradebantur, et nectebantur alii. Quod ubi cui mili- ti inciderat, collegam. appellabat : concursus ad Servilium 20 fiebat : illius promissa jactabant ; ilH exprobrabant sua quis- que belli merita, cicatricesque acceptas : postulabant, ut aut referret ad senatum, aut ut auxilio esset consul civibus suis, imperator militibus. Movebant consulem hsec : sed tergi- versari res cogebat ; adeo in alteram causam non collega 25 solum pra^ceps ierat, sed omnis factio nobilium : ita, medi- um se gerendo, nee plebis vitavit odium, nee apud Patres gratiam iniit. Patres mollem consulem et ambitiosum rati ; plebes fallacem : brevique apparuit, eequasse eum Appir odium. Certamen consulibus inciderat, uter dedicaret Mer- 30 curii aedem. Senatus a se rem ad populum rejecit : utri eo- rum dedicatio jussu populi data esset, eum praeesse anno- nse, mercatorum collegium instituere, solennia pro pontifice jussit suseipere. Populus dedicationem sedis dat M. Laeto- rio, primi pili centurioni : quod facile appareret, non tarn ad 35 honorem ejus, cui curatio altior fastigio suo data esset, fac- tum, quam ad consulum . ignominiam. Ssevire inde utique consulum alter Patresque : sed plebi creverant animi ; et longe alia, quam primo instituerant, via grassabantur. De&- perato enim consulum senatusque auxilio, quum in jus duci 40 debitorem vidissent, undique convolabant : neque decretum exaudiri consulis prse strepitu et clamore poterat ; neque, 72 TITI LIVII quum decresset, quisquam obtemperabat. • Vi agebatur ; metusque omnis et periculum libertatis, quum in conspectu consulis singuli a pluribus violarentur, in creditores a debi- toribus verterant. Super hcec timor incessit Sabini belli ; delectuque decreto, nemo nomen dedit, furente Appio, et § insectante ambitionem collegse ; qui populari silentio rera- publicam proderet, et ad id, quod de credita pecunia jus non dixisset, adjiceret, ut ne delectum quidem ex senatus- consulto haberet :' " non esse tamen desertam omnino rem- " publicam, neque projectum consulate imperium. Se lo " unum et suae et Patrum majestatis vindicem fore." duum circumstaret quotidiana multitude licentia accensa, arripi unum insignem ducem seditionum jussit. Ille, quum a lictoribus jam traheretur, provocavit : nee cessisset provo- cationi consul, quia non dubium erat populi judicium, nisi 15 aegre victa pertinacia foret, consilio magis et auctoritate principum, quam populi clamore : adeo supererant animi ad sustinendam invidiam. Crescere inde malum in dies, non clamoribus modo apertis," sed, quod multo perniciosius erat, secessione occultisque colloquiis. Tandem invisi plebi con- 20 sules magistratu abeunt, Servilius neutris, Appius Patribus. mire gratus. XXVIII. A. Virginius inde et T. Vetusius consulatum in- ? eunt. Tum vero plebes, incerta quales habitura consules es- ^ set, coetus nocturnos, pars Esquiliis, pars in Aventino, facere ; o ne in foro subitis trepidaret consiliis, et omnia temere ac for- j. tuito ageret. Earn rem consules rati, ut erat, perniciosam, ad 9 Patres deferunt : sed delatam consulere ordine non licuit : | adeo tumultuose excepta est clamoribus undique et indigna- ^ tione Patrum, si, quod imperio consular! exsequendum esset, 30 invidiam ejus consules ad senatum rejicerent. " Profecto " si essent in republica magistratus, nullum futurum fuisse " Romae, nisi publicum, concilium. Nunc in mille curias " concionesque (quum alia in Esquiliis, alia in Aventino fiant " concilia) dispersam et dissipatam esse rempublicam. Unum, 35 " Hercule, virum (id enim plus esse, quam consulem), qualis " Ap. Claudius fuerit, momento temporis discussurum illos " coetus fuisse." Correpti consules quum, quid ergo se facere vellent (nihil enim segnius molliusve,'quam Patribus placeat, acturos), percontarentur, decernunt, ut delectum quam 40 acerrimum habeant : otio lascivire plebem. Dimisso sena- tu, consules in tribunal adscendunt : citant nominatim juni- LIBER II. CAP. XXIX. 73 ores. Quum ad nomen nemo responderet, circumfusa mul- titudo in concionis modum negare, " ultra decipi plebeni " posse. Nunquam unum militem habituros, ni prsestaretur '* fides publica : libertatem unicuique prius reddendam esse, 5«quam arma danda ; ut pro patria civibusque, non pro " dominis, pugnent." Consules, quid mandatum esset a senatu, videbant : sed eorum, qui intra parietes curiae fero- citer loquerentur, neminem adesse, invidiae suae participem : et apparebat atrox cum plebe certamen. Priijs itaque, 10 quam ultima experirentur, senatum iterum consulere placu- it : turn vero ad sellas consulum prope convolavere minimus quisque natu Patrum, abdicare consulatum jubentes, et de- ponere imperium, ad quod tuendum animus deesset. XXIX. Utraque re satis experta, tum demum consules : 15 " Ne praedictum negetis, Patres conscripti, adest ingens " seditio. Postulamus, ut ii, qui maxime ignaviam incre- " pant, adsint nobis habentibus delectum. Acerrimi cujus- " que arbitrio, quando ita placet, rem agemus." Redeunt in tribunal ; citari nominatim unum ex iis, qui in conspectu 20 erant, dedita opera jubent. Quum staret tacitus, et circa eum aliquot hominum, ne forte violaretur, constitisset glo- bus, lictorem ad eum consules mittunt : quo repulso, tum vero, indignum facinus esse, clamitantes, qui Patrum con- sulibus aderant, devolant de tribunali, ut lictori auxdio 25 essent. Sed ab lictore, nihil aliud quam prehendere pro- hibito, quum conversus in Patres impetus esset, consulum intercursu rixa sedata est : in qua tamen, sine lapide, sine telo, plus clamoris atque irarum, quam injuriae, fuerat. Se- natus, tumultuose vocatus, tumultuosius consulitur ; quEesti- 30 onem postulantibus iis, qui pulsati fuerant ; decernente ferocissimo quoque, non sententiis magis, quam clamore et strepitu. Tandem, quum irae resedissent, exprobrantibus consulibus, nihilo plus sanitatis in curia quam in foro esse, ordine consuli ca:;pit. Tres fuere sententiae. P. Virginius 35 rem non vulgabat : " de iis tantiim, qui, fidem secuti P. " Servilii consulis, Volsco, Aurunco, Sabinoque militassent " bello, ao-endum " censebat. T. Lartius, " Non id tern- " pus esse, ut merita tantummodo exsoiverentur : totam " plebem aere alieno demersam esse ; nee sisti posse, ni 40 " omnibus consulatur : quin, si alia aliorum sit conditio, " accendi magis discordiam, quam sedari." Ap. Claudius, et natura immitis, et efferatus hinc plebis odio, illinc Pa- 7 74 TITI LIVII trum laudibus, " Non miseriis," ait, " sed licentia, tantum " concitum turbarum ; et lascivire magis plebem, quam " sffivire. Id adeo malum ex provocatione natum : quippe " minas esse consulum, non imperium ; ubi ad eos, qui una " peccaverint, provocare liceat. Agedum," inquit, " dicta- 5 " torem, a quo provocatio non est, creemus. Jam hie, quo " nunc omnia ardent, contiscescet furor. Pulset turn mihi " lictorem, qui sciet, jus de tergo vitaque sua. penes unum " ilium esse, cujus majestatem violavit." XXX. Multis, ut erat, horrida et atrox videbatur Appii lo sententia : rursus Virginii Lartiique exemplo'liaud salubres ; utique Lartii [putabant sententiam], quae totam fidem tol- leret. Medium maxime et moderatum utroque consilium Virginii habebatur. Sed factione, respectuque rerum pri- vatarum (quae semper offecere officientque publicis consili- 15 is), Appius vicit; ac prope fuit, ut dictator ille idem crea- retur : quce res utique alienasset plebem periculosissimo tem- pore, quum Volsci yEquique et Sabini forte una omnes in armis essent. Sed curae fuit consulibus et senioribus Pa- trum, ut imperium, suo vehemens, mansueto permitteretur 20 ingenio. Manium Valerium dictatorem, Volesi filium, creant.. Plebes, etsi adversus se creatum dictatorem vide- bat, tamen, quum provocationem fratris lege haberet, nihil ex ea familia triste nee superbum timebat, Edictum deinde, a dictatore propositum, confirmavit animos, Servilii fere 25 consulis edicto conveniens : sed et homini et potestati me- lius rati credi, omisso certamine, nomina dedere. Quantus nunquam ante exercitus, legiones decem effectoe : ternse inde datse consulibus, quatuor dictator usus. Nee poterat jam bellum differri so [Bcllum contra JEquos, Volscos, ac Sahinos.'] XXXI Trifariam re bello bene gesta, de do- mesticarum rerum eventu nee Patribus nee plebi cura de- cesserat : tanta quum gratia, tum arte praeparaverant foene- ratores, quae non modo plebem, sed ipsum etiam dictatorem, frustrarentur. Namque Valerius, post Vetusii consulis re- 35 ditum, omnium actionum in senatu priniam habuit pro vic- tore populo : retulitque, quid nexis fieri placeret : quae quum rejecta relatio esset, " Non plaeeo," inquit, " concordiae " auctor : optabitis (me Dius fidius) prope diem, ut mei " pimiies Romana plebes patronos habeat. Quod ad me 40 " attinet, neque frustrabor ultra cives nieos, neque ipse LIBER II. CAP. XXXII. 75 " frustra dictator ero. Discordiae intestintie, bellum exter- " num, fecere, ut hoc magistratu egeret respublica. Pax " foris parta est ; domi impeditur : privatus potiiis, quam " dictator, seditioni interero." Ita, curia, egressus, dicta- 5 tura se abdicavit. Apparuit causa plebi, suam vicein in- dignantem magistratu abisse : itaque, velut persoluta fide, quoniam per eum non stetisset, quin prsestaretur, deceden- tem domura cura favore ac laudibus prosecuti sunt. XXXII. Timor inde Patres incessit, ne, si dimissus ex- it) ercitus foret, rursus ccetus occulti conjurationesque fierent : itaque, quamquam per dictatorem delectus habitus esset, tamen, quoniam in consulum verba jurassent, sacramento teneri mihtem rati, per causam renovati ab ^Equis belli educi ex urbe legiones jussere : quo facto maturata est se- 15 ditio. Et primo agitatum dicitur de consulum ctede, ut solverentur sacramento : doctos deinde, nullam scelere religionem exsolvi, Sicinio quodam auctore, injussu consu- lum in Sacrum montem secessisse (trans Anienem amnem est, tria ab urbe millia passuum). Ea frequentior fama est, 20 quam, cujus Piso auctor est, in Aventinum secessionem fac- tam esse. Ibi, sine ullo duce, vallo fossaque communitis castris, quieti, rem nullam, nisi necessariam ad victum, sumendo, per aliquot dies, neque lacessiti neque lacessentes, sese tenuere. Pavor ingens in urbe, metuque mutuo sus- sspensa erant omnia. Timere relicta ab suis plebes violen- tiam Patrum, timere Patres residem in urbe plebem, incerti, manere earn an abire mallent. " Quam diu autem tran- " quillam, quEe secesserit, multitudinem fore ? quid futurum " deinde, si quod externum interim bellum existat 1 nullam 30 " profecto, nisi in concordia civium, spem reliquam ducere : " cam per aequa, per iniqua, reconciliandam civitati esse." Placuit igitur oratorem ad plebem mitti Menenium Agrip- pam, facundum virum, et (quod inde oriundus erat) plebi carum. Is, intromissus in castra, prisco illo dicendi et 35horrido modo, nihil aliud, quam hoc, narrasse fertur : " Tempore, quo in homine non, ut nunc, omnia in unum " consentiebant ; sed singulis membris suum cuique con- " silium, suus sermo fuerat, indignatas reliquas partes, sua " cura, suo labore ac ministerio, ventri omnia quaeri : ven- 40 " trem, in medio quietum, nihil aliud, quam datis voluptati- " bus frui : conspirasse inde, ne manus ad os cibum fer- " rent, nee os acciperet datum, nee dentes conficerent. 76 TITI LIVII " Hac iia, dum ventrem fame domare vellent, ipsa una " membra totumque corpus ad extremam tabem venisse. " Inde apparuisse, ventris quoque baud segne ministerium " esse : nee niagis ali, quam alere eum, reddentem in om- "nes corporis partes hunc, quo vivimus vigemusque, divi- 5 " sum pariter in venas maturum, confecto cibo, sangui- " nem." Comparando bine, quam intestina corporis seditio simibs esset iras plebis in Patres, flexisse mentes hominum. XXXIII. Agi deinde de concordia cogptum ; concessum-^j que in conditiones, ut plebi sui magistratus essent sacro- n sancti, quibus auxibi latio adversus consules esset : neve cui g Patrum capere eum magistratum bceret. Ita tribuni plebei ^ creati duo, C. Licinius et L. Albinus. Hi tres cobegas sibi •" creaverunt. In his Siciniura fuisse, seditionis auctorem ; i. de duobus, qui fuerint, minus convenit. Sunt qui duos tan-£; tum in Sacro monte creates tribunes esse dicant, ibique sa- cratam legem latam XXXIV. Consules deinde T. Geganius, P. Minucius, -^ facti. Eo anno, quum et foris quieta omnia a bello essent, p et domi sanata discordia, aliud multo gravius malum civi- i tatem mvasit : cantas prmium annonae, ex incultis per se- ' cessionem plebis agris ; fames deinde, qualis clausis solet : p ventumque ad interitum servitiorum utique et plebis esset, g ni consules providissent, dimissis passim ad frumentum co- ^2 emendum M. Minucio deinde et A. Sempronio ^ consubbus, magna vis frumenti ex Sicilia advecta : ao-ita- ^ tumque ni senatu, quanti plebi daretur. Multi venisse tem- pus premendse plebis putabant, recuperandique jura, quae extorta secessione ac vi Patribus essent. In primis Marcius f- Coriolanus, hostis tribunicia) potestatis, " Si annonain," in- quit, " veterem volunt, jus pristinum reddant Patribus. Cur P " ego plebejos magistratus, cur Sicinium potentem video, '~' " sub jugum missus, tamquam a latronibus redemptus 1 " Egone has indignitates diutius patiar, quam necesse est ? " Tarquinium regem qui non tulerim, Sicinium feram 1 Se- 35 " cedat nunc ; avocet plebem : patet via in Sacrum montem, " abosque colles. Rapiant frumenta ex agris nostris, quem- "admodum tertio anno rapuere. Utantur annona, quam " furore suo fecere. Audeo dicere, hoc malo domitos, ipsos " potius cultores agrorum fore, quam ut armati per secessio-40 " nem cob prohibeant." Haud tarn facile dictu est, facien- LIBER II. CAP. XXXIX. 77 dumnc fuerit, quam potuisse arbitror fieri, ut, conditionibus laxandi annonam, et tribuniciam potestatein, et omnia invi- tis jura imposita Patres demerent sibi. XXXV. Et senatui nimis atrox visa sententia est, et ple- 5 bem ira prope armavit. " Fame se jam, sicut hostes, peti ; " cibo victuque fraudari ; peregrinum frumentum, quae sola " alimenta ex insperato fortuna dederit, ab ore rapi, nisi C. "Marcio vincti dedantur tribuni, nisi de tergo plebis Ro- " manae satisfiat. Eum sibi carnificem novum exortum, qui 10 «' aut mori aut servire jubeat." In exeuntem e curia im- petus factus esset, ni peropportune tribuni diem dixissent. Ibi ira est suppressa : se judicem quisque, se dominum vi- tae necisque inimici factum videbat Ipse quum die dicta non adesset, perseveratum in ira est. Damnatus ab- 15 sens in Volscos exsulatum abiit, minitans patriae, hostiles- que jam tum spiritus gerens. Venientem Volsci benigne excepere ; benigniusque in dies colebant, quo major ira in suos eminebat, crebrseque nunc querela?, nunc minae perci- piebantur. Hospitio utebatur Attii Tulli. Longe is tum 20 princeps Volsci nominis erat, Romanisque semper infestus : ita, quum alterum vetus odium, alterum ira recens stimula- ret, consilia conferunt de Romano bello XXXIX. Imperatores ad id bellum de omnium populo- rum sententia lecti Attius Tullus et C. Marcius exsul Ro- 25manus, in quo aliquanto plus spei repositum. Quam spem nequaquam fefellit : ut facile appareret, ducibus validiorem, quam exercitu, rem Romanam esse. Circejos profectus, primum colonos inde Romanos expulit, liberamque eam ur- bem Volscis tradidit. Inde, in Latinam viam transversis sotramitibus transgressus, Satricum, Longulam, Poluscam, Co- riolos,. (novella haec Romanis oppida) ademit. Inde La- rinium recopit : tunc deinceps Corbionem, Vitelliam, Tre- biam, Lavicos, Pedum cepit. Postremum ad Urbem a Pedo ducit ; et, ad fossas Cluilias, quinque ab Urbe millia passu- 35um, castris positis, populatur nide agrum Romanum ; cus- todibus inter populatores missis, qui patriciorum agros in- tactos servarent ; sive infensus plebi magis, sive ut discordia inde inter Patres plebemque oriretur. Qua? profecto orta esset, adea tribuni jam ferocem per se plebem criminando 40 in primores civitatis instigabant : sed externus timor, maxi- mum concordiae vinculum, quamvis suspectos infensosque 7* 78 TITI LIVII inter se jungebat animos. Id modo non conveniebat ; quod «" senatus consulesque nusquam alibi spem, quam in armis, P ponebant : plebes omnia, quam bellum, malebat. Sp. Nau- p tius jam et Sex. Furius consules erant. Eos, recensentes legiones, praesidia per muros aliaque, in quibus stationes vi- « giliasque esse placuerat, loca distribuentes, multitudo ingens fe pacem poscentium primum seditioso clamore conterruit : '-' deinde vocare senatum, referre de legatis ad C. Marcium mittendis coegit. Acceperunt relationera Patres, postquam apparuit, labare plebis animos ; missique de pace ad Mar- lo cium oratores atrox responsum retulerunt : "Si Volscis ager " redderetur, posse agi de pace : si praeda belli per otium " frui velint, memorem se et civium injurias, et hospitum " beneficii, adnisurum, ut appareat, exsilio sibi irritates, non " fractos, animos esse." Iterum deinde iidem missi non is recipiuntur in castra. Sacerdotes quoque, suis insignibus velatos, isse supplices ad castra hostium, tradituni est ; nihi- lo magis quam legates flexisse animum, XL. Tum matronse ad Veturiam, matrem Coriolani, Vo- lumniamque uxorem, frequentes coeunt : id publicum con- 20 silium, an muliebris timor fuerit, parum invenio. Pervicere certe, ut et Veturia, magno natu mulier, et Volumnia, duos parvos ex Marcio ferens filios, secum in castra hostium irent ; et, quam armis viri defendere urbem non possent, mulieres precibus lacrymisque defenderent. Ubi ad. castra 25 ventum est, nuntiatumque Coriolano, adesse ingens mulie- rum agmen, in primo (ut qui nee publica majestate in lega- tis, nee in sacerdotibus tanta ofFusa oculis animoque religio- ne motus esset) multo obstinatior adversus lacrymas mulie- bres erat. Dein familiarium quidam, qui insignem moesti- 30 tia inter cagteras cognoverat Veturiam, inter nurum nepotes- que stantem, " Nisi nie frustrantur," inquit, " oculi, mater " tibi conjuxque et liberi adsunt." Coriolanus, prope ut amens consternatus, ab sede sua quum ferret matri obviae complexum, mulier in iram ex precibus versa, " Sine, prius-35 *' quam complexum accipio, sciam," inquit, " ad hostem, an " ad filium, venerim : captiva muter-ne in castris tuis sim 1 " In hoc me longa vita et infelix senecta traxit, ut exsulem '< te, deinde hostem viderem 1 Potuisti populari banc ter- ** ram, quas te genuit atque aluit 1 Non tibi, quanivis in- 40 " festo animo et minaci perveneras, ingredienti fines ira ceci- " dit 1 non, quum in conspectu Roma fuit, succurrit, * Intra LIBER II. CAP. XL. 79 " 'ilia mcenia domus ac penates mei sunt, mater, conjux, libe- " 'rique' ? Ergo, ego nisi peperissem, Romanon oppugnare- " tur ; nisi filium haberem, libera in libera patria mortua es- " sem. Sed ego nihil jam pati, nee tibi turpius quam mihi 5 " miserius, possum : nee, ut sim miserrima, diu futura sum. " De his videris ; quos, si pergis, aut immatura mors, aut lon- "ga servitus manet." Uxor deinde ac liberi amplexi : fletus- que ab omni turba mulierum ortus, et comploratio sui patriiE- que, fregere tandem virum : complexus inde sues dimittit : 10 ipse retro ab Urbe castra movit. Abductis deinde legioni- bus ex agro Romano, invidia rei oppressum periisse tradunt ; alii alio leto. Apud Fabium, longe antiquissimum aucto- rem, usque ad senectutem vixisse eumdem invenio. Re- fert certe, banc saepe eum exacta setate usurpasse vocem, 15 " Multo miserius seni exsilium esse." Non inviderunt lau- des suas mulieribus viri Romani : adeo sine obtrectatione glorias alienae vivebatur. Monumento quoque quod es- set, templum Fortunoe Muliebri cedificatum dedicatumque est. ..... LIBRI TERTII CAP. XXXI— L IX. EPITOME LIBRI TERTII. Seditiones de agrariis legibus factae. Capitolium, ab exsulibus et servis occupa- tum, caesis iis receptum est. Census bis actus est: priorelustrocensasunt civium capita centum quatuor raillia ilucenta quatuordecim, praDlerorbos orbasque : sequenti, centum septemdecim millia ducanta novemdecira. Quum adveisus ^quos res male gesta esset, L. (iuintius Cincinnatus dictator factus, quum rure intentus rustico operi esstt, ad id bellum gerenduni arcessitus est. Is victos hostes sub jiigum misit. Tribuiiorum plebis numerus ampliatits est, ut essent decern, trigesimo sexto anno a priniis tribunis plebis. XXXI. XXXII. XXXIII. Petitis per legates, et allatis Atticis legibus, ad con- stituendas eas proponendasque decemviri pro consulibus, sine uUis aliis magistratibus, creati, ahero et trecentesimo anno, quam Roma condita erat : et, ut a regibus ad consules, ita a consulibus ad decemviros translatum im- perium. xxxiv. Hi, decem tabulis legum positis, quum modeste se in eo honore gessissent, et ob id in alterum quoque annum eumdem esse magis- tratum placuisset, duabus tabulis ad decem adjectis, quum complura impo- tenter fecissent, magistratum noluerunt deponere, et in tertium annum re- tinuerunt ; donee inviso eorum imperio finem attulit libido Ap. Claudii ; XLiv. Qui, quum in amorem virginis incidisset, submisso, qui cam in ser- vitutem peteret, necessitatem patri ejus Virginio imposuit, rapto ex taberna proxima cultro, ut filiam interimeret j quum alitor earn tueri non posset, ne in potestatem stuprum illaturi veniret. l, &c. Hoc tam magnas luxu- ria; exemplo plebs incitata montem Aventinum occupavit, coegitque decem- viros abdicare se magistratu : ex quibus Appius et unus collegarum, qui praecipue posnam meruerant, in carcerem conjecti ; caeteri in exsilium acti. Kes prteterea contra Sabinos, et Volscos, et ^quos prospere gostas continct, ct parum honestum populi Romani judicium ; qui, judex inter Ardeates et Aricinos sumptus, agrum, de quo aiabigebatur, sibi adjudicavit. [Cap. i— lxxii. u. c.287— 309. A. c. 465—443.] XXXI Abjectalege, qusG promulgataconsenu-'^ erat, tribuni lenius agere cum Patribus. " Finem tandem p *' certaminum facerent. Si plebejse leges displicerent, at § " illi communiter legum latores, et ex plebe et ex Patribus, ' " qui utrisque utilia lerrent, qua^que a^quanda; libeitatis es- o " sent, sinerent creari." Rem non adspernabantur Pa- ft tres : " daturum leges neminem, nisi ex Patribus," aiebant. '^ Quum de legibus conveniret, de latere tantum discreparet ; missi legati Athenas Sp. Postumius Albus, A. Manlius, P. Sulpicius Camerinus ; jussique inclytas leges Solonis de- lo scribere, et aliarum Grsecia) civitatium instituta, mores, juraque noscere. LIBER III. CAP. xxxin. 81 ^ XXXII Jam redierant legati cum Atticis legi- § bus : eo intentius instabant tribuni, ut tandem scribendarum "! lewum initium fieret. Placet creari decemviros sine provo- *" calione, et ne quis eo anno alius magistratus esset. Ad- I miscerenturne plebeji, controversia aliquamdiu fuit : postre- 6 mu concessum Patiibus, modo ne lex Icilia de Aventino, £ alia^que sacrata^ leges, abrogarentur. XXXIII. Anno trecentesimo altero, quam condita Roma erat, iterum mutatur forma civitatis, ab consulibus ad de- 10 cemviros, qucmadmodum ab regibus ante ad consoles vene- rat, translato imperio. IMiniis insignis, quia non diuturna, mutatio fuit : lasta enim principia magistratus ejus nimis luxuriavere : eo citius lapsa res est ; repetitumque, duobus uti mandaretiir consulum nomen imperiumque. Decemviri 15 creati Ap. Claudius, T. Genucius, P. Sestius, L. Veturius, C. Julius, A. Manlius, Ser. Sulpicius, P. Curiatius, T. Ro- --r milius, Sp. Postumius. Claudio et Genucio, quia designati i consules in eum annum fuerant, pro honore honos redditus ; "! et Sestio, alteri consulum prioris anni, quod earn rem col- '^ lega invito ad Patres retulerat. His proximi habiti legati I tres, qui Athenas ierant : simul ut pro legatione tarn lon- o ginqua prasmio esset honos ; simul peritos legum peregrina- £. rum ad condenda nova jura usui fore credebant. Supple- vere caeteri numerum. Graves quoque aetata electos hovis- 25simis suffragiis ferunt, quo miniis ferociter aliorum scitis adversarentur. Regimen totius magistratus penes Appium erat favore plebis : adeoque novum sibi ingenium induerat, ut plebicola repente, omnisque aurse popularis captator, eva- deret, pro truci saevoque insectatore plebis. Decimo die 30JUS populo singuli reddebant : eo die penes prsefectum juris fasces duodecim erant : collegis novem singuli accensi ap- parebant : et in unica concordia inter ipsos (qui consensus privatis interdum inutilis esset) summa adversus alios aequi- tas erat. Moderationis eoruni argumentum exemplo unius 35 rei notasse satis erit. Quum sine provocatione creati es- sent, defosso cadavere domi apud P. Sestium, patrician gen- tis virum, invento, prolatoque in concionem, in re juxta manifesta atque atroci, C. Julius decemvir diem Sestio dixit, et accusator ad populum exstitit, cujus rei judex legitimus 40 erat : decessitque jure sue, ut demptum de vi magistratus populi libertati adjiceret. 82 TITI LIVII XXXIV. Quum promptum hoc jus velut ex oraculo in- corruptum pariter ab his summi infimique ferrent, turn legi- bus condendis opera dabatur : ingentique hominum exspeo tatione propositis decern tabulis, populum ad concionem ad- vocaverunt : et, " quod bonum, faustum, felixque reipubli- 5 " C8e, ipsis, liberisque eorum esset, ire, et legere leges pro- " positas " jussere. " Se, quantum decern hominum in- " geniis provideri potuerit, omnibus summis infimisque jura '* aequasse : plus poUere multorum ingenia consiliaque. " Versarent in animis secum unanKjuamque rem ; agitarent lo " deinde sermonibus ; atque in medium, quid in quaque re " plus minusve esset, conferrent. Eas leges habiturum popu- " lum Romanum, quas consensus omnium non jussisse " latas magis, quam tulisse, videri posset." Q,uum ad ru- mores hominum de unoquoque legum capite edito satis cor- 15 rectse videreutur, centuriatis comitiis decem tabularum leges perlatse sunt ; qui nunc quoque, in hoc immenso aliarum super alias acervatarum legum cumulo, fons omnis publici privatique est juris. Vulgatur deinde rumor, duas deesse tabulas ; quibus adjectis, absolvi posse velut corpus omnis 20 Romani juris. Ea exspectatio, quum dies comitiorum ap- propinquaret, desiderium decemviros iterum creandi fecit. Jam plebs, praeterquam quod consulum nomen, baud secus quam regum, perosa erat, ne tribunicium quidem auxilium, cedentibus iuvicem appellatione decemviris, quaerebat. 25 XXXV. Postquam vero comitia decemviris creandis in trinum nundinum indicta sunt ; tanta exarsit ambitio, ut primores quoque civitatis (metu, credo, ne tanti possessio imperii, vacuo ab se relicto loco, baud satis dignis pateret) prensarent homines ; honorem, summa ope a se impugna- 30 turn, ab ea plebe, cum qua contenderant, suppliciter peten- tes. Demissa jam in discrimen dignitas, ea setate, iisque honoribus actis, stimulabat Ap. Claudium. Nescires, utrum inter decemviros, an inter candidates, numerares. Propior interdum petendo, quam gerendo, magistratui erat : crimina- 35 ri optimates, extollere candidatorum levissimum quemque humillimumque : ipse medius inter tribunicios Duilios Icili- osque in foro volitare, per illos se plebi venditare ; donee coUegae quoque, qui unice illi dediti fuerant ad id tempus, conjecere in eum oculos, mirantes quid sibi vellet. Appa- 40 rere, nihil sinceri esse : " Profectu baud gratuitam in tanta superbia comitatem fore : nimiiun in ordinem se ipsum LIBER III. CAP. XXXVI. 83 " cogere, et vulgari cum privatis, non tam properantis abire " matristratu, quam viam ad continuandum magistratum " quajrentis, esse." Propalam obviam ire cupiditati parum ausi, obsecundando mollire impetum aggrediuntur : comi- 5 tiorum illi habendorum, quando minimus natu sit, munus consensu injungunt. Ars hsec erat, ne semet ipse creare posset ; quod praeter tribunos plebis (et id ipsum pessimo exemplo) nemo unquam fecisset. Ille enimvero, quod bene vertat, habiturum se comitia professus, impedimentum pro 10 occasione arripuit : dejectisqiie honore per coitionem duo- bus Quintiis, Capitolino et Cincinnato, et patruo suo C. Claudio, constantissimo viro in optimatium causa, et aliis ejusdem fastigii civibus, nequaquam splendore vitae pares decemviros creat ; se in primis, quod baud secus factum 15 improbabant boni, quam nemo facere ausurum crediderat. Creati cum eo M. Cornelius Maluginensis, M. Sergius, L. Minucius, Q. Fabius Vibulanus, Q,. Poetelius, T. Antonius Merenda, Caeso Duilius, Sp. Oppius Cornicen, Manias Rabulejus. 20 XXXVI. Ille finis Appio aliense personse ferendse fuit : suo jam inde vivere ingenio ccepit, novosque collegas jam prius, quam inirent magistratum, in suos mores formare. Quotidie coibant remotis arbitris : inde impotentibus in- structi consiliis, quse secreto ab aliis coquebant, jam baud 25 dissimulando superbiam, rari aditus, colloquentibus difficiles, ad Idus Majas rem perduxere. Idus tum Majse solennes ^ ineundis magistratibus erant. Initio igitur magistratus ^ primum honoris diem denuntiatione ingentis terroris in- °- signem feccre : nam, quum ita priores decemviri ser- vassent, ut unus fasces haberet, et hoc insigne regium i in orbcm, suam cujusque vicem, per omnes iret, subito ". omnes cum duodenis fascibus prodiere. Centum viginti ^ lictores forum impleverant, et fascibus secures illigatas praeferebant : nee attinuisse demi securim, quum sine 35 provocatione creati essent, interpretabantur. Decern re- gum species erat, multiplicatusque terror, non infimis solum, sed primoribus Patrum, ratis ca3dis causam ac principium quEeri : ut, si quis memorem libertatis vocem aut in senatu aut in populo misisset, statim virgse securesque etiam ad 40 caeterorum metuni expedirentur. Nam, prseterquam quod in populo nihil erat proesidii, sublata provocatione, interces- sioneni quoque consensu sustulerant ; quum priores decern- 84 TITI LIVII viri appellatione collegse corrigi reddita ab se jura tulissent : et quaedam, qusE sui judicii videri possent, ad populum re- jecissent. Aliquamdiu sequatus inter omnes terror fuit : paulatim totus vertere in plebem coepit. Abstinebatur a Patribus : in humiliores libdinose crudeliterque consuleba- 5 tur : hominum, non causarum, toti erant ; ut apud quos gratia vim aequi haberet. Judicia domi conflabant, pronun- tiabant in foro. Si quis collegam appellasset, ab eo, ad quem venerat, ita discedebat, ut poeniteret, non prioris de- creto stetisse. Opinio etiam sine auctore exierat, non in lo praesentis modu temporis eos injuriam conspirasse, sed foe- dus clandestinum inter ipsos jurejurando ictum, ne comitia haberent, perpetuoque decemviratu possessum semel obtine- rent imperium. XXXVII. Circumspectare turn patriciorum vultus plebeji, 15 et inde libertatis captare auram, unde servitutem timendo in eum statum rempubhcam adduxerant. Primores Patrum odisse decemviros, odisse plebem : nee probare, quae fie- rent ; et credere, liaud indignis accidere. Avide ruendo ad libertatem in servitutem elapsos juvare nolle : cumulare 20 quoque injurias, ut, tasdio pra^sentium, consules duo tandem, et status pristinus rerum, in desiderium veniant. Jam et processerat pars major anni, et duas tabulae legum ad pri- oris anni decem tabulas erant adjectae : nee quidquam jam supererat, si hae quoque leges centuriatis comitiis perlatae 25 essent, cur eo magistratu reipublicae opus essent. Exspecta- bant, quam mox consulibus creandis comitia edicerentur. Id modo plebes agitabat, quonam modo tribuniciam potestatem, munimentum libertati, rem intermissam, repararent. Q,uum interim mentio comitiorum nulla fieri, et decemviri, qui 30 primo tribunicios bomines, quia id populare habebatur, cir- cum se ostentaverant plebi, patriciis juvenibus sepserant latera : eorum catervae tribunalia obsederant. Hi ferre, agere plebem plebisque res ; [quum fortuna, qua quidquid cupitum foret, potentioris esset.] Et jam ne tergo quidem 35 abstinebatur : virgis caedi, alii securi subjici ; et, ne gratui- ta crudelitas esset, bonorura donatio sequi domini supplici- um. Hac mercede juventus nobilis corrupta, non modo non ire obviam injuria^, sed propalam licentiam suam malle, quam omnium libertatem. 40 LIBER III. CAP. xxxviii. 85 7 XXXVIII. Idus Majae veru're. Nullis subrogatis magis- ^ tratibtis, privati pro decemviris, neque aniniis ad imperium !^ inhibendum imminutis, iieque ad specieni liunoris insigni- ^ bus, prodeunt. Id vcro regnum baud dubie videri. Deplora- ^ tur in perpetuum libertas ; nee vindcx quisquam exsistit, aut ^ futurus videtur ; nee ipsi solum desponderant animos, sed "" contemni cccpti erant a finitimis populis ; imperiumque ibi esse, ubi non asset libertas, indignabarttur. Sabini magna manu incursionem in agrum Romanum feetre : lateque popu- 10 lati, quLim hominum atque pecudum inulti praedas egissent, recepto ad Eretiim, quod passim vagatum erat, agmine, castra loeant, spem in discordia Romana ponentes, earn impedi- mentum delectui fore. Non nuntii solum, sed per Urbeni agrestium fuga trepidationem injecit. Decemviri consul- 15 tant, quid opus facto sit : destitutis inter Patrum et plebis odia addidit terrorem insuper alium fortuna. JEqai alia ex parte castra in Algido loeant ; depopulatumque inde excur- sionibus Tuseulanum agrum legati ab Tusculo, preesidium orantes, nuntiant. Is paver perpulit decemviros, ut sena- 20 tum, simul duobus eircumstantibus Urbem bellis, consule- rent. Citari jubent in curiam Patres, baud ignari, quanta invidicB immineret tempestas : omnes vastati agri periculo- rumque immiiientium causas in se congesturos, tentationem- que eam fore abolendi sibi magistratus, ni consensu resiste- 25 rent, imperioque inbibendo acriter in paueos prssferoeis ani- nii, conatus aliorum comprimerent. Postquam audita vox in foro est prseconis, Patres in curiam ad decemviros vocan- tis ; velut nova res, quia intermiserant jamdiu morem con- sulendi senatus, mirabundam plebem convertit, " quid- 30 " nam incidisset, cur ex tanto intervallo rem desuetam " usurparent. Hostibus belloque gratiam habendam, quud " solitum quidquam libera? civitatis fieret." Circumspec- tare omnibus fori partibus senatorem, raroque usquam noscitare : curiam inde ae solitudinem circa decemvi- 35 ros intueri ; quum et ipsi invisum consensu imperium, et plebs, quia privatis jus non esset vocandi senatum, non con- venire Patres interpretarentur ; "jam caput fieri libertatem " repetentium, si se plebs comitem senatui det, et, quernad- " modum Patres vocati non eoeant in senatum, sic plebs 40 " abnuat delectum." Haec fremunt plebes. Patrum baud fere quisquam in foro, in Urbe rari erant : indignitate rerum cesserant in agros ; suarumque rerum erant, amissa publi- ca ; tantum ab injuria se abesse rati, quantum a coetu con- 8 86 TITI LIVII gressuque impotentium dominorum se amovissent. Post- quam citati non conveniebant, dimissi circa domos appari- tores, simul ad pignora capienda, sciscitandumque, num consulto detrectarent ? referunt, senatum in agris esse. Lsetius id decemviris accidit, quam si praesentes detrectare 5 imperium referrent. Jubent acciri onines, senatumque in diem posterum edicunt ; qui aliquantci spe ipsorum frequen- tior convenit : quo facto proditam a Patribus plebs liberta- tem rata, quod iis, qui jam niagistratu abissent, privatisque, si vis abesset, tamquam jure cogentibus, senatus paruisset. 10 XXXIX. Sed magis obedienter ventum in curiam est, quam obnoxie dictas sententias accepimus. L. Valerium Potitum, proditum memorise est, post relationem Ap. Clau- dii, priusquam ordine sententiae rogarentur, postulando ut de republica liceret dicere, prohibentibus minaciter decemviris, 15 proditurum se ad plebem denuntiantem, tumultum excivisse. Nee minus ferociter M. Horatium Barbatum isse in certa- men, " decern Tarquinios " appellantem, admonentemque, " Valeriis et Horatiis ducibus pulsos reges : nee nominis " homines turn pertaesum esse ; quippe quo Jovem appellari 20 " fas sit, quo Romulum conditorem urbis, deincepsque re- " ges appellatos ; quod sacris etiara, ut solenne, retentum " sit. Superbiam violentiamque turn perosos regis : quse " si in rege tum eodem, aut in filio regis, ferenda non fue- "rint; quem laturum in tot privatis ] Viderent, ne, ve-25 " tando in curia libere homines loqui, extra curiam etiam " moverent vocem : neque se videre, qui sibi minus privato " ad concionem populum vocare, quam iUis senatum cogere, "liceat. Ubi vellent, experirentur, quanto ferocior dolor " libertate sua vindicanda, quam cupiditas injusta domina-30 " tione, esset. De bello Sabino eos referre ; tamquam ma- " jus ullum populo Romano bellum sit, quam cum iis, qui, " legum ferendarum causa creati, nihil juris in civitate re- " liquerint ; qui comitia, qui annuos magistratus, qui vicissi- " tudinem imperitandi (quod unum exsequandse sit libertatis) 35 " sustulerint ; qui privati fasces et regium imperium habe- " ant. Fuisse, regibus exactis, patricios magistratus crea- "tos; postea, post secessionem plebis, plebejos. Cujus illi "partis essent?" rogitare. " Populares ? quid enim eos " per populum egisse 1 Optimates ? qui anno jam prope 40 " senatum non habuerint ; tunc ita habeant, ut de republica " loqui prohibeant 1 Ne nimium in metu alieno spei pone- LIBER III. CAP. XL. 87 " rent : graviora, qua) patiantur, videri jam hominibus, " quam qua3 metuant." XL. Heec vocifeiante Horatio, quum decemviri nee irae nee ignoscendi modum reperirent, iiec, quo evasura res es- 5 set, cernerent; C. Claudii, qui patruus Appii decemviri erat, oratio fuit precibus, quam jurgio, simibs, orantis per sui fratris parentisque ejus manes ; " Ut civibs potius socie- " talis, in qua natus esset, quam foederis nefarie icti cum " collegis, meminisset : multo id magis se illius causa 10 " orare° quam reipubbca3. Quippe rempubbcam, si a vo- "lentibus nequeat, ab invitis jus expetituram. Sed ex " magno certamine magnas excitari ferme iras ; earum " eventum se horrere." Quum abud, prasterquam de quo retubssent, decemviri dicere prohiberent, Ciaudium inter- 15 pellandi verecundia fuit. Sententiam igitur peregit, nuUum placere senatus-consultum fieri. Omnesque ita accipiebant, privatos eos a Claudio judicatos ; multique ex consularibus verbo assensi sunt. Aba sententia, asperior in speciem, vim minorem abquanto habuit, quae patricios coire ad pro- 20 dendum interregem jubebat : censendo enim, quoscumque magistratus esse, qui senatum haberent, judicabat ; quos privatos fecerat auctor nulbus senatus-consulti faciendi. Ita labante jam causa decemvirorum, L. Cornebus Malugi- nensis, M. Cornebi decemviri frater, quum ex consularibus 25 ad ukimum dicendi locum consulto servatus esset, simulan- do curam belli, fratrem collegasque ejus tuebatur : " quonam " fato incidisset, mirari se," dictitans, " ut decemviros, qui " decemviratum petissent, aut [socii] aut bi maxime oppugna- " rent : aut quid ita, quum per tot menses, vacua civitate, ne- 30 " mo, Justine magistratus summte rerum prseessent, controver- " siam fecerit ; nunc demum, quum hostes prope ad portas " sint, civiles discordias serant : nisi quod in turbido minus " perspicuum fore putent, quid agatur. Cseterum neminem, " majore cura occupatis animis, verum esse, prsejudicium 35 " rei tantae afferre. Sibi placere, de eo, quod Valerius " Horatiusque ante Idus Majas decemviros abisse magistratu " insimulent, bellis, qua? immineant, perfectis, republica in " tranquillum redacta, senatu disceptante, agi : et jam nunc " ita se parare Ap. Ciaudium, ut coraitiorum, qua) decem- 40 ** viris creandis decemvir ipse babuerit, sciat sibi rationem " reddendam esse, utrum in unum annum creati sint, an " donee leges, quae deessent, perferrentur. In praesentia SS TITI LIVII " omnia praeter bellam omitti placere : cujus si falso famam " vulgatam, vanaque non nuntios soli^im, sed Tusculanorum " etiam legates, attulisse putent, speculatoresmittendos cen- " sere, qui certius explorata refer ant. Sin fides et nuntiis " et legatis habeatur, delectuni primo quoque tempore ha- 5 " beri ; decemviros, quo cuique eorum videatur, exercitus " ducere ; nee rem aliam prasverti." XLI. In banc sententiam ut discederetur, juniores Pa- trum evincebant. Ferociores iterum coorli Valerius Hora- tiusque vociferari, " ut de republica liceret dicere : dicturos lo "ad populum, si in senatu per factionem non liceat : neque "enim sibi privates, aut in curia aut in concione, posse ob- " stare; neque se imaginariis fascibus eorum cessuros esse." Turn Appius, jam prope esse ratus, ut, ni violentiae eorum pari resisteretur audacia, victum imperium esset, " Non 15 " erit melius," inquit, " nisi de quo consulimus, vocera " misisse : " et ad Valerium, negantem se private reticere, lictorem accedere jussit. Jam Quiritium fidem implorante Valerie a curi^ limine, L. Cornelius complexus Appium, non cui simulaJmt consulendo, diremit certamcn : factaque 20 per Cornelium Valerio dicendi gratia, qua3 vebet, quuni li- bertas non ultra vocem excessisset, decemviri propesitum tenuere. Censulares quoque ac seniores, ab residue tribu- nicise potestatis odio, cujus desiderium plebi multo acrius, quam consularis imperii, rebantur esse, prope malebant, as postmodo ipsos decemviros voluntate abire magistratu, quam invidia eorum exsurgere rursus plebem : si leniter duc- ta res sine populari strepitu ad censules redisset, aut bellis interpositis, aut moderatione censulum in imperils exercendis, posse in oblivionem tribunerum plebem ad- 30 duci. Silentie Patrum edicitur delectus : juniores, quum sine provocatiene imperium esset, ad nemina res|iondent. Legienibus scriptis, inter se decemviri comparabant, ques ire ad bellum, quos praesse exercitibus oporteret. Principes inter decemviros erant Q. Fabius et Ap, Clau- 35 dius : bellum domi majus, quam foris, apparebat. Appii violentiam aptiorem rati ad comprimendos urbanes metus : in Fabio minus in bene censtans, quam navum in malitia, ingenium esse : hunc enim virum, egregium olim domi mi- litifEque, decemviratus cellegaeque ita mutaverant, ut Appii, 40 quam sui, similis mallet esse. Huic bellum in Sabinis, Manio llabulejo et Q. Postelio additis collegis, mandatum. LIBER III. CAP. xmi. 89 M. Cornelius in Algidum missus cum L. Minucio et T. Antonio et Caesone Duilio et M. Sergio : Sp. Oppium Ap. Claudio adjutorem ad Urbem tuendam, aequo omnium decenivirorum imperio, decernunt. 5 XLII. Nihilo militia?, quam domi, meliiis respublica ad- ministrata est. Ilia niodo in ducibus culpa, quod, ut odio essent civibus, fecerant : alia omnis penes milites noxa erat ; qui, ne quid ductu atque auspicio decemvirorum pros- pere usquam gereretur, vinci se per suuni atque illorum de- 10 decus patiebantur. Fusi et ab Sabinis ad Eretum, et in Al- gido ab iEquis, exercitus erant. Ab Ereto per silentium noctis profugi, propius Urbem, inter Fidenas Crustumeriam- que, loco edito castra communierant : persecutis hostibus nusquam se aequo certamine committentes, natura loci ac 15 vallo, non virtute aut armis, tutabantur. Majus flagitium in Algido, major etiam clades accepta : castra quoque amissa erant ; exutusque omnibus utensilibus, miles Tusculum se, fide misericordiaque victurus hospitum (quce tamen non fe- fellerunt), contulerat. Romam tanti erant terrores allati, 20 ut, posito jam decemvirali odio, Patres vigilias in Urbe ha- bendas censerent ; omnes, qui per aetatem arma ferre pos- sent, custodire mccnia, ac pro portis stationes agere jube- rent ; arma Tusculum ad supplementum decernerent, de- cemvirosque, ab arce Tusculi degressos, in castris militem 25 habere ; castra alia a Fidenis in Sabinum agrum transferri ; belloque ultro inferendo deterreri hostes a consilio Urbis op- pugnandae. XLIII. Ad clades ab hostibus acceptas duo nefanda fa- cinora decemviri belli domique adjiciunt. L. Siccium in Sa- 30 binis, per invidiam decemviralem, tribunorum creandorum secessionisque mentiones ad vulgus militum sermonibus oc- cultis serentem, prospeculatum ad locum castris capiendum mittunt : datur negotium militibus, quos miserant expediti- onis ejus comites, ut eum opportuno adorti loco interfice- 35 rent. Hand inultum interfecere : nam circa repugnantem aliquot insidiatores cecidere, quum ipse se prsevalidus, pari viribus animo, circumventus tutaretur. Nuntiant in castra cajteri, praecipitatum in insidias esse Siccium egregie pug- nan tern, militesque quosdam cum eo amissos. Primo fides 40 nuntiantibus fuit. Profecta deinde cohors ad sepelicndos, qui ceciderant, decemvirorum permissu, postquam nullum 8* 90 TIT J LIVII spoliatum ibi corpus, Sicciumque in medio jacentem arma- tumque, omnibus in eum versis corporibus, videre ; hostium neque corpus ulluni, nee vestigia abeuntium ; profecto ab suis interfectum memorantes, retultre corpus. Invidiseque plena castra erant ; et Romam ferri protinus Siccium place- 5 bat. ni decemviri funus militare ei publica impensa facere maturassent. Sepultus iugenti militum mcestitia, pessima decemvirorum in vulgus fama, est. XLIV. Sequitur aliud in Urbe nefas, ab libidine ortum, baud minus fcdo eventu, quam quod per stuprum credem- lo que Lucretias Urbe regnoque Tarquinios expulerat ; ut non finis solum idem decemviris, qui regibus, sed causa etiam eadem imperii amittendi esset. Ap. Claudium virginis ple- beja? stuprandBB libido cepit. Pater virginis, L. Virginius, honestura ordinem in Algido ducebat, vir exempli recti i5 domi militiajque. Perinde uxor instituta fuerat, tiberique instituebantur. Desponderat filiam L. Icilio tribunicio, viro acri, et pro causa plebis expertje virtutis. Hanc virginem adultam, forma excellentem, Appius, amore ardens. pretio ac spe pellicere adortus, postquam omnia pudore septa ani-20 madverterat, ad crudelem superbamque vim animum con- vertit. M. Claudio clienti nogotium dedit, ut virginem in seivitutem assereret, neque cederet secundum libertatem postulantibus vindicias ; quod pater puellae abesset, locum injurife esse ratus. Virgini, venieuti in forum (ibi namque25 in tabernis literarum ludi erant), minister decemviri libidi- nis manum injecit ; serva sua natam (servamque appellaus) sequi se jubebat ; cunctantem vi abstracturum. Pavida puella.stupente, ad clamorcm nutricis, fidem Q,uiritium im- plorantis, tit concursus. Virginii patris sponsique Icilii po-30 pulare nomen celebratur : notos gratia eorum, turbam in- digaitas rei, virgini conciliat. Jam a vi tuta erat ; quum assertor nibil opus esse multitudine concitata ait ; se jure grassari, non vi. Vocat pucllam in jus ; auctoribus, qui aderant, ut sequeretur. Ad tribunal Appii perventum est : 35 notam judici fabulam petitor, quippe apud ipsum auctorem argumenti, peragit ; pueliam, domi suae natam_, furtoque in- de in domum Virginii translatam, suppositani ei esse. Id se indicio compertum aflbrre, probaturumque, vel ipso Vir- ginio judice, ad quem major pars injurise ejus pertineat. 40 Interim dominum sequi ancillam, tequum esse. Advocati pueilai, quum Virginium reipublicK causa dixissent abesse, LIBER HI. cAi*. XLV. -91 biduo affuturum, si nuntiatum ei sit ; iniquum esse, absen- tem de liberis dimicare ; postulant, ut rem ii>teo;ram in pa- tris adventum differat ; lege ab ipso lata vindicias det se- cundum libertatem ; neu patiatur, virginem adultam famse sprius, quam libertatis, periculum adire. XLV. Appius, decreto prasfatiis, " quam libertati faverit, " earn ipsam legem declarare, quam Virginii amici postula- " tioni sure prtetendant. Cajterum ita in ea firmum liber- " tati fore pra;sidium, si nee causis nee personis variet. la 10 "his enira, qusB asserantur in libertatem, quia quivis lege " agerc possit, id juris esse : in ea, quae in patris manu sit, " neniinem esse alium, cui dominus possessione cedat. " Placere itaque patrem arcessi : interea juris sui jacturam " assertorcm non facere, quin ducat puellam, sistendamque 15 " in adventum ejus, qui pater dicatur, promittat." Adver- susiujuriamdecreti quum multi magis freinerent, quam quis- quam unus rccusare auderet ; P. Numitorius, puellse avun- culus, et sponsus Icilius, interveniunt : dataque inter tur- bam via, quum multitude Iciiii maxime interventu resisti pos- 20 se Appio crederet, lictor " decresse " ait : vociferantemque Icilium submovet. Placidum quoque ingenium tam atrox injuria accendisset. " Ferro bine tibi submovendus sum, " Appi," inquit, " ut taciturn feras, quod celari vis. Virginem " ego banc sum ducturus, nuptam pudicamque habiturus. 25 " Proinde omnes collegarum quoque lictores convoca ; ex- " pediri virgas et secures jube : non manebit extra domum " patris sponsa Iciiii. Non, si tribunicium auxilium et pro- " vocationem, plebi Romans duas arces libertatis tuendse, "'ademistis, ideo in liberos quoque nostros conjugesque reg- 30 " num vestrfc libidini datum est. Stevite in tergum et in " cervices nostras : pudicitia saltern in tuto sit. Huic si vis " afferetur, ego pra;sentium Quiritium pro sponsa, Virginius " militum pro unica filia, omnes Deorum hominumque, im- "plorabimus fidem : neque tu istud unquam decretum sine 35 " ca^de nostra referes. Postulo, Appi, etiam atque etiam " consideres, quo progrediare. Virginius viderit, de filia, " ubi venerit, quid agat. Hoc tanium sciat, sibi, si hujus " vindiciis cesserit, couditionem filice quairendam esse : me, " vindicantem sponsam in libertatem, vita citius deseret, 40 " quam fides." 92 TiTi Livn XLVT. Concita multitudo erat, ceftamenque instare vide- batur, Lictores Icilium circumsteterant : nee ultra minas tamen processum est : quum Appius, " Non Virginiam de- " fendi ab Icilio, sed inquietum hoininem, et tribunatum " etiam nunc spirantem, locum seditionis qua^rere," dice- 5 ret ; " non pragbiturum se illi eo die materiam : sed ut jam " sciret, non id petulantiae suae, sed Virginio absenti et pa- " trio nomini et libertati, datum, jus eo die se non dicturum, " neque decretum interpositurum : a M. Claudio petiturum, ut " decederet jure suo, vindicarique puellam in posterum diem lo " pateretur. Q,u6d nisi pater postero die affuisset, denuntiare " se Icilio similibusque Icilii, neque legi suas latorem, neque " decern viro constantiam defore : nee se utique collegarum " lictores convocaturum ad coercendos seditionis auctores ; " contentum se suis lictoribus fore." Quum dilatum tempus 15 injuria^ esset, secessissentque advocati puellfe, placuit om- nium primum, fratrem Icilii filiumque Numitorii, impigros juvenes, pergere inde recta ad portam, et, quantum accelerari posset, Virginium acciri e castris : in eo verti puellse salu- tem, si postero die vindex injuria^ ad tempus praBsto esset. 20 Jussi pergunt, citatisque equis nuntium ad patrem perferunt. Q.uum instaret assertor puellse, ut vindicaret, sponsoresque daret ; atque id ipsum agi diceret Icilius, sedulo tempus terens, dum praeciperent iter nuntii missi in castra, manus tollere undique multitudo, et se quisque paratum ad spon- 25 dendum Icilio ostendere. Atque ille lacrymabundus, " Gra- " turn est," inquit : " crastina die vestra opera utar : spon- ** sorum nunc satis est." Ita vindicatur Virginia, sponden- tibus propinquis. Appius, paulisper moratus, ne ejus rei causa sedisse videretur, postquam, omissis rebus aliis prse 30 cura unius, nemo adibat, domum se recepit ; collegisque in castra scribit, " ne Virginio commeatum dent, atque etiam in " custodia babeant." Improbum consilium serum, ut debuit, fuit : et jam, commeatu sumpto, profectus Virginias prima, vigilia erat, quum postero die mane, de retinendo eo, ne- 35 quidquam literee redduntur. XLVII. At in Urbe, prima luce, quum civitas in foro ex- spectatione erecta staret, Virginius sordidatus filiam suam obsoleta veste, comitantibus aliquot matronis, cum ingenti advocatione in forum deducit. Circumire ibi et prensare 40 homines cepit ; et non orare solum precariam opem, sed pro debita petere : " Se pro liberis eorum ac conjugibus quoti- LIBER in. CAP. XLViii. . 93 " die in acie stare : nee alium virum esse, cujus strenue ac " ferociter facta in bello plura memorari possent. Quid pro- " desse, si, incolumi Urbe, quae, capta, ultima timeantur, " liberis suis sint patienda ? " Hasc prope concionibundus 5 circumibat homines. Similia his ab Icilio jactabantur : comitatus muUebris plus tacito fletu, quam ulla vox, mover bat. Adversus qua3 omnia obstinate animo Appius (tanta vis amentioB verius, quam amoris, mentem turbaverat) in tribunal escendit : et, ultro querente pauca petitore, quod 10 jus sibi pridie ' per ambitionem dictum non esset, priusquam aut ille postulatum perageret, aut Virginio respondendi da- retur locus, Appius interfatur. Q,uem decreto sermonem prsetenderit, forsan aliquem verum auctores antiqui tradide- rint : quia nusquam ullum in tanta fceditate decreti verisimi- 15 lem invenio ; id, quod constat, nudum videtur proponendum, decresse vindicias secundum servitutem. Primo stupor omnes admiratione rei tam atrocis defixit : silentium inde aliquamdiu tenuit. Dein quum M. Claudius, circumstanti- bus matronis, iret ad prehendendam virginem, lamentabilis- 20 que eum mulierum comploratio excepisset ; Virgiiiius, in- tentans in Appium manus, " Icilio," inquit, " Appi, non "tibi, filiam despondi ; et ad nuptias, non ad stuprum, edu- " cavi. Placet pecudum ferarumque ritu promiscue in con- " cubitus mere ? Passurine hcec isti sint, nescio : non spe- •25 " ro esse passuros illos, qui arma habent." Quum repelle- retur assertor virginis a globo mulierum circumstantiumque advocatorum, silentium factum per prseconem. v XLVIII. Decemvir, alienatus ad libidinem animo, negat, " hesterno tantilm convicio Icilii violentiaque Virginii, cu- 30 "jus testem populum Romaaum habeat, sed certis quoque "indiciis compertum se. habere, nocte tota ca'tus in urbe " factos esse ad movendam seditionem. Itaque se, baud " inscium ejus dimicationis, cum armatis descendisse ; non " ut quemquam quietum violaret, sed ut turbantes civitatis 35 " otium pro majestate imperii coerceret. Proinde quiesse " erit melius. I," inquit, " lictor ; submove turbam ; et da " viam domino ad prehendendum mancipium." Quum h33C intonuisset plenus iras, multitude ipsa se sua sponte di- movit ; desertaque praeda injuria^ puella stabat. Tum Vir- 40ginius. ubi nihil usquam auxilii vidit, " Quaeso," inquit, " Appi, primum ignosce patrio dolori, si quid inclementius " in te sum invectus : deinde sinas hie coram virsine nu- 94 TITI LIVII " tricem percontari, quid hoc rei sit ; ut, si falso pater dic- " tus sum, sequiore hinc animo discedam." Data venia, seducit filiam ac nutricem prope Cloacinse ad tabernas, qui- bus nunc Novis est nomen : atque ibi ab lanio cultro arrep- to, " Hoc te uno, quo possum," ait, " modo, filia, in liber- 5 " tatem vindico." Pectus deinde puellae transfigit ; re- spectansque ad tribunal, " Te," inquit, " Appi, tuumque " caput sanguine hoc consecro." Clamore ad tam atrox facinus orto excitus Appius, comprehendi Virginium jubet : ille ferro, quacumque ibat, viam facere ; donee, multitudine lo etiam prosequentium tuente, ad portam perrexit. Icilius Numitoriusque exsangue corpus sublatum ostentant populo : scelus Appii, puellae infelicem formam, necessitatem patris deplorant. Sequentes clamitant matronae, " Eamne libero- " rum procreandorum conditionem ? ea pudicitise praemia i5 " esse 1 " caeteraque, quae in tali re muliebris dolor, quo est mcestior imbecillo animo, eo niiserabilia magis querentibus subjicit. Yirorum, et maxime Icilii, vox tota, tribuniciee potestatis ac provocationis ad populam ereptaB, publicarum- que indignationum, erat. 20 XLTX. Concitatur multitudo partim atrocitate sceleris, partim spe per occasionem repetendse libertatis. Appius nunc vocari Icilium, nunc retractantem arripi ; postremo, quum locus adeundi apparitoribus non daretur, ipse, cum agmine patriciorum juvenum per turbam vadens, in vincula25 duci jubet. Jam circa Jcilium non solum multitudo, sed duces quoque multitudinis erant L. Valerius et M. Horatius, qui, repulso lictore, si jure ageret, vindicare se a private Icilium aiebant : si vim afferre conaretur, ibi quoque se baud impares fore. Hinc atrox rixa oritur. Valerium Ho- 30 ratiumque lictor decemviri invadit : iranguntur a multitudi- ne fasces. In concionem Appius adscendit : sequuntur Horatius Valeriusque : eos concio audit : decemviro ob- strepitur. Jam pro imperio Valerius discedere a private hctores jubebat; quum, fractis animis, Appius, vitaj metu- 35 ens, in domum se propinquam foro, insciis adversariis, capi- te obvoluto, recepit. Sp. Oppius, ut auxilio collegae esset, in forum ex altera parte irrumpit : videt imperium vi victum. Agitatis deinde consiliis, atque ex omni parte assentiendo multis auctoribus trepidus, senatum postremo vocari jussit. 40 Ea res, quod magnae parti Patrum displicere acta decem- virorum videbantur, spe per senatum finiendae postestatis LIBER III. CAP. L. 95 ejus multitudinetn sedavit. Senatus nee plebem irritandam censuit; et multo niagis providendum, ne quid Virgiuii ad- ventus in exercitu motus laceret. L. Itaque missi juniores Patrum in castra, quse turn in omonte Vecilio erant, nuntiant decemviris, ut omui ope ab seditions milites contineant : ubi Virginias majorem, quam reliquerat in Urbe, niotum excivit. Nam, prasterquam quod agmine prope quadringentorum hominum veniens, qui ab Urbe indignitate rei accensi comites ei se dederant, con- 10 spectus est ; strictum etiam telum, respersusque ipse cruore, tota in se castra convertit : et togae, multifariam in castris visEe, majoris aliquanto, quam erat, speciem urbanaj multitu- dinis fecerant. Qua^rentibus, quid rei esset, flens diu vocem non misit : tandem, ut jam ex trepidatione concurrentium 15 turba constitit, ac silentium fuit, ordine cuncta, ut gesta erant, exposuit. Supinas deinde tendens manus, commilito- nes appellans, orabat, " Ne, quod scelus Ap. Claudii esset, " sibi attribuerent ; neu se, ut parricidam liberum, aversa- " rentur. Sibi vitam filise sua cariorem fuisse, si liberse ac 20 " pudicae vivere licitum Ciiisset. Quum, velut servam, ad " stuprum rapi videret, morte amitti melius ratum, quam " contumelia, liberos, misericordia se in speciem crudelitatis " lapsum. Nee se superstitem filiEe futurum fuisse, nisi " spem ulciscendcB mortis ejus in auxilio commilitonum ha- 25 " buisset. Illis quoque enim filias, sorores, conjugesque " esse. Ne cum filia sua libidinem Ap. Claudii exstinctam " esse ; sed, quo impunitiov sit, eo effrenatiorem fore. Ali- " ena calamitate documentum datum illis cavendae similis " inj ab Ardea Camillum acciri ; sed antea consulto senatu, qui Romse esset : adeo regebat omnia pudor, discriminaque rerum prope perditis rebus servabant. Ingenti periculo transeundum per hostium custodias erat : ad eam rem Pon- tius Cominius, impiger juvenis, operam pollicitus, incubans35 cortici, secundo Tiberi ad Urbem defertur : inde, qua proxi- mum fuit a ripA, per prseruptum, eoque neglectum hostium custodiaj, saxum in Capitolium evadit ; et, ad magistratus ductus, mandata exercitus edit. Accepto inde senatus de- creto, ut et, comitiis curiatis revocatus de exsilio, jussu40 populi Camillus dictator extemplo diceretur, militesque ha- berent imperatorem, quern vellent; eadem degressus nuntius LIBER V. CAP. xLVii. 127 Vejos contendit: missique Ardeam legati ad Camillum, Vejos eum perduxere : seu (quod inagis credere libet, non prius profectum ab Ardea, quam comperit legem latam ; quod nee injussu populi mutari finibus posset, nee, nisi dic- stator dictus, auspicia in exercitu habere) lex curiata lata est, dictatorque absens dictus. XLVII. Dum hgec Vejis agebantur, interim arx RomEB Capitoliumque in ingenti periculo fuit : namque Galli, seu vestigio notato humano, qua nuntius a Vejis pervenerat, seu 10 sua sponte animadverso ad Carmentis saxorum adscensu aequo, nocte sublustri, quum primo inermem, qui tentaret viam, pra^misissent, tradentes inde arma, ubi quid iniqui es- set, alterni innisi, sublevantesque invicem et trahentes alii alios, prout postularet locus ; tanto silentio in summum eva- 15 stre, ut non custodes solum fallerent, sed ne canes quidem, sollicitum animal ad nocturnos strepitus, excitarent. Anse- res non fefelKre, quibus, sacris Junoni, in summa inopia cibi tamen abstinebatur : quse res saluti fuit : namque clan- gore eorum alarumque crepitu excitus M. Manlius, qui tri- 20 ennio ante consul fuerat, vir bello egregius, armis arreptis, si- mul ad arma cseteros ciens, vadit : et, dum cseteri trepidant, Galium, qui jam in summo constiterat, umbone ictum de- turbat. Cujus casus prolapsi quum proximos sterneret, tre- pidantes alios, armisque omissis saxa, quibus adhserebant, 25 manibus amplexos, trucidat. Jamque et alii congregati telis ■ missilibusque saxis proturbare hostes, ruinaque tota prolapsa acies in prfecepsdeferri. . Sedato deinde tumultu, reliquum noctis (quantum in turbatis mentibus poterat, quum prseteri- tum quoque periculum sollicitaret) quieti datum est. Luce 30 orta, vocatis classico ad concilium militibus ad tribunos, quum et recte et perperam facto pretium deberetur ; Man- lius primum ob virtutem laudatus donatusque, non ab tribu- nis solum militum, sed consensu etiam militari : cui universi selibras farris et quartarios vini ad sedes ejus, quae in arce 35 erant, contulerunt ; rem dictu parvam, cseterum inopia fece- rat earn argumentum ingens caritatis, quum, se quisque vic- tu suo fraudans, detractum corpori atque usibus necessariis ad honorem unius viri conferret. Turn vigiles ejus loci, qua fefellerat adscendens hostis, citati : et quum in omnes !(i more militari se animadversurum Q. Sulpicius tribunus mi- litum pronuntiasset ; consentiente clamore militum in unum vigilem conjicientium culpam, deterritus, a caeteris abstinu- 128 TITI LIVII it : reum baud dubium ejus nox^e, approbantibus cunctis, de saxo dejecit. Inde intentiores utrimque custodicE esse ; et apud Gallos, quia vulgatum erat, inter Vejos Roniamque nuntios commeare ; et apud Romanos, ab nocturni periculi memoria. I 10 XLVIII. Sed, ante omnia obsidionis bellique mala, fames utrumque exercitum urgebat ; Gallos pestilentia etiam, quum loco jacente inter tumulns castra habentes, turn ab incen- diis torrido et vaporis pleno, cineremquc, non pulverem niodu, ferente, quum quid venti m.otum esset : quorum intole- rantissima gens, humorique ac frigori assueta, quum, a^stu et angore vexata, vulgatis velut in pecua morbis, moreretur ; jam pigritia singulos sepeliendi, promiscue acervatos cumu- los hominuni urebant ; Bustorumque inde Gallicorum nomi^ ne insignem locum fecere. Induciag deinde cum Romanis '^ factcB, et colloquia permissu imperatoruni habita : in quibus quum identidem Galli famem objicerent, eaque necessitate ad deditionem vocarent, dicitur, avertend.e ejus opinionis causa, multis locis panis de Capitolio jactatus esse in hos- tium stationes. Sed jam neque dissimulari neque ferri ultra 20 fames poterat. Itaque, dum dictator delectum per se Ar- deJE habet, magistrum equitum L. Valerium a Vejis abduce- re exercitum jubet ; para.t, instruitque, quibus baud impar adoriatur bostes : interim Capitolinus exercitus, stationibus vigiliisque fessus, superatis tamen humanis omnibus malis, 25 quum famem unam natura vinci non sineret, diem de die prospectans, ecquod auxilium ab dictatore appareret ; pos- tremo spe quoque jam, non sol.lm cibo, deficiente, et, quum stationes procederent, prope obruentibus infirmum corpus armis, vel dedi, vel redimi se, quacumque pactione possent, 30. jussit ; jactantibus non obscure Gallis, baud macrna mercede se adduci posse, ut obsidionem relinquant. Turn senatus habitus, tribunisque militum negotium datum, ut pacisce- rentur. Inde inter Q. Sulpiciam tribunum militum et Brennum regulum Gallorum coJIoquio transacta res est ; et3o mille pondo auri pretium populi gentibus mox impcraturi factum. Rei, foedissimaj per se, adjecta indignitas est : pondera ab Gallis allata iniqua, et, tribuno recusante, addi- tus ab insolente Gallo ponderi gladius : auditacuc intolc- randa Romanis vox, " Yx victis esse." 4u LIBER V. CAP. L. 129 XLIX. Sed Diique et homines prohibuere redemptos vi- vere Romanos : nam forte quadam, prius quam infanda merces perficeretur, per altercationem nondum omni: auro appenso, dictator intervenit ; auferrique aurum de medio, Set Gallos submoveri jubet. Quum illi renitentes pactos dicerent sese, negat eam pactionem ratam esse, quaj, post- quam ipse dictator creatus esset, injussu suo ab inferioris juris magistratu facta esset : denuntiatque Gallis, ut se ad ■ prcclium expediant. Suos in acervum conjicere sarcinas, 10. et arma aptare, ferroque, non auro, recuperare patriam ju- bet, in conspectu habentes fana Deum, et conjuges, et libe- ros, et solum patrije deforme- belli malis, et omnia, quae de- fendi repetique et ulcisci fas sit. Instruit deinde aciem, ut loci natura patiebatur, in semirutse solo urbis, et natura in- i5equali;'et omnia, qua? arte belli secunda suis eligi pra^para- rive poterant, providit. Galli, nova re trepidi, arma capiunt, iraque magis, quam consilio, in Romanos incurrunt. Jam verterat fortuna, jam Deorum opes humanaque consilia rem Romanam adjuvabant. Igitur primo concursu baud majore 20 momento fusi Galli sunt, quam ad Alliam vicerant. Justi- ore altero deinde prcslio ad octavum lapidem Gabina via, quo se ex fuga contulerant, ejusdem ductu auspicioque Ca- milli vincuntur. Ibi caedes omnia obtinuit : castra capiun- tur, et ne nuntius quidem clad is relictus. Dictator, recupe- 25 rata ex liostibus patria, triumphans in Urbem redit ; inter- que jocos militares, quos inconditos jaciunt, Romulus ac parens patrise, conditorque alter urbis, baud vanis laudibuB appellatur. Servatam deinde bello patriam iterum in pace baud dubie servavit, quum prohibuit migrari Vejos, et tri- 30 bunis rem intentiiis agentibus post incensam Urbem, et per se inclinata magis plebe ad id consilium : eaque causa fuit non abdicanda? post triumphum dictatura;, senatu obsecran- te,'ne rempublicam in incerto relinqueret statu. L. Omnium primum, ut erat diligentissimus religionum 35 cultor, qua; ad Deos immortales pertinebant, retulit ; et senatus-consultum facit, " Fana omnia, quod ea hostis pos- " sedisset, restituerentur, terminarentur, expiarenturque, ex- " piatioque eorum in libris per duumviros qusreretur : cum " Caeretibus hospitium publice fieret, quod sacra populi Ro- 40 " mani ac sacerdotes recepissent, beneficioque ejus populi non " intermissus honos Deum immortalium esset : ludi Capito- *' lini fierent, quod Jupiter Optimus Maximus suam sedem. 130 TITI LIVII " atque arceni populi Romani, in re trepida tutatus esset ; " collegiumque ad eani rem M. Furius dictator constitueret " ex iis, qui in Capitolio atque arce habitarent." Expiandae etiam vocis nocturnae, qua? nuntia cladis ante bellum Galli- cum audita neglectaque esset, mentio illata; jussumque 5 templum in Nova via Ajo Locutio fieri. Aurum, quod Gal- lis ereptum erat, quodque ex aliis templis inter trepidatio- nem in Jovis cella.ii collatum, quum, in quae referri oporte- ret, confusa memoria esset, sacrum omne judicatum, et sub Jovis sella poni jussum. Jam ante in eo religio civitatis lo apparuerat, quod, quum in publico deesset aurum, ex quo -fBumma pactce mercedis Gallis eonfieret, a matronis collatum acceperant, ut sacro auro abstineretur. Matronis gratis acta;, honosque additus, ut earum, sicut virorum, post mor- tem solennis laudatio esset. lis peractis, quse ad Deos per- is tinebant, qusque per senatum agi poterant ; turn demum, agitantibus tribunis plebem assiduis concionibus, ut, relictis minis, in urbem paratam, Vejos, transmigrarent, in concio- nem, universo senatu prosequente, escendit, atque ita verba fecit : 20 LI. " Adeo mihi acerbae sunt, Quirites, contentiones " cum tribunis plebis, ut nee tristissimi exsilii solatium aliud " habuerim, quoad Ardeae vixi, quam quod procul ab his " certaminibus eram : et ob eadem hsec, non, si me senatus- " consulto populique jussu revocaretis, rediturus unquam 25 " fuerim. Nee nunc me, ut redirem, mea voluntas mutata, " sed vestra fortuna perpulit : quippe, ut in sua sede mane- " ret patria, id agebatur ; non ut ego utique in patria es- " sem : et nunc quiescerem ac tacerem libenter, nisi base " quoque pro patria dimicatio esset ; cui deesse, quoad vita 30 " suppetat, aliis turpe, Camillo etiam nefas est. Quid enini " repetiimus 1 quid obsessam ex hostium manibus eripui- " mus, si recuperatam ipsi deserimus? et quum, victoribus " Gallis, capta tota urbe, Capitolium tamen atque arcem " Diique et homines Romani tenuerint, habitaverint ; vie- 35 " toribus Romanis, recuperata urbe, arx quoque ct Capito- " Hum deseretur ? et plus vastitatis huic urbi secunda nos- " tra fortuna faciet, quam ad versa fecit ? Equidem, si no- " bis cum urbe simul posiiae traditasque per manus religiones " nullae essent, tamen tam evidens numen hac tempestate40 " rebus affuit Romanis, ut omnem negligentiam divini cul- ♦' tiiS exemptara hominibus putem. Intuemini enim horum LIBER V. CAP. Lii. 131 " deinceps annoruni vel sccunJas res, vel adversas : inve- " nietis omnia prospere evenisse sequeiitibus Deos, adversa " spernentibus. Jam omnium primum Vejens bellum (per "quot annos, quanto labore gestum !) non ante cepit finem, 5"quam, monitu Deorum, aqua ex lacu Albano emissa est. " Quid hfEC tandem urbis nostras clades nova? num ante " exorta est, quam spreta vox coelo emissa de adventu Gal- "lornm? quam gentium jus ab legatis nostris violatum? " quam a nobis, quum vindicari deberet, eadem negligentia 10 " DeorHm praetermissum ? Igitur victi, captique ac re- " dempti, tantum pcenarum Diis hominibusque dedimus, ut " terrarum orbi documento essemus. Adverste deinde res " admonuerunt religionum. ConfugimuB in Capitolium ad " Deos, ad sedem Jovis Optimi Maximi : sacra in ruina re- is " rum nostrarum alia terrae celavimus, alia, avecta in finiti- '« mas urbes, amovimus ab hostium oculis. Deorum cultum, " deserti ab Diis hominibusque, tamen non int-ermisimus. •' Reddidere igitur patriam, et victoriam, et antiquum belli " decus amissum : et in hostes, qui creci avaritia in pondere 20 " auri fcedus ac fidem fefellerunt, verterunt terrorem fu- "gamque et Cosdem. •LII. " Haec culti neglectique numinis tanta monumenta " in rebus humanis cernentes, ecquid sentitis, Quirites, " quantum, vixdum e naufragiis prioris culpaj cladisque 25 " emergentes, paremus nefas ? Urbem auspicato inaugura- " tuiiue conditam habemus : nullus locus in ea non religio- " num Deorumque est plenus : sacrificiis solennibus non " dies magis stati, quam loca sunt, in quibus fiant. Hos " omnes Deos, publicos privatosque, Ciuirites, deserturi 30 " estis 1 Quam par vestrum factum est, quod in obsidione " nuper in egregio adolescente C. Fabio, non minore hos- " tium admiratione, quafn vestra, conspectum est ; quum " inter Gallica tela degressus ex arce solenne Fabise gentis " in colle Quirinali obiit ? An gentilicia sacra ne in belle 35«'quidem intermitti, publica sacra et Romanes Deos etiam " in pace deseri, placet 1 et pontifices flaminesque negli- " gentiores publicarum religionum esse, quam privatus in " solenni gentis fuerit ? Forsitan aliquis dicat, aut Vejis " ea nos facturos, aut hue inde missuros sacerdotes nostros, 40 " qui faciant : quorum neutrum fieri salvis caerimoniis po- " test : et, ne omnia generatim sacra omnesque percenseam " Deos, in Jovis epulo num alibi, quam in Capitolio, pul- 132 TITI LIT II " vinar suscipi potest ? Quid de aeternis Vestse ignibus, "signoque, quod imperii pignus custodia ejus templi tene- " tur, loquar ? quid de ancilibus vestris, Mars Gradive, tu- " que Quirine pater ? haec omnia in profane deseri placet " sacra, a^qualia urbi, quEEdam vetustiora origine urbis ? 5 " Et videte, quid inter nos ac majores intersit. Illi sacra " qusedani in monte Albano Lavinioque nobis facienda tra- " diderunt. An ex liostium urbibus Romam ad nos trans- " ferri sacra religiosum fuit : liinc sine piaculo in hostium " urbem, Vejos, transferenius ? Recordamini, agitedum, lu " quoties sacra instaurentur, quia aliquid ex patrio ritu neg- "ligenta casuve praiterniissum est. Modo quae res, post " prodigium Albani lacus, nisi instauratio sacrorum auspici- " orumque renovatio, affectae Vejenti bello reipublicae re- " medio fuit? At etiam, tamquam veterum religionum i5 " memores, et peregrinos Deos transtulimus Romam, et in- " stituimus novos. Juno^Regina, transvecta a Vejis, nuper " in Aventino quam insigni ob excellens matronarum stu- " dium celebrique dedicata est die? Ajo Locutio teraplum, " propter coelestem vocem exauditam in Nova via, jussimus ao "fieri: Capitolinos ludos solennibus aliis addidimus ; colle- " giumque ad id novum, auctore senatu, condidimus. Q,uid " horum opus fuit suscipi, si una cum Gallis urbem Roma- " nam relicturi fuinius ? si non voluntate mansiujus in Ca- " pitolio per tot menses obsidionis ? si ab hostibus metu re--^) " tenti sumus ? De sacris loquimur et de templis : quid " tandem de sacerdotibus ? Nonne in mentem venit, quan- " tum piaculi committatur ? Vestalibus nempe una ilia se- *' des est, ex qua eas nihil unquam, praeterquam Urbs capta, "movit. Flamini Diali noctem unam manere extra urbem 3|| "nefas est. Hos Vejentes pro Romanis facturi estis saccr- " dotes, et Vestales tuae te deserent, Vesta? et flamen pere- ". gre habitando in singulas noctes tantum sibi reique pub- " licae piaculi contrahet? Quid alia, qua? auspicate agimus " omnia fere intra pomojrium, cui oblivioni, aut cui negli- " gentiae damns ? Comitia curiata, quae rem militarem con- "tinent; comitia centuriata, quibus consules tribunosque " militares creatis, ubi auspicate, nisi ubi assolent, fieri pos- " sunt 7 Vejosne hjec transferenius ? an, comitiorum causa, " poprflus tanto incommodo in desertam banc ab Diis ho- to" " minibusque urbem conveniet ? LIBER V. CAP. Liir. 133 LIII. " ' Sed res ipsa cogit vastam incendiis ruinisque re- ■" ' linquere ui'bem, et ad Integra omnia Vejos migrare, nee " ' hie sedificando inopem plebem vexare.' Hanc autem jac- ♦'tari magis causam, quam veram esse, (ut ego non dicam) 5 " apparere vobis, duirites, puto ; qui meministis, ante Gal- " lorum adventum, salvis tectis publicis privatisque, stante " incolumi urbe, hanc eamdein rem actam esse, ut Vejos - " transmigraremus. Et videte, quantum inter meani sen- " tentiam vestramque intersit, tribuni. Vos, etiamsi tunc 10 " faciendum non fuerit, nunc utique faciendum putatis : "ego contra, (nee id mirati sitis prius, quam, quale sit, au- " dieritis) etiamsi tunc migrandum fuisset, incolumi tota " Urbe, nunc has ruinas relinquendas non censerem. Quip- " pe turn causa nobis in urbem captam migrandi victoria 15 " esset, gloriosa nobis ac posteris nostris ; nunc hajc migra- " tio nobis misera ac turpis, Gallis gloriosa est : non enim " reliquisse victoies, sed amisisse victi, patriam videbimur. " Hoc ad Alliam fuga, hoc capta Urbs, hoc circumsessum " Capitolium necessitatis imposuisse, ut deseremus penates 20 " nostros, exsiliumque ac fugam nobis ex eo loco conscisce- " remus, quern tueri non possemus : et Galli evertere potue- " runt Romam, quam Romani restituere non videbuntur " potuisse 1 duid restat, nisi ut, si jam novis copiis veniant " (constat enim vix credibilem multitudinem esse), et habi- 25 " tare in capta ab se, deserta a vobis, hac urbe velint, sina- " tis ? Q-uid ? si non Galli hoc, sed veteres hostes vestri, " JEqui Volscive, faciant, ut commigrent Romam, velitisne " illos Romanes, vos Vejentes esse 1 an malitis hanc solitu- " dinem vestram, quam urbem hostium, esse ] non equidem 30 *' video, quid magis nefas sit. Hsee scelera, quia piget aedifi- " care, haec dedeeora pati parati estis? Si tota urbe nullum " melius ampliusve tectum fieri possit, quam casa ilia con- " ditoris est nostri, non in casis, ritu pastorum agrestium- "que, habitare est satius inter sacra penatesque vestros, 35 " quam exsulatum publice ire ? Majores nostri, convense " pastoresque, quum in his loeis nihil, praeter silvas paludes- " que, esset, novam urbem tarn brevi aedificarunt : nos, Ca- " pitolio, aree incolumi, stantibus templis Deorum, aedificare " incensa piget ? et, quod singuli facturi fuimus, si aedes 40 " nostrae deflagrassent, hoe in publico incendio universi re- " cusamus facere ? 12 (I 134 TITI LIVII LIV. " Quid tandem ? si fraude, si casu Vejis incendium ♦' ortum sit, ventoque (ut fieri potest) diffusa flamma mag- " nam partem urbis absumat ; Fidenas inde, aut Gabios, " aliamve quam urbeni, qufesituri sumus, quo transmigre- " mus ? Adeo nihil tenet solum patriae, nee hajc terra, 5 " quam matrem appellamus ; sed in superficie tignisque '' caritas nobis patriae pendet ? Equidem, fatebor vobis, '•' etsi minus injuria; vestra3, quam mece calamitatis, memi- " nisse juvat, quum abessem, quotiescumque patria in men- " tern veniret, haec omnia occurrebant, colles, campique, et lo " Tiberis, et assueta oculis regio, et hoc coelum, sub quo " natus educatusque essem : quae vos, duirites, nunc mo ve- " ant potius caritate sua, ut maneatis in sede vestra, quam ' ' postea, quum reliqueritis ea. macerent desiderio. Non " sine causa Dii hominesque hunc urbi condendas locum 15 " elegerunt, saluberrimos colles, flumen opportunum, quo " ex mediterraneis locis fruges devehantur, quo maritimi " commeatus accipiantur ; mare vicinum ad commoditates, " nee expositum nimia propinquitate ad pericula classium " externarum ; regionum Italia; medium, ad incrementum 20 " m-bis natum unice locum. Argumento est ipsa magnitu- " do tarn novae urbis : trecentesimus sexagesimus quintus " annus urbis, Quirites, agitur : inter tot veterrimos popu- " los tamdiu bella geritis ; quum interea, ne singulas loquar " urbes, non conjuncti cum ^quis Volsci, tot tam validaas " oppida, non universa Etruria, tantum terra marique pol- " lens, atque inter duo maria latitudinem obtinens Italise, " bello vobis par est. Quod quum ita sit, qua3 (malum !) " ratio est expertis alia experiri, quum jam, ut virtus ves- " tra transire alio possit, fortuna certe loci hujrfs transferriso "non possit? Hie Capitolium est, ubi quondam capite " huniano invento responsum est, eo loco caput rerum sum- " mamque imperii fore : hie, quum augurato liberaretur " Capitolium, Juventas Terminusque, maximo gaudio pa- " trum nostrorum, moveri se non passi : hie Vestse ignes, 35 " hie ancilia cceIo demissa, h:c omnes propitii manentibus "vobis Dii." LV. Movisse eos Camillus quum alia oratione, turn ea, quce ad reliijiones pertinebat, maxime dicitur : sed rem du- biam decrevit vox opportuna emissa ; quod, quum senatus40 cost paulo de his rebus in curia Hostilia haberetur, cohor- tesque, ex prtesidiis revertentes, forte agmine forum transi- LIBER V. CAP. LV. 135 rent, centurio in comitio exclamavit : " Signifer, statue sig- " num : hie manebimus optimt- : " qua voce audita, et se- natus, " accipere se omen," ex curia egressus, conclamavit, et plebs circumfusa approbavit. Antiquata deinde lege, spromiscue urbs aedificari coepta. Tegula publice prasbita est : saxi materiaeque casdendse, unde quisque vellet, jus factum ; prEedibus acceptis, eo anno aediiicia perfecturos. Festinatio curam exemit vices dirigendi, dum, omisso sui alienique discrimine, in vacuo sedificant. Ea est causa, ut loveteres cloacae, primo per publicum ductK, nunc privatu passim subeant tecta ; formaque Urbis sit occupatse magis, quam divisae, similis. LIBRl SEXTI CAP. XI. XIV— XX. EPITOME LIBEI SEXTI. Res adversus Volscog et iEquos et Praenestinos prosper^ gestag continet. Q,uatuot tribus additoe sunt, Stellatina, Sabatina, Tromenlina, Arniensis. xi. xiv &C. XX. M. Manlius, qui Capitoliiun a Gallis defenderat, quum obstrictos sere alieno libeiaret, nexos exsolvciet, ciitnine affectali regni daninatus, de saxo Tarpejo dejectus est: in cujus notam senatiis-consultum fac- tum est, ne cui de Manlia gente Marco cognomen esset. c. Licinius et L. Sextius tribuni plebis legem promulgirunt, ut consules etiam ex plelw fierent,qui ex Patribus creabantur: eamque legem cum magna contentione, lepugnantibus Pa- tribus, quum iiilcm tiibum plcbis per quinquennium soli magistratus fuissent, pertule- runt ; et primus ex plebe consul L. Sextius creatus est. Lata est et altera lex, ne cui plus quingentis jugeribus agii liceret possidere. [Cap. i-xlii. u. c. 365 — 388. A. c. 387— 364.] XI Grave bellum foris, gravior domi seditio'a exorta : bellum a Volscis, adjuncta Latinorum atque Ilerni- ^ corum defectione ; seditio, unde minimo timeri potuit, a " patriciae gentis viro et inclytae famae, M. Manlio Capitolino ; ' qui, nimius animi, quum alios principes sperneret, uni in- j, videret, eximio simul honoribus atque virtutibus, M. Furio ; g segre ferebat, " solum eum in magistratibus, solum apud ex-iS " ercitus esse ; tanti'im jam eminere, ut iisdem auspiciis cre- " atos, non pro collegis, sed pro ministris habeat ; quum in- " terim, si quis vere a^stimare velit, a M. Furio recuperari lo " patria ex obsidione hostium non potuerit, nisi a se prius " Capitolium atque arx servata esset : et ille, inter aurum ac- " cipiendum et spem pacis solutis animis, Gallos aggressus " sit ; ipse armatos capientesque arcem depulerit : illius glo- " riae pars virilis apud omnes milites sit, qui simul vicerint ; 15 " suae victorias neminem omnium mortalium socium esse." His opinionibus inflato animo, ad hoc vitio quoque ingenii vehemens et impotens, postquam inter Patres non, quantum aequum censebat, excellere suas opes animadvertit ; primum LIBER VI. CAP. XIV. 137 omnium ex Patribiis populaiis factus, cum plebejis magis- tratibus consilia communicare ; criminando Patrcs, allicien- do ad se plebem, jam aura, non consilio, ferri, famaeque magnas malle quam bonse esse : et, non contentus agra- 5 riis legibus, quae materia semper tribunis plebis seditio- num fuisset, fidem moliri coepit : " acriores quippe aeris alieni " stimulos esse, qui non egestatem modo atque ignominiam " minentur, sed nervo ac vinculis corpus liberum territent :" et erat aeris alieni magna vis, re damnosissima etiam diviti- 10 bus, aedificando contracta. Bellum itaque Volscum, grave per se, oneralum Latinorum atque Hernicorum defectione, in speciem causae jactatum, ut major potestas quaereretur. Sed nova consilia Manlii magis compulere senatum ad dic- tatorem creandum. Creatus A. Cornelius Cossus magis- 15 trum equitum dixit T. Quintium Capitolinum. XIV. Dictator exercitum in stativis tenebat, minime du- bius, bellum cum his populis Patres jussuros ; quum major domi exorta moles coegit acciri Romam eum, gliscente in dies seditione, quam solito magis metuendam auctor faciebat : 20 non enim jam orationes modo M. Manlii, sod facta, popularia in speciem, tumultuosa eadem, qua mente fierent, intuenda erant. Centurionem, nobilem militaribus factis, judicatum pe- cunias quum duci vidisset, medio foro cum catervasua accurrit et manum injecit : vociferatusque de superbia Patrum, ac cru- 25 delitate foeneratorum, et miseriis plebis, virtutibus ejus viri fortunaque, " Tum vero ego," inquit, " nequidquam hac " dextra Capitolium arcemque ssrvaverim, si civem com- " militonemque meum, tamquam Gallis victoribus captum, " in servitutem ac vincula duci videam." Inde rem cre- 30ditori palam populo solvit, libraque et asre liberatum emittit, Deos atque homines obtestantem, ut M. Manlio, liberatori suo, parenti plebis Romanae, gratiam referant. Acceptus extemplo in tumultuosam turbam, et ipse tumultum auge- bat, cicatrices acceptas Vejenti, Gallico, aliisque deinceps 35bellis, ostentans. "Se militantem, se restituentem eversos " penates, multiplici jam sorte exsoluta, mergentibus semper " sortem usuris, obrutum fccnore esse : videre lucem, forum, " civium ora, M. Manlii opera : omnia parentum beneficia ab " illo se habere : illi devovere corporis vitasque ac sanguinis 40 "quod supersit. Q,uodcumque sibi cum patria, penatibus " publicis ac privalis, juris fuerit, id cum uno homine esse." His Tocibus instincta plebes quum jam unius hominis esset, 12* 138 TITI LIVII addita alia commotioris ad omnia turbanda consiJii res. Fundum in Vejenti, caput patrimonii subjecit praeconi : "Ne quem vestrum," inquit, "duirites, donee quidquam in " re mea supererit, judicatum addictunive duci patiar," Id vero ita accendit animos, ut per omne fas ac nefas secuturi 5 vindicera libertatis viderentur. Ad hoc, domi, concionan- tis in modum, sermones pleni criminum in Patres ; inter quos, quum, omisso discrimine, vera an vana jaceret, " thesau- " ros Gallici auri occultari a Patribus " jecit : "nee jam pos- " sidendis publicis agris contentos esse, nisi pecuniam quoque lo "publicam avertant : ea res sipalam fiat, exsolvi plebem sere " alieno posse." Quae ubi objecta spes est, enimvero indignum facinus videri, quum conferendum ad redimendanr civitatem a Gallis aurum fuerit, tributo collationem factam ; idem au- rum, ex hostibus captum, in paucorum prsedam cessisse. 15 Itaque exsequebantur quserendo, ubi tantae rei furtum occul- taretur ; differenteque, et tempore suo se indicaturum di- cente, cseteris omissis, eo versae erant omnium cura3 ; appa- rebatque, nee veri indicii gratiam mediamj nee falsi offensi- onem fore. 20 XV. Ita suspensis rebus, dictator, accitus ab exercitu, in Urbem venit. Postero die senatu habito, quum, satis peri- clitatus voluntates liominum, discedere senatum ab se vetu- isset, stipatus ea multitudine, sella in eomitio posita, viato- rem ad M. Manlium misit ; qui, dietatoris jussu vocatus, 25 quum signum suis dedisset, adesse eertamen, agmine ingen- ti ad tribunal venit. Hinc senatus, hinc plebs, suum quis- que intuentes dueem, velut in acie constiterant. Tum dic- tator, silentio facto, " Utinam," inquit, " mihi Patribusque " Romanis ita de cajteris rebus cum plebe conveniat, quem- 30 " admodum, quod ad te attinet, eamque rem, quam de te " sum quaesiturus, conventurum satis eonfido. Spem factam " a te civitati video, fide incolumi, ex thesauris Gallicis, " quos primores Patrum oeeultent, creditum solvi posse. " Cui ego rei tantum abest ut impedimento sim, ut, contra, 35 " te, M. Manli, adhorter, liberes foenore plebem Romanam ; " et istos, incubantes publicis thesauris, ex praeda clandes- V tina evolvas. duod nisi facis, sive quod et ipse in parte •' prasdaB sis, sive quia vanum indicium est, in vincula te "duci jubebo; nee diutius patiar a te multitudinem fallaci40 " spe eoncitari." Ad ea Manlius, " nee se fefellisse," ait. " non adversus Volscos toties hostes, quoties Patribus expe- LIBER VI. CAP. XVI. 139 " dial, nee adversus Latinos Hernicosque, quos falsis crimini- " bus in arma agant, sed adversus se ac plebem Romanam, " diclatorem creatumesse. Jam,oTnissobello, quodsimulatum " sit, in se impetum fieri : jam dictatorem profiteri patrocini- 5 " um foeneratorum adversus plebem : jam sibi ex favore mul- " titudinis crimen et perniciem quaeri. Offendit," inquit, " te, A. Corneli, vosque, Patres conscripti, circumfusa turba '• lateri meo ? Q,uin earn diducitis a me singuli vestris " beneficiis, intercedendo, e.ximendo de nervo cives vestros, 10 " prohibendo judicatos addictosque duci, ex eo, quod affluit " opibus vestris, sustinendo necessitates aliorum ? Sed , " quid ego vos, de vestro impendatis, hortor ? Sortem aliam " ferte : de capite deducite, quod usuris pernumeratum est : "jam nihilo mea turba, quam ullius, conspectior erit. ' At 15 " ' enim, quid ita solus ego civium curam ago ? ' nihilo " magis, quod respondeam, habeo, quani si qucEras, quid ita " solus Capitolium arcemque servaverim. Et turn universis, *■' quam potui, opem tuli, et nunc singulis feram. Nam " quod ad thesauros Gallicos attinet, rem, suapte natura 20 " facilein, difFicilem interrogatio facit : cur enim quaeritis, " quod scitis ? cur, quod in sinu vestro est, excuti jubetis " potius, quam ponatis, nisi aliqua fraus subest ? Quo ma- " gis argui prrestigias jubetis vestras, eo plus vereor, ne ab- " stuleritis observantibus etiam oculos. Itaque non ego, 25 " vobis ut indicem preedas vestras, sed vos id cogendi estis, " ut in medium proferatis." XVI. Quum mittere ambages dictator juberet, et aut peragere verum indicium cogeret, aut fateri facinus insimu- lati falso crimine senatus, oblataeque vani furti invidias ; ne- sogantem, arbitrio inimicorum se locuturum, in vincula duci jussit. Arreptus a viatore, " Jupiter," inquit, " Optime " Maxime, Junoque Regina, ac Minerva, caeterique Dii De- " aeque, qui Capitolium arcemque incolitis, siccine vestrum " militem^ac praesidem sinitis vexari ab inimicis ? Haec 35 " dextra, qua Galios fudi a delubris vestris, jam in vinculis " et catenis erit ? " Nuilius nee oculi nee aures indignita- tem ferebant : sed invicta sibi quaedam patientissima justi imperii civitas fecerat : nee, adversus dietatoriam vim, aut tribuni plebis aut ipsa plebs attollere oculos aut hiscere au- ■*o debant. Conjecto in earcerem Manlio, satis constat, mag- nam partem plebis vestem mutasse, multos mortales capil- lum ac bar bam promisisse, obversatamque vestibule carceris 140 TITI LIVII moestam turbam. Dictator de Volscis triumphavit : invidise- que magis triumphus, quam gloriae fuit : quippe domi, non militiae, paitum eum ; actunique de cive, non de hoste, fre- mebant : unum defuisse tantum superbise, quod non M. Man- lius ante currum sit ductus. Jamque baud procul seditione 5 res erat ; cujus leniendae causa, postulante nullo, largitor voluntarius repente senatus factus, Satricum coloniam duo millia civium Romanorum deduci jussit : bina jugera et se- misses agri assignati. Quod quum et parvum et paucis datum, et mercedem esse prodendi M. Manlii interpretaren- lo tur; remedio irritatur seditio : et jam inagis insignis et sor- dibus et facie reorum turba Manliana erat ; amotusque, post triumpbum abdicatione dictaturae, terror et linguam et ani- mos liberaverat hominum. XVII. Audiebantur itaque propalam voces exprobrantium is multitudini, " quod defensores suos semper in prajcipitem "locum favore tollat, deinde in ipso discrimine periculi de- " stituat. Sic Sp. Cassium, in agros plebem vocantem, sic " Sp. Mrelium, ab ore civium famem suis impensis propul- " santem, oppressos ; sic M. Manlium, mersam et obrutam 20 " fcenore partem civitatis in libertatem aclucem extrahentem, " proditum inimicis. Saginare plebem populares suos, ut "jugulentur. Hoccine patiendum fuisse, si ad nutum dic- " tatoris non responderit vir consularis ? Fingerent men- " titum ante, atque ideo non babuisse, quod turn responde-25 "ret: cui servo unquam mendacii posnam vincula fuisse ? " Non obversatam esse memoriam noctis illius, quae psene " ultima atque a3terna nomini Romano fuerit ? non speciem "agminis Galiorum, per Tarpejam rupem scandentis '? non "ipsius M. Manlii, qualem eum armatum, plenum sudoris 30 " ac sanguinis, ipso pa3ne Jove erepto ex bostium manibus, vi- " dissent? Selibrisne farris gratiam servatori patriae relatam ? " et quem prope coelestem, cognomine certe Capitolino Jovi " parem, fecerint, eum pati vinctum in carcere, iu tenebris, " obnoxiam carnificis arbitrio ducere animam ? Adeu in 35 " uno omnibus satis auxilii fuisse, nullam opem in tarn mul- " tis uni esse ? " Jam ne nocte quidem turba ex eo loco dilabebatur, refracturosque carcerem minabantur ; quum, remisso eo quod erepturi erant, ex senatus-consulto Manlius vinculis liberatur : quo facto non seditio finita, sed dux se- 40 ditioni datus est. Per eosdem dies Latinis et Hernicis, si- mul colonis Circejensibus et a Velitris, purgantibus se Vol- LIBER VI. CAP. XVIII. 141 sci crimine belli, captivosque repetentibus, ut suis legibus in eos animadverterent, tristia responsa reddita ; tristiora colonis, quod cives Romani patritc oppugnanda? nefanda consilia inissent. Non negatura itaque tantum de captivis ; "< sed (in quo ab sociis tamen temperaverant) denuntiatum se- uatiis verbis, facesserent propere ex Urbe, ab ore atque oculis populi Romani, ne nibil eos legationis jus, externo, non civi, comparatum, tegeret. " XVIIl. Recrudescente Manliana seditione, sub exitu ". anni comitia habita, creatique tribuni militum consulari ^ potestate ex Patribus Ser. Cornelius Maluginensis tertiiim, _. P. Valerius Potitus iterum, M. Furius Camillus, Ser. Sulpi- fi cius Rufus ilerum, C. Papirius Crassus, T. Quintius Cin- ". cinnatus secundum. Cujus principio anni et Patribus et -'plebi peropportune externa pax data; plebi, quod, non avo- cata delectu, spem cepit, dum tam potentem haberet ducem, foenoris expugnandi ; Patribus, ne quo externo terrore avo- carentur animi ab sanandis domesticis malis. Igitur, quum pars utraque acrior aliquanto coorta esset, in propinquum 20 certamen aderat et Manlius. Advocata domum plebe, cum principibus novandarum rerum interdiu noctuque consilia agitat, plenior aliquanto animorum irarumque, quam antea fuerat, Iram accenderat ignominia recens in animo ad contumeliam inexperto : spiritus dabat, quod nee ausus es- 25 set idem in se dictator, quod in Sp. Msllo Cincicri^tUS Quintius fecisset ; etvinculorum suorum invidiam non dictator modo abdicando dictaturam fugisset, sed ne senatus quidem sustinere potuisset. His simul inflatus exacerbatusque, jam per se accensos incitabat plebisanimos : " Quousque tandem 30 '' ignorabitis vires vestras, quas natura ne belluas quidem ig- " norare voluit ? numerate saltem, quot ipsi sitis, quot adver- " sarios habeatis. Si singuli singulos aggressuri essetis, tamen " acrius crederem vos pro libertate, quam illos pro dominati- " one, certaturos. Quot enim clientes circa singulos fuistis 35 "patronos, tot nunc adversus unum hostem eritis. Ostendite " modo belluin ; pacem habebitis. Videant vos paratos ad " vim ; jus ipsi remittent. Audendum est aliquid universis, " aut omnia singulis patienda. Quousque mecircumspectabi- " tis ? Ego quidem nulli vestrum deero : ne fortuna mea de- 40 " sit, videte. Ipse vindex vester, ubi visum inimicis est, nullus " repente fui : et vidistis in vincula duci universi eum, qui " a singulis vobis vincula depuleram. Quid sperem, si plus 14-2 TITI LIVII " in me audeant inimici ? an exitum Cassii Mjeliique ex- " spectem 1 Bene facitis, quod abominamini : Dii prohibe- " bunt base : sed nunquam propter me de ccelo descendent. " Vobis dent mentem, oportet, ut prohibeatis : sicut mihi " dederunt armato togatoque, ut vos a barbaris bostibus, a 5 " superbis defenderem civibus. Tarn parvus animus tanti " populi est, ut semper vobis auxilium adversus inimicos sa- " tis sit ; nee ullum, nisi quatenus imperari vobis sinatis, " certamen adversus Patres nuritis ? Nee hoc natura insi- " turn vobis est, sed usu possidemini. Cur enim adversus lo * externos tantum animorum geritis, ut imperare illis sequum " censeatis ? quia consuestis cum eis pro imperio certare, " adversus hos tentare magis, quam tueri, libertatem. Ta- " men qualescumque duces habuistis, qualescumque ipsi " furstis, omnia adhuc, quantacumque petistis, obtinuistis, 15 " seu vi, seu fortuna vestra. Tempus est, etiam majora " conari. Experimini modo et vestram felicitatem, et me " (ut spero) feliciter expertum : minore negotio, qui imperet " Patribus, imponetis, quam, qui resisterent imperantibus, " imposuistis. Solo a^quanda^ sunt dictaturse consulatusque, 20 " ut caput attollere Romana plebes possit. Proinde adeste ; " prohibete jus de pecuniis dici : ego me patromim profite- " or plebis, quod mihi cura mea et fides nomen induit. " Vos si quo insigni magis imperii honorisve nomine ves- " trum appellabitis ducem, eo utemini notentiore ad obtinen-25 " da ea, qua; VUitiS." Inde de regno agendi ortum initium dicitur : sed nee cum quibus, nee quem ad finem consilia pervenerint, sat planum traditur. XIX. At in parte altera senatus de secessione, in domum privatam, plebis, forte etiam in arce positam, et imminenti 30 mole libertati, agitat. Magna pars vociferantur, Servilio Ahala opus esse, qui non, in vincula duci jubendo, irritet publicum hostem, sed unius jactura civis finiat intestinum bellum. Decurritur ad leniorem verbis sententiam, vim ta- men eamdem habentem, " Ut videant magistratus, ne quid 35 " ex perniciosis consiliis M. Manlii respublica detriment! " capiat." Tum tribuni consulari potestate, tribunique ple- bei (nam et, quia eumdem et sua3 potestatis, quem libertatis omnium, finem cernebant, Patrum auctoritati se dediderant), hi tum omnes, quid opus facto sit, consultant. Q,uum prse- 40 ter vim et csedem nihil cuiquam occurreret, earn autem in- gentis dimicationis fore appareret ; tum M. Ma^nius et LIBER VI. CAP. XX-. 143 Q. Publilius tribuni plebis, " Quid Patrum et plebis certa- " men lacimus, quod civitatis esse advcrsus unum pestife- " rum civem debet ? Q,uid cum plebe aggredimur eum, •* quern per ipsam plebem tntius aggredi est, ut suis ipse one- 5 " ratus viribus luat ? Diem dicere ei nobis in animo est : nihil " minus populate quam regnum est. Simul multitude ilia " non secum ceitari viderint, et ex advocatis judices facti " erunt, et accusatores de plebe, patricium reum intuebun- " tur, et regni crimen in medio; nulli magis, quam libertati 10 '« favebunt suse." XX. Approbantibus cunctis, diem Manlio dicunt : quod ubi est factum, primo commota plebs est, utique postquam sordidatum reum viderunt ; nee cum eo non modo Patrum quemquam, sed ne cognates quidem aut affines, postremo ne I5fratres quidem, A. et T. Manlios : quod ad eum diem nun- quam usu venisset, ut in tanto discrimine non et proximi vestem mutarent : Ap. Claudio in vincula ducto, C Claudi- um inimicum Claudiamque omnem gentem sordidatam fuisse : consensu opprimi popularem virum, quod primus 20 a Patribus ad plebem defecisset. duum dies venit, quae, praeter ccetus multitudinis seditiosasque voces, et largitionem et fallax indicium, pertinentia proprie ad regni crimen, ab accusatoribus objecta sint reo, apud neminem auctorem in- venio : nee dubito baud parva fuisse, quum damnandi mora 35 plebi non in causa, sed in loco, fuerit. Illud notandum vi- detur, ut sciant homines, qua; et quanta decora foeda cupidi- tas regni non ingrata solum, sed invisa etiam, redidderit. Homines prope quadringentos produxisse dicitur, quibus si- ne faenore expensas pecunias tulisset, quorum bona venire, soquos duci addictos prohibuisset. Ad' htec, decora quoque belli non commemorasse tantum, sed protulisse etiam con- spicienda ; spolia hostium ccesorum ad triginta, dona impe- ratoruni ad quadraginta ; in quibus insignes duas murales coronas, civicas octo : ad h^^c, servatos ex hostibus cives 35 produxisse ; inter quos C. Servilium magistrum equitum ab- sentem nominatum ; et quum ea quoque, quae bello gesta essent, pro fastigio rerum oratione etiam magnifica, facta dictis aequando, memorasset, nudasse pectus insigne cicatri- cibus bello acceptis ; et identideni, Capitohum spectans, 40 Jovem Deosque alios devocasse ad auxilium fortunarum su- arum : precatusque esse, ut, quam mentem sibi Capitolinam arcem protegenti ad salutem populi Romani dedissent, eam 144 TITI LIVII LIBER VI. cap. xx. populo Romano in suo discrimine darent : et orasse singu- los universosque, ut Capitolium atque arcem intuentes, ut ad Deos immortales versi, de se judicarent. In Campo Martio quum centuriatim populus citaretur, et reus, ad Capitolium manus tendens, ab hominibus ad Deos preces avertisset ; ap- s paruit tribunis, nisi oculos quoque hominum liberassent ab tanti memoria decoiis, nunquam fore in prajoccupatis benefi- cio animis vero crimini locum. Ita prodicta die, in Poeteli- num lucum extra portam Nomentanam, unde conspectus in Capitolium non esset, concilium populi indicium est. lo Ibi crimen valuit, et obstinatis animis triste judicium, invisumque etiam judicibus, factum. Sunt qui per duum- viros, qui de perduellione anquirerent, creatos, aucto- res sint damnatum. Tribuni de saxo Tarpejo dejecerunt : locusque idem in uno homine et eximise glorise monumentum is et poense ultimEE fuit. Adjectae mortuo notse sunt : publica una ; quod, quum domus ejus fuisset, ubi nunc aedes atque officina Monetfe est, latum ad populum est, ne quis patricius in arce aut Capitolio habitaret : gentilicia altera ; quod gen- tis Manila; decreto cautuin est, ne quis delude Marcus Man- 20 lius vocaretur. Hunc exitum habuit vir, nisi in libera civi- tate natus esset, memorabilis. Populum brevi, postquam periculum ab eo nullum erat, per se ipsas recordantem virtu- tes, desideriura ejus tenuit. Pestilentia etiam brevi conse- cuta, nullis occurrentibus tantae cladis causis, ex Manliano 25 supplicio magnae parti videri orta : " violatum Capitolium " esse sanguine servatoris : nee Diis cordi fuisse pcenam ejus " oblatam prope oculis suis, a quo sua templa erepta e ma- " nibus hostium essent." EPITOME LIBRI SEPTIMI. Duo novi magistratiis adjecti sunt, prsetura et curulis sedilitas. Pestilentia civita* laboravit, eamiiue insignem ffecit mors Furii Camilli: cujus remedium et finis quum per novas religiones qua;reretur, ludi scenici tunc primum facti sunt. Ciuum dies L. Manlio dicta esset a M. Poniponio tribuno pleliis propter delectum acerbe actum, et T. Manlium lilium rus relegatum sine ullo crimine ; adolesceus ipse, cujus relegatio patri objiciebatur, venit in cubiculum tribuni, stiictoque gladio cotgit eum in verba sua jurare, non purseveraturum se in accusatione. Uuum telluris hiatu tola ad ulti- mum territa patria foret, tunc omnia pretiosa missa sunt in prajaltam voraginem urbis Eomana!. In earn Curtius armatus, sedens cquo, se prsecipitavit ; eaque expleta est. T. Manlius adolescens, qui patrem a tribunicia vexatione vindicaverat, contra Galium, provocantem aliquem ex militibus Ilomanis, in singulare certamen descendit, eiqua occiso torquem aureunr detraxit ; quem ipse postea tulit, et ex eo Torquatus est nun- cupalus. Dua; tribus addita?, Pomptina et Publilia. Licinius Stole lege ab ipso lata damnatus est, quod plus quingentis jugeribus agri possideret. M. Valerius, tribunus railitum, Galium, a quo provocatus erat, insidente gales corvo, et unguibus rostroqus hostem infestante, occidit, et ex eo Corvi nomen accepit ; consulque proximo anno, quum annos vigiiiti tres haberet, ob virtutem creatus est. Amicitia cum Cartbaginien- sibus juncta. Campani, quum urgerentur a Samnitibus bello, auxilio adversus eos a senatu petito, quum id non impetrarent, urbem atque agros populo Romano dedide- runt : ob quam causara ea, quee populi Romani facta essent, defendi bello adversus Samnites placuit. Q.uum ab A. Cornelio consule exercitus in iniquum locum deductus in magno discrimiue esset, P. Decii Muris, tribuni militum, opera servatus est ; qui, occupato coUe super id jugum, in quo Samnites consederant, occasionem consul! in ffiquiorem locum evadeudi dedit : ipse ab hostibus circumsessus erupit. Quum milites Romani, qui Capua; in praesidio erant relicti, de ea occupanda urbe conspirassent, et, detecto cousilio, metu supplieii a populo Romano defecissent ; per M. Valerium Cor- vum dictatorem, qui consilio suo eos a furore revocaverat, patria; restituti sunt. Res prseterea contra Hernicos, et Gallos, et Tiburtes,et Privernates, et Tarquinienses, et Samuites, et Volscoa prospere gestas continet. [Cap. i— xlii. u. c. 3i:i9 — 413. A. c. 363—339.] EPITOME LIBRI OCTAVI. Latini cum Campanis defecerunt, et, missis legatis ad senatum, conditionem tule- ruQt, ut, si pacem habere vellent, alternm ex Latinis consuletn facerent. Glua legatio- neperlata, pra;tor eorum Annius de Capitolio ita prolapsus est, ut exanimarctur. T. Manlius consul tilium, quod contra edictum adversus Latinos, quamvis prosper^, pugnasset, securi percussit. Laborantibus in acie Romanis, P. Decius, tunc consul cum Manlio, devovit se pro exercitu ; et, concitato equo quum in medios hostes se iutulisset, interfectus mone sua Romanis victoriara restituit. Latini in deditionem venerunt. T. Manlio in Urbem reverse nemo ex juventute obviini processit. Minu- cia, virgo Vestalis, incesti damnata est. Ausonibus vietis, in oppidum ex iis captuni, Cales, colonia doducta est. Item Fregellae colonia deductae sunt. Veneficiiim com- plurium matroaarum deprehensum est; quarum plurimie statim epotis medicamini- bus perierunt. Lex de veneficio tunc primum constituta est. Privernatibus, quum rebellisseul, vietis civitas data est. Palaepolitani, bello et obsidione victi, in deditio- uem venerunt. Q.. Publilio, qui eos obsederat, primo et imperium prolatura, et pro consule decretus triumphus. Plebs nexu liberata est propter L. Papirii creditoris libi- dineni, qui C. Publilio debitor! suo stuprum inferre voluerat. tluuni L. Papirius dic- tator reversus in Urbem ab exercitu esset propter auspicia repctenda, Gl. Fabius ma- gister equitum, occasione rei bene gerendaj invitatus, contra edictum ejus prospere adversus Samnites pugnavit. Ob earn causara quum dictator de magistro equitum supplicium sumpturus videretur, Fabius Komam pr»fugit : et, quum causa parum pro- ficeret, populi precibus donatus est. Res prsterea contra Samnites prosper^ gestas continet. [Cap. i— xl. u. c. 414— 432. a.c.338— KO.] 13 LIBRI NONI CAP. I— XL XVI— XIX. EPITOME LIBRI NONI. II. Ill, &c. T. Veturius et Sp. Postuniius apud Caudinas Furcas, deducto in locum arctum exercitu, quum nulla spes evadendi esset, foedere cum Samnitibus facto, et sexcentis equitibus Romanis obsidibus datis, ita exercituru abduxeiunt, ut omnes sub juguin mitterentur: viii. IX, &c. lidemque, auctore Sp. Postumio consule (qui insenatu suaserat, ut eorum deditione, quorum culpa tarn defornie fedusictum erat, publica fides liberaretur), cum duoblis tribunis plebis, et omnibus qui foedus spopondeiant, dediti Samnitibus, non sunt recepti. Nee multo post, fusis a Papirio Cursoie Samnitibus et sul) jugum missis, receptisque sexcentis equitibus Ko- manis, qui obsides dati eiant, pudor prioiis flagitii abolitus est. Tiibus dua; adjectE sunt, tlfentina et Falerina. Suessa et Pontia; coloniie deducts; sunt. Ap. Claudius censor aquam peiduxit : viam slravit, quae Appia vocata est : libertinorum tilios in senatum legit. Ideoque, quoniam is ordo videbatur inquinatus indignis, sequentis anni consules in senatu legendo observaverunt, quemadmodum ante per proximos cen- sores observatum fuerat. Res praeterea contra Apulos, Etruscos, Umbros, Marsos, Pelignos, ^quos, etSamnites, quibus fodus erat restitutum, prospere gestas continet. Flavins scriba, libertino patve natus, aedilis curulis fuit per forensem factionem creatus : quae quum comitia et Campum turbaret, et in iis propter niraias vires dorainaretur, a Q. Fabio censore in quatuor tribus redacta est, quas urbanas appellavit. Eaque res Fabio Maximo nomen dedit. xvi. XVII, &c. In hoc libro mentio Alexandri Magni, qui temporibus his fuit ; et, Eestimatis populi Romani viribus, quce tunc erant, colligitui-, si Alexander in Italiam trajecisset, non tarn facilem ei victoriam de populo Romano fore, quana de iis gentibus, quas ad Orientem imperio suo subjecerat. [Cap.i— xlvi. rr.c.433 — 449. a.c.319 —303.]^ I. Sequitup. hunc annum nobilis clade Romana Caudi- a' na pax, T. Veturio Calviho, Sp. Postumio, consulibus P Samnites eo anno imperatorem C. Pontium, Herennii filium, p habuerunt, patre longe prudentissimo natum, primum ipsum j. bellatorem ducemque. Is, ubi legati, qui ad dedendas res ? missi erant, pace infecta redierunt, " Ne nihil actum," in- 5 quit, " hac legatione censeatis, expiatum est, quidquidex"" " foedere rupto irarum in nos coelestium fuit. Satis scio, " quibuscumque Diis cordi fuit, subigi nos ad necessitatem " dedendi res, quBe a nobis ex fcedere repetitsB fuerant, iis lo " non fuisse cordi tarn superbe ab Romanis foederis expi- " ationem spretam. Quid enim ultra fieri ad placandos LIBER IX. CAP. ir. 147 " Deos mitigandosque homines potuit, quam quod nos feci- "mus ? Res hostium in prxdk captas, quae belli jure nos- " trae videbantur, remisimus : auctores belli, quia vivos non " potuimus, perfunctos jam fate dedidimus : bona eorum, 3"ne quid ex contagione noxee remaneret penes nos, " Romam portavimus. Quid ultra tibi, Roniane, quid " fcederi, quid Diis arbitris foederis debeo 1 Q-uem tibi tua- " rum irarum, quem meorum suppliciorum judicem ferani, " neminem, neque populum, neque privatum, fugio. duod 10 «' si nihil cum potentiore juris humani relinquitur inopi, at " ego ad Deos vindices intoleranda? superbiae confugiam ; et " precabor, ut iras suas vertant in eos, quibus non sua; red- " ditaj res, non alienee accumulatae satis sint ; quorum sae- " vitiam non mors noxiorum, non deditio exanimatorum 15 " corporum, non bona sequentia domini deditionem exsati- *' ent. Placari nequeunt, nisi hauriendum sanguinem lani- " andaque viscera nostra prsebuerimus. Justum est bellum, " Samnites, quibus necessarium ; et pia arma, quibus nulla " nisi in armis relinquitur spes. Proinde, quum rerum hu- -20 " manarum maximum momentum sit, quam propitiis rem, " quam adversis agant Diis, pro certo habete, priora bella " adversus Deos magis, quam homines, gessisse ; hoc, quod " instat, ducibus ipsis Diis gesturos." II. Haec, non laeta magis quam vera, vaticinatus, exercitu •25educto, circa Caudium castra, quam potest occultissime, locat : inde ad Calatiam, ubi jam consules Romanos castra- que esse audiebat, milites decern pastorum habitu mittit ; pecoraque diversos, alium alibi, baud procul Romanis pas- cere jubet praesidiis : ubi inciderint in praedatores, ut idem 30 omnibus sermo constet, " legiones Samnitium in Apulia esse, *' Luceriam omnibus copiis circumsedere : nee procul abesse, "quin vi capiant." Jam is etiam rumor ante, de industria vulgatus, venerat ad Romanos ; sed fidem auxere captivi, eo maxime, quod sermo inter omnes congruebat. Haud 35 erat dubium, quin Lucerinis opem Romanus ferret, bonis ac fidelibus sociis ; simul ne Apulia omnis ad prassentem ter- rorem deficeret : ea modo, qua irent, consultatio fuit. Duas ad Luceriam ferebant viae ; altera praeter oram Superi maris patens apertaque, sed, quanto tutior, t-anto fere longior ; al- 40tera per Furculas Caudinas brevior. Sed ita natus locus est : saltus duo alti angusti silvosique sunt, montibus circa perpetuis inter se juncti : jacet inter eos satis patens, clausus 148 TITI LIVII in medio, campus, herbidus aquosusque, per quem medium iter est. Sed ante, quam venias ad eum, intrandaj primae angustise sunt ; et aut eadem, qua te insinuaveris, retro via repetenda ; aut, si ire porro pergas, per alium saltum arcti- orem impeditioremque evadendum. In eum canipum via 5 alia per cavam rupem Romani, demisso agmine, quum ad alias angustias protinus pergerent, septas dejectu arborum, saxorumque ingejitium objacentem molem invenere. Quum fraus hostilis apparuisset, prsDsidium etiam in summo saltu conspicifur. Citati inde retro, qua venerant, pergunt repe- lo tere viam : earn quoque clausam sua obice armisque inveni- unt. Sistunt inde gradum sine ullius imperio : stuporque omnium animos, ac velut torpor quidam insolitus membra tenet : intuentesque alii alios (quum alterum qaisque com- potem magis mentis ac consilii ducerent) diu immobiles i^ silent. Deinde ubi praetoria consulum erigi videre, et ex- pedire quosdam utilia operi, quamquam ludibrio fore muni- entes, perditis rebus ac spe omni adempta, cernebant ; ta- men, ne culpam malis adderent, pro se quisque, nee hortan- te ullo nee imperante, ad muniendum versi, castra propter 2a aquam vallo circumdant ; sua ipsi opera laboremque irritum (prgeterquam quod hostes superbe increpabant) cum misera- bili confessione eludentes. Ad consules moestos, ne advo- cantes quidem in consilium (quando nee consilio nee auxi- lio locus esset), sua sponte legati ac tribuni conveniunt : 25 militesque ad prsetorium versi, opem, quam vix Dii immor- tales ferre poterant, ab ducibus exposcunt. III. Q,uerentes magis, quam consultantes, nox oppressit : quum pro ingenio quisque fremerent : alius, "per obices " viarum ; " alius, "per adversa montium, per silvas, qua 30 " ferri arma poterunt, eamus. Modo ad hostem pervenire " liceat, quem per annos jam prope triginta vincimus ; om- " nia sequa et plana erunt Romano, in perfidum Saranitem "pugnanti:" alius, "Quo; aut qua eamus? Num mon- " tes° moliri sede sua paramus 1 Dum bsec imminebunt 3a "juga, qua tu ad hostem venies ? Armati, inermes, fortes, " ignavi, pariter omnes capti atque victi sumus. Ne ferrum " quidem ad bene moriendum oblaturus est hostis : sedens " bellum conficiet." His invicem sermonibus, qua cibi, qua quietis immemor, nox traducta est. Ne Samnitibus 40 quidem consilium in tarn la;tis suppetebat rebus: itaque uni versi Herennium Pontium, patrem imperatoris, per lite- LIBER IX. CAP. IV. 149 ras consulendum censent. Jam is, gravis annis, non militaribus solum, sed civilibus quoque, abscesserai muneri- bus : in corpore tamen affecto vigebat vis animi con- siliique. Is, ubi accepit, ad Furculas Caudinas inter duos 5 saltus clauses esse exercitus Romanos, consultus ab nuntio filii, censuit, omnes inde quam primum inviolatos dimitten- dos J qua3 ubi spreta sententia est, iterumque, eodem reme- ante nuntio, consulebatur, censuit, ad unum omnes interfi- ciendos. Qufe ubi tam discordia inter se, velut ex ancipiti 10 oraculo, responsa data sunt ; quamquam filius ipse in primis jam aninium quoque patris consenuisse in affecto corpore rebatur ; tamen consensu omnium victus est, ut ipsum in consilium acciret. Nee gravatus senex plaustro in castra dicitur advectus, vocatusque in consilium ita ferme locutus '15 esse, ut nihil sentential sujb mutaret ; causas tantum adjice- ret : " Priore se consilio, quod optimum duceret, cum po- " tentissimo populo per ingens beneficium perpetuam firma- " re pacem amicitiamque : altero consilio in multas states, " quibus, amissis duobus exercitibus, baud facile receptura . 20 " vires Romana res esset, bellum differre : tertium nullum "consilium esse." Q,uum filius aliique principes percon- tando exsequerentur, " Quid si media via consilii capere- "tur; ut et dimitterentur incolumes, et leges iis jure belli " victis imponerentur 1 " " Ista quidem sententia,'' inquit, 25 " ea est, quae neque amicos parat, neque inimicos tollit. " Servate modo, quos ignominia irritaveritis : ea est Roma- " na gens, quas victa quiescere nesciat. Vivet semper in " pectoribus illorum, quidquid istuc pra3sens necessitas in- " usserit ; neque eos ante multiplices poenas expetitas a vo- 30 " bis quiescere sinet." IV. Neutra sententia accepta, Herennius donium e cas- tris est avectus. Et in castris Romanis quum frustra multi conatus ad erumpendum capti essent, et jam omnium rerum inopia esset ; victi necessitate legatos mittunt, qui primum 35 pacem aequam peterent : si pacem non impetrarent, uti pro- vocarent ad pugnam. Tum Pontius, " debellatumesse," re- spondit: " et, quoniam ne victi quidem ac capti fortunam fa- " teri scirent, inermes cum singulis vestimentis sub jugum " missurum : alias conditiones pacis ajquas victis ac victoribus 40 " fore ; si agro Samnitium decederetur, coloniae abduceren- " tur, suis deinde legibus Romanum ac Samnitem aequo fce- " dere victurum. His conditionibus paratum se esse fcedus 13* 150 TITI LIVII " cum consulibus ferire : si quid eorum displiceat, legates re- " dire ad se " vetuit. Ha;c quum legatio renuntiaretur, tantus gemitus omnium subito exortus est, tantaque mcestitia inces- sit, ut non gravius accepturi viderentur, sinuntiaretur, omni- bus eo loco mortem oppetendam esse, Quum diu silentium fu- 5 isset, nee consules aut pro fcedere tarn turpi, aut contra loedus tam necessarium, hiscere possent ; turn L. Lentulus, qui turn princeps legatorum virtute atque honoribus erat, "Patrem " meum," inquit, " consules, saepe audivi memorantem, se in " Capitolio unum non fuisse auctorem senatui redimendaj auro lo " a Gallis civitatis, quando nee fossa valloque ab ignavissimo "ad opera ac muniendum hoste clausi essent; et erumpere, " si non sine periculo magno, tamen sine certa pernicie " possent. duod si, ut illis decurrere ex Capitolio armatis " in hostem licuit (quo ssepe modo obsessi in obsidentes 15 " eruperuiit), ita nobis aequo aut iniquo loco dimicandi tan- " tummodo cum hoste copia esset, non mihi paterni animi " indoles in consilio dando deesset. Equidem mortem pro " patria praeclaram esse fateor : et me vel devovere pro po- " pulo Romano legionibusque, vel in medios me immittere 20 " hostes, paratus sum. Sed hie patriam video, hie quidquid " Romanarum legionum est : quae, nisi pro se ipsis ad mor- " tem ruere volunt, quid liabent, quod morte sua servent? " ' Tecta Urbis,' dicat aliquis, ' et mccnia, et eam turbam, a " ' qua Urbs incolitur.' Immo (Hercule !) produntur ea om- 25 " nia, delete hoc exercitu, non servantur. Q,uis enim ea " tuebitur 1 Imbellis videlicet atque inermis multitude 1 " tam (Hercule !) quam a Gallorum impetu defendit. An " a Vejis exercitum Camillumque ducem implprabunt ? " Hie omnes spes opesque sunt, quas servande, patriam ser- 30 " vamus : dedende ad necem, patriam deserimus ac prodi- " mus. ' At fa3da atque ignominiosa deditio est.' Sed ea " caritas patriae est, ut tam ignominia eam, quam merte "nostra, si opus sit, servemus. Subeatur ergo ista, quanta- " cumque est, indignitas ; et pareatur necessitati, quam ne 35 " Dii quidem superant. Ite, consules, redimite armis civi- " tatem, quam auro majores vestri redemerunt." !5 V. Consules prefecti ad Pentium in colloquium, quum de fcedere victor agitaret, neg;^runt, injussu populi foedus fieri posse : nee sine fecialibus casrimoniaque alia selenni. Ita- 40 que non, ut vulgo credunt, Claudiusque etiam scribit, fce- dere pax Caudina, sed per sponsionem, facta est. Quid LIBER IX. CAP. VI. 151 enim aut sponsoribus in fcedere opus esset aut obsidibus, ubi precatione res transigitur 1 " per quern populum fiat, qu6 " jniniis legibus dictis stetur, uteuin ita Jupiter feriat, quem- " adinoduni a fecialibus porcus leriatur." Spoponderunt con- 5 sules, legati, quajstores, tribuni niilitum ; nominaque omni- um, qui spoponderunt, exstant : ubi, si ex fosdere acta res esset, prajterquam duorum fecialium, non exstarent ; et propter necessariam foederis dilationem obsides etiam sex- centi equites imperati, qui capite luerent, si pacto non sta- 10 retur. Tempus inde statutum tradendis obsidibus, exerci- tuque inermi mittendo. Redintegravit luctum in castris consulum adventus, ut vix a^ iis abstinerent manus, quorum temeritate in eum locum deducti essent ; quorum ignavia foedius inde, quam venissent, abituri. Illis non ducem lo- 15 corum, non exploratorem fuisse : belluarum modo coecos in foveam missos. Alii alios intueri, contemplari arma mox tradenda, et inermes futuras dextras, obnoxiaque corpora hosti : proponere sibimet ipsi ante oculos jugum hostile, et ludibria victoris, et vultus superbos, et- per armatos inermi- 20 um iter. Inde fcjedi agminis miserabilem viam, per socio- rum urbes reditum in patriam ad parentes, quo saspe ipsi majoresque eorum triumphantes venissent. " Se solos sine " vulnere, sine ferro, sine acie victos ; sibi non stringere li- " caisse gladios, non manum cum hoste conferre; sibi nequid- 25 " quam arma, nequidquam vires, nequidquam animos datos." Ha3c frementibus hora fatalis ignominise advenit, omnia tristiora experiendo factura, quam quae prceceperant animis. Jam primiam cum singulis vestimentis inermes extra vallum exire jussi, et primi traditi obsides, atque in custodiam ab- soducti. Tum a consulibus abire lictores jussi, paludamenta- que detracta, tantam inter ipsos, qui, paulo ante eos exse- crantes, dedendos lacerandosque censuerant, miserationem [fecit,] ut, suae quisque conditionis oblitus, ab ilia deforma- tione tantae majestatis, velut ab nefando spectaculo, averte- 35 ret oculos. VI. Primi consules prope seminudi sub jugum missi : tum, ut quisque gradu proximus erat, ita ignominia) objec- tus : tum deinceps singulce legiones. Circumstabant armati hostes, exprobrantes eludentesque : gladii etiam plerisque 40 intentati ; et vulnerati quidam necatique, si vultus eorum, indignilate rerum acrior, victorem offendissct. Ita traducti sub jugum, et, quod psene gravius erat, per hostium oculos. 152 TITI HVII Quum e saltu evasissent, etsi, velut ab inferis extract!, turn primum lucera adspicere visi sunt, tamen ipsa lux ita defor- me intuentibus agmen omni morte tristior fuit. Itaque, quum ante noctem Capuam pervenire possent, incerti de fide sociorum, et quod pudor prsepediebat, circa viam liaud 5 procul Capua, omnium egeni, corpora humi prostraverunt. Quod ubi est Capuam nuntiatum, evicit miseratio justa so- ciorum superbiam ingenitam Campanis : confestim insignia sua consulibus, fasces, lictores, arma, equos, vestimenta, commeatus militibus benigne mittunt ; et venientibns Capu- ^^ am cunctus senatus populusque, obviam egressi, justis om- nibus hospitalibus, privatisque et publicis funguntur officiis ; neque illis sociorum comitas, vultusque benigni, et alloquia non modo sermonem elicere, sed ne, ut oculos quidem attol- lerent, aut consolantes amicos contra intuerentur, efficere 1^ poterant : adeo, super mcerorem, pudor quidarn fugere col- loquia et coetus hominum cogebat. Postero die quum juve- nes nobiles, missi a Capua, ut proficiscentes ad finem Cam- panum prosequerentur, revertissent ; vocatique in curiam percontantibus majoribus natu, " multo sibi moestiores et ab-20 " jectioris animi visos," referrent; " adeo silens,ac prope mu- " tum aormen incessisse : tacere indolem illam Romanam, " ablatosque cum armis animos : non reddere sakitem, non " salutantibus dare responsum, non hiscere quemquam prffi " metu potuisse, tamquam ferentibus adhuc cervicibus ju- 25 " gum, sub quo emissi essent. Habere Samnites victoriam, " non prseclaram solum, sed etiam perpetuam : cepisse enim " eos non Romam, sicut ante Gallos, sed, quod multo belli- " cosius fuerit, Romanam virtutem ferociamque." VII. Q,uum ha3C dicerentur audirenturque, et deploratum so pfEne Romanum nomen in concilio sociorum fidelium esset ; dicitur Ofilius Calavius, Ovii filius, clarus genere factisque, tum etiam a3tate verendus, longe aliter se habere rem dixis- se : " Silentium illud obstinatum, fixosque in terram oculos, " et surdas ad omnia solatia aures, et pudorem intuendae 35 " lucis, ingentem molem irarum ex alto animo cientis indi- " cia esse : aut Romana se ignorare ingenia, aut silentium " illud Samnitibus flebiles brevi clamores gemitusque ex- " citaturum ; Caudinseque pacis aliquanto Samnitibus, quam " Romanis, tristiorem memoriam fore, duippe suos quem- 40 " que eorum animos habiturum, ubicumque congressuri " sint : saltus Caudinos non ubique Samnitibus fore." Jam LIBER IX. CAP. viii. 153 RoiTicB etiam sua infamis clades erat. Obsesses primum audierunt : tristior deinde ignominiosa) pacis magis, quam periculi, nuntius fuit. Ad f'amam obsidionis delectus babe- ri cocptus erat : dimissus deinde auxiUorum apparatus, post- 5 quam deditionem tarn foede factam acceperunt : extemplo- que sine ulia pubHca auctoritate consensuin in omnem for- mam luctus est. Tabernse circa forum clausa?, justitium- que in foro sua sponte coeptum prius, quam indicium : lati clavi, annuli aurei positi ; pa^ne moestior exercitu ipso civi- le tas esse : nee ducibus soban atque auctoribus sponsoribus- que pacis irasci, sed innoxios etiam miUtes odisse, et negare Urbe tectisve accipiendos. Quam concitationem animorum fregit adventus exercitus, etiam iratis miserabilis : non enim tamquam in patriam revertentes ex insperato incohmies, sed 15 captorum babitu vultuque, ingressi sero in Urbem, ita se in suis quisque tectis abdiderunt, ut postero atque insequenti- bus diebus nemo eorum forum aut pubHcum adspicere vel- let. Consules, in privato abditi, nibil pro magistratu agere, nisi quod expressum senatiis-consulto est, ut dictatorem di- 20 Cerent comitiorum causa. Q,. Fabium Ambustum dixerunt, et P. Jilbuni Paetum magistrum equitum : quibus vitio cre- rr atis, suffecti M. iEmilius Papus dictator, L. Valerius Flac- m cus magister equitum. Nee per eos comitia habita : et, " quia taedebat populum omnium magistratuum ejus anni, res _ ad interregnum rediit. Interreges Q,. Fabius Maximus, 5 M. Valerius Corvus. Is consules creavit Q,. Publilium Phi- o lonem et L. Papirium Cursorem iterum, baud dubio consen- £, su civitatis, quod nuUi ea tempestate duces clariores essent. VIII. Quo creati sunt die, eo (sic enim placuerat Patri- 30 bus) magistratum inierunt, solennibusque senatus-consultis perfectis, de pace Caudina retulerunt : et Publilius, penes quem fasces erant, " Die, Sp. Postumi," inquit. Qui ubi surrexit, eodem illo vultu, quo sub jugum missus erat, " Hand sum ignarus," inquit, " consules, ignominise, non 35 " honoris causa me primum excitatum, jussumque dicere, non " tamquam senatorem, sed tamquam reum qua infelicis belli, "qua ignominiosBB pacis. Ego tamen, quandoneque denox^ " nostra neque de poena retulistis,omissa defensiouR, quae non " difficillima esset apud baud ignaros fortunarum bumanarum 40 " necessitatumque, sententiam de eo, de quo retulistis, pau- " cis peragam : quae sententia testis erit, mihine, an legioni- " bus vestris pepercerim, quum me seu turpi seu necessaria 154 TITI LIVII " sponsione obstrinxi. Qua tamen, quando injussu populi " facta est, non tenetur populus Romanus ; nee quidquam ex " ea, prgeterquam corpora nostra debentur Samnitibus. " Dedamur per feciales nudi vinctique : exsolyamus religio- " ne populum, si qua obligavimus ; ne quid divini humanive 5 " obstet, quo minus justum piumque de integro ineatur bel- " lum. Interea consules exercitum scribere, armare, edu- " cere placet ; nee prius ingredi hostium fines, quam omnia " justa in deditionem nostram perfecta erunt. Vos, Dii im- " mortales, precor quaesoque, si vobis non fuit cordi, Sp. 10 " Postumium, T. Veturium, consules cum Samnitibus pros- " pere bellum gerere ; at vos satis habeatis, vidisse nos sub "jugum missos, vidisse sponsione infami obligatos, videre " nudos vinctosque hostibus deditos, omnem iram" hostium " nostris capitibus excipientes. Novos consules legiones- 15 " que Romanas ita cum Samnite gerere bellum velitis, ut "omnia ante nos consules bella gesta sunt." Quss ubi dixit, tanta simu} admiratio miseratioque viri incessit om- nes, ut modo vix crederent, ilium eumdem esse Sp. Postu- mium, qui auctor tam foedse pacis fuisset ; modo miseraren- 20 tur, quod vir talis etiam prsecipuuni apud hostes supplicium passurus esset ob iram diremptce pacis. Q,uura omnes, lau- , dibus modo prosequentes virum, in sententiam ejus pedibus irent ; tentata paulisper intercessio est ab L. Livio et Q,. Mselio, tribunis plebis ; qui, " neque exsolvi religione po- 25 " pulum," aiebant, " deditione sua, nisi omnia Samnitibus, " qualia apud Caudium fuissent, restituerentur : neque se pro " 60, quod, spondendo pacem, servassent exercitum populi " Romani, poenam ullam meritos esse ; neque ad extremum, " quum sacrosancti essent, dedi hostibus violarive posse." 30 IX. Turn Postumius, " Interea dedite," inquit, " profa- •' nos nos, quos salva religione potestis : dedetis deinde et " istos sacrosanctos, quum primum magistratu abierint ; sed, " si me audiatis, priCis, quam dedantur, hie in comitio vir- " gis csesos, banc jam ut intercalatas poense usuram habeant. 35 "Nam quod deditione nostra negant exsolvi religione popu- " lum, id istos magis, ne dedantur, quam quia ita se res " habeat, dicere, quis adeo juris fecialium expers est, qui " ignoret ? Neque ego inficias eo, Patres conscripti, tam " sponsiones quam federa sancta esse apud eos homines, 40 " apud quos juxta divinas religiones fides humana colitur : " sed injussu populi nego quidquam sanciri posse, quod po- LIBER IX. CAP. IX. 155 " pulum teneat. An, si eadem supcrbia, qua sponsionem " istam expresserunt nobis Samnites, coegissent nos verba " legitima dedentium urbes nuncupare, deditum populum " Romanum vos tribuni diceretis, et banc urbem, templa, 5 " delubra, fines, aquas, Samnitiutn esse ? Omitto deditio- " nem, quoniam de sponsione agitur : quid tandem, si spo " pondissemus, urbem banc relicturum populum Roma- " num ? si incensurum ? si magistratus, si senatum, si leges " non habiturum ? si sub regibus futurum 7 ' Dii nieliora ! ' 10 " inquis : atqui non indignitas rerum sponsionis vinculum " levat. Si quid est, in quo obiigari populus possit, in om- "nia potest: et ne illud quidem, quod quosdam forsitan " moveat, refert, consul, an dictator, an praetor spoponderit. " Et hoc ipsi etiam Samnites judicaverunt, quibus non fuit 15 " satis consules spondere ; sed legatos, c^uaestores, tribunes " militum,^ spondere cotgerunt. Nee a me nunc quisquam " quassiverit, quid ita spoponderim ? quum id nee consulis " jus esset ; nee illis spondere pacem, qua? niei non erat " arbitrii, hec pro vobis, qui nihil mandaveratis, possem. 20 " Nihil ad Caudium, Patres conscripti, humanis consiliis " gestura est. Dii immortales et vestris et hostium impera- " toribus mentem ademerunt : nee nos in bello satis cavi- " mus ; et illi male partam victoriam male perdiderunt, dum " vix locis, quibus vicerant, credunt, dum quacumque con- 2o " ditione arma viris in arma natis auferre festinant. An, " si sana mens fuisset, difficile illis fuit, dum senes ab dome " ad consultandum arcessunt, mittere Romam legatos ? cum " senatu, cum populo, de pace ac foedere agere 1 Tridui " iter expeditis erat: interea in induciis res fuisset, donee 30 " ab Roma legati aut victoriam illis certam, aut pacem af- " ferrent. Ea deraum sponsio esset, quam populi jussu spo- " pondissemus. Sed neque vos tulissetis, nee nos spopon- " dissemus : nee fas fuit alium rerum exitum esse, quam ut " illi, velut somnio Itetiore, quam quod mentes eorum ca- 35 " pere possent, nequidquam eluderentur : et nostrum exer- " citum eadem, qua? impedierat, fortuna expediret ; vanam " victoriam vanior irritam faceret pax : sponsio interponere- " tur, quae neminem, praeter sponsorem, obligaret. Quid " enim vobiscum, Patres conscripti, quid cum populo Ro- 40 " mano actum est ? quis vos appellare potest 1 quis se a " vobis dicere deceptum ? hostis ? an civis 1 Hosti nihil " spopondistis : civem neminem spondere pro vobis jussistis. " Nihil ergo vobis nee nobiscum est, quibus nihil mandastis ; 156 TITI LIVI " nee cum Samnitibus, cum quibus nihil egistis. Samnitibus " sponsores nos sumus, rei satis locupletes. In id. quod " nostrum est ; in id, quod praestare possumus, corpora nostra " et animas ; in haec sceviant ; in haec ferrum, in hcec iras acu- " ant. Quod ad tribunos attinet, consulite, utriim pra^sens de- " ditio eorum fieri possit, an in diem difFeratur. Nos interim, " T. Veturi^ vosque cseteri, vilia haec capita luendae sponsio- " nis feramus, et nostro supplicio liberemus Romana arma." X. Movit Patres conscriptos tum causa, tum auctor ; nee cseteros solum, sed tribunos etiam plebei, ut se in senatus to dicerent fore potestate. Magistratu inde se extemplo abdi- caverunt, traditique fecialibus -cum caeteris Caudium ducen- di. Hoc facto senatus-consulto, lux qucedam affulsisse civita- ti visa est. Postumius in ere erat ; eum laudibus ad ccelum ferebant: devotioni P. Decii consulis, aliis claris facinoribus 15 sequabant. " Emersisse civitatem ex obnoxia pace illius con- " silio et opera : ipsura se cruciatibus et hostium irae ofTerre, " piaculaque pro populo Romano dare." Arma cuncti spec- tant et bellum. " En unquam futurum, ut congredi arma- " lis cum Samnite liceat ] " In civitate ira odioque arden- 20' te, delectus prope omnium voluntariorum fuit : rescriptae ex eodem milite novaj legiones, ductusque ad Caudium exer- citus. Prasgressi feciales, ubi ad portam ventre, vestem de- trahi pacis sponsoribus jubent, manus post tergum vinciri. Q.uum apparitor verecundia majestatis Postumium laxe vin-25: ciret, " Q,uin tu," inquit, " adducis lorum, ut justa fiat de- " ditio ? " Tum, ubi in ca?tum Samnitium et ad tribunal ventum Pontii est, A. Cornelius Arvina facialis ita verba fecit: "Quandoque hice homines injussu populi Romani " Quiritium foedus ictum iri spoponderunt, atque ob earn 3o " rem noxam nocuerunt; ob eam rem, quo populus Roma- " nus scelere impio sit solutus, hosce homines vobis dedo." Haec dicenti feciali Postumius genu femur, quanta maxime poterat vi, perculit, et clara voce ait, " se Saninitem civem " esse, ilium legatum ; fecialem a se contra jus gentium vio- 35 " latum ; eo justius bellum gestures." XI. Tum Pontius, "Nee ego istam deditionem accipi- " am," inquit, " nee Samnites ratam habebunt. Q,uin tu, " Sp. Postumi, si Deos esse censes, aut omnia irrita facis, " aut pacto stas 1 Samniti populo omnes, quos in potestate 40 " habuit, aut pro eis pax debetur. Sed quid ego te appello, LIBER IX. CAP. XVI. 157 "qui te captum victori, cum qua potes fide, restituis? Po- " pulum Ronianum appello ; queiji si sponsionis ad Furcu- " las Caudinas factai poenitet, restituat legiones intra saltum, " quo septae fiierunt. Nemo quemquam deceperit : omnia 5 " pro infecto sint : recipiant arma, quje per pactionem tra- " diderunt : redeant in castra sua. Q,uidquid pridie habu- " erunt, quam in colloquium est ventum, habeant : tum bel- " lum et fortia consilia placeant ; tunc sponsio et pax repu- " dietur. Ea fortuna, iis locis, quae ante pacis mentionem 10 " habuimus, geramus bellum : nee populus Romanus con- " sulum sponsionem, nee nos fidem populi Romani accuse- " mus. Nunquamne causa defiet, cur victi pacto non ste- " tis ? Obsides Porsenae dedistis ; furto eos subduxistis : " auro civitatem a Gallis redemistis ; inter accipiendum au- 15 " rum caesi sunt : pacem nobiscum pepigistis, ut legiones " vobis captas restitueremus ; earn pacem irritam facitis ; " et semper aliquam fraudi speciem juris imponitis. Non "probat populus Romanus ignominiosa pace legiones ser- " vatas ? pacem sibi habeat, legiones captas victori restitu- 20 " at : hoc fide, hoc foederibus, hoc fecialibus CcErimoniis " dignum erat. Ut tu quidem, quod peiisti, per pactionem " habeas, tot cives incolumes ; ego pacem, quam [hosti] " tibi remittendo pactus sum, non habeam ; hoc tu, A. Cor- " neli, hoc vos, feciales, juris gentibus dicitis ? Ego vero 25 " istos, quos dedi simulatis, nee accipio, nee dedi arbitror ; " nee moror, quo minus in civitatem obligatam sponsione " commissa, iratis omnibus Diis, quorum eluditur numen, " redeant. Gerite bellum, quando Sp. Postumius modo " legatum fecialem genu perculit. Ita Dii credent, Samni- 30 " tern civem Postumium, non civera Romanum, esse, et a " Samnite legatum Romanum violatuni : eo vobis justum in "nos factum esse bellum. Haec ludibria religionum non " pudere in lucem proferre? et vix pueris dignas ambages " senes ac consulares fallendae fidei exquirere ? I, lictor, 35 " deme vincla Romanis : moratus sit nemo, quo minus, " ubi visum ftierit, abeant." Et illi quidem, forsitan et pub- lica, sua certe liberata fide, ab Caudio in castra Romana inviolati redierunt. XVI [L. Papirius Cursor ] fiiit vir hand dubie 4odignus omni bellica laude, non animi solum vigore, sed etiam corporis viribus excellens. Praecipua pedum pernici- tas inerat, quae cognomen etiam dedit ; victoremque cursu 14 158 TITI LIVII omnium oetatis suse fuisse ferunt, et, seu virium vi, seu ex- ercitatione multa, cibi vinique eumdem capacissimum : nee cum ullo asperiorem (quia ipse invicti ad laborem corporis esset) fuisse mililiam pediti pariter equitique. Equites etiam aliquando ausos ab eo petere, ut sibi pro re bene gesta 5 laxaret aliquid laboris : quibus ille, " Ne nihil remissum " dicatis, remitto," inquit, " ne utique dorsum demulceatis, "quum ex equis descendetis : " et vis erat in eo viro impe- rii ingens pariter in socios civesque. Prsenestinus praetor per timorem segnius ex subsidiis suos duxerat in primam lo aciem : quern quum inambulans ante tabernaculum vocari jussisset, lictorem expedire securim jussit : ad quam vocem exanimi stante Prajnestino, " Agedum, lictor, excide radi- " cem banc," inquit, " incommodam ambulantibus : " per- fusumque ultimi supplicii metu, multa dicta, dimisit. Hand 15 dubie ilia aetata, qua nulla virtutum feracior fuit, nemo unus erat vir, quo magis innisa res Romana staret : quin eum parem destinant animis Magno Alexandro ducem, si anna, Asia perdomita, in Europam vertisset. XVII. Nihil minus quassitum a principio hujus operis 20 videri potest, quam ut plus justo ab rerum ordine declina- rem ; varietatibusque distinguendo opere, et legentibus velut diverticula amccna, et requiem animo rneo quasrerem : tamen tanti regis ac ducis mentio, quibus soepe tacitis cogitationi- bus volutavit animuni, eas evocat in medium ; utquaereress libeat, quinam eventus Romanis rebus, si cum Alexandro foret bellatum, futurus fuerit. Plurimum in bello pollere videntur militum copia et virtus, ingenia imperatorum, for- tuna, per omnia humana, maxime in res bellicas, potens. Ea, et singula intuenti et universa, sicut ab aliis regibus30 gentibusque, ita ab hoc quoque, facile prsestant invictum Ro- nianum imperium. Jam primum, ut ordiar ab ducibus comparandis, baud equidem abnuo, egregium ducem fuisse Alexandrum ; sed clariorera tamen eum facit, quod unus fuit, quod adolescens in incremento rerum, nondum alteram 35 fortunam €xpertus, decessit. Ut alios reges claros ducesque omittam, magna exempla casuum humanorum ; Cyrum, ^uem maxime Grseci laudibus celebrant, quid, nisi longa vita, sicut Magnum modo Pompejum, vertenti prsebuit for- tunae 1 Recenseam duces Romanos, nee omnes omnium 40 setatium, sed ipsos eos, cum quibus consulibus aut dictatori- bus Alexandro fuit bellandum ; M. Valeriuni Corvum, LIBER IX. CAP. XVIII. 159 C. Marcium Rutilum, C. Sulpicium, T. Manlium Torqua- tuin, Q. Publilium Philonem, L. Papiriuin Cursorem, Q,. Fa- bium Maximum, duos Decios, L. Voiumnium, Manium Cu- rium. Deinceps ingentes sequuntur viri, si Punicum Ro- Smano prsevertisset bellum, seniorque in Italiam trajecisset. Horum in quolibet turn indoles eadem, qute in Alexandre erat, animi ingeniique ; turn disciplina militaris, jam inde ab initiis Urbis tradita per manus, in artis perpetuis praecep- tis ordinata3 modum' venerat. Ita reges gesserant bella ; ita 10 deinde exactores regum Junii Valeriique ; ita deinceps Fa- bii, Quintii, Cornelii ; ita Furius Camillus, quem juvenes ii, quibuscum Alexandre dimicandum erat, sencm viderant. Militaria opera pugnando obeunti Alexandre (nam ea quo- que baud minus clarum eum faciunt) cessisset videlicet in 15 acie oblatus par Manlius Torquatus, aut Valerius Corvus, insignes ante milites, quam duces 1 cessissent Decii, devotis corporibus in hostem ruentes ? cessisset Papirius Cursor, illo corporis robore, illo animi ? victus esset consiliis juvenis unius, ne singulosnominem, senatusille, quem qui ex regi- 20 bus constare dixit, unus veram speciem Romani senatus cepit 1 Id vero erat periculum, ne sollertius, quam quilibet unus ex iis, quos nominavi, castris locum caperet, commea- tus expediret, ab insidiis p'raecaveret, tempus pugnae delige- ret, aciem instrueret, subsidiis firmaret? Non cum Dario 25 rem esse dixisset : quem, mulierum ac spadonum agmen trahentem, inter purptiram atque aurum, oneratum fortunae apparatibus suae (praedam verius, quam hostem), nihil aliud quam bene ausus vana contemnere, incruentus devicit. Longe alius Italian, quam Indiaj, per quam temulento agmi- 80 ne commissabundus incessit, visus illi habitus esset, saltus Apuliae ac montes Lucanos cernenti, et vestigia recentia do- mestical cladis, ubi avunculus ejus nuper Epiri rex Alexan» der absumptus erat. XVIII. Et loquimur de Alexandro nondum merso secun- 35 dis rebus, quarum nemo intolerantior fuit : qui, si ex habitu novce fortunae, novique (ut ita dicam) ingenii, quod sibi vic- tor induerat, spectetur, Dario magis similis, quam Alexan- dro, in Italiam venisset, et exercitum Macedonias oblitum degenerantemque jam in Persarum mores adduxisset. Re- 40 ferre in tanto rege piget superbam mutationem vestis, et de- sideratas humi jacentium adulationes, etiam victis Macedo- nibus graves, nedum victoribus ; et foeda supplicia, et inter 160 TITI LIVII vinum et epulas csedes amicorum, et vanitatem ementiendas stirpis. Q.uid, si vini amor in dies fieret acrior 1 quid, si trux ac praefervida ira ? (nee quidquam dubium inter scrip- tores refero) nullane haec damna imperatoriis virtutibus du- cimus ? Id vero periculum erat, (quod levissimi ex Graecis, s qui Parthorum quoque contra nomen Romanum gloriae fa- vent, dictitare solent) ne majestatem nominis Alexandri (quern ne fama quidem illis notum arbitror fuisse) sustinere non potuerit populus Romanus ? et, adversus quern Athenis, in civitate fracta Macedonum armis, cernente turn maxime lo prope fumantes Thebarum ruinas, concionari libere ausi sint homines (id quod ex monumentis orationum patet), ad- versus eum nemo ex tot proceribus Romanis vocem liberam missurus fuerit ? Quantalibet magnitudo hominis concipi- atur animo, unius tamen ea magnitudo hominis erit, collecta 15 pauIo plus decern annorum felicitate : quam qui eo extollunt, quod populus Romanus, etsi nullo bello, multis tamen proe- liis victus sit, Alexandre nullius pugnae non secunda fortuna fuerit ; non intelligunt, se hominis res gestas, et ejus juve- nis, cum populi jam octingentesimum bellantis annuiii rebus 20 conferre. Miremur, si, quum ex hac parte StEcula plura numerentur, quam ex ilia anni, plus in lam longo spatio, quara in setate tredecim annorum, fortuna variaverit ? Q.uin tu hominis cum homine, et ducis cum duce, fortunam cum fortuna confers? Quot Romanos duces nominem, quibus25 nunquam adversa fortuna pugnae fuit ? Paginas in annali- bus magistratuum fastisque percurrere licet, consulum, dic- tatorumque, quorum nee virtutis nee fortunae ullo die popu- lum Romanum pcenituit. Et, quo sint mirabiliores, quam Alexander aut quisquara rex, denos vicenosque dies quidamso dictaturam, nemo plus quam annum consulatum gessit : ab tribunis plebis delectus impediti sunt : post tempus ad bella ierunt : ante tempus comitiorum causa revocati sunt : in ipso conatu rerum circumegit se annus: collegae nunc temeritas, nuncpravitas, impedimento aut damno fuit : male gestis rebus 35 alterius successum est : tironem aut mala disciplinainstitutum exereitum acceperunt. At (Hercule!) reges non liberi solum impedimentis omnibus, sed domini rerum temporumque, trahunt consiliis cuncta, non sequuntur. Invictus ergo Alexander cum invictis ducibus bella gessisset, et eadem w fortunae pignora in discrimen detulisset : immo etiam eo plus periculi subisset, quod Macedones unum Alexandrum habuissent, multis casibus non solum obnoxiiim, sed etiam LIBER IX. CAP. XIX. 161 offerentem se : Romanis multi fuissent, Alexandre, vel glo- ria, vel rerum magnitudine, pares ; quorum suo quisque fato, sine publico discrimine, viveret morereturque. XIX. Restat, ut copiae copiis comparentur, vel numero 5 vel militum genere, vel multitudine auxiliorum. Censeban- tur ejus aitatis lustris ducena quinquagena millia capitum. Itaque, in omni defectione sociorum Latini noniinis, urbano propedelectu decern scribebantur legiones : quaterni quinique exercitus sa^pe per eos annos in Etruri;i, in Umbria, Gallis 10 hostibus adjunctis, in Samnio, in Lucanis gerebant bellum. Latium deinde omne cum Sabinis, et Volscis, et ^Equis, et omni Campania, et parte Umbria3 Etruria^que, et Picentibus, et Marsis, Pelignisque, ac Vestinis, atque Apulis, adjuncta- que omni ora Graicorum Inferi maris a Thuriis Neapolim et 15 Cumas, et inde Antio atque Ostiis tenus Samnites, aut soci- os validos Romanis, aut fractos bello invenisset hostes. Ip- se trajecisset mare cum veteranis Macedonibus, non plus triginta millibus hominum, et quatuor millibus equitum, maxime Thessalorum : hoc enim roboris erat. Persas, In- 20 dos, aliasque si adjunxisset gentes, impedimentum majus quam auxilium traheret. Adde, quod Romanis ad manum domi supplementum esset : Alexandre (quod postea Hanni- bali accidit), alieno in agro bellanti, exercitus consenuisset. Arma, clypeus sarissa3que illis ; Romano scutum, majus sscorpori tegumentum, et pilum, baud paulo, quam hasta, ve- bementius ictu missuque telum. Statarius uterque miles, ordines servans : sed ilia phalanx immobilis, et unius generis : Romana acies distinctior, ex pluribus partibus con- stans ; facilis partienti, quacumque opus esset, facilis jun- 30 genti. Jam in opere quis par Romano miles ? quis ad tole- randum laborem melior ? Uno prcelio victus Alexander, bello victus esset. Romanum, quem Caudium, quern Can- na3 non fregerunt, qua3 fregisset acies ? Nob, ille soepe, eti- amsi prima prospere evenissent, Persas et In dos et imbellem Asiam quaesisset, et cum fccminis sibi bellum fuisse dixisset : quod Epiri regem Alexandrum, mortifero vulnere ictum, dixisse ferunt, sortem bellorum in Asia gestorum ab hoc ipso juvene cum sua conferentem. Equidem, quum per an- nos quatuor et viginti primo Punico bello cla&sibus certatum 40 cum Poenis recorder, vix oetatem Alexandri suffecturam fu- isse reor ad unum bellum : et forsitanj'quum et foederibus ve- tustis juncta Punicares Romance esset, et timor par adversus 14* 162 TITI LIVII LIBER IX. cap. xix. communem hostem duas potentissimas armis virisque urbea armaret, simul Punico Romanoque obrutus bello esset. Non quidem Alexandre duce, nee integris Macedonum re- bus, sed expert! tamen sunt Romani iVIacedonem hostem adversus Antiochum, Pliilippum, Persen, non modo cum 5 clade ulla, sed ne cum periculo quidem sue. Absit invidia verbo, et civilia bella sileant : nuntiuam ab equite hoste, nunquam a pedite, nunquam aperta acie, nunquam aequis, utique nunquam nostris, locis laboravimus. Equitem, sagit- tas, saltus impeditos, avia commeatibus loca, gravis armis 10 miles timere potest : mille acies, graviores quam Macedo- num atque Alexandri, avertit ; avertetque, modo sit perpetu- us hujus, qua vivimua, pacis amor et civilis cura concordiee. EPITOME LIBRI DECIMI. CoLONiJE deducts sunt Soia, et Alba, et Carseoli. Marsi in deditionem accepti sunt. Collegium augurum ampliatiim est, ut essent novem, quum antea quaterni fuis- sent. Lex de piovocatione ad populum a Valerio console tunc tertiiim lata est. Du8b tribus adjectee sunt, Aniensis et Terentina. Samnitibus bellum indicium, et adversus eos seepe prospere pugnatum est. Quum adversus Etruscos, Umbros, Samnites, -Gal- los, P. Decio et CI. Fabio ducibus, pugnaretur, Itomanusque exercitus in niaximo es- set discrimine, P. Decius, secutus exemplura patris, devovit se pro exercitu, et morto su3. victoriam ejus pugnse populo Romano dedit. Papirius Cursor Samnitiun. exerci- tum, qui jurejurando obstrictus, quo majore constantii virtutis pugnaret, in aciem de- scenderat, fudit. Census actus est: lustrum conditum: censa sunt civium capita du- centa sexaginta duo millia, et trecenta vigiuti duo [Cap. i — xlvu. u. c. 430 — 459. A. o. 30^—293.] EPITOM.a: LIBRORUM DECEM BEPERDITORUM. EPITOME LIBEI UNDECIMI. Q,0PM Fabius Gurges consul male adversus Samnites pugnasset, et senatus de rc- movendo eo ab exercitu ageret, Fabius Maximus, pater, deprecatus banc lilii ignorai- niara, eo raaxime senatum movit, quod iturum se filio legatum pollicitus est ; idquo praestitit. Ejus consiliis et opera filius consul adjutu:!, CKsis Samnitibus, triumphayit. C Pontium, irnperatorem Sdmnitium, ductum in triumpbo, securi percussit. Quum civitas pfistilentid. laboraret, raissi legati, ut ^Esculapii signum Komam ab Epidauro transferrent, anguem, qui se in na%em eorum contulerat, in quo ipsum numen esse con- atabat, deportavere : eoque in insulam Tiberis egresso, eodem loco ae.les jEsculapit consecrata est. L. Postumius consularis, quoniam, quum exercitui prsesset, operSl militum in agro suo usus erat, damnatus est. Cnni Samnitibus paceni petentibus foe- dus quarto renovatum est. Curius Dentatus consul, Samnitibus ciesis, et Sabinis, qui rebellaverant, victis, et in deditionem acceptis, bis in eodem magislratu triumpbavit. ColoniiE deductEe sunt, Castrum, Sena, Adria. Triumviri capitales tunc primiim cre- ati sunt. Censu acto, lustrum conditum est: censa sunt civium capita dncenta sep- tuaginta duo millia. Plebs, propter ebs alienum, post graves et longas seditiones, ad ultimum secessit in Janiculum : unde a Q. Hortensio dictatore deducta est ; isque in ipso magistratu decessit. Res praelerea contra Volsinienses gestas continet : item ad- versus Lucanos, contra quos auxilium Thurinis ferre placuerat. [u. c. 460 — 463. A., c. 292— 284.] EPITOME LIBRI DUODECIMI. QutJM legati Romanorura a Gallis Senonibus interfecti essent, bello ob id Gallis in- dicto, L. Ceecilius praetor cum legionibus ab iis caesus est. Quum a Tarentinis classis Romana direpta esset, duumviro, qui praserat classi, occiso, legati, ad eos a senatu, ut EPITOMJE LIBRORUM DEPERDITORUM. 163 de iis injuriis quererentur, missi, pulsati sunt : oli iil, Ijcllum iis indictum est. Sam- DJtes (leibcerunt. Adversus eos, et Lucaiios, et Brutlios, et Ktruscos, aliquot ptttliis a compliiril)Us ducibus bene pugiidtum est. Pyrrhus, Epirotarum rex, ut auxiliuni fer- ret Tarentinis, in Italian! venit. Cluum in pra-siiliuni Rhcginoruni legio Canipana cum pra;fecto Decio Julxllio missa asset, occisis Kheginis Ilhegium occupavit. [u. c. 469 — 171. A. c; 233—281.] EPITOME LIBRI DECIMI TERTII. Valerius La;vinu3 consul parum prospere adversus Pyrrhum pugnavit ; elephan- torum maxiine inusitata facie territis mililibus. Post id pru^liuni, quum corpora Ro- manorum, qui in acie ceciderant, Pyrrhus inspiceret, omnia versa in hostem invenit ; populabundusque ad urbeni Roniam proctssit. C. Fabricins, missus ad euma senatu,ut de rediinendis captivis ageret, fruslra, ut patriam descreret, a rege tentatus est. Cap- tivi sine pretio remissi sunt. Cineas, Icgatus a Pyrrlio ad senatuni missus, petiit, ut componendffi pacis causa, rex in urbem rcciperetur : de qua re quum ad fiequentiorem senatuin leferri placuisset, Ap. Claudius, qui, propter vaktudinem oculorurn, jamdiu consiliis publicis se absiiiiuerat, venit in curiam, et sententia sua tenuit, ut id Pyrrho negaretur. Cn. Doniitius, censor primus ex plebe, lustrum condidit : censa sunt civi- um capita ducenta septuaginta octo millia, ducenta vigiiiti duo. Iteruni advcrsu3 Pyrrhum dubio eventu pugiiatum est. Cum Carthaginieiisibus quartiim fa-dus renova- tum est. Uuum C. Fabricio consuli is, qui ad eum a Pyrrbotransfugetat, polliceretur, se regi venenum daturum, cum iiidicio ad regem remissus est. Res praeterea contra Etruscos, Lucanos, Bruttios, et Samnitcs, prospere gestas continet. [u. c. 472 — 474. A. c. 280—278.] EPITOME LIBRI DECIMI (JL'ARTI. Pyrrhus in Siciliam trajecit. Quum, inter alia prodigia, fulmine dejectum esset in Capitolio Jovis signum, caput ejus per aruspices invenlum est. Curius Dentatus, quum dclectum halieret, ejus, qui citatus non responderat, bona primus vendidit. Pyr- rhum iierum ex Sicilii in Italiam reversum vicit, et Italia expulit. Fabricius censor P. Cornelium Rufinum.consularem senatu movit, quod is decrm pondo argenii facti ha- beiet. Lustre a censoribus condito, censa sunt capita civiuni ducenta septuaginta unimi millia, ducenta viginti quatuor. Cum Ptolcmso, yEgypti rege, societas juncta est. Sextilia, virgo Vestalis, damnata incesti, viva defossa est. Colonias deductae sunt Posi Jon ia et Cosa. Cartbaginiensium classis auxilio Tarentinis venit : quo facto ab iis f(Kdus violatura est. Res praiterea contra Lucanos, Samnites, et Bruttios, feli- citer gestas, et Pyrrhi regis mortem continet. [u. c. 475 — 480. a. c. 277 — 272.] EPITOME LIBRI DECIMI OUINTI. VicTis Tarentinis pax et libertas data est. Legio Campana, qua; Rhegium occu- paverat,obsessa, deditione facta, securi percussa est. Quum legates Apolloniatium ad senatum missos quidam juveaes pulslssent, dediti sunt Apolloniaiibus. l^icentibua victis pax data est. Colimiae deductae, Ariminum in Piceno, Beneventum in Samnio. Tunc primiim populus Romanus argento uti ccepit. Umbri et t=allentini victi in dediti- ■ onem accepti sunt. QuaJstorum numerus ampliatus est, ul essent octo. [u. c. 481 — 488. A.c.2/1— 2G-1. EPITOME LIBRI DECIMI 9EXTI. Origo Carthaginiensium, et primordia urbis eorum, referuntur ; contra quos et Hi- eronem regem Syracusanorum, auxilium Mamertinis ferendum censuit senatus, quum de ea re inter suadentes ut id tieret, dissuadentesque, contentio fuisset. Transgressis tum prinium mare equitibus Romanis, adversus Hieroueni sscpius bene pugnatum. Pe- tenti pax data est. Lustrum a censoribus coiiditum est : censa sunt civium capita du- centa octoginta.duo millia, ducenta triginta quatuor. D.Junius Brutus munus gla- diatorium in honorem defuiicti patris e'didit primus. Colonia vEsernia deducta est. Res prseterea contra Pojuos et Vulsinios prospere gestas continet. [u. c. 488 — 191. A. c. 264—2(31.] EPITOME LIBRI DECIMI SEPTIMI. Cs. Cornelius consul, a classe Punica. circumventus, et per fraudem velut in collo- quium evocatu^, captus est. C. Duilius consul adversus classem Pocnorum prosper^ pugnavit, primusque omnium Roraanorum ducum navalis Victoria duxit triumphum : ob quam causam ei perpetuus honos habitus est, ut revertenti a coena, tibicine 164 EPITOME LIBRORTTM DEPERDITORUM. canente, funale prseferretur. L. Cornelius consul in Sardinia et Corsica contra Sar- dos, et Corsos, et Hannonem Ptpnorum ducem, feliciter pugnavit. Atilius Cala- tinus consul, quum in locum iniqvuun, a Poenig circumsessuni, teniere duxisset ex^rcituni, M. Calpurnii tFilnmi niilitum virtute et opera evasit ; qui, cum trecentia militibus eruptions facta, hostes in se convertcrat. Hannibal, dux Pffnorum, vict-i classe, cui preefuerat, a militibus suls in crucem sublatus est. Atilius Regulus con- sul, victis navali pra'lio Pa-nis, in Africam trajecit. [u.c. 492 — 195. a. C.2G0 — 257.] SpitoMB lihri decimi octavi. Atilius Regulus in Africa serpcnteni portentosa; magnitudinis, cum magna militnm clade, occidit ; et, quum aliquot pra'liis bene adversus Carthaginienses pugnasset, suo- cessorque ei a senatu prospere bellum gerenti non mitterelur, id ipsum per literas ad senatum missas questus est ; in quibus, inter causas petendi successoris erat, quod agellus ejus a mercenariis desertus esset. Quajrente deinde Fortuna, ut magnum utri- tisque casus exemplum in Regulo proderetur, arcessito a Carthaginiensibus Xantbippo Lacedaemoniorum duce, victus pradio et captns est. Res deinde a ducjbus Romania omnibus terra marique prospere gestas deformaverunt naufragia classium. Ti. Co- runcanins primus ex plel)e pontifex maximus oreatus est. P. Sempronius Sophus, Manius Valerius Maximus, ccnsores, quum senatum legerent, tredecim senatu move runt : lustrum condiderunt, quo censa sunt civium capita -ducenta nonaginta septem millia, septingenta nonaginta septem. Regulus missus a Cartliaginiensibus ad sena^ turn, ut de pace, et, si eam non posset impetrare, de captivis commutandis ageret, et jurejurando adstrictus, rediturum se Cartliaginem, sicommutari captivos non placuis- set ; utrumque negandi auctor senatui fuit : et, quum fide custodit3. reversus esset, Bupplicio a Carthaginiensibus de eo sumpto, periit. [u. c. 496 — 502. a. c. 256 — 250.] EPITOME LIBRI UNDEVICE6IMI. CECiLitTS Metcllus, rebus adversus Pa^nos prospere gestis, speciosum egit trium- plium, tredecim ducibus hostium et centum viginti elcphantis in eoductis. Claudius Pulcher consul, contra auspicia profectus, jussis mergi pullis, qui cibari nolebant, ii>- feliciter adversus Carthaginienses classe pugnavit; et, revocatus a senatu, jussusquo dictatorem dicere, Claudium Gliciam dixit, sortis ultimae hominem ; qui, coactus ah- dicare se magistratu, postea ludos prEtextatus spectavit. Atilius Calatinus primua dictator extra Italian! exercitum duxit. Cum Pa-nis captivorum ; commutatio facta est. Colonise deductcB sunt Fregen^, in agro Salient ino Brundisium. Lustrum a cen- soribus conditum est: censa sunt civium capita ducenta quinquaginta unum millia, ducenta viginti duo. Claudia, soror P. Claudii, qui, contemptis auspiciis, male pug- naverat, aludis revertens, quumturlia premeretur, dixit: " Utinam frater meus viveret, " iterumque classem duceret ! " Ob eam causani multa ei dicta est. Duo prsetpres tum primum creati sunt. Ca^cilius Metelkis, pontifex maximus, A. Postnmium consn- lem, quoniam idem et flamen INIartialis erat, quum is ad bellum gcrendum proficisci vellet, in Urije tenuit, nee passusest a sacris recedcre. Rebus adversus Poenos a pluri- bus ducibus prosjjere gestis, snmniam victoriae C. Lutatius consul, victa ad j^ilgates in- Eulas classe Poenorum, imposuit. Petentilnis Cartliaginiensibus pax data est. (iuum templum Vestse arderet, Caecilius Metellus, pontifex maximus, ex incendio sacra rapu- it. Dua; tribus adjectEE sunt, Velina et Quirina. Falisci quum rebellassont, sexto die pordomiti, in deditionem venerunt. [u.c. 502 — 511. a. c. 250^241.] EPITOME LIBRI VICE3IMI. Spoletittm colonia deducta est. Adversus Ligures tune primum exercitus promotusest. Sardi et.Corsi, qumnrebell9.sscnt, snbacti sunt. Tuccia, virgo Vcstalis, incesti dam- nata est. Bellum Illyriis, propter unum ox Icgatis, qui ad eos missi erant, occisum, indicium est : subactique in deditionem venerunt. Pra-tornm Humerus am])li;itus est, Ut essent quatuor. Galli Transalpini, qui in Italiam inuperant, ca>si sunt. Eo bello populus Romanus sui Latinique nominis trecenta millia armatoruni liabuisse dicitur. Exercitilius Romanis tum primum Jrans Padum ductis, Galli Insubres, aliquot ju-celiis fusi, in deditionem venerunt. M. Claudius Marcellus consul, occiso Insnbrium Galley rum duce Virdomaro, opima spolia retulit. Istri subacti sunt. Item Illyrii, quum rebellassent, domiti in deditionem venerunt. Lustrum a censoribns conditum est, quo censa sunt civium capita ducenta septuaginta millia, ducenta tredecim. Libertini in quatuor tribus redacti sunt, quum antea dispersi per omnes' fuissent ; Esquilinam, Po/- latinam, Suburranam, Collinam. C. Flaminius censor viam Flaminiam nnmivit, et Circum Flamininm exstruxit. Colonia; deductie in agro de Gallis capto, Placcntia ot Cremona, [u. c. 512— 533. a. c. 240— 219.]. LIBRl VICESIMI PRIMI CAP. I— XVIII. XXXII— XLVI. EPITOME LIBRI VICESIMI PRIMI. I, &c. In Italiain belli Punici secundi ortusnarratur ; v, &c. Et Han- nibalis PoEnorum ducis, contra CcEdiis, per Ibenim ainnem transitus ; XIV. A quo Saguntum, sociorum populi Romani civitas, obaessa, octavo mense capta est. xvui. De quibus injuriis missi leaati ad Cartbagi- nienses, qui quererentur : quura s.itisfacere nollerit, beJlum iis indictum est. Hannibal, superato Pyrenjeo saltu, per Gallias, fusis ■Volcis,qui obsistere conati ferant, ad Alpes venit ; xxxiii, &c. Et laborioso per eas transitu (quuin montanos quoque Gallos obvios aliquot proe'iis repulisset) descenditin Itallam, et ad Ticinurn amnern Romanos equestri prcelio fudit : in quo vulneratuin P. Cornelium Scipionem protexit filius, qui Africani postea nomen accepit. Iterumque exercitu Romano ad flumen 'I'rebiam fuso, Hannibal Apenninum quoque, per niagnam militum vexationem propter vim tempestatunij tran- siit. Cn. Cornelius Scipio in Hispania contra Pcenos prospere pugnavit, duce hostium Magone capto. [Cap. i— lxiii. u. c. 534— 535. a. c. 218— 217.] I. In parte operis mei licet mihi prnefari, quod in prin- cipio sumnicB totius professi plerique sunt rerum scriptores, bellum maxime omnium memorabile, qusE unquam gesta sint, me scripturum ; quod, Hannibale duce, Carthaginien- 5ses cum populo Romano gessere. Nam neque validiores opibus ull33 inter se civitates gentesque contuleruiit arma, neque his ipsis tantum unquam virium aut roboris fuit : et baud ignotas belli artes inter se, sed expertas primo Punico conserebant belio : et adeo varia belli fortuna ancepsque 10 Mars fuit, ixt propiiis periculam fuerint, qui vicerunt. Odi- is etiani prope majoribus certarunt, quani viribus : Roma- nis indignantibus, quod victoribus victi ultro inferrent arma ; Pa3nis, quod superbo avareque crederent imperitatum victis esse. Fama etiam est, Hanniljalem, annorum ferme lanovem, puenliter blandientem patri Hamilcari, ut duceretnr in Hispaniam, quum, perfecto Africo bello, exercitum eo trajecturus sacrificaret, altaribus admotum, tactis sacris jure- jurando adactum, se, quum primuni posset, hostern^ fore po^ 166 TITI LIVII pulo Romano. Angebant ingentis spiritus virum Sicilia Sardiniaque amissse : nam et Siciliam nimis celeri despera- tione rer,um concessam, et Sardiniam, inter motum Africse, fraude Romanorum, stipendio etiam insuper imposito, in- terceptam. 5 II. His anxiis curis ita se Africo bello, quod fuit sub re- centem Romanam pacem, per quinque annos, ita deinde novem annis in Hispania augendo Punico imperio gessit ; ut appareret, majus eum, quam quod gereret, agitare in ani- mo bellum : et, si diutius vixisset, Hamilcare duce Pocnos lo arma Italics illaturos fuisse, quse Hannibalis ductu intule- runt. Mors Hamilcaris peropportuna, et pueritia Hanniba- lis, distulerunt bellum. Medius Hasdrubal inter patrem et filium octo ferme annos imperium obtinuit ; flore aetatis (uti ferunt) primo Hamilcari conciliatus : gener inde ob altara 15 indolem provecto annis adscitus ; et, quia gener erat, factio- nis BarcinEe opibus, quae apud milites plebemque plus quam modicce erant, baud sane voluntate principum, imperio po- titus. Is, plura consilio quam vi gerens, hospitiis regulorum magis, conciliandisque per amicitiam principum novis gen- 20 > tibus, quam bello aut armis, rem Carthaginiensem auxit. Cseterum nihilo ei pax tutior fuit : barbarus eum quidam pa- lam, ob iram interfecti abeo domini, obtruncavit ; comprehen- susque ab circumstantibus, baud alio quam si evasisset vultu, tormentis quoque quum laceraretur, so fuit habitu oris, ut, 25 > superante laetitia dolores, ridentis etiam speciem praebuerit. Cum hoc Hasdrubale, quia mirae artis in soUicitandis gen- tibus, imperioque jungendis suo fuerat, fcedus renovaverat populus Romanus, ut finis utriusque imperii esset amnis Iberus, Saguntinisque, mediis inter imperia duorum populo- 30 rum, libertas servaretur. III. In Hasdrubalis locum, baud dubia res fuit, quin prae- rogativam militarem, qua extempio juvenis Hannibal in praetorium delatus, imperatorqus ingenti omnium clamore atque assensu appellatus erat, favor etiam plebis sequeretur. 35 Hunc vixdum puberem Hasdrubal Uteris ad se arcessierat : actaque res etiam in senatu fuerat, Barcinis nitentibus, ut assuesceret militia3 Hannibal, atque in paternas succederet opes. Hanno, alterius factionis princeps, " Et aequum pos- " tulare videtur," inquit, "Hasdrubal; et ego tamen non 40 <' censeo, quod petit, tribuendura." Quum admiratione tarn LIBER XXI. CAP. IV. 167 ancipitis sententise in se omnes convertisset. " Florem aeta- " tis," inquit, " Hasdrubal, quern ipse patri Hannibalis frur " endum prjEbuit, justo jure eum a filio repeti censet : nos " tamen mininie decet, juventutem nostram pro niilitari ru- 5 " dimento assuefacere libidini prBetorum. An hoc timeinus, " ne Hajnilcaris. filius nimis sero imperia immodica ct regni " paterni speciem videat 1 et, cujus regis genero hsereditarii " sint relicti exercitus nostri, ejus filio parum mature servia- " nius ? Ego, istum juvcnem domi tenendum, sub legibus, :o" sub magistratibus docendum vivere aequo jure cum csete- " ris, censeo : ne quandoque parvus hie ignis incendiura in- "gens exsuscitet." IV. Pauci, ac ferme optimus quisque, Hannoni assentie- bantur : sed (ut plerumque fit) major pars meliorem vicit. 15 Missus Hannibal in Hispaniam primo statim adventu om- nem exercilum in se convertit. Hamilcarem juvenem red-, ditum sibi veteres milites credere ; eumdem vigorem in vul- tu, vimque 4n oculis, habitum oris, lineamentaque intueri : dein brevi effecit, ut pater in se minimum momentum ad 20 favorem conciliandum esset. Nunquam ingenium idem ad res diversissimas, parendum atque imperandum, habilius fuit ; itaque baud facile decerneres, utrum imperatori, an ex- ercitui, carior esset : neque Hasdrubal alium quemquam prseficere malle, ubi quid fortiter ac strenue agendum esset ; 25 neque milites alio duce pliis confidere, aut audere. Pluri- mum audacise ad pericula capessenda. plurimum consilii in- ter ipsa pericula erat : nullo latrore aut corpus fatigari, aut animus vinci poterat. Caloris ac frigoris patientia par : cibi potionisque desiderio naturali, non voluptate, modus fini- 30 tus : vigiliarum somnique nee die nee nocte discriminata tem- pera. Id, quod gerendis rebus superesset, quieti datum : ea ne- que molli strato, neque silentio arcessita. Multi saspe militari sagulo opertum, humi jacentem inter custodias stationesque militum, conspexerunt. Vestitus nihil inter isquales excel- 35 lens : arma atque equi conspieiebantur. Equitum peditumque idem longe primus erat : prineeps in prcelium ibat : ultimus conserto proelio excedebat. Has tantas viri virtutes ingen- tia vitia aequabant ; inhumana crudelitas, perfidia plus quam Punica, nihil veri, nihil sancti, nullus Deum metus, 40 nullum jusjurandum, nulla religio. Cum hae indole vir- tutum atque vitiorum triennio sub Hasdrubale imperatore meruit, nulla re, quae agenda videndaque magno future duci esset, prsetermissa. 168 TITI LIVII V. Caeterum ex quo die dux est declaratus, velut Italia ei provincia decreta, bellumque Ronianuni niandatum esset, nihil prolatandum ratus, ne se quoque, ut patrem Hamilca- rem, deinde Ilasdiubalem, cunctantem casus aliquis t)ppri- meret. Saguntinis inferre bellum statiiit : quibus oppug- 5 nandis quia baud dubie Romana arma movebantur, in Olca- dum fines priiis (ultra Iberum ea gens in parte niagis, quam in ditione, Carthaginiensium erat) induxit exerciturn, ut non petfsse Saguntinos, sed rerum serie, finitimis domitis gentibus, jungendoque, tract us ad id bellum videri posset. 10 Cartejam, urbem opulentam, caput gentis ejus, expugnat, diripitque. Quo metu perculsse niinores civitates, stipendio imposito, imperium accepere. Victor exercitus, opulentus- que praida, Carthaginem Novam in biberna est deductus. Ibi large partiendo praedam, stipeildio prseterito cum fide ex- 15 solvendo, cunctis civium sociorumque aniniis in se firmatis, vere primo in Vaccasos prouiotum bellum. Hermandica et Arbocala urbes vi captse. Arbocala et virtute et multitudine oppidanorum diu defensa. Ab Hermandica profijgi, exsuli- bus Olcadum, priore aestate domitae gentis, quum se junxis- 20 sent, concitant Carpetanos : adortique Hannibalem regres- sum ex Vaccseis, baud procul Tago flumine agmen grave praeda turbavere. Hannibal proslio abstinuit ; castrisque super ripam positis, quum prima quies silentiumque ab hos- tibus fi.iit, amnem vado trajecit : Valloque ita producto, ut25 locum ad transgrediendum hostes habeient, invadere eos transeuntes statuit. Equitibus praecepit, ut, quum ingressos aquam viderent, adorirentur. Peditum agmen in ripa, ele- phantos ante quadraginta disposuit. Carpetanorum cum appendicibus Olcadum Vaccasorumque centum millia furre ; 30 invicta acies, si aequo dimicaretur campo. Itaque et inge- nio feroces, et multitudine fi-eti, et qu^d metu cessisse cre- debant hostem, id morari victoriam rati, quod interesset amnis, clamore sublato, passim sine ullius imperio, qua cui- que proximum est, in amnem ruunt. Et ex parte altera ripaess vis ingens equitum in flumen immissa, medioque alveohaud- quaquam pari certamine concursum ; quippe ubi pedes in- stabilis, ac vix vado fidens, vel ab inermi equite, equo teme- re acto, perverti posset ; eques, corpore armisque liber, equo vel per medios gurgites stabili, cominus eminusque rem ge-40 reret. Pars magna flumine absumpta : quidam, vorticoso am- ni delati in hostes, ab elephantis obtriti sunt : postremi, quibus regressus in suam ripam tutior fiiit, ex varia trepida- LIBER XXI. CAP. VII. 169 tione quum in unum colligerentur, priusquam ex tanto pa- vore reciperent animos, Hannibal, airniiue quadrato amnem ingressus, fugam ex ripa fecit : vastatiscjue agris, intra pau- cos dies Carpetanos quoque in deditionem accepit. Et jam 5 omnia trans Iberum, proeter Saguntinos, Carthaginiensium erant. ^ VI. Cum Saguntinis bellum nondum erat : coeterum jam, S belli causa, certamina cum tinitimis serebantur, maxime " Turdetanis : quibus quum adesset idem, qui litis erat sator, nee certamen juris, sed vim, quaeri appareret ; legati a Sa- § guntinis Romain missi, auxilium ad bellum jam baud dubie o imminens orantes. Consules tunc Roma3 erant P. Cornelius £. Scipio et Ti. Sempronius Longus; qui quum, legatis in se- natum introductis, de republica retulissent, placuissetque 15 mitti legatos in Hispaniam ad res sociorum inspiciendas ; quibus si videretur digna causa, et Hannibali denuntiarent, ut ab Saguntinis, sociis populi Romani, abstineret, et Car- thaginem in Africam trajicerent, ac sociorum populi Roma- ni querimonias deferrent. Hac legatione decreta, necdum 20 missa, omnium spe celerius Saguntum oppugnari allatum est. Tunc relata ex integro res ad senatum. Alii, provin- cias consulibus Hispaniam atque Africam dccernentes, terra marique rem gerendam censebant : alii totum in Hispani- am Hannibalemque intendebant beilum. Erant, qui non 25temere movendam rem tantam, exspectandosque ex Hispa- nia legatos censerent. Hajc sententia, quae tutissima vide- batur, vicit : legatique eo maturius missi, P. Valerius Flac- cus et Q,. Baebius Tamphilus, Saguntum ad Hannibalem, atque inde Carthaginem, si non absisteretur bello, ad ducem 30 ipsum in pcenam fccderis rupti deposcendum. Vn. Dum ea Romani parant consultantque, jam Sagun- tum summa vi oppugnabatur. Civitas ea longy opulentissi- ma ultra Iberum fuit, sita passus mille ferme a mari. Ori- undi a Zacyntho insula dicuntur, mixtique etiam ab Ardea 35 Rutulorum quidam generis : cfeterum in tantas brevi crc- verant opes, seu maritimis, seu terrestribus fructibus, seu multitudinis incremento, seu sanctitate disciplinse, qua fidem socialem usque ad perniciem suam coluerunt. Hannibal, infesto exercitu ingressus fines, pervastatis passim agris, ur- 40bem tripartite aggreditur. Angulus muri erat in planiorem patentioremque, quam caetera circa, vallem vergens : adver- 15 170 TITI LIVII sus enm vineas agere instituit, per quas aries mosnibus ad- moveri posset : sed ut locus procul muro satis se(|uus agen- dis vineis fuit ; ita haudquf:quam prospere, postquam ad affectum operis ventum est, coeptis succedebat : ei turris in- gens imminebat : et murus, ut in suspecto loco, supra cgete- 5 roi modum altitudiiiis einunitus erat ; et juventus delecta, ubi plurimum periculi ac laboris ostendebatur, ibi vi majore obsistebant. Ac priino missilibus submovere hostem, nee quidquam satis tutum munientibus pati. Deinde jam non pro mcEuibus modo atque turri tela micare, sed ad erumpen- lo dum etiam in stationes operaque bostium animus erat ; qui- bus tumultuariis certaminibus baud ferme plures Saguntini cadebant, quam Poeni. Ut vero Hannibal ipse, dum murum incautius subit, adversum femur tragula graviter ictus ceci- dit ; tanta circa fuga ac trepidatio fuit, ut non multum.i5 abesset, quin opera ac vineas desererentur. VIII. Obsidio deinde per paucos dies magis, quam oppug- natio, fuit, dum vulnus ducis curaretur : per quod tempus ut quies certaminum erat, ita ab apparatu operum ac muni- tionum nihil cessatum. Itaque acrius de integro obortum 20 est bellum ; pluribusque partibus, vix accipientibus quibus- dam opera locis, vinea3 co6pta3 agi, admoverique aries. Abundabat niultitudine hominum Poenus ; ad centum enim quinquaginta millia babuisse in armis satis creditur. Op- pidani ad omnia tuenda alque obeunda multifariam distineri 25 coepti sunt : et non sufficiebant (jam enim feriebantur arie- tibus) muri, quassatceque multae partes erant. Una conti- nentibus minis nudaverat urbem : tres deinceps turres, quantumque inter eas muri erat, cum fragore ingenti pro- ciderant : captumque oppidum ea ruiha crediderant PcEni;30 quS velut si pariter utrosque murus texisset, ita utrimque in pugnam procursum est. Nihil tumultuariae pugnae simile erat, quales in oppugnationibus urbium per occasionem par- tis alterius conseri solent : sed justa3 acies, velut patent! campo, inter ruinas muri tectaque urbis modico distantia in- 35 tervallo constiterant. Hinc ^pes, hinc desperatio, animos irritat ; Pceno cepisse jam se urbem, si paululum annitatur, credente ; Saguntinis pro nudata moenibus patria corpora opponentibus, nee ullo pedem referente, ne in relictum a se locum hostem immitteret. Itaque, quo acrius et conferti40 magis utrimque pugnabant, eo plures vulnerabantur ; nullo inter arma corporaque vano intercidente telo. Falarica LIBER XXI. CAP. X. 171 erat Sao-untinis, missile telum, hastili abieflfno, et csetera te- reti, praeterquam ad extremutn,'UnJe ferrum exstabat : id, sieut in piio quadratum, stuppa circuinligabant, linebantque pice. Ferrum auteni tres longuni iiabebat pedes, ut cum 5 armis traastigere corpus posset. Sed id maxime, etiamsi hagsisset in scute, nee penetrasset in corpus, pavorem facie- bat ; quod quum medium accensum mitteretur, concep- tnmque ipso motu multo majorem ignem ferret, arma omitti cogebat, nudumque militem- ad insequentes ictus 10 praebebat. IX. Quum diu anceps fuisset certamen, et Saguntinis, quia pra^ter spem resisterent, crevissent animi ; Poenus, quia non vicisset, pro victo esset ; clamorem repente oppidani tollunt, hostemque in ruinas muri expelhint; inde inipedi- 15 turn trepidantemque exturbant ; postreinu fusuni fugatumque in castra redigunt. Interim ab Roma legatos venisse nun- tiatum est : quibus obviam ad mare missi ab Hannibale, qui dicerent, nee tuto eos adituros inter tot tarn efferatarum gentium arma ; nee Hannibali, in tanto discrimine rerura, 20 operas esse legationes audire. Apparebat, non admissos protinus Carthaginem ituros : literas igitur nuntiosque ad principes factionis Barcinae praemittit, ut praspararent suo- rum animos, ne quid pars altera gratificari pro Romania posset. 25 X. Itaque, praeterquam quod admissi auditique sunt, ea quoque vana atque irrita legatio fu:t. Hanno unus, adverse senatu, causam foederis, magno silentio propter auctoritatem suam, non assensum audientium, egit : " Per Deos, foede- " rum arbitros ac testes, monuisse, praedixisse se, ne Hamil- 30 " caris progeniem ad exercitum mitterent : non manes, non stirpem ejus conquiescere viri ; nee unquam, donee san- guinis nominisque Barcini quisquam supersit, quietura " Romana fosdera. Juvenem flagrantem cupidine regni, " viamque unam ad id cernentem, si, ex bellis bella seren- 35 " do, succinctus armis legionibusque vivat, velut materiam " igni praebentes, ad exercitus misistis : aluistis ergo hoc " incendium, quo nunc ardeatis. Saguntum vestri circum- " sident exercitus, unde arcentur fcEdere : mox Carthaginem " circuinsidebunt Romanae legiones, ducibus iisdem Diis, 40 " per quos priore bello rupta foedera sunt ulti. Utruni hos- " tem, an vos, an fortunam utriusque populi, ignoratis ? 172 TITI LIVII " Legates, ab sociis et pro.sociis venientes, bonus imperator " vester in castra non admisit ; jus gentium sustulit. Hi "tamen, unde ne hostium quidem legati arccntur, ]iulsi ad " vos veniunt ; res ex federe repetunt. Publica iraus ab- " sit ; auctorem culpee et reum criminis deposcunt. Quo ^ " lenius agunt, segnius incipiunt ; eo, quurh ccsperint, vere- " or, ne perseverantius eaeviant. ^Egates insulas Erycem- "que ante oculos proponite ; quae terra mari(iue per quatuor " et viginti annos pasgi sitis. • Nee puer hie dux erat, sed " pater ipse Hamilcar, Mars alter, ut isti volunt. Sed Ta- ^^ " rento, id est Italia, non abstinueramus ex loedere ; sicut " nunc Sagunto non abstinemus. Vicerunt ergo Dii homi- " nesque ; et, id de quo verbis anibigebatur, uter populus " fcedus rupisset, eventus belli, velut sequus judex, uude jus "stabat, ei victoriam dedit. Carthagini nunc Hannibal i^ " vineas turresque admovet : Carthaginis ma?nia quatit ari- " ete. Sagunti ruinse (falsus utinam vates sini) nostris ca- " pitibus incident : susceptunique cum Saguntinis bellum, " habendum cum Romanis est. ' Dedemus-ergo Hanniba- " Mem ? ' dicet aliquis. Scio, meam levem esse in eo auc- 20 " toritatem propter paternas inimicitias. Sed et Ilamilca- " rem eo perisse leetatus sum, quod, si ille viveret, helium "jam cum Romanis haberemus ; et hunc juvenem, tam- "quam Furiam facenique hujus belli, odi ac detestor. Nee " dedendum solum id piaculum rupti foederis; sed, si nemo 25 " deposcat, devehendum in ultimas maris terrarumque oras, " ablesandumque eo, unde nee ad nos nomen famaque ejus " accedere, neque sollicitare quietai civitatis statum, possit. " Ego ita censeo, legates extemplo Romam mittendos, qui "senatui satisiaciant ; alios, qui Hannibali nuntient, ut ex-30 " ercitum ab Sagunto abducat, i[)sumque Hannibalem ex " fa?dere Romanis dedant : tertiam legationem ad res Sa- " guutinis reddendas decreto." XI. Quum Hanno perorasset, nemini omnium certare oratione eum eo necesse fuit : adeu prope omnis senatus35 Hannibalis erat ; infestiusque locutum arguebant Hanno- nem, quam Flaccum Valerium, legatiim Romanum. Re- sponsum inde legatis Romanis est, " Bellum ortum ab Sa- " guntinis, non ab Hannibale esse : populum Romanum " injuste facere, si Saguntinos vetustissima3 Carthaginien-40 " sium societati pra?ponat." Dum Romani tempus terunt legationibus mittendis, Hannibal, quia fessum militem prce- LIBER XXI. CAP. XII. 173 liis operibusque liabebat, paucorum iis dicrum quietem de- dit, statioiiibiis ad custodiam vinearum alioruinque operum . dispositis : interim animos eorum nunc ira in hostes stimu- lando, nunc spe prEemiorum accendit. Ut vero pro concio- 5 ne pra^dam captse urbis edixit niilitum fore, adeo accensi omnes sunt, ut, si extemplo signum datum esset, nulla vi re- sisti videretur posse. Saguntini, ut a prceliis quietem habu- erant, nee lacessentesnec lacessiti per aliquot dies ; ita non nocte, non die, unquam cessaverant ab opere, ut novum mur um 10 ab ea parte, qua patefactum oppidum ruinis erat, reficerent. Inde oppugnatio eos aliquanto atrocior, quam ante, adorta est : nee, qua primiim aut potissimiim parte terrent opem, (quum omnia variis clamoribus streperent) satis scire poterant. Ipse Hannibal, qua turris mobilis, omnia munimenta urbis supe- 15 rans altitudine, agebatur, hortator aderat : quae quum admo- ta, catapultis ballistisque per omnia tabulata dispositis, mures defensoribus nudasset ; tum Hannibal, occasionem ratus, quingentos ferme Afros cum dolabris ad subruendum ab imo murum mittit : nee erat difficile opus, quod caementa 20 non calce durata erant, sed interlita luto, structurae antiquae genere. Itaque latius, quam caederetur, ruebat : perque patentia ruinis agmina armatorum in urbem vadebant. Lo- cum quoque editum capiunt : collatisque eo catapultis ballis- tisque, ut castellum in ipsa urbe velut arcem imminentem 25haberent, muro circumdant : et Saguntini murum interio- rem ab nondum capta urbis parte ducunt. Utrimque sum- ma vi et muniunt, et pugnant : sed, interiora tuendo, mino- rem in dies urbem Saguntini faciunt. Simul crescit inopia omnium longa obsidione, et minuitur exspectatio externae 3u opis ; quum tam procul Romani, unica spes, circa omnia hostium essent. Paulisper tamen affcctos animos recreavit repentina profectio Hannibalis in Oretanos Carpetanosque : qui duo populi, delectus acerbitate consternati, retentis con- quisitoribus, metum defectionis quum praebuissent, oppress] 35celeritate Hannibalis, omiserunt mota arma, XII. Nee Sagunti oppugnatio segnior erat, Maharbale, Himilconis iilio, (eum prefecerat Hannibal) ita impigre rem agente, ut ducem abesse nee cives nee hostes sentirent. Is et proelia aliquot secunda fecit, et tribus arietibus aliquantu- 40lum muri discussit ; strataque omnia recentibus ruinis ad- venienti Hannibali ostendit. Itaque ad ipsam arcem extem- plo ductus exercitus; atroxque proelium cum multorum 15* 174 TITI LIVII utrimque ccede initum, et pars arcis capta est. Tentata de- inde per duos est exigua pacis spes, Alconem Saguntinum, et Alorcum Hispanum. Alcon, insciis Saguntinis, precibus aliquid moturum ratus, quum ad Hannibalem noctu transis- set, postquam nihil lacrymse movebant, conditionesque tris- 5 tes, ut ab irato victore, ferebantur, transfuga ex oratore fac- tus, apud hostem mansit ; moriturum affirmans, qui sub conditionibus his de pace ageret. Postulabatur autem, rcd- derent res Turdetanis ; traditoque omni auro atqiie argento, egressi urbe cum singulis vestimentis ibi habitarent, ubi lo PcEHUs jussisset. Has pacis leges abnuente Alcone accep- turos Saguntinos, Alorcus, vinci animos, ubi alia vincantur, afSrmans, se pacis ejus interpretem fore pollicetur. Erat autem turn miles Hannibalis, caeterum publice Saguntinis amicus atque hospes. Tradito palam telo custodibus hos- 15 tium, transgressus munimenta, ad prsstorem Saguntinum (et ipse ita jubebat) estdcductus: quo quum extemplo concur- sus omnis generis hominum esset factus, submota cas-tera multitudine, senatus Alorco datus est : cujus talis oratio fuit : 20 XIIT. " Si civis vester Alcon, sicut ad pacem petendam " ad Hannibalem venit, ita pacis conditiones ab flannibale " ad vos retulisset, supervacaiieum hoc mjlii fuisset iter, "quo nee orator Hannibalis, nee transfuga, ad vos venis- " sem. Quum ille, aut vestra aut sua culpa, manserit apud 25 *' hostem, (si metum simulavit, sua ; vestra, si periculum " est apud vos verareferentibus) ego, ne ignoraretis, esse ali- " quas et salutis et pacis vobis conditiones, pro v^tusto hos- " pitio quod mihi vobiscum est, ad vos veni. Vestra autem " caus'i me, nee ullius alterius, loqui, qua3 loquor apud vos, 30 "vel ea fides sit, quod, neque dum vestris viribus restitistis, " neque dum auxilia ab Roman is sperastis, pacis unquam *' apud vos mentionem feci. Postquam nee ab Romania " vobis ulla spes est, nee vestra jam aut arma vos aut mcenia " satis defendunt, pacem* affero ad vos magis neeessariam, 35 " quam aequam : cujus ita aliqua spes est, si earn quemad- " modum, ut victor, fert Hannibal, sic vos ut vieti audiatis: " si non id, quod amitlitur, in damno (quum omnia victoris " sint), sed, quidquid relinquitur, pro munere habituri estis. " Urbem vobis, quam ex magna jam parte dirutam, captam 40 " fere totam habet, adimit ; agros relinquit, locum assigna- " turns, in quo novum oppidum aedificetis : auruni argen- LIBER XXI. CAP. XV. 175 '•' tumque omne, publicum privatunique, ad se jubet deferri : "conjusfum vestraque corpora ac liberorum vestrorum ser- " vat inviolata, si inermes cum binis vestimentis velitis ab " Sagunto exire. Haec victor hostis imperat. Hcec, quam- 5 " quam sint gravia atque acerba, fbrtuna vestra vobis sua- " det. Equidem Laud despero, quum omnium potestas ei " facta sit, aliquid ex his rebus remissurum. Sed vel hjec " patienda censeo potius, quam trucidari corpora vestra, " rapi trahique ante era vestra conjuges ac liberos belli jure 10 " sinatis." XIV. Ad haec audienda, quum, circumfusfi paulatira multitudine, permixtum senatui esset populi concilium ; re- pente primores, secessione facta, (priusquam responsum da- retur) argentum aurumque omne, ex publico privatoque in 15 forum collatum, in ignem ad id raptim factum conjicientes, eodem plerique semet ipsi praecipitaverunt. Quum ex eo pavor ac trepidatio totam urbem pervasisset, alius insuper tumultus ex arce auditur. Turris diu quassata prociderat : perque ruinam ejus cohors Poenorum impetu facto quum 20 signum imperatori dedisset, nudatam stationibus custodiis- ■ que solitis hostium esse urbem ; non cunctandum in tali occasione ratus Hannibal, totis viribus aggressus urbem, momento ' cepit, signo dato, ut omnes puberes interficeren- tur :• quod imperium crudele, caeterum prope necessarium 25 cognitum ipso eventu est. Cui enim parci potuit ex iis, qui aut inclusi cum conjugibus ac liberis domos super se ipsos concremaverunt, aut armati nullum ante finem pugnae, quam morientes, fecerunt ? XV. Captum oppidum est cum ingenti praeda. Cluam- 30 quam pleraque ab dominis de industria corrupta erant, et in caedibus vix ullum discrimen setatis ira fecerat, et captivi mi- litum prtcda fuerant ; tamen et ex pretio rerum venditarura aliquantum pecuniae redactum esse constat, et multam pretio- sam supellectilem vestemque missam Carthagineni. Octavo Sainense, quam cceptum oppugnari, captum Saguntum, quidam scripsere : inde Carthaginem Novam in hiberna Hannibalem concessisse : quinto delude mense, quam ab Carthagine profectus sit, in Italiam pervenisse. Qua3 si ita sunt, fieri non potuit, ut P. Cornelius, Ti. Sempronius consules fue- 40 rint, ad quos et principio oppugnationis legati Saguntini missi sint, et qui in suo magistratu cum Hannibale, alter ad 176 TITI LIVIl Ticinum amnem, ambo aliquanto post ad Trebiam, pugna- verint. Aut omnia breviora aliquanto fuere, aut Saguntum principio anni, quo P. Cornelius, Ti. Senipronius consules fuerunt, non cosptum oppugnari est, sed captuni. Nam ex- cessisse pugna ad Trebiam in animm Cn. Servilii et C. Fla- ^ minii non potest ; quia Flaminius Arimini consulatum iniit, creatus ab Ti. Sempronio consule ; qui, post pugnam ad Trebiam' ad creandos consules Romam quum venisset, co- mitiis perfectis ad exercitum in hiberna rediit. XVI. Sub idem fere tempus et legati, qui redierant a lo Carthagine, Romam retulerunt, omnia hostilia esse, et Sagun- ti exscidium nuntiatum est : tantusque simul moeror Patres, misericordiaque sociorum peremptorum indigne, et pudor non lati auxilii, et ira in Carthaginienses, metusque de Sum- ma rerum cepit, velut si jam ad portas hostis esset ; ut, tot 15 uno tempore motibus animi turbati, trepidarent magis, quam consulerent. Nam neque hostem acriorem bellicosiorem- que secum congressum ; nee rem Romanam tarn desidem unquam fuisse atque imbellem. Sardos, Corsosque, et Is- tros, atque lilyrios, lacessisse magis, quam exercuisse, Ro- 20 mana arma ; et cum Gallis tumultuatum verius, quam belli- geratum. Pcenum, hostem veteranum, trium et viginti an- norum militia durissima inter Hispanas gentes semper victo- rem, primum Hamilcare, deinde Hasdrubale, nunc Hanni- bale duce acerrimo assuetum, recentem ab exscidio opulen-25 tissimsB urbis, Iberum transire : trahere secum tot excitos Hispanorum populos ; conciturum avidas semper armorum Gallicas gentes : cum orbe terrarum bellum gerendum in Italia ac pro moenibus Romanis esse. XVII. Nominatse jam antea consulibus provinciae erant ; 30 tum sortiri jussi. Cornelio Hispania, Sempronio Africa cum Sicilia evenit. Sex in eum annum decretae legiones, et socium quantum ipsis videretur, et classis quanta parari posset. Quatuor et viginti peditum Roinanorum millia sunt scripta, et mille octingenti equites : sociorum quadra- 35 ginta millia peditum, quatuor millia et quadringenti equites : naves ducentae viginti quinqueremes, celoces viginti deduc- tae. Latum inde ad populum, " vellent, juberent, populo " Carthaginiensi bellum indici." Ejusque belli causa sup- plicatio per urbem habita, atque adorati Dii, ut bene ac fe-40 liciter eveniret, quod bellum populus Romanus jussisset. LIBER XXI. CAP. xviii. 177 Inter consules ita copia; tlivisns : Sempronio data> legiones dux (ea quaterna millia eraiit pedituin, et trecenti equites), et sociorum sexdecim millia peditum, equites iiiillc octingen- ti : naves longae centum sexaginta, celoces duodecim. Cum s bis terrestribus maritimisque copiis Ti. Sempronius missus in Siciliam ; ita in Ai'ricam transmissurus, si ad arcendum Italia Poenum consul alter satis esset. Cornelio minus co- piarum datum, quia L. Manlius pr^Jtor, et ipse cum baud in- valido prsesidio, in Galliam mittebatur. Navium maxime 10 Cornelio numerus deminutus : sexaginta quinqueremes datae (neque enim mari venturum, aut ea parte belli dimicaturum bostem credebant) et duve Romana; legiones cum suo juste cquitatu, et quatuordecim millibus sociorum peditum, equi- tibus mille sexcentis. Duas legiones Romanas, et decern 15 millia sociorum peditum, mille equites socios, sexcentos Romanos Gallia pro\ incia, eodera anno versa in Punicuni bellum, habuit. XVIII. His ita comparatis, ut omnia justa ante bellum fierent, legatos majores natu, Q,. Fabium, M. Livium, ML. ^Emiliuni, C. Licinium, Q,. Baebium, in Africam mittunt ad percontandos Cartbaginienses, publicone consilio Hanni- bal Saguntum oppugnasset ? et si, id quod facturi videban- tur, faterentur, ac defenderent publico consilio factum, ut indiccrent populo Carthaginiensi bellum. Romani post- Jo quam Carthaginem venerunt, quum senatus datus esset, et I Q,. Fabius nihil ultra, quam unum, quod mandatum erat, percontatus esset ; tum ex Carthaginiensibus unus : " Pras- *' ceps vestra, Romani, et prior legatio fuit, quum Hanniba- " lem, tamquam suo consilio Saguntum oppugnantem, de- 10 " poscebatis : caeterum haec legatio verbis adhuc lenior est, "re asperior. Tunc enim Hannibal et insimulabatur, et " deposcebatur : nunc ab nobis et confessio culpas exprimi- " tur ; et, ut a confessis, res extemplo repetuntur. Ego " autem non, privato publicone consilio Saguntum oppug- 15 " natum sit, quserendum censeam, sed utrum jure an inju- " ria. Nostra enim haec qusestio atque animadversio in ci- " vem nostrum est, nostro an suo fecerit arbitrio. Vobis- '* cum una disceptatio est, licueritne per fa3dus fieri. Ita- ** que quoniam discerni placet, quid publico consilio, quid sua 10 " sponte imperatores faciant ; nobis vobiscum fcedus est a Lu- " tatio consule ictum ; in cpio quum caveretur utrorumque so- " ciis, nihil de Saguntinis (necdum enim erant socii vestri) 178 TITI LIVII " cautum est. At enim eo foedere, quod cum Hasdrubale ic- " turn est, Saguntini excipiuntur. : adversus quod nihil ego " dicturus sum, nisi quod a vobis didici, Vos enim, quod " C. Lutatius consul primo nobiscum foedus icit, quia neque •' auctoritate Patrum nee populi jussu ictum erat, negastis vos 5 " eo teneri : itaque aliud de integro foedus publico consilio " ictum est. Si vos non tenent vestra fosdera, nisi ex auc- " toritate aut jussu vestro icta ; ne nos quidem Hasdrubalis " foedus, quod nobis insciis icit, obligare potuit. Proinde " omittite Sagunti atque Iberi mentionem iacere ; et, quod 10 " diu parturit animus vester, aliquando pariat." Tum Ro- manus, sinu ex toga facto, " Hie," inquit, " vobis bellum et " pacem portamus ; utrum placet, sumite." Sub banc vocem baud minus ferociter, " daret, utrum vellet," succla- matum est: et quum is iterum sinu efFuso bellum dare 15 dixisset, accipere se omnes responderuut, et, quibus accipe- rent animis, iisdem se gesturos. XXXII Hannibal ab Druentia campestri maxi- me itinere cum bona pace ad Alpes incolentium ea loca Gallorum pervenit. Tum, quamquam fama pritjs (qua in- a certa in majus vero ferri solent) prscepta res erat, tamen ex propinquo visa montium altitudo, nivesque coelo prope immixtas, tecta informia imposita rupibus, pecora jumenta- que torrida frigore, homines intonsi et inculti, animalia in- animaque omnia rigentia gelu, csetera visu, quam dictu, 2 fcediora, terrorem renovarunt. Erigentibus in primos ag- men clivos apparuerunt imminentes tumulos insidentes montani ; qui, si valles occultiores insedissent, coorti in pugnam repente, ingentem fugam stragemque dedissent Hannibal consistere signa jubet ; Gallisque ad visenda loca 3 praemissis, postquam comperit, transitum ea non esse, castra inter confragosa omnia prgeruptaque, quam extentissima. potest valle, locat. Tum per eosdem Gallos, baud sane multum lingua moribusque abhorrentes, quum se immiscuis- sent coUoquiis raontanorum, edoctus interdiu tantum obsi-j deri saltum, nocte in sua quemque dilabi tecta ; luce prima subiit tumulos, ut ex aperto atque interdiu vim per angustias facturus. Die deinde, simulando aliud quam quod paraba- tur, consumpto, quum eodem, quo constiterant, loco castra | commun'issent, ubi primran degressos tumulis montanos laxatasque sensit custodias, pluribus ignibus, quam pro nu- mero manentium, in speciem factis, impedimentisque cum LIBER XXI. CAP. XXXIV. 179 equite relictis, et maxima parte peditum ; ipse cum expedi- tis, acerrimo quoque viro, raptim angustias evadit ; iisque ipsis tumulis, quos hostes tenuerant, consedit. XXXIIT. Prima deinde luce castra mota, et agrmen reli- Squum incedere coepit. Jam montani signo dato ex castellis ad stationem solitam con\ eniebant : quum repeute conspici- unt alios, arce occupala sua, super caput imminentes, alios via transire hostes. Utraque simul objecta res oculis ani- misque immobiles parumper eos defixit : deinde ut trepida- lotionemin angustiis, suoque ipsum tumultu misceri agmen videre, equis maxime consternatis, quidquid adjecissent ipsi terroris, satis ad perniciem fore rati, perversis rupibus juxta invia ac devia assueii discurrunt. Turn vero simul ab hos- tibus, simul ab iniquitate locorum Poeni oppugnabantur ; loplusque inter ipsos (sibi quoque tendente, ut periculo prius evaderet), quhm cum hostibus, certaminis erat. Equi maxi- me infestum agmen faciebant, qui et clamoribus dissonis, quos nemora etiam repercussseque valles augebant, territi trepidabant ; et icti forte aut vulnerati adeo consternaban- 20 tur, ut stragem ingentem simul hominum ac sarcinarum omnis generis facerent : multosque turba, quum prascipites deruptcEque utrimque angustiae essent, in immensum altitu- dinis dejecit ; quosdam et armatos : sed, ruinai! maximcE modo, jumenta cum oneribus devolvebantur. Quae quam- 25 quam foeda visu erant, stetit parumper tamen Hannibal, ac suos continuit, ne tumultum ac trepidationem augeret : deinde, postquam interrumpi agmen vidit, periculumque esse, ne exutum impedinientis exercitum nequidquam inco- lumem traduxisset, decurrit ex superiore loco ; et, quum im- 30 petu ipso fudisset hostem, suis quoque tumultum auxit. Sed is tumultus momento temporis, postquam liberata itine- ra fuga montanorum erant, sedatur : nee per otium modo, sed prope silentio, mox omnes traducti. Castellum inde, quod caput ejus regionis erat, viculosque circumjectos capit, 35 et captivorum pecoribus per triduum exercitum aluit : et quia nee montanis primo perculsis, nee loco magnopere im- pediebantur, aliquantum eo triduo' viae confecit. XXXIV. Perventum inde ad frequentem cultoribus alium, ut inter montana, populum. Ibi non bello aperto, 40 sed suis artibus, fraude, deinde insidiis, est prope circum- ventus. Magno natu principes castellorum oratores ad Poenum 180 TITI LIVII veniunt : "alienis malis, utili exemplo, doctos," memorantes, " amicitiam malle, quain vim experiri Pamorum : itaque " obedienter imperata facturos, commeatum itinerisque du- " ces, et ad fidem promissorum obsides acciperet." Han- nibal nee temere credendo, nee adspernando, ne repudiati 5 aperte hostes fierent, benigne quuin respondisset ; obsidibus quos dabant, acceptis, et commeatu, quein in viam ipsi de- tulerant, usus ; nequaquam ut inter paeatos, coniposito ag- mine, duces eorum sequitur. Primuni agmen elephanti et equites erant : ipse post cum robore peditum, cireumspec- lo tans sollicitusque omnia, incedebat. Ubi in angustiorem viam ex parte altera subjectam jugo insuper imminenti ven- tum est, undique ex insidiis barbari a fronte, ab tergo, coor- ti, cominus, eminus petunt : saxa ingentia in agmen de- volvunt : maxima ab tergo vis hominum urgebat. In eos 15 versa peditum acies baud dubium fecit, quin, nisi firmata extrema agminis fuissent, ingens in eo saltu accipienda ela- des fuerit. Tune quoque ad extremum periculi ae prope perniciem ventum est : nam, duni cunctatur Hannibal de- mittere agmen in angustias; quia non, ut ipse equitibus 20 praesidio erat, ita peditibus quidquam ab tergo auxilii reli- querat; occursantes per obliqua montani, perrupto medio agmine, viam insedcre : noxque una Hannibali sine equiti- bus atque impedimentis acta est. XXXV". Postero die, jam segnius intercursantibus barba-95 ris, junctre eopise, saltusque baud sine clade (majore ta- men jumentorum, quam liominum, pernicie) superatus : inde montani pauciores jam, et latrocinii magis qu an belli more, concursabant ; modo in primum, modo in novissimum agmen, utcumque aut locus opportunitatem daret, aut pro- 30 gressi morative aliquarn oecasionem feeissent. Elephanti, sicut prsBcipites per arctas vias magna mora agebantur, ita tutum ab hostibus, quaeumque incederent, (quia insuetis adeundi propius metus erat) agmen prsebebant. Nono die in jugum Alpium perventuai est, per invia pleraque, et er-35 rores, quos aut ducentium fraus, aut, ubi fides iis non esset, temere initse valles a conjectantibus iter, faciebant. Bidu- um in jugo stativa habita : fessisque labore ac pugnando quies data militibus : jumentaque aliquot, quae prolapsa in rupibus erant, sequendo vestigia agminis in castra perve-40 nere. Fessis taedio tot malorum nivis etiam casus, occiden- te jam sidere Vergiliarum, ingentem terrorem adjecit. Per LIBER XXI. CAP. XXXVI. 181 omnia nive opplcta, quum, signis prima luce motis, segniter agmen incederet, pigritiaque et desperatio in orrmium vultu emineret ; prfegressus signa Hannibal in promontorio quo- dam, unde longe ac late prospectus erat, consistere jussis 5 militibus Italiam ostentat, subjectosque Alpinis montibus Circumpadanos campos : " mojniaque eos turn transcende- " re non Italise modo, sed etiam urbis Romanse : csetera " plana, proclivia fore : uno, aut susnmum altero proelio " arcem et caput Italife in manu ac potestate habituros." 10 Procedere inde agmen coepit ; jam nihil ne hostibus quidem, prseter parva furta per occasionem, tentantibus. Caeterum iter multo, quiim in adscensu fuerat, (ut pleraqne Alpium ab Italia sicut breviora, ita arrectiora sunt) ditficilius tuit: om- nis eflim ferme via prasceps, angusta, lubrica erat ; ut neque 15 sustinere se a lapsu possent : nee, qui paululum titubassent, hserere afflicti vestigio suo ; aliique super alios, et jumenta et homines, occideient. XXXVI. Ventum deinde ad multo angustiorem rupem, atque ita rectis saxis, ut tegre expeditus miles tentabuudus, 20 manibusque retinens virgulta ac stirpes circa eminentes, demittere sese posset. Natura locus jam ante prjEceps, re- centi lapsu terras in pedum mille admodura altitudinem ab- ruptus erat. Ibi quum, velut ad finem viae, equites consti- tissent, miranti Hannibali, quae res moraretur agmen, nnn- 2o tiatur, rupem inviam esse : digressus deinde ipse ad locum visendum. Hand dubia res visa, quin pe'r invia circa nee trita antea, quamvis longo ambitu, circumduceret agmen. Ea vero via insuperabilis fuit : nam, quum super veterem nivem intactam nova modicas altitudinis esset, molli nee 30praealtae nivi facile pedes ingredientium insistebant : ut vero tot horainum jumentorumque incessu dilapsa est, per nudam infra glaciem tluentemque tabem liquescentis nivis ingrediebantur. Tetra ibi luctatio erat, ut a lubrica glacie, non recipiente vestigium, et in prono citius pede se fallen- 35 te ; et, seu manibus in assurgendo seu genu se adjuvissent, ipsis adminiculis prolapsi si iterum corruissent, nee stirf>es circa radicesve, ad quas pede aut manu quisquam eniti pos- set, erant ; ita in levi tantum glacie tabidatiue nive voluta- bantur : jumenta secabant interdum et jam turn infimam 40 ingredientia nivem, et prolapsa jactandis gravius in conti- nendo ungulis, penitus perfringebant : ut pleraque, velut pedica capta, hasrerent in durata et alte concreta glacie. 16 182 TITI LIVII XXXVII. Tandem, neqnidquam junientis atqne homini- bus fatigatis, castra in jugo posita, ffigerrime ad id ipsum loco purgato : tantum iiivis fodiendum atqiie egerendum fuit. Inde ad rupem niuniendam, per quam unam via esse pote- rat, inilites ducti, qiium csedendiiin esset saxiim, arboribus 5 circa iiiinianibus dejectis deti iincatisque, struem ingentem lignorum faciunt ; eamque (quum et vis venti apta faciendo igni coorta esset) succendunt, ardentiaque saxa infuso aceto putrefaciunt. Ita torridam inceiidio rupem forro pandunt, molliuntque anfractibus modicis clivos, ut non jiimenta so-io lum, sed elephanti etiam, deduci possent. Quatridunm cir- ca rupem consuinptum. jumeutis prope fame absuniptis : nu- da enim fere cacumiiia sunt; et, si quid est pabuli, obruunt nives. Inferiora valles et apricos quosdam colles habent, rivosque prope silvap, et jam humano cultu digniora loca. 15 Ibi jiimeuta in pabulum missa, et quies munieiido fessis hominibus data triduo : inde ad planum descensum, et jam locis mollioribus et accolarum ingeniis. XXXVIII. Hoc maxinip modo in Italiam perventum est, quinto mense a Cartbagine Nova (ut quidam auctores sunt), 20 quinto decimo die Alpibus superatis. Quantee copiny trans- gresso in Italiam Hannibali fuerint, nequ'quaui inter aucto- res constat : qui plurimum, centum uiillia peditum, viginti equitum fuisse scribunt ; qui minimum, viginti millia pedi- tum. sex equitum. L. Cincius Alimentus, qui ciptumseas ab Hannibale scribit, maxime auctor me moveret, nisi con- funderet numerum, Gallis Liguribusque additis : cum his octoginta millia peditum, decem equitum, adducta in Italiam (magis affluxisse verisimile est, et ita quidam auctores sunt) : ex ipso autem aud;sse Hannibale, postquam Rhodanum 30 transierit, triginta sex millia liominum, ingentemque nume- rum cqunrum et aliorum junsentorum, amisisse in Taurinis, quEe Gallis proxiina gens erat, in Italiam degresso. Id quum inter omnes constet, eo magis miror ambigi, quanam Alpes transierit; et vulgu credere, Penino (atque inde nomen et 35 jug-j Alpium inditum) transgressum : Ccelius per Cremonis jugum dicit transisse : qui ambo saltus eum non in Tauri- nos, sed per Salassos montanos ad Libuos Gallos, deduxis- sent. Nee verisimile est, ea tum ad Galliam patuisse itine- ra; utique, quae ad Peninum ferunt, obsepta gentibus semi- 40 germanis fnissent : neque, Hercule, montibus his (si quern forte id movet) ab transitu Pcenorum ullo Veragri, incolse LIBER XXI. CAP. XL. 183 jugi ejus, norunt nomen inditiiin ; sed ab eo, quern, in sum- mo sacratuin vertice, Peiiiuuiu nioutani appellant. XXXIX. Peropportunc' ad principia rerum, Taurinis, proxiniiE genti, adversiis Insubres niotuin bellnin erat : sed 5 armare exercituni Hannibal, ut parti alteri auxiho esset, (in reficiendo maxime sentientera contracta ante mala) non poterat: otium etenim ex labore, copia ex inopia, cultus ex illuvie tabeque, squalida et prope efferata corpora varie mo- vebant. Ea P. Cornelio consuli causa fuit, quum Pisas na- 10 vibus venisset, exercitu a iManlio Atilioque accepto tirone, et in novis ignominiis trepido, ad Padum festinaudi ; at cum hoste nondum refecto rnanum consereret. Sed quum Pla- centiam consul venit, jam ex stativis moverat Hannibal ; Taurinorumque unam urbem, caput gentis ejus, quia volen- 15 lis in amicitiam non veniebant, vi expugnarat : junxissetque sibi, non metu solum, sed etiam voluntate, Gallos accolas Padi ; ni eos, circumspectantes defectionis tempus, subito adventus consulis oppressisset. Et Hannibal inovit ex Tau- rinis, incertos, quae pars sequenda esset, Gallos prcesentem 20se secuturos ratus. Jam prope in conspectu erant exerci- tus, convenerautque duces, sicuti inter se nondum satis noti, ita jam imbutus uterque quadam admiratione alterius. Nam Hannibalis et apud Romanos, jam ante Sagunti exscidium, celeberrimum nomen erat: el Scipionem Hannibal eo ipso, 25 quod adversus se dux potissimum lectus esset, preestantem virum credebat : et auxerant inter se opinionem, Scipio, quod, relictus in Gallia, obvius fuerat in Italiam transgresso Hannibali; Hannibal, et conatu tarn audaci trajiciendarum Alpium, et effectu. Occupavit tamen Scipio Padum traji- 30 cere : et, ad Ticinum amnem motis castris, prius quam edu- ceret in aciem, adhortandorum militum causa, talem oratio- nem exorsus est : XL. "Si eum exercitum, milites, educerem in aciem, " quem in Gallia mecum habui, supersedis^m loqui apud 35"vos: quid enim adhortari referret aut eos equites, qui " equitatum hostium ad Rbodanum flumen egregia vicissent, " aut eas legiones, cum quibus fugientem bunc ipsum hos- " tem secutus, confessionem cedentis ac detrectantis certa- " men pro victoria habui ? Nunc, quia ilie exercitus, His- 40 " paniae provinciaj scriptus, ibi cum iratre Cn. Scipione " raeis auspiciis rem gerit, ubi eum gerere senatus populus- 184 . TITI LIVII "que Romanus voluit; ego, ut consulem ducem adversus " Hannibalem ac Pocnos haberetis, ipse me huic voluntario •' certamini obtuli ; novo imperatori apud novos milites pau- " ca verba facienda sunt. Ne genus belli, neve hostem ig- "noretis; cum iis est vobis, miliies, pugnandum, quos terra, 5 "marique priore bello vicistis ; a quibus stipendium per vi- " ginti annos exegistis ; a quibus capta belli praemia, Sicili- " am ac Sardiniam, habetis. Erit igitur in hoc certamine " IS vobis illisque animus, qui victoribus et viciis esse solet. "Nee nunc illi, quia audent, sed quia necesse est, pugna-i^ " turi sunt; nisi creditis, qui exercitu incolumi pugnam de- " trectavere, eos, duabus partibus peditum equitumque in "transitu Alpium amissis (quum plures paine perierint, "quam supersunt), plus spei nactos esse. ' At enim pauci " ' quidem sunt, sed vigentes animis corporibusque, quorum 15 " ' robora ac vires vix sustinere vis ulla possit! ' Etfigies, im- " mo umbras homiuum, fame, frigore, illuvie, squalore enec- " ti, contusi ac debilitati inter saxa rupesque : ad lia^c, prae- " usti artus, nive rigentes nervi, membra torrida gelu, quas- " sata fractaque arma, claudi ac debiles equi. Cum hoc 20 " equite, cum hoc pedite pugnaturi estis : reliquias extremas " hostium, non hostes, liabebitis. Ac nihil magis vereor, " quam ne, vos quurri pugnaveritis, Alpes vicisse Hanniba- " lem videantur. Sed ita forsitan decuit, cum foederum " ruptore duce ac populo Deos ipsos, sine ulla humana ope, 25 "committere ac profligare bellum ; nos, qui secundum Deos " violati sumus, commissum ac profligatum conficere. XLI. " Non vereor, ne quis me hoc vestri adhortandi " causa magnifice loqui existiinet ; ipsum aliter animo affec- " tum esse. Licuit in Hispaniam, provinciam meam, quo 30 "jam profectus eram, cum exercitu ire meo ; ubi et fratrem " consilii participem ac periculi socium haberem, et Has- " drubalem potiiis, quam Hannibalem, hostem, et minorem "baud dubie molem belli : tamen, quum praeterveherer na- " vibus Galliae oram, ad famam hujus hostis in terram egres- 35 " sus, prsemisso equitatu, ad Rhodanum movi castra. Eques- " tri proelio, qua parte copiarum conserendi manum fortuna " data est, hostem fudi : peditum agmen, quod in modum " fugientium raptim agebatur, quia assequi terra non pote- " ram, regressus ad naves, quanta maxima celeritate potui, 40 " tanto maris terrarumque circuilu, in radicibus Alpium ob- " vius fui. Huic timendo hosti utrum, quum decUnarem LIBER XXI. CAP. XLii. 185 ** certamen, improvisus incidisse videor, an occurrere in " vestigiis ejus 1 lacessere ac trahcre ad dccernendum 1 " Experiri juvat, utrum alios repontL- Carthaginienses per " viginti annos terra edideret : an iidem sint, qui ad iEgates 5" pugnaverunt insulas, et quos ab Eryce duodovicenis dena- " riis ajstimatos einisistis : et utrum Haniiilial liic sit fetnu- " lus itinerum Hercuiis, ut ipse fert, an veciigalis stipendia- "riusque et servus populi Romania patre relictus : quern "nisi Saguntinum sceius agitaret, respiceret profecto, si 10 " non patriam victam, domum certe, patremque, et foedera *' Harnilcaris scripta manu ; qui, jussus a consule nostro, "praesidium deduxit ab Eryce ; qui graves irnpositas victis " Carthaginiensibus leges fremens-majrensque accepit : qui " decedere Sicilia, qui stipendium populo Romano dare 15 " pactus est. Itaque vos ego, milites, non eo solum animo, " quo adversus alios hostes soletis, pugnare velim ; sed cum " indignatione quadam atque ira ; velut si servos videatis "vestros arma repente contra vos ferentes. Licuit, ad Ery- " cem clausos, ultimo supplicio humanorum, fame, interti- 20 " cere : licuit victricem classem in Africam trajicere, atque " intra paucos dies sine ullo certamine Carthaginem delere. " Veniam dedimus precantibus : emisimus ex obsidione: " pacem cum victis fecimus : tutelae deinde nostroe duximus, "quum Africo bello urgerentur. Pro his impertitis, furiosum 25 " juvenem sequentes, oppugnatum patriam nostram veniunt. " Atque utinam pro decore tantum hoc vobis, et non pro " salute, esset certamen. Non de possessione Siciliae ac " Sardini.-E, de quibus quondam agebatur, sed pro Italia, " vobis est pugnandum : nee est alius ab tergo exercitus, 30 "qui, nisi nos vincimus, hosti obsistat ; nee Alpes alise sunt, " quas dum superant, comparari nova possint praesidia. Hie " est obstandum, milites, velut si ante Romana moenia png- nenius. Unusquisque se non corpus suum, sed conjugem ac liberos parvos, armis protegere putet : nee domesticas 35 "solum agitet curas, sed identidem hoc animo reputet-, nos- " tras nunc intueri manus senatum popuiumque Romanum; " qualis nostra vis virtusque fuerit, talem deinde Ibrtunam " iilius urbis ac Romani imperii fore." XLII. Ha3c apnd Romanos consul. Hannibal, rebus 40 prius qu:\m verbis adhortandos mihtes ratus, circumdato ad spectaculum exercitu, captivos montanos vinctos in medio statuit ; armisque Gallicis ante eorum pedes projectis, iater- 16* 186 TITI LIVII rogarc interpretem jussit, ecquis, si vinculis levaretur, arma- que etequum victor acciperet, decertare ferro vellet ? (iuum ad unum omnes ferrum pugnamque poscerent, et dejecta in id sors csset, se quisque eum optabat, queni fortuna in id certamen legeret. Ut cujusque sors exciderat, alacer, inter 5 gratulantes gaudio exsultans, cum sui moris tripudiis arma raptiin capiebat. Ubi veru dimicarent, is habitus aniniorum non inter ejusdem modo conditionis homines erat, sed etiam inter spectantes vulgo, ut non vincentium magis, quam bene morientium, fortuna laudaretur. lo XLIII. Dum sic aliquot spectatis paribus affectos dimisis- set, concione inde advocata, ita apud cos locutus fertur : Si, quern animum in ahenae sortis exemplo paulo ante ha- buistis, eumdem mox in ajstimanda fortuna vestra habu- eritis, vicimus, mihtes : neque enim spectaculum modo 15 illud, sed qusedam vehiti imago vestrse conditionis erat. Ac nescio an majora vincula majoresque necessitates vobis, quam captivis vestris, Fortuna circumdederit. Dex- ' tra lajvaque duo maria ciaadunt, nullam, ne ad effugium ' quidem, navem habentibus : [circa] Padus amnis, major 20 ' Padus ac violentior RHodano ; ab tergo Alpes urgent, vix ' integris vobis ac vigentibus transitse. Hie vincendum aut ' moriendum, mihtes, est, ubi primum hosti occurristis : et ' eadem fortuna, quae necessitatem pugnandi imposuit, prse- ' mia vobis ea victoribus proponit, quibus ampliora homines 25 ' ne ab Diis quidem immortahbus optare solent. Si Sicili- ' am tantum ac Sardinian!, parentibus nostris ereptas, nos- ' Ira virtute recuperaturi essemus, satis tamen ampla pretia ' essent. Quidquid Romani tot triumphis partum conges- ' tumque possident, id omne vestrum cum ipsis dominis fu- 30 'turum est. In banc tarn opimam mercedem, agite,. cum ' Diis bene juvantibus arma capite. Satis adhuc in vastis ' Lusitaiiiae Cehiberia?quo montibus, pecora consectando, ' nullum emolumcntum tot laborum periculorumque vestro- ' rum vidistis : tempus est jam, opnienta vos ac ditia sti- 35 ' pendia facere, et magna operte pretia mereri, tantum itine- * ris per tot montes fluminaque et tot armatas gentes emen- ' SOS. Hie vobis terminum laborum Fortuna dedit : hie ' dignam mercedem emeritis stipendiis dabit. Nee, quam ' magni nominis helium est, tam difficilem existimaritis vie- 40 ' toriam fore. Siepe et eontemptus hostis eruentum eerta- ' men edidit, et inclyti populi regesque pcrlevi memento LIBER XXI. CAP. XLiv, 187 ' victi sunt. Nam dempto hoc uno fulgore jiominis Roma- ' ni, quid est, cur illi vobis comparandi siiit ? Ut vigin- ' ti annorum niilitiam vestram cum ilia virtute, cum ' ilia fortuna taceam ; ab Ilerculis columnis, ab Oceano ' terminisque ultimis terrarum, per tot ferocissimos Hispa- ' niae et GallicE populos, vincentes hue pervenistis :' pugna- ' bitis cum exercitu tirone, hac ipsa asstate casso, victo, cir- ' cumsesso a Gallis, ignoto adhuc duci suo, ignorantique ' ducem. An me, in prsetorio patris, clarissimi imperatoris, ' prope natum, certe eductum, domitorem Hispaniae Gallise- ' que, victorem eumdem non Alpinarum modo gentium, ' sed ipsarum (quod multo majus est) Alpium, cum semes- ' tri hoc conferam duce, desertore exercitus sui ? Cui si ' quis, demptis signis, Pocnos Romanesque hodie ostendat, ' ignoraturum curtum habeo, utrius exercitus sit consul. ' Non ego illud parvi acstimo, milites, quod nemo vestruni ' est, cujus non anteoculos ipse saepe miiitare aliquod edide- 'rim facinus; cui non idem ego, virtutis spectator ac testis, ' notata temporibus locisque referre sua possim decora. ' Cum laudatis a me millies donatisque, alumnus priiis om- ' nium vestrum quam imperator, procedam acie adversus ' ignotos inter se ignorantesque. XLIV. " Quocumque circumtuli oculos, plena omnia video animorum acroboris; veteranum peditem, genero- sissimarum gentium equites frenatos et infrenatos, vos so- cios fidelissimos fortissimosque, vos Carthaginienses, quum ob patriam, turn ob iram justissimam, pugnaturos. Inferi- mus bellum, infestisque signis descendimus in Italiam, tanto audacius fortiusque pugnaturi, quanio rriajor spes, major est animus inferentis vim, quam arcentis. Accendit praeterea animos et stimulat dolor, injuria, indignitas : ad supplicium depoposcerunt me ducem primiim, deinde vos omnes, qui Saguntum oppugnassetis : deditos ultimis cru- ciatibus affecturi fuerunt. Crudelissima ac superbissima gens sua omnia suique arbitrii facit. Cum quibus bellum, cum quibus pacem habeamus, se modum imponere cEquum censet : circumscribit includitque nos lerminis montium fluminumque, quos ne excedamus ; neque eos, quos sta- tuit, terminos observat. ' Ne transieris Iberum : ne quid ' rei tibi sit cum Saguntinis. Ad Iberum est Saguntum : ' nusquam te vestigio moveris.' 'Parum est, quod veterri- * mas provincias meas Siciliam et Sardiniam adimis : etiam 188 TITI LIVII " ' Hispanias ? et inde cessero ; in Africam transcendes. " ' Transcendes ' autem dico ? duos consules Imjtis anni, *' unum in Alricani, akerum in Plispaniam miserunt : nihil us- " quain nobis relictuni est, nisi quod armis vindicariinus. Illis " timidis ct ignavis licet esse, qui respectum habent, quos suus 5 " ager, sua terra, per tuta ac pacata 'itinera fugientes, accipi- " ent : vobis necesse est fortibus viris esse, et, omnibus inter " victoriani mortem ve certa desperatione abruptis, aut vin- " core, aut, si fortuna dubitabit, in proelio potius, quam in " fuga mortem oppetere. Si hoc bene fixuin omnibus de- lo " stinatumque in animo est, iterum dicam, vicistis : nullum "momentum ad vincendum honiini ab Diis immortalibus " acrius datum est." XLV. His adhortationibus quum utrimque ad certamen accensi militum animi essent, Romani ponte Ticinum jun- I5 gunt, tutandique pontis causa castellura insuper imponunt. Poenus, opere occupatis hostibus, Maharbalem cum ala Nu- midarum, equitibus quingentis, ad depopulandos sociorum populi Romani agros mittit. Gallis parci quam maxime jubet, principumque animos sollicitari ad defectionem. Pon-20 te perfecto, traductus Romanus exercitus in a:;rum Insubri- um, quinque millia passuum a Victumviis consedit. Ibi Hannibal castra habebat : revocatoque propere Maharbale atque equitibus, quum instare certamen cerneret, nihil un- quam satis dictum prsemonitumque ad cohortandos milites 25 ratus, vocatis ad concionem certa prsemia pronuntiat, in quorum spem pugnarent. " Agrum sese daturum esse in " Italia, Africa, Hispania, ubi quisque velit, immunem ipsi " qui accepisset, liberisque ; qui pecuniam, quam agrum, " maluisset, ei se argento satisfacturum : qui sociorum cives 30 " Carthaginienses fieri vellent, potestatem facturum : qui " domos redire mallent, daturum se operam, ne cujus suo- " rum popularium mutatam secum fortunam esse vellent." Servis quoque dominos prosecutis libertatem proponit, bina- que pro his mancipia dominis se redditurum. Eaqu9 ut35 rata scirent- fore, agnum lajva manu, dextera. silicem reti- nens, si falleret, Jovem creterosque precatus Deos, ita se raactarent, quemadmodum' ipse agnum mactasset, secundum precationem caput pecudis saxo elisit. Turn vero omnes, velut Diis auctoribus in spem suam quisque acceptis, id mo- 40 rae, quod nondum pugnarent, ad potiunda sperata rati, prce- lium uno animo et voce una poscunt. LIBER XXI. CAP. XLVi. 189 XLVI. Apud Romanos haudquaquam tanta alacritas erat, super ca;tera recentibus etiain territos prodigiis : nam et lupus intraverat castra, laniatisque obviis, ipse intactus evaserat ; et examen apum in arbore prajtorio imniinente Sconsederat. Quibus procuratis, Scipio, cum equitatu jaculatoribusque expeditis profectus ad castra hostium, ex- que propinquo copias, quantre, et cujus generis essent, spe- culandas, obvius fit Hannibali, et ipsi cum equitibus ad ex- ploranda circa loca progresso. Neutri alteros primo cerne- 10 bant : densior deinde incessu tot hominum equorumque oriens pulvis signum propinquantium hostium fuit. Consti- tit utrumque agrnen, et proslio sese expediebant. Scipio jaculatores et Gailos equites in fronte locat ; Romanos, so- ciorumque quod roboris fuit, in subsidiis. Hannibal frena- 15 tos equites in medium accipit, cornua Numidis firmat. Vix- dum clamore sublato, jaculatores fugerunt inter subsidia ad secundam aciem : inde equitum certamen erat aliquamdiu anceps : dein, quia turbabant equos pedites intermixti, mul- tis labentibus ex equis, aut desilientibus, ubi suos premi cir- 20 cumventos vidissent, jam magna ex parte ad pedes pugna ierat ; donee Numidae, qui in cornibus erant, circumvecti paululum, ab tergo se ostenderunt. Is pavor perculit Ro- manos, auxitque pavorem consuHs vulnus, periculumque in- tercursu tum primum pubescentis filii propulsatum. Hie 25erit juvenis, penes quem perfecti hujusce belli laus est, Afri- canus" ob egregiam victoriam de Hannibale Pcenisque appel- latus. Fuga tamen effusa jaculatorum maxime fuit, quos primos Numidae invaserunt. Alius confertus equitatus con- sulem in medium acceptum, non armis modo, sed etiam cor- 30poribus suis, protegens, in castra, nusquam trepide neque effuse cedendo, reduxit. Servati consulis decus Coelius ad servum natione Ligurem delegat: malim equidem de filio verum esse, quod et plures tradidere auctores, et fama ob- tinuit. LIBRI VICESIMI SECUNDI CAP. XLIII— LXI. EPITOME LIBRI VICESIMI SECUNDI. Ha?'n»baL, per continuas vigilias in paludibus oculo amisso, venit in Etiuiiam; per quas paluiles fniatriiluo ct tiiljus nuctibus sine ulli rpquie iter I'ecit. C. Flamiuius consul, lionio teivicrarins, contra auspicia prot'ectus, signis mililaribus effossis, qua; toUi non poterant, et ab equo, queni conscenderat, per caput devolulns, insidiis ab Hannibale circuinventus, atl Trasiinenum lacum cum excrcitu ca>sus est. Sex millia, quEe eruperaiit, tide ab Mabarbale data, pcrfidia. Hannibalis viiicta sunt. Quumad nuntium cladis Roiiiee luclus esset, dua; matres, ex insperato receptis filiis, gaudio mortUEB sunt. Ob lianc cladeni, ex Siliyllinis iibiis ver sacrum votum. Qnum deinde Q. Fabius Maxinnis dictator, adversus Ilannibalera missus, nollet acie cum co coii- fligero, lie, contra ferocemtot victoriis hostem, territum adversis praliis milileni jiugnee coinmitteiet,et,opponendo se taiituniniodo,conatus Hannibalis inipediiet ; M. Minuci- us, magistor equiium, ferox et temerarius, criminando dictaloreni, tamquam segnemet timidum, eflecil, ut populi jussu axiuaietur ei cum dictatore imperium ; divisoque ex- ercitu, quum inicjuo loco conflixisset, et in maximo discrimine legiones ejus essent, su- porvenieiitfi cum cxcrcilu Fabio Maximo, discrimine liberatus est : quo bentficio vic- tus castra cum eo junxit, et patrem euni salutavit ; idemque facere milites jussit. Hannibal, vastata Cimpania, inter Ca^ilinum oppidum et Calliculam montcm a Fabio clausus, sarmentis ad cornua bourn alligatis et incensis prsesidium Roinanorum, quod Calliculam insidebat, fugavit: et sic transgressus est saltum. Idemque Q.. Fabii Maximi dictatoris, quum ciicumposita ureret, agro pepercit, ut ilium, tamquam prodi- torem, suspectum fdceiet. xLvii. ^iiiilio deinde Paulo et Teientio Var- rone consiilibus et ducibus, cum maxima clade adveisus Hannibalem ad Cannas pugnatum est : xlix. Cwsaque eo piotlio Romanoiiim quad- laginta quinqiie millia, cum Paulo consule et senatoiibus octoginta, con- sulaiibus atque pia;totiis aut a^diiiciis triginta. mi. Post qiiam cladem quum a nobilibus adolescentibus, propter despeialiOaem, consilium de lelinquenda Italia iuiretur, P. Cornelius Scipio, tribunus militum, qui postea Africanus nuncupalus est, stiicto super capita deliberantiuin ferro, juravit, se pro hoste habiturum eum, qui in verba sua non jurasset ; ef- fecitque, ut omiies miiiime relictum iri a se Italiam jurejurando adstrin- gerentur. Pia;terea tre|)idationem Urbis et lucturil, et res in Hispanic meliore eventu gestas, continet. Lvii. Opimia et Floronia, Vestales virgines, incesli damnat* sunt. Propter paucitatem vero n.ilitum, ser- voium octo millia armala sunt. lx. lxi. Captivi, quum potestas esset redimendi, redempti non sunt. Varroni obviam ituni est, et gratis ac- tee, quod de lepublica non despeiasset. [Cap. i— lxi. u. c 535— 917- A. c. 536—216.] XLTIT [Co7isitIcs ] ad nobilitandas clade Ro- maiia Cannas, urgente fato, profecti sunt. Prope eum vi- LIBER XXII. CAP. XLV. 191 Ucum Hannibal castra posuerat aversa a Vulturno vento, qui ^[ canipis torridis siccitate niibes pulveris vehit. Id qiuirn ipsis " castris percommodum fuit, turn salutare proecipue futurum . erat, qiuiin aciem dirigerent, i'psi aversi, terga tantum af- g flante vento, in occaicatum pulvcre eftuso liosteni pugnaturi. £- XIJV. Consules, satis exploratis itineribus, sequentes Poenum, iit vcnluin ad Cannas est, ubi in conspectu Pccnum habebant, bina castra conimuniunt, eodem fernie intervallo, quo ad Geronimn, sicut ante, copiis divisis. Aufidus amnis, loutrisqne castris affluens, aditum .aquatoribus ex sua cujusque opportunitate Jiaud sine certaniine dat)at : ex minoribus tamen castris, quae posita trans Aufidum erant, liberius aquabantur Romani, quia ripa ulterior nullum habebat hos- tium presidium. Hannibal spem nactus locis natis ad isequestrein pugnam, qua parte virium invictus erat, facturos copiam pugnandi consules, dirigit aciem, lacessitquc Numi- darum procursatione hostes. Inde rursus sollicitari seditio- ne militari ac discordia consulum Romana castra; quum Paulus Semprouiique et Flaminii temeritatem Varroni, Var- so ro speciftsuin tiniidis ac segnibus ducibus excmplum Fabi- um objiceret : testareturque Deos hominesque hie, " nullani "penes se culpam esse, quod Hannibal jam velut usucepis- " set Italian! ; se constrictum a coUega teneri ; ferrum at- " que arma iratis et pugnare cupientibus adinii militibus : " 25 ille, " si quid projectis ac proditis ad inconsultam atque im- " providam pugnam legionibus accideret, se onmis culpa3 " exsortem, omnis eventus participem fore" diceret : " vi- " deret, ut, quibus lingua tarn prompta ac temeraria, aeque in " pugna vigerent manus." 30 XLV. Dum altercationibus magis quam consiliis tempus teritur, Hannibal ex acie, quam ad multum diei tenuerat in- structam, quum in castra cnsteras reciperet copir^s, Numidas ad invadendos ex minoribus castris Romanorum aquatores trans flumen mittit : quapi inconditam turbam quum vix- 35 dum in ripam egressi clamore ac tumultu fugassent, in sta- tionem quoque pro vallo locatani atque ipsas prope portas evecti sunt. Id vero indignum visum, ab tumultuario auxi- lio jam etiam castra Romana terreri : ut ea modo una cau- sa, ne extemplo transirent flumen, dirigerentque aciem, 40 tenuerit Romanes, quud summa imperii eo die penes Pau- lum fuerit. Itaque Varro postero die, cui sors ejus diei im- 192 TITI LIVII perii erat, nihil consulto collega, signum pugnas proposuit ; instructasque copias flumen traduxit, sequenle Paulo ; quia magis non probare, quam non adjuvare, consilium poterat. Transgress! fluinen eas quoque, quas in castris niinoribus habuerant, copias suis adjungunt ; atque ita instructa acie, 5 in dextro cornu (id erat flumini propius) Romanes equites locant, deinde pedites : lasvum cornu extremi equites socio- rum, intra pedites, ad medium juncti legionibus Romanis, tenuerunt : jaculatores cum caeteris levium armorum auxili- is prima acies facta. Consules cornua tenuerunt ; Teren- lo tins laevum, Emilias dextrum. Gemmo Servilio media pugna tuenda data. XLVI. Hannibal luce prima, Balearibus levique alia ar- matura prsemissa, transgressus flumen, ut quosque traduxe- rat, ita in. acie Ipcabat : Gallos Hispanosque equites prope ri- 15 pam Iffivo in cornu adversus Romanum equitatum : dextrum cornu Numidis equitibus datum, media acie peditibus fir- mata ; ita, nt Afrorum utraque cornua essent, interponeren- tur his medii Galli atque Hispani. Afros Romanam magna ex parte crederes aciem : ita armati erant, armis et ad Tre- 20 biam, coeterum magna ex parte ad Trasimenum, captis. Gallis Hispanisque scuta ejusdem formse fere erant ; dispa- res ac dissimiles gladii ; Gallis prslongi ac sine mucroni- bus ; Hispano, punctim magis quam caesim assueto petere hostem, brevitate habiles, et cum mucronibus. Ante csete- 25 ros, habitus gentium harum, turn magnitudine corporum, turn specie, terribilis erat. Galli super umbilicum erant nudi : Hispani linteis prsetextis purpura tunicis, candore miro fulgentibus, constiterant. Numerus omnium peditum, qui tum steterunt in acie, millium fuit quadraginta, decern 30 equitum. Duces cornibus prrejerant, sinistro Hasdrubal, dextro Maharbal : mediam aciem Hannibal ipse cum fratre Magone tenuit. Sol, sen de industria ita locatis, seu quod forte ita starent, peropportune utrique parti obliquus erat, Romanis in meridiem, Poenis in septemtrionem versis. 35 Ventus (Vulturnum incolge regionis vocant), adversus Ro- manis coortus, multo pulvere in ipsa era volvendo, prospec- tum ademit. XLVII. Clamore sublato, procursum ab auxiliis, et pug- na levibus primura armis commissa : deinde equitum Gallo- ^ rum Hispanorumque laevum cornu cum dextro Romano LIBER XXII. CAP. XLViii. 193 concurrit, miniine equestris more pugnse : frontibus enim adversis concurrendum erat, quia, nuUo circa ad evagandum relictospatio, hinc amnis, hinc peditum acies, claudebant in directum utrimque nitentes. Stantibus ac confertis postre- 5 mo turba equis, vir virum amplexus detrahebat equo : pe- destre magna jam ex parte certamen factum evat : acrius tamen quam diutius pugnatum est ; pulsique Romani equi- tes terga vertunt. Sub equestris finem certaminis coorta est peditum pugna. Primu et viribus et animis pares con- iO stabant ordines Gallis Hispanisque : tandem Romani, diu ac sfBpe connisi, aequa fronte acieque densa impulere hosti- uni cuneum nimis tenuem, eoque parum validum, a caetera prominentem acie : impulsis deinde ac trepide referentibus pedem insistefe : ac tenore uno, per praeceps pavore lugien- lotium agmen, in mediam primu'm aciem illati, postremo, nul- ]o resistente, ad subsidia Afrorum pervenerunt ; qui utrim- que reductis alis constiterant, media, qua Galii Hispanique steterant, aliquantum prominente acie : qui cuneus ut pulsus aequavit frontem primum, deinde nitendo etiam sinum in 20 niedio dedit, Afri circa jam cornua fecerant; irruentibusque incaute in medium Romanis, circumdedere alas ; raox, cor- nua extendendo, clausere et ab tergo hostes. Hinc Roma- ni,- dfuncti nequidquam prcclio uno, omissis Gallis Hispa- nisque, quorum terga ceciderant, etiam adversus Afros inte- 25 gram pugnam ineunt, non tantum^eo iniquam, quod inciusi adversus circumfusos, sed etiam quod fessi cum recentibus ac vegetis, pugnabant, XLVin. Jam et in sinistro cornu Romano, ubi socio- rum equites adversus Numidas st^erant, consertum proe- 30 lium erat, segne primo, et a Punica coeptum fraude. Quin- genti ferme Numidse, prceter solita arma telaque, gladios occultos sub loricis habentes, specie transfugarum, quum ab suis, parmas post terga habentes, adequitassent, repente ex equis desiliunt ; parmisque et jaculis ante pedes hostiura 35 projectis, in mediam aciem accepti, ductique ad ultimos, considere ab tergo jubentur ; ac, dum prcelium ab omni par- te conseritur, quieti manserunt : postquam omnium animos oculosque occupaverat certamen, tum, arreptis scutis, quse passim inter acervos caesorum corporum strata erant, aver- 40 sam adoriuntur Romanam aciem ; tergaque ferientes, ac poplites caedentes, stragem ingentem, ac majorem aliquanto pavorem ac tumultum, fecerunt. Quum alibi terror ac fuga, 17 194 TITI LIVII alibi pertinax in mala jam, spe prcslium esset ; Hasdrubal, qui ea parte praeerat, subductos ex media acie Numidas, quia segnis eorum cum adversis pugna erat, ad persequen- dos passim fugientes mittit : Hispanos et Gallos pedites, jam Afris prope fessis caede magis quam pugna, adjungit. ^ XLIX. Parte altera pugnae Paulus, quamquam primo sta- tim prcelio funda graviter ictus fuerat, tamen et occurrit SEepe cum confertis Hannibali, et aliquot locis proelium re- stituit, protegentibus eum equitibus Romanis ; omissis pos- tremo equis, quia consulem et ad regendum equum vires de- ^^ ficiebant. Turn denuntianti cuidam, jussisse consulem ad pedes descendere equites, dixisse Hannibalem ferunt : " Quam mallem, vinctos mihi traderet ! " Equitum pedes- tre prcelium, quale jam baud dubia hostium victoria, fuit; quuin victi mori in vestigio maJIent, quim fugere ; victores, ^5 morantibus victoriam irati, trucidarent, quos pellere non poterant. Pepulerunt tamen jam paucos superantes, et la- bore ac vulneribus fessos. Inde dissipati omnes sunt, equos- que ad fugam, qui poterant, repetebant. Cn. Lentulus, tri- buims militum, quum, prajtervehens equo, sedentem in saxo 20 cruore oppletum consulem vidisset ; " L. ^mili," inquit, " quem unum insontem culpae cladis hodiernfe Dii respicere " debent, cape hunc equum, dum et tibi virium aliquid su- " perest : comes ego te.tollere possum ac protegere : ne " funestam banc pugnam morte consulis feceris. Etiam25 " sine boc, lacrymarum satis luctusque est." Ad ea consul : " Tu quidem, Cn. Cornell, macte virtute esto ! Sed cave, " frustra raiserando, exiguum tempus e manibus hostium " evadendi absumas. Abi, nuntia publice Patribus, urbem " Romanam muniant, ac prius, quam hostis victor adveniat, 30 " prsesidiis firment : privatimque Q,. Fabio, L. iEmilium " prsBceptorum ejus memorem et vixisse, et adhuc mori. " Me in bac strage militum meorum patere exspirare, ne aut " reus iterum e consulatu sim, aut accusator coUegfe exsis- " tam, ut alieno crimine innocentiam meam protegam."35 Haec exigentes prius turba fugientium civium, deinde hos- tes, oppressere : consulem, ignorantes quis esset, obruere telis : Lentulum inter tumultum abripuit equus. Tum inde effuse fugiunt. Septem millia hominum in minora castra, decem in majora, duo ferme in vicum ipsum Cannas per- 40 fugerunt ; qui extemplo a Carthalone atque equitibus, nullo munimento tegente vicum, circumventi sunt. Consul LIBER XXII. CAP. L. 195 alter, seu forte, seu consilio, nuUi fugientium [infestus] ag- mini, cum septuaginta fere equitibus Venusiam perfugit. Q,uadraginta millia peditum, duo miliia septingenti equites, et tanta prope civium' sociorumque pars, caesi dicuntur ; in 5 his anibo consilium qusestores, L. Atilius et L. Furius Biba- culus : unus et viginti tribuni militum ; consulares quidam prsetoriique et aedilicii : inter eos Cn. Servilium Geminum et M. Minucium numerant, qui magister equitum priore anno, ali- quot ante consul fuerat : octoginta prajterea aut senatores, aut 10 qui eos magistratus gessissent, unde in senatum legi deberent, quum sua voluntate milites in legionibus facti essent. Cap- ta eo pra3lio tria millia peditum et equites trecenti dicuntur. L. Hsec est pugna Cannensis, AUiensi cladi nobilitate par ; caeterum, ut illis, quae post pugnam accidere, levior, 15 quia ab hoste cessatum est ; sic strage exercitus gravior foe- diorque : fuga namque ad Alliam, sicut Urbem prodidit, ita exercitum servavit; ad Cannas fugientem consulem vix sep- tuaginta secuti sunt : alterius morientis prope totus exerci- tus fuit. Binis in castris quum multitudo semiermis sine 20 ducibus esset, nuntium, qui in majoribus erant, mittunt ; " dum proelio, deinde ex laetitia epulis fatigatos quies noctur- " na hostes premeret, ut ad se transirent : uno agmine Ca- " nusiuni abituros esse." Eam sententiam alii totam ad- spernari : " Cur enim illos, qui se arcessant, ipsos non ve- 25 " nire, quum aeque conjungi possent ? quia videlicet plena " hostium omnia in medio essent; et aliorum, quam sua, " corpora tanto periculo mallent objicere." Aliis non tam sententia displicere, quim animus deesse. P. Sempronius Tuditanus, tribunus militum, " Capi ergo mavultis," inquit, 30 " ab avarissimo et crudelissimo hoste, sestimarique capita " vestra, et exquiri pretia ab interrogantibus, Romanus ci- " vis sis, an Latinus socius, ut ex tua contumelia et miseria " alteri honos quaeratur ? Non tu : si quidem L. .Emiliv "consulis, qui se bene mori, quam turpiter vivere, maluit, 35 " et tot fortissimorum virorum, qui circa eum cumulati ja- " cent, cives estis. Sed ante, quam opprimit lux, majora- "que hostium agmina obsepiunt iter, per hos, qui inordinati " atque incompositi obstrepunt portis, erumpamus. Ferro " atque audacia via fit, quamvis per confertos hostes : cuneo 40 "quidem hoc laxum atque solutum agmen, ut si nihil obstet, " transibimus. Itaque ite mecum, qui et vosmetipsos et •' rempublicam salvam vultis." Haec ubi dicta dedit, strin- 196 TITI LI VI I git gladium, cuneoque facto, per medios vadit hostes : et, quum in latus dextruni, quod patebat, Numidae jacularentur, translatis in dextrum scutis, in niajora castra ad sexcentos eva- serunt ; atque inde protinus, alio magno agmine adjuncto, Ca- nusium incoJuines perveniiint. H?ec apud victos- magis impe- 5 tu animorum (queiii ingenium suum cuique aut fors dabat) quam ex consilio ipsorum, aut imperio cujusquam, agebantur. LI. Hanhibali victori quum CKteii circumfusi gratularen- tur, suaderentque, ut, tanto perfunctus bello, diei quod re- liquum esset, noctisque insequentis, quietem et ipse sibi su-io meret, et fessis daret militihus ; Maharbal, prajfectus equi- tum, minime cessandum ratus, " Immo, ut, quid hac pugna " sit actum, scias, die quinto," inquit, " victor in Capitolio " epulaberis. Sequere : cum equite, ut prius venisse quam " venturum sciant, prsecedam." Hannibali nimis laeta res ^5 est visa, majorque, quam ut earn statim capere animo posset. Itaque, " voluntatem se laudare Maharbalis," ait; "ad " consilium pensandum temporis opus esse." Tum Ma- harbal, " Non omnia, nimirum, eidem Dii dedf're. Vin- " cere scis, Hannibal ? victoria uti nescis." Mora ejus diei 20 satis creditur saluti fuisse Urbi atque imperio. Postero die, ubi primum illuxit, ad spolia legenda, foedamque etiam hos- tibus spectandam stragem, insistunt. Jacebant tot Roma- norum millia, pedites passim equiresque, ut quern cuique fors aut pugna junxerat aut fuga. Assurgentes quidam ex stra-25 ge media cruenti, quos stricta matutino fugore expitaverant vulnera, ab hoste oppressi sunt. Quosdam et jacentes vi- vos succisis feminibus |X)plitibusque invenerunt, nudantes cervicem jugulumque, et reliquum sanguiiiem jubentes hau- rire. Inventi sunt quidam mersis in effossani terram capiti-30 bus, quos sibi ipsos lecisse foveas, obruentesque ora super- jecta humo interclusisse spiritum apparebat. Praecipue convertit omnes substratus Numida mortuo superincubanti Romano vivus, naso auribusque iaceratis ; quum, manibus ad capiendum telum inutiiibus, in rabiem ira versus, lanian-35 do dentibus hostem exspirasset. LII. Spoliis ad multum diei lectis, Hannibal ad minora ducit castra oppugnanda ; et omnium primum, brachio ob- jecto, flumine eos excludit. Cseteru'u ab omnibus, labore, vigiliis, vulneribus etiam fessis, niat^'if^r ipsius spe deditio 40 est facta. Pacti, ut arma atque equos traderent, in capita LIBER XXII. CAP. Liii. 197 Romana trecenis nummis quadrigatis, in socios ducenis, in servos centenis, et ut, eo pretio persoluto, cum singulis abirent vestimentis, in castra hostes acceperunt ; traditique in custodian! oranes sunt, seorsum cives sociique. Dum ibi 5 tempus teritur, interea quum ex niajoribus castris, quibus satis virium aut animi iuit, ad quatuor millia hominum et ducenti equites, alii agmine, alii palati passim per agros, quod baud minus tutum erat, Canusium perfugissent, castra ipsa ab sauciis timidisque eadem conditione, qua altera, tra- loditahosti. Praeda ingens parta est : et, prseter equos viros- que, et si quid argenti (quod plurimum in phaleris equorum erat ; nam ad vescendum facto perexiguo, utique militantes, utebantur), omnis caetera praeda diripienda data est. Turn sepeliendi causa conferri in unum corpora suorum jussit. 15 Ad octo millia fuisse dicuntur fortissiinorum virorum. Con- sulem quoque Romanum conquisitum sepultumque, quidam auctores sunt. Eos, qui Canusium perfugerant, mulier Apula, nomine Busa, genere clara ac divitiis, moenibus tan- tijm tectisque a Canusinis acceptos, frumento, veste, viatico 20 etiam juvit ; pro qua ei munificentia postea, bello perfecto, ab senatu honores habiti sunt. LIII. Caeterum, quum ibi tribuni militum quatuor es- sent, Fabius Maxinius de legione prima, cujus pater pri- ore anno dictator fuerat, et de legione secunda L. Publicius SoBibulus et P. Cornelius Scipio, et de legione tertia Ap. Claudius Pulcher, qui proxime aedilis fuerat ; omnium con- sensu ad P. Scipionem, admodum adolescentem, et ad Ap. Claudium, summa imperii delata est: quibus consultantibus inter paucos de summa rerum nuntiat P. Furius Philus, 30 consularis viri Alius, " Nequidquam eos perditam spem fo- " vere : desperatam comploratamque rem esse publicam. " Nobiles juvenes quosdam, quorum principem L. Caecili- " um Metellum, mare ac naves spectare, ut, deserta Italia, " ad regem aliquem transfugiant." Q,uod malum, praeter- asquam atrox super tot clades, etiam novum, quum stupore ac miraculo torpidos defixisset, et, qui aderant, consilium ad- vocandum de eo censerent ; negat consilii rem esse Scipio juvenis, fatalis dux hujusce belli. " Audendum atque agen- " dum, non consultandum," ait, " in tanto malo esse. Irent 40 " secum extemplo armati, qui rempublicam salvam vellent : " nusquam verius, quam ubi ea cogitentur, hostium castra " esse." Pergit ire, sequentibus paucis, in hospitium Me- 17* 198 TITI LIVII telli: et, quum concilium ibi juvenum, de quibus allatum erat, invenisset, stricto super capita consultantium gladio, *' Ex mei animi sententia," inquit,' " ut ego rempublicam " populi Romani non deseram, neque alium civem Roma- " num deserere patiar. Si sciens fallo, turn me, Jupiter 5 " Optima Maxime, domum, familiam, remque meani pessi- J' mo leto afficias ! In hsec verba, L. Caecili, jures, postulo, " caeterique, qui adestis : qui non juraverit, in se hunc gla- " dium strictum esse sciat." Haud secus pavidi, quam si " victorem Hannibalem cernerent, jurant omnes ; custodi- lo " endosque semet ipsos Scipioni tradunt. LIV. Eo tempore, quo haec Canusii agebantur, Venusiam ad consulem ad quatuor millia peditum equitumque, qui sparsi fuga per agros fuerant, pervenere. Eos omnes Ve- nusini per faiuilias benignc* accipiendos curandosque quum 15 divisissent, in singulos equites togas et tunicas et quadriga- tos nummos quinos vicenos, et peditibus denos, et arma, quibus deerant, dederunt : c, quibus auxilia conduceret : pra;ceptumque, ut se Hannibali jungeret. .Scipio a Syracusis in Bruttios trajecit, et Locros, pulso Punico prcesidio, fugatoque Hanni- bale, recepit. Pax cum Philippo facta est. Idaea Mater deportata est Romam a Pes- .siuunte oppido PhrygisB, carmine in libris Sibyllinis invento, "pelli Italia alienigenam " liostem posse, si Mater Idasa deportata Romam esset." Tradita autem est Romanis per Attalum regem Asise. Lapis erat, quem Matrem Deiim incolae dicebant. Exce- pit P. Scipio Nasica, Cn. filius, ejus, qui in Hispania perierat, vir optimus a senatu judicatus, adolescens nondum quaestorius, quoniam ita responsum jubebat, " ut nuraen " id ab Optimo viro reciperetur consecrareturque." Locrenges legates Romam mise- runt, qui de impotentia Q,. Pleminii legati quererentur, quod pecuniam ProserpiniB ab- stulerat, et liberos eorum ac conjuges stupraverat. Pleminius, in catenis Romam per- ductus, in carcere mortuus est. Uuimi falsus rumor de P. Scipione proconsule, qui in Sicilia erat, in Urbem perlatus esset, tamquam is luxutiaretur ; missis ob hoc lega- tis a senatu, qui explorarent an ea vera essent, purgatus infamia Scipio in Africam trajecit, senatus permissu. Sypbax, accepta in matrimoniura filia Hasdrubalis Gisgo- nis, amicitia;, quam cum Scipione i])se junxerat, renuntiavit. Masinissa, rex Massy- liorum, dum pro Carthaginiensibus in Hispania militat, amisso patre Gala, do regno exciderat : quo per bellum sa>pe repetito, aliquot pradiis a Syphace rege Numidarum victus, in totum privatus est : et cum ducentis equitibus exsul Scipioni se junxit ; et cum eo primo statim bello Hannonem Hamilcaris filium cum ampla manu intercmit. Scipio, adventu Hasdrubalis et Syphacis, qui prope cum centum millihus armatorum venerant, ab obsidione Utica; depulsus, hiberna communivit. Sempronius consul in agro Crotoniensi prospeVe adversus Hannibalem pugnavit. Lustrum a eensoiibns con- ditum est : censa sunt civium capita ducenta quatuordocim millia. Inter censores, M. Livium ct Claudium Neronem, notabilis discordia fuit : narri et Claudius Livio col- legae equum ademit, quod a populo damnatus actusque in cxsilium fuerat ; et Livius Claudio, quod falsum in se testimonium dixisset, et quod non bona fide secum in gra- tiam redisset. Idem omnes tribus, extra unam, srarias reliquit, quod et innocentem se damniissent, et postea consulera censoreraque fecissent. [Cap. i — xxxyiii. u. c. 547—548. A. c, 205—204.] LIBRI TRICESIMI CAP. XXIX— XLIII. EPITOME LIBRI TRICESIMI. In Africa Scipio Carthaginienses et eumdem Sypliacem Numidarum regem Has- drubalemque, pluribus prceliis vicit, adjuvante Masinissa ; binaque hostium castra ex- pugnavit ; in quibus quadraginta millia hominum ferro ignique consumpta sunt. Sy- phacem per C. LsRlium et Masinissam cepit. Masinissa Sophonisbam, uxorem.Syphacis, filiamHasdrubalis, captara statim adamavit,et, nuptiisfactis,uxorembabuit : castiga- tus a Scipione, venenum ei misit ; quo iiausto ilia decessit. EffecturaqueestmuItisScipi- onis victoriis, ut Carthaginienses, in desperationem acti, in auxilium publicas salutis Han- nibalem ex Italia revocarent : isque, anno decimosexto Italia decedens, xxx. In Africam trajecit, tentavitque per colloquium pacem cum Scipione com- ponere : xxxv. Et, quum de conditionibus pacis non convenisset, acie victus est. XXXVII. Pax Carthaglnlensibus data est petentibus. Hannibal Gisgonem, pacem dissuadentera, inanu sua detraxit : excusa- ta deinde temeritate facfi, ipse pacem suasit. Mago, qui bello in agro Insu- btium cum Romanis conflixerat, vulneratus, dimi in Africam per legates revocatus revertitur, ex vulnere mortuus est. Masinissae regnum restitutum est. Reversus in Urbem S^cipio amplissimum nobilissimumque egit triumphum, quem Q. Terentius Cul- !eo senator pileatus secutus est^ Scipio Africanus (incertum militari prius favore, an populari aura ita cogneminatus) primus certe bic imperator victas a se nomine gentis nobilitatus est. [Cap. i— xlv. u. c. 549—551.. a. c. 203— 201.] ^ XXIX. Jam Adrumetura venerat Hannibal ; unde, ad ^. reficiendum ex jactatione maritima militem paucis diebus 1- sumptis, excitus pavidis nuntiis, omnia circa Carthaginem . obtineri armis, afferentium, raagnis itineribus Zamam con- in tendit. Zama quinque dierum iter ab Carthagine abest : '^. inde praemissi speculatores quum excepti a custodibus Roma- •^ nis deducti ad Scipionem essent, traditos eos tribunis mili- tum, jussosque omisso metu visere omnia, per castra, qua vellent, circumduci jussit : percontatiisque, sati'n per com- 10 modum omnia explorassent, datis, qui prosequerentur, re- tro ad Hannibalem dimisit. Hannibal nihil quidem eo- rum, quae nuntiabantur, (nam et, Masinissam cum sex rail- libus peditum, quatuor equitum venisse eo ipso forte die, afferebant) Iseto animo audiit, maxime hostis 'fiducia, quas 15 non de nihilo profecto concepta esset, perculsus. Itaque, quamquam et ipse causa belli erat, et adventu suo turba- 20* 234 TITI LI VI I verat et pactas inducias, et spem fcEderum ; tamen, si inte- ger, quam si victus, peteret pacem, sequiora impetrari posse ratus, nuntium ad Scipionem misit, ut colloquendi secum potestatem faceret. Id utrum sua sponte fecerit, an publi- co consilio, neutrum cur affirmem, habeo. Valerias Anti- 5 as, primo proelio victum eum a Scipione, quo duodecim millia armatorum in acie sunt caesa, mille et septingenti capti, legatum cum aliis decern legatis tradit in castra ad Scipionem venisse. Cseterum Scipio quum colloquium baud abnuisset, ambo ex composito duces castra protule-io runt, ut coire ex propinquo possent. Scipio baud procul Naraggara urbe, turn ad csetera loco opportune, turn quod aquatio intra teli conjectum erat, consedit. Hannibal tu- mulum a quatuor millibus inde, tutum commodunique alio- quin, nisi quod longinquffe aquationis erat, cepit. Ibi in me- 15 dio locus conspectus undique, ne quid insidiarum esset, de- lectus. XXX. Submotis pari spatio armatis, cum singulis in- terpretibus congress! sunt, non suae modo aetatis maximi duces, sed omnis ante se memoriae, omnium gentium cuili- 20 bet regum imperatorumve pares. Paulisper, alter alterius conspectu, admiratione mutua prope attoniti, conticuere. Turn Hannibal prior, " Si boc ita fato datum erat, ut, qui " primus bellum ' intuli populo Romano, quique toties prope " in manibus victoriam habui, is ultro ad pacem peten- 25 " dam venirem ; laetor te mibi sorte potissimum datum, a " quo peterem. Tibi quoque inter multa egregia non in ul- " timis laudum hoc fuerit, Harinibalem, cui tot de Romanis " ducibus victoriam Dii dedissent, tibi cessisse ; teque huic " bello, vestris priiis quam nostris cladibus insigni, finem 30 " imposuisse. Hoc quoque ludibrium casus ediderit Fortu- " na, ut, quum patre tuo consule ceperim arma, cum eodenr " primum Romano imperatore signa contulerim ; ad filium " ejus inermis ad pacem petendam veniam. Optimum qui- " dem fuerat, eam patribus nostris mentem datam ab Diis 35 " esse, ut et vos Italiae, et nos Africac imperio contenti es- " semus : neque enim ne vobis quidem Sicilia ac Sardinia " satis digna pretia sunt pro tot classibus, tot exercitibus, "tot tam egregiis amissis ducibus. Sed practerita magis " reprehendi possunt, quam cocrigi. Ita aliena appetivimus, 40 " ut de nostris dimicaremus, nee in Italia solum vobis bel- 'Mum, nobis in Africa esset; sed et vos in portis vestris LIBER XXX. CAP. xsx. 235 ' prope ac mocnibus signa armaque hostium vidistis, et nos ' ab Carthagine fremitum castrorum Romanoruin exaudi- ' mus. Q.uod igitur nos maxime abominaremur, vos ante ' omnia optaretis, in meliore vestra fortuna de pace agitur : ' agimus ii, quorum et maxime interest pacem esse, et qui ' quodcumque egerimus, ratum civitates nostras habiturae ' sint. Animo tantum nobis opus est non abhorrente a qui- ' etis consiliis. Quod ad me attinet, jam aetas senem in ' patriam revertentem, unde puer profectus sum, jam se- ' cundsB, j%m adversce res, ita erudierunt, ut rationem se- ' qui, quam fortunam, malim. Tuam et adolescentiam et ' perpetuam felicitatem, ferociora utraque, quam quietis ' opus est consiliis, metuo. Non temere incerta casuum ' reputat, quem fortuna nunquam decepit. Quod ego fui ' ad Trasimenum, ad Cannas, id tu hodie es. Vixdum ' militari setate imperio accepto, omnia audacissime incipi- ' entem nusquam fefellit fortuna. Patris et patrui perse- ' cutus mortem, ab calamitate vestra3 domus decus insigne ' virtutis pietatisque eximiae cepisti : amissas Hispanias re- ' cuperasti, quatuor inde Punicis exercitibus pulsis : con- ' sul creatus, quum cseteris ad tutandam Italiam parum ani- ' mi esset, transgressus in Africam, duobus hie exercitibus ' caesis, binis eadem bora captis simul incensisque castris, ••Syphace polentissimo rege capto, tot urbibus regni ejus, ' tot nostri imperii ereptis, me sextumdecimum jam annum ' haerentem in possessione Italiae detraxisti. Potest victoriam, ' inquam, malle, quam pacem, animus. Novi spiritus magis ' magnos, quam utiles : et mihi talis aliquando fortuna af- ' fulsit. Quod si in secundis rebus bonani qiioque mentem ' darent Dii ; non ea" solum, quas evenissent, sed etiam ea, ' quae evenire possent, reputaremus. Ut omnium oblivisca- ' ris aliorum, satis ego documenti in omnes casus sum. ' Quem modo, castris inter Anienem atque urbem vestram ' positis, signa inferentem ad moenia Romana ; hie cernis, ' duobus fortissimis viris, fratribus, clarissimis imperatori- ' bus, orbatum, ante raosnia prope obsessE patrice, quibus ' terrui vestram urbem, ea pro mea deprecantem. Maximae ' cuique fortuna3 minime credendum est. In bonis tuis re- ' bus, nostris dubiis, tibi ampla ac speciosa danti est pax : * nobis petentibus magis necessaria, quam honesta. Melior ' tutiorque est certa pax, quam sperata victoria: haec in ' tua, ilia in Deorum manu est. Ne tot annorura felicita- ' tem in unius horae dederis discrimen. Quum tuas vires. 236 TITI LIVII " turn vim Fortunas Martemque belli communem, propone " animo. Utrimque ferruin, corpora humana erunt : nus- " quam minus quam in bello, eventus respondent. Non " tantum ad id, quod data pace jam habere potes, si prcelio " vincas, glorise adjeceris, quantum ademeris, si quid adversi 5 " eveniat. Sirnul parta ac sperata decora unius horaj for tuna " evertere potest. Omnia in pace jungenda tuae postestatis " sunt, P. Corneli : tunc ea habenda fortuna erit, quam Dii " dederint. Inter pauCa- felicitatis virtutisque exempla " M. Atilius quondam in hac eadem terra fuis^t, si victor lo " pacem petentibus dedisset patribus nostris : non statuendo " tandem felicitati modum, nee cohibendo efFerentem se for- " tunam, quanto altius elatus erat, eo foediiis corruit. Est "quidem ejus, qui dut, .non qui petit, conditiones dicere " pacis : sed forsitan non indigni simus, qui nobismet ipsi 15 " multam irrogemus. Non recusamus, quin omnia, propter " quae bellum initum est, vestra sint, Sicilia, Sardinia, His- " pania, quidquid insularnm toto inter Africam Italiam.que " continetur mari. Carthaginienses, inclusi Africse litori- " bus, vos (quando ita Diis placuit) externa etiam terra 20 " marique videamus regentes imperia. Hand negaverim, " propter non nimis sincere petitam aut exspectatam nuper pacem, suspectam esse vobis Punicam fidem : multum, "perquos petita sit, ad fidem tuendse pacis pertinet, Scipi®. " Vestri quoque (ut audio) Patres nonnihil etiam ob hoc, 25 "quia parum dignitatis in legatione erat, negaverunt pacem. " Hannibal peto pacem : qui neque peterem, nisi utilem " crederem : et propter eamdem utilitatem tuebor eam, " propter quam petii : et, quemadmodum, quia a me bellum cceptum est, ne quern ejus poeniteret, quoad ipsi invidereso " Dei, praestiti ; ita annitar, ne quem pacis per me partse " pceniteat." XXXI. Adversus haec imperator Romanus in banc fere sententiam respondit. " Non me fallebat, Hannibal, adven- " tus tui spe Carthaginienses et prfEsentem induciarum 35 " fidem, et spem pacis turbasse : neque tu id sane dissimu- " las, qui de conditionibus superioribus pacis omnia subtra- " has, prfEter ea, quae jam pridem in nostra potestate sunt. " Cseterum, sicut tibi curae est, sentire cives tuos, quanto " per te onere leventur ; sic mihi laborandum est, ne, quae 40 " tunc pepigerunt, hodie subtracta ex conditionibus pacis, " praemia perfidiae habeant. Indigni, quibus eadem pateat <( (( LIBER XXX. CAP. xxxn. 237 ' conditio, ut etiam prosit vobis fraus, petitis. Neque pa- ' tres nostri priores de Sicilia, neque nos de Hispania feci- ' mus bellum : et tunc Mamertinorum sociorum periculum, ' et nunc Sagunti exscidium nobis pia ac justa induerunt ' arma. Vos lacessisse, et tu ipse fateris, et Dei testes ' sunt ; qui et illius belli exitum secundum jus fasque de- ' derunt, et hujus dant et dabunt. Quod ad me attinet, ' et humana^ infirmitatis memini, et vim fortunae reputo, et ' omnia, qujEcumque agimus, subjecta esse mille casibus 10 " scio. Caeterum, quemadmodum superbe et violenter me ' faterer faOTre, si prius, quam in Africam trajecissem, te ' tua voluntate cedentem Italia, et, imposito in naves exer- ' citu, ipsum venientem ad pacem petendam adspernarer ; ' sic nunc, quum prope manu conserta restitantem ac tergi- 15 " versantem in Africam attraxerim, nulla sum tibi verecun- ' dia obstrictus. Proindo si quid ad ea, in quae turn pax ' con Ventura videbatur (quae sint, nosti), multa) navium ' cum commeatu per inducias expugnatarum legatorumque ' violatorum adjicitur, est, quod referam ad consilium. Sin 20 " ilia quoque gravia videntur, bellum parate, quoniam pa- * cem pati non potuistis." Ita infecta pace, ex colloquio ad sues quum se recepissent, frustra verba jactata renunti- ant : armis decernendum esse, habendamque earn fortunam, quam Dii dedissent. 25 XXXII. In castraut est ventum, pronuntiant ambo, " Arma " expedirent milites animosque ad supremum certamen, non " in unum diem, sed in perpetuum, si felicitas adesset,' vic- " tores. Roma an Carthago jura gentibus daret, ante cras- " tinam noctem scituros : neque enim Africam, aut Italiam, 30 " sed orbem terrarum, victorias praemium fore ; par pericu- " lum praemio, quibus adversaj pugnae fortuna fuisset : " nam neque Romanis efFugium ullum patebat in aliena ignotaque terra ; et Carthagini, supremo auxilio effuse, adesse videbatur praesens exscidium. Ad hoc discrimen 35 procedunt postero die duorum opulentissimorum populorum duo longe clarissimi duces', duo fortissimi exercitus, multa ante parta decora aut cumulaturi eo die, aut eversuri. An- ceps igitur spes et metus miscebant animos ; contemplanti- busque modu suam, modo hostium aciem, quum oculismagis, 40 quam ratione, pensarent vires, simul laeta, simul tristia ob- versabantur. Quae ipsis sua sponte non succurrebant, ea duces admoneiido atque hortando subjiciunt. Poenus sede- 238 TITI LIVII cim annorum in terra Italia res gestas, tot duces Romanos, tot exercitus occidione occisos, et sua cuique decora, ubi ad insignem alicujus pugnse memoria militem venerat, refere- bat. Scipio Hispanias, et recentia in Africa prcclia, et con- fessionem hostium, quod neque non petere pacem propter 5 metum, neque manere in ea prre insita animis perfidia, po- tuissent : ad hoc, colloquium Hannibalis, in secreto habi- tum, ac liberum fingenti, qua velit, flecti. Ominatur, quibus quondam auspiciis patres eorum pugnaverint ad ^Egates in- sulas, ea illis exeuntibus in aciem portendisse Deos : lo " Adesse finem belli ac laboris. In manibus esse praedam " Carthaginis, reditum domum in patriam, ad parentes, " liberos, conjuges, Penatesque Deos." Celsus hcEc corpo- re, vultuque ita laeto, ut vicisse jam crederes, dicebat. In- struit deinde primes hastatos, post eos principes : triariis ^5 postremam aciem clausrt. XXXIII. Non confertas autem cohortes ante sua quam- que signa instruebat, sed manipulos aliquantum inter se dis- tantes, ut esset spatium, quo elephanti hostium accepti nihil ordines turbarent. Laelium (cujus ante legati, eo anno 20 quaestoris extra sortem ex senatus-consulto, opera utebatur) cum Italico equitatu ab sinistro cornu, Masinissam Numi- dasque ab dextro opposuit : vias patentes inter manipulos antesignanorum velitibus (ea tunc levis armatura erat) com- plevit ; dato prsecepto, ut, ad impetum elephantorum, aut25 post rectos refugerent ordines, aut, in dextram laevamque discursu applicantes se antesignanis, viam, qua irruerent in ancipitia tela, belluis darent. Hannibal, ad terrorem pri- mum, elephantos (octoginta autem erant, quot nulla unquam in acie ante habuerat) instruxit : deinde auxilia Ligurum 30 Gallorumque, Balearibus Maurisque admixtis ; in secunda acie Carthaginienses Afrosque, et Macedonum legionem ; modico inde intervallo relicto, subsidiariam aciem Italico- rum militum (Bruttii plerique erant, vi ac necessitate plures, quam sua voluntate, decedentem ex Italia secuti) instruxit. 3a Equitatum etiam ipsum circumdedit cornibus : dextrum Carthaginienses, sinistrum Numidce tenuerunt. Varia ad- hortatio erat in exercitu inter tot homines, quibus non lin- gua, non mos, non lex, non arma, non vestitus habitusque, non causa militandi eadem esset. Auxiliaribus etpraesens40 et multiplicata merces ex pra^da ostentatur : Galli proprio atque insito in Romanos odio accenduntur : Liguribus cam- LIBER XXX. CAP. XXXIV. 239 pi uberes Italiae, deductis ex asperrimis montibus, in spem victorire ostentantur : Mauros Numidasque Masinissse im- potenti futuro dominatu terret. Aliis alise spes ac metus jactantur. Carthaginiensibus mosnia patria?, Dii Penates, 5 sepulcra majorum, liberi cum parentibus, conjuges pavidse, aut exscidium servitiumque, aut imperium orbis terrarum, nihil aut in metum aut in spem medium ostentatur. Quum maxime haec imperator apud Carthaginienses, duces suarum gentium inter popuJares, plerique per interpretes inter immix- 10 tos alienigenis, agerent, tubae cornuaque ab Romanis cecine- runt : tantusque clamor ortus, ut elephanti in suos, sinistro maxime cornu, verterentur, Mauros ac Numidas. Addidit faci- le Masinissa perculsis terrorem, nudavitque ab ea parte aciem equestri auxilio. Paucae tamen bestiarum, intrepid.-e in iiostem 15 acta3, inter velitum ordines cum multis suis vulneribus in- gentem stragem edebant : resilientes enim ad manipulos velites, quum vianrelephantis, ne obtererentur, fecissent ; in ancipites ad ictum utrimque conjiciebant hastas ; nee pila ab antesignanis cessabant ; donee undique incidentibus QO telis exacti ex Romana acie, hi quoque in sue dextro cornu ipsos Carthaginiensium equites in fugam verterunt. Lse- lius, ut turbatos vidit hostes, addit perculsis terrorem. XXXIV. Utrimque equite nudata erat Punica acies, quum pedes concurrit, nee spe nee viribus jam par : ad hoc, dictu •25 parva, sed magni eadem in re gerenda momenti res, con- gruens clamor a Romanis, eoque major et terribilior : dis- sonce illis, ut gentium multarum discrepantibus linguis, vo- ces. Pugna Romana stabilis, et suo et armorum pondere in- cumbentium in hostem : concursatio et velocitas illinc major 30 quam vis. Igitur primo impetu extemplo movere loco hos- tium aciem Roman i : ala deinde- et umbonibus pulsantes, in submotos gradu illato, aliquanlum spatii, velut nullo re- sistente, incessere ; urgentibus et novissimis primes, ut se- mel motam aciem sensere ; quod ipsum vim magnam ad 35 pellendum hostem addebat. Apud hostes, auxiliares ce- dentes secunda acies, Afri et Carthaginienses, adeo non sustinebant, ut contra etiam, ne resistentes pertinaciter pri- mes caedendo ad se perveniret hostis, pedem referrent. Igi- tur auxiliares terga dant repente : et, in suos versi, partim 40 refugere in secundam aciem, partim non recipientes caedere, uti paulo ante non adjuti, et tunc exclusi. Et prope duo jam permixta prcelia erant, quum Carthaginienses simul cum 240 TITI LIVII hostibus, simul cum suis cogerentur conserere maniis : non ta- meii ita perculsos iratosque in aciem accepere ; sed, densatis ordinibus, in cornua vacuumque circa campum extra proelium ejecere,ne pavidos fuga vulneribusque milites in certam etin- tegram aciem miscerent. Cseterum tanta strages hominum ar- 5 morumque locum, in quo steterant paulo ante auxiliares, com- pleverat, ut propi? difficilior transitus esset, quam per con- fertos hostes fuerat. Itaque, qui primi erant, hastati, per cumulos corporum armorumque et tabem sanguinis, qua quisque poterat, sequentes hostem, et signa et ordines con- lo fuderunt : principum quoque signa fluctuari coeperant, va- gam ante se cernendo aciem. Quod Scipio ubi vidit, re- ceptui propere canere hastatis jussit : et, sauciis in postre- mam aciem subductis, principcs triariosque in cornua indu- cit ; quo tutior firmiorque media hastatorum acies esset. 15 Ita novum de integro prcelium ortum est : quippe ad veros hostes perventum erat, et armorum genera, et usu militise, et fama rerum gestarum, et magnitudine vel spei vel peri- culi pares. Sed et numero Romanus superior erat, et ani- mo ; quod jam equites, jam elephantos fuderat; jam, prima so acie pulsa, in secundam pugnabat. XXXV. In tempore Lselius ac Masinissa, pulsos per ali- quantum spatii secuti equites, revertentes in aversam hosti- um aciem incurrcre. Is demum equitum impetus fudit hos- tem. Multi circumventi in acie cajsi : muhi per patentem 25 circa campum fuga sparsi, tenente omnia equitatu, passim interierunt. Carthaginiensium sociorumque csesa eo die supra millia viginti : par ferme numerus captus est, cum signis militaribus centum triginta tribus, elephantis unde- cim. Victores ad duo millia cecidere. Hannibal, cum paucisso equitibus inter tumultum elapsus, Adrumetum perfugi.t; omnia' et in proclio, et ante aciem, priusquam excederet pugna, expertus ; et, confessione etiam Scipionis, omnium- que peritorum militiae, illam laudem adeptus, singulari arte aciem eo die instruxisse. Elephantos in prima fronte ; quo- 35 rum fortuitus impetus atque intolerabilis vis, signa sequi, et servare ordines, (in quo piurimum spei poncrent) Romanes prohiberet. Deinde auxiliares ante Carthaginiensium aci- em, ne homines mixti ex colluvione omnium gentium, quos non fides teneret, sed merces, liberum receptum fugae habe- 40 rent: simul primum ardorem atque impetum hostium exci- pientes fatigarent ; ac, si nihil aliud, vulneribus suis ferrum LIBER XXX. CAP. XXXVI. 241 hostile hebetarent. Turn, ubi omnis spes esset, milites Car- thaginienscs Afrosque : ut, omnibus rebus aliis pares, eo, quod integri cum fessis ac sauciis pugnarent, superiores assent ; Italicos, intervallo quoque diremptos, incertos socii 5 an hostes essent, in postremani aciem submotos. Hoc edito velut ultimo virtutis opere, Hannibal, quum Adrumetum refugisset, accitusque inde Cartbaginem, sexto ac trigesimo post anno quam puer inde profectus erat, redisset, fassus in curia est, non proelio modo se, sed bellovictum, nee spem losalutis alibi, quam in pace impetranda, esse. XXXVL Sciplo, confestim a proelio expugnatis hostium castris direptisque, cum ingenti praeda ad mare ac naves rediit ; nuntio allato, P. Lentulum cum quinquaginta ros- tratis, centum onerariis, cum omni genere commeatus, ad i5Uticam accessisse. Admovendum igitur undique terrorem perculsae Carthagini ratus, misso Laelio Romam cum victo- riae nuntio, Cn. Octaviurn terrestri itinere ducere legiones Cartbaginem jubet : ipse, ad suam veterem nova Lentuli classe adjuncta, profectus ab Utica portum Carthaginis pe- so tit. Hand procul aberat, quum velata infulis ramisque oleae Cartbaginiensium occurrit navis. Decern legati erant prin- cipes civitatis, auctore Hannibale missi ad petendam pa- cem : qui quum ad puppim praetoriae navis accessissent, ve- lamenta supplicum porrigentes, orantes, implorantesque 25 fidem et misericordiam Scipionis; nullum i is aliud respon- sum datum, quam ut Tunetem venirent : eo se moturum castra : ipse ab conteraplato situ Carthaginis, non tarn nos- cendi in praesentia, quam deprimendi hostis causa, Uticam, eodem et Octavio revocato, rediit. Inde procedentibus ad 30 Tunetem nuntius allatus, Verminam, Syphacis filium, cum equitibus plinibus quam peditibus, venire Carthaginiensibus auxilio. Pars exercitus cum omni equitatu Saturnalibus primis agmen aggressa,. Numidas levi certamine fudit : exi- tu quoque fugse intercluso, a parte omni circumdatis equiti- 35 bus, quindecim millia hominum cajsa ; mille et ducenti vivi capti sunt, et equi Numidici mille et quingenti, signa mili- taria duo et septuaginta. Regulus ipse inter tumultum cum paucis efFugit. Tum ad Tunetem eodem, quo antea, loco castra posita ; legatique triginta Carthagine ad Scipio- 40 nem venerunt : et illi quidem multo miserabilius, quam an- te, (quo magis cogebat fortuna) egerunt : sed aliquanto mi- nore cum misericordia ab recenti memoria perfidise auditi 242 TITI LIVII sunt. In consilio quamquam justa ira omnes ad delendam stimulabat Carthaginem ; tamen, quum, et quanta res esset, et quam longi temporis obsidio tam munitae et tam validae urbis, reputarent, et ipsuin Scipionem exspectatio successo- ris, venturi ad paratam alterius labore ac periculo finiti belli 5 famam, sollicitaret, ad pacem omnium animi versi sunt, XXXVII. Postero die, revocatis legatis, et cum multa castigatione perfidiaj monitis, ut, tot cladibus edocti, tandem Decs et jusjurandum esse crederent ; conditiones pacis dic- tae : " Ut liberi legibus suis viverent : quas urbes, quosque lo ' agros, quibusque finibus ante bellum tenuissent, tenerent, ' populandique finem eo die Romanus faceret. Perfugas, ' fugitivosque, et captivos omnes, redderent Romanis, et ' naves rostratas, praeter decern triremes, traderent, ele- ' phantosque, quos haberent domitos ; neque domarent alios, is 'Bellum neve in Africa, neve extra Atiicam, injussu popu- ' li Romani gererent. Masinissae res redderent, foedusque ' cum eo facerent. Frumentum stipendiumque auxiliis, ' donee ab Roma legati redissent, praestarent. D.ecem mil- ' lia talentum argenti, descripta pensionibus acquis in an- 20 ' nos quinquaginta, solverent. Obsides centum arbitratu ' Scipionis darent ; ne minores quatuordecim annis, neu ' triginta majores. Inducias ita se daturum, si per priores ' inducias naves onerariaj captse, quaeque fuissent in navi- ' bus, restituerentur. Aliter nee inducias, nee spera pacis 25 ' ullam esse." Has conditiones legati quum domum re- ferre jussi in concione ederent, et Gisgo ad dissuadendam pacem processisset, audireturque a multitudine, inquieta ea- dem et imbelli ; indignatus Hannibal, dici ea in tali tem- pore audirique, arreptum Gisgonem manu sua ex superiore 30 loco detraxit. Quje insueta liberae civitati species quum fremitum populi movisset, perturbatus militaris vir urbana libertate, " Novem," inquit, " annorum a vobis profectus, " post sextum et tricesimum annum redii. Militares artes, "quas me a puero fortuna nunc privata, nunc publica35 " docuit, probe videor scire : urbis ac fori jura, leges, mo- " res, vos me oportet doceatis." Excusata imprudentia, de pace multis verbis disseruit, qucim nee iniqua, et necessaria esset. Id omnium maxime difficile erat, quod ex navibus per inducias captis nihil, prseter ipsas comparebat naves ; ^o neque inquisitio erat facilis, adversantibus paci, qui argue- rentur. Placuit naves reddi, et homines utique inquiri : LIBER XXX. CAP. xxxviir. 243 caetera, quae abessent, aestimanda Scipioni permitti ; atque ita pecunia luere Carthaginiciises. Sunt, qui Hannibalem ex acie ad mare pervenisse, inde pracparata nave ad regem Antiochum extemplo profectum tradant : postulantique ante 5 omnia Scipioni, ut Hannibal sibi traderetur, respousum ea- se, Hannibalem in Africa non esse. XXXVni. Postquam redierunt ad Scipionem legati ; quae publica in navibus fuerant, ex publicis descripta rati- onibus quasstores ; quae privata, profiteri domini jussi ; pro 10 ea summa pecuniae viginti quinque millia pondo argenti praesentia exacta : induciaeque Carthaginiensibus datae in tres menses. Additum, ne per induciarum tempus alio us- quam, quam Romam, mitterent legates : et, quicumque le- gati Carthaginem venissent, ne ante dimitterent eos, quam 15 Romanum imperatorem, qui, et quae petentes venissent, certiorem facerent. Cum legatis Carthaginiensibus Romam missi L. Veturius Philo, et M. Marcius Ralla, et L. Scipio, imperatoris frater. Per eos dies commeatus ex Sicilia Sar- diniaque tantam vilitateni annonae effecerunt, ut pro vectura 20 frumentum mercator nautis relinqueret. Romae, ad nuntium primum rebellionis- Carthaginiensium, trepidatum fuerat ; jussusque erat Ti. Claudius mature in Siciliam classem du- cere, atque inde in Africam trajicere ; et alter consul M. Servilius ad Urbem morari, donee, quo statu res in Afri- 25caessent, sciretur. Segniter omnia in comparanda dedu- cendaque classe ab Ti. Claudio consule facta erant : quod Patres de pace Scipionis potius arbitrium esse, quibus legi- bus daretur, quam consulis, censuerant. Prodigia quoque, nuntiata sub ipsam famam rebellionis, terrorem attulerant. 3oCumis solis orbis minui visus, et pluit lapideo imbri : et in Veliterno agro terra ingentibus cavernis consedit, arbores- que in profundum haustss. Ariciae forum, et circa tabernae, Frusinone murus aliquot locis, et porta, de cceIo tacta : et in Palatio lapidibus pluit. Id prodigium more patrio no- 35 vemdiali sacro, caetera hostiis majoribus expiata : inter quae etiam aquarum insolita magnitudo in religionem versa : nam ita abundavit Tiberis, ut ludi Apollinares, Circo inun- dato, extra portam Collinam ad aedem Erycinae Veneris para- ti sint. Caeterum ludorum ipso die, subita serenitate orta, 40pompa, duci coepta ad portam Collinam, revocata deducta- que in Circum est, quum decessisse inde aquam nuntiatum esset: laetitiamque populo et ludis celebritatem addidit se- des sua solenni spectaculo reddita. 244 TITI LIVII XXXIX. Claudium consulem, profectum tandem ab Ur- be, inter portus Cosanum Lauretanumque atrox vis tempes- tatis adorta in metum ingentem adduxit. Populonios inde quum pervenisset, stetissetque ibi, dum reliquum tenipesta- tfs exsaeviret, Ilvam insulam, et ab Ilva Corsicam, a Corsica 5 in Sardinian! trajecit. Ibi superantein Insanos montes, multo et saevior et infestioribus locis tempestas adorta dis- jecit classem. Multae quassatae armamentisque spoliatae na- ves : quaedam fractce. Ita vexata ac lacerata classis Carales tenuit : ubi dum subductse reficiuntur naves, hiems oppres- i*> sit: circumactumque anni tempus ; et, nullo prorogante imperium, privatus Ti. Claudius classem Romam reduxit. M. Servilius, ne comitiorum causa ad Urbeni revocaretur, dictators dicto C. Servilio Gemino, in provinciam est pro- fectus. Dictator magistrum equitum P. ^lium Pajtum 15 dixit. Saepe comitia indicta perfici tempestates prohibue- runt : itaque, quum pridie idus Martias veteres magistratu abissent, novi suffecti non essent, respublica sine curulibus magistratibus erat. T. Manlius Torquatus pontifex eo an- no mortuus : in locum ejus suffectus C. Sulpicius Galba. 20 Ab L. Licinio Lucullo et Q,. Fulvio aedilibus curulibus ludi Romani ter toti instaurati. Pecuniam ex serario scribae vi- atoresque aedilicii clam egessisse per indicem comperti, damnati sunt, non sine infamia Luculli sedilis. P. /Elius Tubero et L. Laetorius, aediles plebis vitio creati, magistratu 25 se abdicarunt, quum ludos ludorumque causa epulum Jovi fe- cissent, et signa tria ex multaticio argento facta in Capitolio posuissent. Cerealia ludos dictator et magister equitum ex senatus-consulto fecerunt, XL. Legati ex Africa Romani simul Carthaginiensesqueso quum venissent Romam, senatus ad aedem Bellonae habitus est : ubi quum L. Veturius Philo, pugnatum cum Hanniba- le esse suprema Carthaginiensibus pugna, finemque tandem lugubri bello impositum, ingenti lagtitia Patrum exposuisset; adjecit, Verminam etiam, Syphacis filium, qua^ parva bene 35 gestae rei accessio erat, devictum : in concionem inde pro- dire jussus, gaudiumque id populo impertire. Turn patuere, facta gratulatione, omnia in urbe templa, supplicationesque in triduum decretae. Legatis Carthaginiensium et Philippi regis (nam ii quoque venerant) petentibus, ut senatus sibi 43 daretur, responsum jussu Patrum ab dictatore est, consules novos eis senatum daturos esse. Comitia inde habita : ere- LIBER XXX. CAP. xLi. 245 :7ati consules Cn. Cornelius Lentulus, P. yElius Pcetus : prae- °\ tores, M. Junius Pennus, cui sors urbana evenit; M. Vale- !; rius Falto Bruttios, M. Fabius Buteo Sardinian!, P. ^■Elius ^ Tubero Sicilian! est sortitus. De provinciis consulum nihil § ante placebat agi, quam legati Philippi regis et Cartliagini- "! ensium auditi essent : belli finem alterius, principium alte- ^ rius, prospiciebant animis. Cn. Lentulus consul cupiditate flagrabat provincise Africae ; seu bellum foret, flicilem victo- riam, seu jam finiretur, finiti tanti belli se consule gloriam 10 petens, Negare itaque prius quidquam agi passurum, quam sibi Africa decreta esset, concedente collega, moderate viro et prudenti ; qui glorice ejus certamen cum Scipione, prse- terquam quod iniquum esset, etiam inipar futurum cernebat. Q. Minucius Thermus et Manius Acilius Glabrio, tribuni 15 plebis, " rem, priore anno nequidquam tentatam ab Ti. " Claudio consule, Cn. Cornelium tentare," ajebant. " Ex " auctoritate Patrum latum ad populum esse, cujus velleiit " imperium in Africa esse. Omnes quinque et triginta tri- " bus P. Scipioni id imperium decresse." Multis conten- 20 tionibus et in senatu et ad populum acta, res postremo eo deducta est, ut senatui permitterent. Patres igitur jurati (ita enim convenerat) censuerunt, uti consules provincias inter se compararent, sortirenturve, uter Italiam, uter clas- sem navium quinquaginta haberet. Cui classis obvenisset, 25inSiciliam navigaret : si pax cum Carthaginiensibus com- poni nequisset, in Africam trajiceret. Consul mari, Scipio eodem, quo adhuc, jure imperii terra, rem gereret. Si con- ditiones convenirent pacis, tribuni plebis populum rogarent, utrum consulem,^ an P. Scipionem, juberent pacem dare ; 30etquem, si deportandus exercitus victor ex Africa esset, deportare. Si pacem .per P. Scipionem dari, atque ab eo- dem exercitum deportari jussissent, ne consul ex Sicilia in Africam trajiceret. Alter consul, cui Italia eveaisset, duas legiones a M. Sextio praetore acciperet. 35 XLI. Publio Scipioni cum exercitibus, quos haberet, in provincia Africa 'prorogatum imperium. Pra^tori M. Vale- ric Faltoni duae legiones in Bruttiis, quibus C. Livius priore anno prasfuerat, decretas ; P. ^lius praetor duas legiones in Sicilia ab Cn. Tremellio acciperet. Legio una M. Fabio in 40 Sardiniam, quam P. Lentulus pro prEEtore habuisset,tflecer- nitur. M. Servilio prioris anni consul! , cum suis duabus item legionibus, in Etruria prorogatum imperium est. Quod 21* 246 TITI LIVII ad Hispanias attineret, aliquot jam annos ibi L. Corneliuin Lentulum et L. Manlium Acidinum esse : uti consules cum tribunis agerent, si eis videretur, ut plebem rogarent, cui juberent in Hispania imperium esse : is ex duobus exerciti- bus in unam legionem conscriberet Romanes milites, et in 5 quindecim cohortes socios Latini nominis, quibus provinci- am obtineret ; veteres milites L. Cornelius et L. Manlius in Italiam deportarent. Cornelio consuli quinquaginta navium classis ex duabus classibus, Cn. Octavii, qus in Africa esset, P. Villii, quae Siciliae oram tuebatur, decreta ; ut, quas na- ^o ves vellet, deligeret : P. Scipio quadraginta longas naves haberet, quas habuisset ; quibus si Cn. Octavium, sicut prsefuisset, preeesse vellet, Octavio pro prsetore in eum an- num imperium esset : si Lselium prseficeret, Octavius Ro- mam decederet; reduceretque naves, quibus consuli ususnon i^ esset. El M. Fabio in Sardiniam decem longae naves de- cretae. Et consules duas legiones urbanas scribere jussi : ut quatuordecini legion ibus eo anno, centum navibus longis, res publica administraretur. XLII. Tum de legatis Philippi et Carthaginiensium ac- ^ turn. Priores Macedonas introduci placuit : quorum varia oratio fuit ; partim purgantiura, quae questi erant missi ad regem a Roma legati de populatione sociorum ; partim ul- tro accusantium quidem et socios populi Romani, sed multo infestius M. Aurelium (quern ex tribus ad se missis legatis, 25 delectu habito, substitisse, et se bello lacessisse contra fcedus, et saepe cum prajfectis suis signis collatis pugnasse) ; partim postulantium, ut Macedones duxque eorum Sopater, qui apud Hannibalem mercede militassent, captique in vinculis essent, sibi restituerentur. Adversus ea M. Furius, missus 30 ad id ipsum ab Aurelio ex Macedonia, disseruit, " Aureli- " urn relictum, ne socii populi Romani, fessi populationibus " atque injuria, ad regem deficerent, finibus sociorum non " excessisse : dedisse operam, ne impune in agros eoruin " transcenderent populatores. Sopatrum ex purpuratis etas " propinquis regis esse : eum cum quatuor millibus Mace- " donum et pecunia missum nuper in Africam esse, Hanni- " ball Carthaginiensibusque auxilio." De his rebus inter- rogati Macedones, quum perplexe responderent ipsi, [ante] responsum tulerunt, " Bellum quasrere regem, et, si pergat, 4a " propediem inventurum. Dupliciter ab eo foedus violatum ; " et quod sociis populi Romani injurias fecerit, bello armis- LIBER XXX. CAP. xL!it. 247 "que lacessierit ; et qiukl liostcs auxiliis et pecunia juverit. " Et P. Scipionem rccte atque ordine videri fecisse et face- " re, quod eos, qui arma contra populum Romanum ferentes " capti sunt, hostium numero in vinculis habeat : et 5 " M. Aurelium e re publica facere, graiuni([ue id senatui " esse, quod socios populi Roman i, quando jure tcederis non " posset, arinis tueatur." Cum lioc tam tristi response dimissis Macedonibus, legati Carthaginienses vocati : quo- rum statibus dignitatibusque conspectis (nam longe primi 10 civitatis erant), tum pro se quisque dicere, ver<' de pace agi. Insignis tamen inter cseteros Hasdrubal erat, (Ha^dum popu- lares cognomine appellabant) pacis semper auctor, adversus- que factioni Barcin*. E6 tum plus illi auctoritatis fuit, belli culpam in paucorum cupiditatem a republica transfe- isrenti: qui quura vari;'i oratione usus esset, nunc purgando crimina, nunc qua?dam fatendo, ne impudenter certa ne- gantibus difticilior venia esset, nunc monendo etiam Patres conscriptos ut rebus secundis modeste ac moderate uteren- tur ; " Si se atque Ilannonem audissent Carthaginienses, 20 " et tempore uti voluissent, daturos iuisse pacis conditiones, " quas tunc peterent. Raro simul hominibus bonam fortu- " nam bonamque mentem dari. Populum Romanum eo in- " victum esse, quod in secundis rebus sapere et consulere " meminerit : et (Hercule !) mirandum fuisse, si aliter face- 25 "rent. Ex insolentiA, quibus nova bona fortuna sit, impo- " tentes luetitias insanire. Populo Romano usitata ac prope "jam obsoleta ex victoria gaudia esse, plus paene parcendo " victis, quam vincendo, imperium auxisse." Caeterorum miserabilior oratio fuit, commemorantium, " Ex quantis 30 " opibus quo recidissent Carthaginiensium res : nihil eis, " qui modo orbem prope terrarum obtinuissent armis, super- " esse, proeter Carthaginis moenia. lis inclusos, non terra, " non mari, quidquam sui juris cernere. Urbem quoque " ipsam ac penates ita habituros, si non in ea quoque, quo 35" nihil ulterius sit, ssevire populus Romanus velit." Quum flecti misericordia Patres appareret, senatorum unum infes- tum perfidiaj Carthaginiensium succlamfisse ferunt, " Per " quos Deos foedus icturi essent, quum eos, per quos ante " ictum esset, fefellissent ? " " Per eosdem," inquit Hasdru- 40bal, " qui tam infesti sunt foedera violantibus." XLIII. Inclinatis omnium ad pacem animis, Cn. Eentu- lus consul, cui classis provincia erat, senatus-consulto inter- 248 TITI LIVII LIBER XXX. cap. xliii. cessit. Turn Manius Acilius et Q,. Minucius tribuni plebis ad populum tulerunt, " Vellent, juberentne senatum decer- " nere, ut cum Carthaginiensibus pax fieret : et quern earn " pacem dare, quemque ex Africa exercitus deportare jube- " rent." De pace " utl rogassent," omnes tribus jusserunt : 5 pacem dare P. Scipionem, eumdem exercitus deportare. Ex hac rogatione senatus decrevit, ut P. Scipia ex decern legatorurn sententia pacem cum populo Carthaginiensi, qui- bus legibus ei videretur, faceret. Gratias deinde Patribus egere Carthaginienses ; petieruntque, ut sibi in Urbem in- lO troire, et colloqui cum civibus suis liceret, qui capti in pub- lica custodia essent : esse in iis partira propinquos amicos- que suos, nobiles homines ; partim ad quos mandata a pro- pinquis haberent. Quibus conventis, quum rursus pete- rent, ut sibi, quos vellent, ex iis redimendi potestas fieret ; 15 jussi nomina edere : et, quum ducentos ferme edereiA, sena- tus-consultum factum est, " Ut legati Romani ducentos ex " captivis, quos Carthaginienses vellent, ad P. Cornelium " Scipionem in Africam deportarent ; nuntiarentque ei, ut, si " pax convenisset, sine pretio eos Carthaginiensibus redderet." 20 Feciales quum in Africam ad foedus feriendum ire juberen- tur ; ipsis postulantibus, senatus-consultum in heec verba factum est : " Ut privos lapides silices, privasque verbenas " secum ferrent : uti praetor Romanus his imperaret, ut foe- " dus ferirent, illi praetorem sagmina poscerent." Herbaess id genus ex arce sumptum dari fecialibus solet. Ita dimissi ab Roma Carthaginienses, quum in Africam venissent ad Scipionem, quibus ante dictum est legibus, pacem fecerunt. Naves longas, elephantos, perfugas, fugitivos, captivorum quatuor millia, tradideruiit ; inter quos Q. Terentius Culleo30 senator fuit. Naves provectas in altum incendi jussit : quingentas fuisse omnis generis, quaj remis agerentur, qui- dam tradunt : quarum conspectum repente incendium tam lugubre fuisse Poenis, quam si turn ipsa Carthago arderet. De perfugis gravius, quam de fugitivis, consultum ; nominisss Latini qui eraiit, securi percussi ; Romani in crucem sub- lati. EPITOME LIBRl TRICESIMI PRIMI. Belli adversus Philippum Macedoniae legem, quod intermissum erat, repetiti causs refeiuntur hfe : Tempore Initiorum duo juvenes Acarnaiies, qui noii initiati erant, Athenas veneruiit, et in Bacnirium Cereris cum aliis popularibus suis intraverunt : ob hoc, tamquaui net'as sunnuum commisisseiit, ab Athonieusihus CHwi sunt. Acarnanes, mortibus suorum commoti, ad vindicandos illos auxiliuma Philippo pelierunt. Paucis mensibus post pacem Carlhaginiensihus dataui, quingeniesimo quinquagesimo anno ab Urbecomiita, quuniAtlieiiiensiunl, qui obsidebantur a Philippo, legatiauxilium a senatu petissent, et senatus idceusuissetferendum,plL'be,qubd tot bellorum contirmus labor gra- vi3erat,disseiitiente,ti;nuitauctoiita3Patrum, ut socioecivitati ferri opem populus quo- que juberet. Bellum id P. t'ulpicioconsuli niandatum est ; qui,exercilu iuMacedoniam ducto, equeslribus pradiis cum Philippo prospere pugnavit. Abydeni a Philippo obses- si, ad exeniplum Saguiiliiiorum, suos seque occiderunt. L. Fui ius pra;tor Gallos In- subres rebellantes, et Hamilcarem Pa?nuin, liellum in ea parte molientem, acie yicit. Hamilcar eo hello occisus est,.et millia huminum triginta sex. Prasterea expeditiones Pliilippi regis et Sulpicii consulis, expugnatiouesque urbium ab utroque factas, conti- net. Sulpieius consul, adjuvantibus rege Attalo et Rhodiis, bellum gerehat. Trium- phavit de Gallis L. Furius prKtor. [CiP. i— l. u. c. 551—552. a. c. 201—200.] EPITOME LIBRI TRICESIMI SECUNDI. CoMPLURA prodigia ex diversis regionibus nuntiata referuntur: inter quae, in Mace- donia in puppi longge navis lauream esse natam. T. Gluiuiius Flaniininus consul ad- versus Philippum felicitcr pugnavit in fa'ucibus Epiri, fugatunKiue coegit in regnum reverti. Ipse Thessaliam, qua; est vicina Macedoniae, sociis iEtolis et Athamanibus, vexavit. L. Q.uintius Flamininus, consulis frater, Attalo rege et Rhodiis adjuvantibus, in Euboeam et maritimam oram Irajectus, Eretriam expugiiavit. Achaii in amicitiam recepti sunt. Conjuratio servorum, facta de solvendis Cartliaginiensium obsidibus, oppressa est ; duo millia necali sunt. Praetorum numerus anipliatus est, ut seni crea- rentur. Cornelius Cetbegus consul Gallos Insubres pradio fudit. Cum Lacedaemoni- ig et tyranno eorum Nabide amicitia juncta est. Praeterea expugnat^ones urbium ia Macedonia, referuntur. [Cap. i — xl. u. c. 553 — 555. a. c. 199 — 197.] EPITOME LIBRI TRICESIMI TERTII. T. Q,0iwTius Flamininus proconsul oum Philippo, ad Cynoscephalas in Thessali4 acie victo, debellavit. L. duintius Flamininus, frater proconsulis, Acarnanes, Leu- cade urbe (quod caput est Acarnanum) expugnata, in deditionem accepit. C. Sem- pronius Tuditanus praetor a Celtiberis cum exercitu caesus est. Attains, a Thebis ob aubitam valetudinein Pergamum translalus, decessit. Pax petenti Philippo, Graeci® libertas, data est. L. Fuiius Purpureo et Claudius Marcellus consules Bojos et Insu- bres Gallos subegerunt. Marcellus trinniphavit. Hannibal, frustra in Africa bellutu molitus, et ob hoc Romanis per epistolas adversaeiactionis principum delatus, propter nietum Romanorum, qui legatos adCarthaginiensium senatum d'j eo miserant, profu- gus, ad Antiochum regera Syriae se conlulit, bellum contra Romanos parantem. [Cap. I— xli}(. v. c, 555—557. a. c. 197— 195.J LIBRI TRICESIMI QUARTl CAP. I— VIII. EPITOME LIBRI TRICESIMI QUARTI. I. II, &c. Lex Oppia, quam C. Oppius tiibunus plebisbe'.lo Punico de finiendis niatronaium cullibiis tuleiat, cum magna contentione abio- gata est ; quum Porcius Cato auctor fuisset, ne ea lex aboleretur. Is, in Hispaniam profectus, bello, quod Eniporiis orsus est, citeriorem Hispaniam pa- cavit. T. Quiiitius Flamininus bellura adversus Lacedmionios et tyrannum eorura Nabidem prospere gestum, data iis pace, (;ualem ipse voluit, liheratisque Argis, qui sub ditione tyraiini erant, tinivit. Senatus tunc primum secretus a populo ludos spec- tavit: ut id tieret, Sex. jEIius Paetus et C Cornelius Cethegus censores intervenerunt, cum indignatione plebis. Coloniae plSrsque deductae sunt. II. Porcius Cato de His- panil triumpliavit. Res prfeterea in Hispaniu, et adversus Bojos ct Iiisubres Gallos, feliciter gestie referuntur. T. Quintius Flamininus, qui Philippum Macedonum re- gem et Nabidem Lacedaemonionmi tyrannum vicerat, Graiciamquc omneni liberaverat, ob hanc rerum gestarum multitudinem triduo triumpbavit. Legati Cartbaginiensium nuntiaverunt, Hannibalem, qui ad Antiocliuni confugerat, bellum cum eo moliri. Tentaverat aulem Hannibal per Aristonem Tyriuni, sine lileris Carthaginem missum, ad rebellaudum Poenos concitare. [Cap. i — lxii. u. c. 557 — 559. a. c. 195 — 193.] I. Inter bellorum magnorum, aut vixdum finitorum, aut ^ imminentium, curas, intercessit res parva dictu, sed quae ." studiis in magnum certamen excesserit. M. F.undanius et ij L. Valerius, tribuni plebei, ad plebem tulerunt de Oppia ^ lege abroganda. Tulerat eam C. Oppius tribunus plebis, n Q,. Fabio, Ti. Sempronio consulibus, in medio ardore Puni- 3 ci belli, " Ne qua mulier plu3«semunciam auri haberet : "^ " neu vestimento versicolori uteretur : neu junct.o. vehiculo " in Urbe oppidove, aut propiijs inde mille passus, nisi sa- " crorum publicorum causa, veheretur." M. et P. Junii lo Bruti, tribuni plebis, legem Oppiam tuebantur, "nee earn se abrogari passuros ajebant. Ad suadendum dissuaden- dumque multi nobiles prodibant, Capitolium turba homi- num faventium adversantiumque legi complebatur. Matro- nae nulla nee auctoritate, nee vereeundia, nee imperio viro- is LIBER XXXIV. CAP. II. 251 rum, contineri limine poterant : omnes vias urbis aditusque in forum obsidebant, viros descendentes ad forum orantes, ut, florente republica, crescente in dies privata omnium for- tuna, matronis quoque pristinum ornatum rcddi paterentur. 5 Augebatur haec frequentia mulierum in dies : nam etiam ex oppidis conciliabulisque conveniebant. Jam et consules prcEtoresque et alios magistratus adire et rogare audebant : cseterum minime exorabilem alterum utique consulem M. Porcium Catonem habebant, qui pro lege, quae abroga- 10 batur, ita disseruit : II. " Si in sua quisque nostrum matre-familiae, Quirites, 'jus et majestatem viri retinere instituisset, minus cum ' universis foeminis negotii haberemus. Nunc domi victa * libertas nostra impotentia muliebri, hie quoque in foro ob- ' teritur et calcatur : et, quia singulas sustinere non potui- ' mus, universas horremus. Equidem fabulam et iictam ' rem ducebam esse, virorum omne genus in aliqua insula ' conjuratione muliebri ab stirpe sublatum esse. Ab nullo ' genere non summum periculum est, si coetus, et concilia, 20 " et secretas consultationes esse sinas. Atque ego vix sta- ' tuere apud animum meum possum, utrum pejor ipsa res, ' an pejore exemplo agatur : quorum alterum ad nos con- ' sules reliquosque magistratus, alterum ad vos, Quirites, ' magis pcvtineret. Nam utrum e re publica sit, necne, id, ' quod ad vos fertur, vestra existimatio est, qui in suffragi- ' um ituri estis. Haec consternatio muliebris, sive sua ' sponte, sive auctoribus vobis, M. Fundani et L. Valeri, ' facta est, baud dubie ad culpam magistratuum pertinens, * nescio, vobis, tribuni, an consulibus, magis sit deformis : 30 " vobis, si fceminas ad concitandas tribunicias seditiones jam ' adduxisiis ; nobis, si, ut plebis quondam, sic nunc mulie- ' rum secessione leges accipiendse sunt. Equidem non ' sine rubore quodam paulo ante per medium agmen mulie- ' rum in forum perveni. Q,uod nisi me verecundia singu- 35 " larum magis majestatis et pudoris, quam universarum, ' tenuisset, ne compellatae a consule viderentur, dixissem : ' ' Qui hie mos est in publicum procurrendi, et obsidendi ' ' vias, et viros alienos appellandi ? Istud ipsum suos quse- ' ' que domi rogare non potuistis ? An blandiores in pub- 40 " ' lico quam in privato, et alienis quam vestris, estis ?' ' ' quamquam ne domi quidem vos, si sui juris finibus ma- * ' tronas contineret pudor, quas leges hie rogarentur, abro- 25 252 TITI LIVII " * garenturve, curare decuit.' Majores nostri nullam, ne " privatam quideni, rem agere fceminas sine auctore, volue- " runt ; in manu esse parentum, fratrum, virorum. Nos (si " Diis placet) jam etiam rempublicam capessere eas pati- " mur, et foro prope, et concionibus, et comitiis immisceri. 5 " Quid enim nunc aliud per vias et compita faciunt, quam " rogationes tribunorum plebis suadent, aliae legem abro- " gandam censent ? Date frenos impotenti naturae, et in- "domito animali ; et sperate, ipsas modum licentife factu- " ras, nisi vos feceritis. Minimum hoc eorum est, quae lo " iniquo aninio foemins sibi aut moribus aut legibus injuncta " patiuntur. Omnium rerum liberlatem, immo licentiam " (si vera dicere volumus), desiderant. Quid enim, si hoc " expugnaverint, non tentabunt ? III. " Recensete omnia muliebria jura, quibus licentiam 15 " earum alligaverint majores nostri, per quseque subjecerint " viris : quibus omnibus constrictas vix tamen continere po- •' testis. Quid ? si carpere singula, et extorquere, et ex- " Bequari ad extremum viris patiemini, tolerabiles vobis eas " fore creditis ? Extemplo, simul pares esse cceperint, su- 20 " periores erunt. At (Hercule !) ne quid novum in eas ro- " getur, recusant; non jus, sed injuriam deprecantur. Im- " mo ut, quam accepistis, jussistis suffragiis vestris legem, "quam usu tot annorum et experiendo comprobastis, banc " ut abrogetis : id est, ut, unam tollendo legem, cseteras in- 25 " firmetis. Nulla lex satis commoda omnibus est : id modo " quasritur, si majori parti et in summam prodest. Si, quod " cuiquam privatim officiet jus, id destruet ac demolietur, " quid attinebit universos rogare leges, quas mox abrogare, " in quos latoe sunt, possint ? Volo tamen audire, quid sit, 30 " propter quod matrona? consternatse procurrerunt in publi- " cum, ac vix foro se et concione abstinent. Ut captivi " ab Hannibale redimantur parentes, viri, liberi, fratres ea- " rum ? Procul abest, absitque semper, talis fortuna rei- " publicsB ! Sed tamen, quum fuit, negastis hoc piis preci-35 •' bus earum. At non pietas nee sollicitudo pro suis, sed " religio, congregavit eas. Matrem Idajam, a Pessinunte " ex Phrygia venientem, accepturae sunt. Quid honestum " dictu saltem sedition) pra^tenditur muliebri 1 ' Ut auro et "'purpura fulgeamus,' inquit ; ' ut carpentis, festis profes-40 " ' tisque diebus, velut triumphantes de lege victa et abro- " ' gala, et captis et ereptis suffragiis vestris, per urbem vec- temur : ne ullus modus sumptibus, ne luxurioe sit.' I I' I LIBER XXXIV. CAP. IV. 253 IV. " SfEpe me querentem de fceminarum, saepe de viro- rum, nee de privatorum modo, sed etiam magistratuum, sumptibus audistis ; diversisque duobus vitiis, avaritia et luxuria, civitatem laborare ; quae pestes omnia magna im- peria evertcrunt. Haic ego, quo melior Isetiorque in dies fortuna reipublicae est, imperiumque crescit, et jam in Grfeciam Asiamque transcendimus, omnibus libidinum illecebris repletas, et regias etiam attrectamus gazas ; eo plus horreo, ne illae magis res nos ceperint, quam nos illas. Infesta, mihi credite, signa ab Syracusis illata sunt huic urbi. Jam nimis muUos audio Corinthi et Athenarum or- namenta laudantes mirantesque, et antefixa fictiiia Deo- rum Romanorum ridentes. Ego hos malo propitios Deos ; et ita spero futuros, si in suis manere sedibus patiemur. ' Patrum nostrorum raemorifi, per legatum Cineam Pyrrhus, ' non virorum modo, sed etiam muiierum, animos donis 'tentavit. Nondum lex Oppia ad coercendam luxuriam * muliebrem lata erat ; tanien nulla accepit. Quam cau- * sam i'uisse censetis 1 Eadem fuit, quce majoribus nostris ' nihil de hac re lege sanciendi : nulla erat luxuria, quae ' coerceretur. Sicut ante morbos necesse est cognitos es- ' se, quam remedia eorum ; sic cupiditates prius natcc sunt, ' quam leges, quae iis modum facerent. Quid legem Lici- ' niam excitavit de quingentis jugeribus, nisi ingens cupido ' agros continuandi ? Quid legem Cinciam de donis et ' muneribus, nisi quia vectigalis jam et stipendaria plebes 'esse senatui coeperat ? Itaque minime mirum est, nee ' Oppiam, nee aliam ullam turn legem desideratam esse, 'quae modum sumptibus muiierum faceret, quum aurum et 'purpuram data et oblata ultro non aecipiebant. Si nunc ' cum illis donis Cineas urbem circumiret, stantes in pub- 'lico invenisset, qua^ acciperent. Atque ego nonnullarum ' cupiditatum ne causani quidem aut rationem inire pos- ' sum : nam ut, quod alii iiceat, libi non licere, aliquid ' fortasse natiiralis aut pudoris aut indignationis habeat ; ' sic, aequato omnium cultu, quid unaquseque vestrum vere- tur, ne in se conspiciatur ? Pessimus quidem pudor est vel parsimoniae, vel paupertatis : sed utrumque lex vobis de- mit, quum id, quod habere non licet, non habetis. ' Ilanc,' inquit, ' ipsam exaBquationem non fero,' ilia locuples : ' cur non insignis auro et purpura conspicior ? cur pau- ♦ pertas aliarum sub hae legis specie latet, ut, quod habe- ' re non possunt, habiturse, si liceret, fuisse videantur ? ' 23 254 TITI LIVII " Vultis hoc certamen uxoribus vestris injicere, Quirites, ut " divites id habere velint, quod nulla alia possit ; pauperes, *' ne ob hoc ipsum contemnantur, supra vires se exten- " dant ? Nae, simul pudere, quod non oportet, coepe- " rit, quod oportet, non pudebit. (iuse de suo poterit, 5 " parabit : quae non poterit, virum rogabit. Miserum " ilium virum, et qui exoratus, et qui non exoratus " erit ! quum, quod ipse non dederit, datum ab alio videbit. " Nunc vulgo alienos viros rogant, et, quod majus est, le- " gem et suffragia rogant, et a quibusdam impetrant, adver- lo " sus te, et rem tuam, et liberos tuos inexorabiles. Simul " lex modum sumptibus uxoris tuse facere desierit, tu nun- " quam facies. Nolite eodem loco existimare, Quirites, " futuram rem, quo fuit, antequam lex de hoc ferretur. Et, " hominem improbum non accusari, tutius est, quam absol-i5 " vi : et luxuria non mota tolerabilior esset, quam erit nunc, " ipsis vinculis, sicut fera bestia, irritata, deinde emissa. " Ego nullo modo abrogandam legem Oppiam censeo : vos " quod faxitis, Deos omnes fortunare velim." V. Post hjEC tribuni quoque plebei, qui se intercessuros 20 professi erant, quum pauca in eamdem sententiam adjecis- sent ; turn L. Valerius pro rogatione ab se promulgata ita disseruit. " Si privati tantummodo ad suadendum dissua- " dendumque id, quod a nobis rogatur, processissent, ego quo- " que, quum satis dictum pro utraque parte existimarem, taci- 25 " tus suffragia vestra exspectassem. Nunc, quum vir gravis- " simus, consul M. Porcius, non auctoritate solum, quae tacita " satis momenti habuisset, sed oratione etiam longa et accura- " ta insectatus sit rogationem nostram, necessum est paucis " respondere : qui tamen plura verba in castigandis matronis, 30 " quam in rogatione nostra dissuadenda, consumpsit ; et " quidem ut in dubio poneret, utrum id, quod reprehende- " ret, matronae sua sponte, an nobis auctoribus, fecissent. " Rem defendam, non nos ; in quos jecit magis hoc consul " verbo tenus, quam ut re insimularet. Ccetum, et seditio-35 " nes, et interdum secessionem muliebrem appellavit, quod " matronse in publico vos rogassent, ut legem, in se latam " per bellum temporibus duris, in pace et florente ac beata " republica abrogaretis. Verba magna, quae rei augendae " causa conquirantur, et haec, et alia esse scio : et M. Cato- 40 " nem oratorem non solum gravem, sed interdum etiam tru- " cem, esse scimus omnes, quum ingenio sit mitis. Nam 10 15 20 85 LIBER XXXIV. CAP. VI. 255 quid tandem novi matronae fecerunt, quod frequentes in causa ad se pertinente in publicum processerunt ? Nun- quam ante hoc tempus in publico apparuerunt? Tuas adversus te * Origines ' "revolvam. Accipe, quoties id fecerint, et quidem semper bono publico. Jam a princi- pio, regnante Romulo, quum, Capitolio ab Sabinis capto, medio in foro signis collatis dimicaretur, nonne intercursu matronarum inter acies duas prcelium sedatum est? Q.uid ? regibus exactis, quum, Coriolano Marcio duce, legiones Volscorum castra ad quintum lapidem posuissent, nonne id agmen, quo obruta liaec urbs esset, matronai averte- runt ? Jam, Urbe capta a Gallis, quo redempta urbs estl nempe aurum matronce consensu omnium in publicum contulerunt. Proximo bello (ne antiqua repetam) nonne et, quum pecunia opus fuit, viduarum pecuniae adjuverunt asrarium ; et, quum Dii quoque novi ad opem ferendam dubiis rebus arcesserentur, matronse universae ad mare profectae sunt ad Matrem Idaeam accipiendam 1 ' Dissi- ' miles,' inquis, * causae sunt.' Nee mihi causas aequare propositum est : nihil novi factum, purgare satis est. Cae- terum, quod in rebus ad omnes pariter viros foeminasque pertinentibus fecisse eas nemo miratus est, in causa pro- prie ad ipsas pertinente miramur fecisse ? Quid autem fecerunt ] superbas (me Dius fidius) aures habemus, si, quum domini servorum non fastidiant preces, nos rogari ab honestis foeminis indignamur. VI. " Venio nunc ad id, de quo agitur : in quo duplex " consulis oratio fuit : nam et legem ullam omnino abrogari " est indignatus ; et eam praecipue legem, quae luxuriae mu- 30 " liebris coercendae causa lata esset. Et ilia communis pro " legibus visa consularis oratio est ; et haec adversus luxuri- " am severissimis moribus conveniebat. Itaque periculum " est, nisi, quid in utraque re vani sit, docuerimus, ne quis "error vobis ofTundatnr. Ego enim, quemadmodum ex his 35 " legibus, quae non in tempus aliquod, sed perpetuse utilita- " tis causa in aeternum latae sunt, nullam abrogari debere " fateor, nisi quam aut usus coarguit, aut status aliquis rei- " publicae inutilem fecit ; sic, quas tempora aliqua deside- " rarunt leges, mortales (ut ita dicam) et temporibus ipsis 40 " mutabiles esse video. Quae in pace latae sunt, plerumque " bellum abrogat ; quae in bello, pax : ut in navis adminis- " tratione aUa in secundam, alia in adversam tempestatem 2o6 TITI LIVII ' Usui sunt. Hebc quum ita natura distincta sint, ex utro ' tandem genere ea lex esse videtur, quam abrogamus ? 'An vetus regia lex, simul cum ipsa urbe nata ? An (quod ' secundum est) ab decemviris ad condenda jura creatis in ' duodecim tabulis scripta ? sine qua quum majores nostri 5 ' non existimarint decus matronale servari posse, nobis ' quoque verendum sit, ne cum ea pudorem sanctitatemque ' foeminarum abrogemus. Quis igitur nescit, novam istam ' legem esse, Q,. Fabio et Ti. Sempronio consulibus, viginti ' annis ante latam ? sine qua quum per tot annos matronae lo ' optimis moribus vixerint, quod tandem, ne abrogata ea • effundantur ad luxuriam, periculum esf? Nam si ista lex ■ ideo lata esset, ut finiret libidinem muliebrem, verendum • foret, ne abrogata incitaret. Cur sit autem lata, ipsum ' [indicavit] tempus. Hannibal in Italia erat, victor ad 15 ' Cannas : jam Tarentum, jam Arpos, jam Capuam habe- • bat : ad urbem Romam admoturus exercitum videbatur : ■ defecerant socii : non milites in supplementum, non soci- ' OS navales ad classem tuendam, non pecuniam in a^rario ' habebamus : servi, quibus arma darentur, ita ut pretium 20 ■ pro iis bello perfecto dominis solveretur, emebantur : in 'eamdem diem pecuniae, frumentum, et csetera, quse belli ' usus postulabant, prsebenda publicani se conducturos pro- ' fessi erant : servos ad remum, numero ex censu constitute, ' cum stipendio nostro dabamus : aurum et argentum omne, 25 ' ab senatoribus ejus rei initio orto, in publicum confereba- ' mus : viduse et pupilli pecunias suas in a;rarium defere- ' bant : cautum erat, quo ne plus auri et argenti facti, quo ' ne plus signati argenti et asris, domi liaberemus. Tali tempore in luxuria et ornatu matronae occupatae erant, utao ad eam coercendam lex Oppia desiderata sit ? quum, quia Cereris sacrificium, lugentibus omnibus matronis, inter- missum erat, senatus finiri luctum triginta diebus jussit. Cui non apparet, inopiam et miseriam civitatis, et quia omnium privatorum pecuniae in usum publicum vertendae 35 erant, istam legem scripsisse, tamdiu mansuram, quamdiu causa scribendae legis mansisset? Nam si, quae tunc temporis causa aut decrevit senatus, aut populus jussit, in perpetuum servari oportet, cur pecunias reddimus priva- tis ] cur publica praesenti pecunia locamus 1 cur servi, 4 qui militent, non emuntur ? cur privati non damus remi- ges, sicut tunc dedimus 1 LIBER XXXIV. CAP. VII. 257 VII. "Omnes alii ordines, omnes homines mutationem " in meliorem statum reipublica3 sentient ; ad conjuges tan- " turn nostras pacis et tranquillitatis publicae fructus non " perveniet ? Purpura viri utemur, praetextati in magistra- 5 " tibus, in sacerdotiis ; liberi nostri praetextis purpura togis " utentur ; magistratibus in coloniis municipiisque, hie Ro- " mas infimo generi, magistris vicorum, togae praetexta3 ha- " bendae jus permittemus ; nee id ut vivi soli'im habeant " tantum insigne, sed etiam ut cum eo creraentur mortui : 10 " fceminis duntaxat purpuras usum interdicemus 1 et, quum " tibi viro liceat purpura in veste stragula uti, matrem-tami- " liae tuam purpureum amiculum habere non sines ? et " equus tuus speciosius instratus erit, quam uxor vestita ? " Sed in purpura, quae teritur, absumitur, injustam quidem, 15 " sed aliquam tanien, causam tenacitatis video : in auro vero, " in quo, praeter manus-pretium, nihil intertrimenti fit, quae " malignitas est ? praesidium potius in eo est et ad privates " et ad publicos usus, sicut experti estis. Nullam semula- " tionem inter se singularum, quando nulla haberet, esse 20 " ajebat. At (Hercule !) universis dolor et indignatio est, " quum sociorum Latini nominis uxoribus vident ea conces- " sa ornamenta, quas sibi adempta sint ; quum insignes eas " esse auro et purpura ; quum illas vehi per urbem, se pedi- " bus sequi ; tamquam in illarum civitatibus, non in sua, im- 25 " perium sit. Virorum hoc animos vulnerare posset : quid " muliercularum censetis, quas etiam parva movent 1 Non " magistratus, nee sacerdotia, nee triumphi, nee insignia, " nee dona, aut spolia belliea, his contingere possunt. Mun- " ditiae, et ornatus, et cultus, haec foeminarum insignia sunt : 30 " his gaudent et gloriantur ; hunc mundum muliebrem ap- " pellarunt majores nostri. Quid aliud in luctu, quam pur- "puram atque aurum, deponunt? quid, quum eluxerunt, " sumunt ? quid in gratulationibus supplieationibusque, nisi " exeellentiores ornatus, adjiciunt ? Scilicet, si legem Op- 05 " piam abrogaveritis, non vestri arbitrii erit, si quid ejus " vetare volueritis, quod nunc lex vetat ! minus filite, uxo- " res, sorores etiam quibusdam, in manu erunt ! Nun- "quam, salvis suis, exuitur servitus muliebris; et ipsa? liher- " tatem, quam viduitas et orbitas facit, detestantur. In ves- •io"tro arbitrio suum ornatum, quam in legis, malunt esse. *' Et vos in manu et tutela, non in servitio, debetis habere " eas ; et malle patres vos aut viros, quam dominos, dici. "Invidiosis nominibus utebatur modo consul, seditionera 22* 258 TITI LIVII LIBER XXXIV. cap. viii. " muliebrem et secessionem appellando. Id enim pericu- " lum est, ne Sacrum montem, sicut quondam irata plebs, " aut Aventinum capiant. Patiendum huic infirmitati est, "quodcumque vos censueritis : quo plus potestis, eo mode- "ratius imperio uti debetis." 5 VIII. Hsec quum contra legem proque lege dicta essent, aliquanto major frequentia mulierum postero die sese in pub- licum effudit ; unoque agmine omnes tribunorum januas obsederunt, qui collegarum rogationi intercedebant : nee ante abstiterunt, quam remissa intercessio ab tribunis lo esset. Nulla deinde dubitatio fuit, quin omnes tribus le- gem abrogarent. Anno vicesimo post abrogata est, quam lata EPITOME LIBRI TRICESIMI aUINTI. P. Scipio Africanua, legatus ad Antiochum, Ephesi cum Hannibale, qui se Antio- cho juiixeiat,co!locutu3est ; ut,si fieri posset, metum ei, quera ex populo Romano con- ceperat, eximeret. Inter alia quum quaereret, quem fuisse maximum imperatorem Hanni- bal crederet, respondit : Alexandrum Macedonum regem, quod parva manu innumerabiles exercitus fudisset ; quodque ultimas oras, quas visere supra spem humanam esset, pera- grSaset. Ciuaerenti deinde, quem secundum poneret, Pyrrhum, inquit: castrametaripri- mum docuisse : ad hoc, neminem elegantius loca cepisse, prscsidia disposuisse. Exsequen- ti, quem tertium diceret, semet ipsum dixit. Ridens Scipio, " Quidnam tu diceres, si me," inquit: " vicisses ? " " Tunc vero," inquit, "meet ante Alexandrum, et ante Pyr- " rlium, et ante alios posuissem." Inter csetera prodigia, qu;e plurima fuisse tradun- tur, bovem Cn.Domitii consulis locutum, "Roma, cave tibi," refertur. Apparant in Antiochum helium Roniani. Nabis, LacedEemoniorum tyrannus, incitatus ab iEtolis, qui et Philippum et Antiochum ad inferendum bellura populo Romano sollicitabant, a populo Romano descivit ; et, hello adversusPhilopoemenem Achsorum prastorem gesto, abjEtolis et ab Alexamenoduce eorum interfectusest. ^toliquoque ab amiciti^ popu li Roniani defecerunt : cum quibus societate juncta, Antiochus, Syria; rex, quum hel- ium GrsecifE intulisset, complures urbes occupavit ; inter quas Chaleidem, et totam Eubocam. Res prseterea in Liguribus gestas, et appavatura belli ab Antiocho continet [Cap. I— li. u. c. 559—560. a. c. 103—192.] EPITOME LIBRI TRICESIMI SEXTI. Manius Acilius Glabrio consul Antiochum, apud Thermopylas, Philippo rege ad- juvante, victum, Grscia. expulit; idenique ^tolos subegit. P. Cornelius Scipio Nasi- ca consul aedem Matris Deum, quam ipse in Palatium intulerat, vir optimus a senatQ judicatus, dedicavit ; idenique Bojos Gallos victoa in deditionem accepit, et de iis tri- umphavit. Prsterea uavaliacertamina prospera adversus praefectos Antiochi regis re- feruntur. [Cap. i — slv. u. c. 561. a. c. 191.J EPITOME LIBRI TRICESIMI SEPTIMI. L. Cornelius Scipio consul, legato P. Scipione Africano (qui bc legatum fVatrig fiituruin tlixerat, si ei Crtecia provincia decerneretur, ijuuni C. La;Iio, qui multum in senatu poterat, ea provincia dari videretur), profectus ad Ijelluin adversug Anliochuni gerondum, in A^^ijini primus omnium Komanorum ducum Irajucit. i1i:milius Kcgillus adversus regiam clussem Antiochi feliciter pugnavit ad Myonnesuni, JUiodiis adjuvan- tibus. Filius Africani, ab Antioclio capius, patri reniissus est. Maniud Acilius Gla^ brio do Antiocho, quern Gra^ciu expulurat, et de ililtolis, triumpbavit. Victo deinde Antioclio a L. Cornclio Scipione, adjuvanie Eumene rege Pergami, Attaki filio, pax data est ei condiiione, ut omnibus provinciis citra Taurum montem cederet. Eumeni. quo juvante Antiochus victus erat, regnum anipliatum. Rhodiis quoque, qui et ipsi juverant, quasdam eivitales concessse. Colonia deducta est Bononia. ifemilius Uegil- Iu3, qui priBl'ectos Antioclii navali certamine vicerat, navalem triumphum duxit. L. Cornelius Scipio, qui cum Antiocho debellaverat, cognomine fratri exajquatu*, Asiaticus appellalus est. [Cap. i — lx. u. c. 5C2 — 5G3. a. c. 190 — 189.] LIBRI TRICESIMI OCTAVI CAP. L— LIII. EPITOME LIBRI TRICESIMI OCTAVI. Marcus Fulvius consul in Epiro Ambracienses obsessos in deditionem accepit ; C'e- phalleniam subegit; yEtolis pordomitis pacem dedit. Cn. Manlius consul, collega ejus, Gallogreecos Tolistobojos, et Tcctosagos, et Trocmos, qui Brenno duce in A^iam transierant, quum soli citra Taurum montem non parerent, vicit. Eorum origo, et quemadmodum ea loca, quiE tenent, occupaverint, refertur. Exemplum quoque virtu- tis et pudicitise in fffimiiia traditur: nam quum Ortiagontirs, regis Gallograecoruin, uxor captiva esset, centurionem custodem, qui ei vim intulerat, occidit. Lustrum a censoribus conditum est: censa sunt civium capita ducenta quinquaginta octo millia et trecenta viginti octo. Cum Ariarathe, rege Cappadociae, amicitia juncta est. Cn. Manlius, contradicentibus decem legatis, ex quorum consilio fa'dus cum Antiocho con- scripserat, de Gallogra;cis, acta pro se causa in senatu, triumpbavit. l, Scipio Africanus, die ci dicta (ut qiiidam ajunt, a Q. Petillio tribune plebis, ut quidam, a Ncevio), quod piaeda ex Antiocho capta aeraiium fraudasset, postquam is dies venit, evocatus in Rostra, " Hac die," inquit, " Quiri- " tes, Cartha2:inem vici : " et, prosequente populo, Capitolium adscen- dit. LIII. Inde, ne amplius tribuniciis injuriis vexaretur, in voluntarium exsilium Liteinum concessit : incertum ibi, an Romao, defunctus : nam ejus monunicntum utrobique fuit. L. Scipio Asiaticus, frater African!, eodem peculatus crimine accusatus damnatusque, quum in viiicula et carcerem ducereturi Ti. Sempronius Gracchus, tribunus plcbis, qui antea Scipionibus inimicus fuerat, in- tercessit ; et ob id beneficium Africanitiliam duxit. Quum qua;stores in bona ejus pul>- lic6 possidenda missi essent, non modo in iis ulluni vestigium pecunia; regite apparuit, sed nequaquam tantum redactum, quantae summa; erat damnatus. Collatara a cogna- tis et amicis innumerabilem pecuniam accipere noluit : quae necessaria ei erant ad CKl- turn, redenipta. [Cap. i — lx. u. c. 5SJ — 565. a.c. 189 — 187.] L P. Scipioni Africano (ut Valerius Antias auctor est) duo Q. Petillii diem dixerunt. Id, prout cujns- 260 TITI Liril que ingenium erat, interpretabantur : alii non tribunes pie- '« bis, sed universam civitatem, quae id pati posset, incusabant. •" " Duas maximas orbis terrarum urbes ingratas uno prope g? " tempore in principes inventas : Romam ingratiorem ; si- ^ " quidem victa Carthago victum Hannibalem in exsilium ex- p, " pulisset ; Roma victrix victoreni Africanum expellat." s Alii, " Neminem unum civem tantum eminere debere, ut^^ " legibus interrogari non possit : nihil tarn aequandae liber- "tatis esse, quam potentissimum quemque posse dicere cau- " sam. Quid autem tuto cuiquam, nedum summam rem w " publicam, permitti, si ratio non sit reddenda ? qui jus '* asquurn pati non possit, in eum vim baud injusiam esse." Haec agitata sermonibus, donee dies dicendae causae venit : nee alius antea quisquam, nee ille ipse Scipio, consul cen- sorve, majore omnis generis hominum frequentia, quam reus 15 illo die, in forum est deductus. Jussus dicere causam, sine ulla criminum mentione, orationem adeo magnificam de re- bus ab se gestis est exorsus, ut satis constaret, neminem unquam neque meliiJs neque verius laudatum esse. Dice- bantur enim ab eodem animo ingenioque, a quo gesta erant : 20 et aurium fastidium aberat, quia pro periculo, non in glori- am, referebantur. LI. Tribuni plebis, vetera luxuriae crimina Syracusano- rum hibernorum, et Locris Pleminianum tumultum, quum ad fidem pra^sentium criminum retulissent ; suspicion!- 25 bus magis, quam argumentis, pecuniae captae reum ac- cusarunt. " Filium captum sine pretio redditum, omni- " busque aliis rebus Scipionem, tamquam in ejus unius manu " pax Romana bellumque esset, ab Antiocho cultum. Dicta- " torem eum consuli, non legatum, in provincia fuisse : nee 30 "adaliamrem eo profectum, quam ut, id quod Hispaniae, " Galliae, Siciliae, Africae jampridem persuasum esset, hoc " Graeciae Asiseque et omnibus ad Orientem versis regibus " gentibusque appareret ,: unum hominem caput columen- " que imperii Romani esse : sub umbra Scipionis civitatem 35 "dominam orbis terrarum latere : nutum ejus pro decretis " Patrum, pro populi jussis esse." Infamia intactum, invi- dia, qua possunt, urgent. Orationibus in noctem perductis, prodicta dies est : ubi ea venit, tribuni in Rostris prima luce consederunt. Citatus reus magno agmine amicorum 40 clientiumque per mediam concionem ad Rostra subiit : si- lentioque facto, " Hoc," inquit, " die, tribuni plebis, vosque LIBER XXXVIII. CAP. Lii. 261 " Quirites, cum Hannibale et Carthaginiensibus, signis col- " latis, in Africa bene ac feliciter pugnavi. Itaque, quum *' hodie litibus et jurgiis supersederi aequum sit, ego hinc ex- " templo in Capitolium ad Jovem Optimum Maximum, Juno- 5 " nemque et Miner vam, caste rosque Deos, qui Capitolio at- " que arci president, salutandos ibo : bisque gratias agam, " quud mihi et hoc ipso die, et saepe alias, egregie rei pub- " licae gerenda; mentem facultatemque dederunt. Vestrum " quoque quibus commodum est, ite mecum, Quirites, et 10 " orate Deos, ut mei similes principes habeatis : ita, si ab " annis septemdecim ad senectutem semper vos setatem me- " am honoribus vestris anteistis, ego vestros honores rebus " gerendis prsecessi." Ab Rostris in Capitolium adscendit : simul se universa concio avertit, et secuta Scipionem est ; 15 adeo, ut postremo scribae viatoresque tribunos relinquerent, nee cum iis, pr in dies magis cerneret favorem dignitatemque Demetrii fra- ." tris apud Macedonum multitudinem crescere, et gratiam g apud Romanes, sibi spem nuUam regni superesse, nisi in ^ scelere, ratus, ad id unum omnes cogitationes intendit. Caeterum, quum se ne ad id quidem, quod muliebri cogitabat animo, satis per se validum crederet, singulos amicorum lO patris tentare sermonibus perplexis institit. Et primo qui- dam ex his adspernantium tale quidquam speciem prsebue- runt, quia plus in Demetrio spei ponebant : delude, cres- cente in dies Philippi odio in Romanos, cui Perseus indul- geret, Demetrius surama ope adversaretur, prospicientes is • ^ .-. ^- 'im . H i(i | iiii . i LIBER XL. CAP. VI. 265 animo exitum incauti a fraude fraterna juvenis, adjuvan- dum, quod futurum erat, rati, fovcndamque spem potentio- ris, Perseo se adjungurit. Cuetera in suum quaeque tempus agenda differunt : in prrcsentia placet, omni ope in Roma- 5nos accendi regem, impellique ad consilia belli, ad quae jam sua sponte animum inclinasset. Simul, ut Demetrius in dies suspectior esset, ex composito sermones ad [spretio- nem] Romanorum trahebant : ibi quum alii mores et institu- ta eorum, alii res gestas, alii speciem ipsius urbis, nondum loexornatce neque publicis neque privatis locis, alii singulos principura eluderent ; juvenis incautus, et amore nominis Romani, et certamine adversus fratrem, omnia tuendo, sus- pectum se patri et opportunum criminibus faciebat. Itaque expertera eum pater omnium de rebus Romanis consiliorum 15 habebal : totus in Persea versus, cum eo cogitationes ejus rei dies ac noctes agitabat. Redierant, quos forte miserat in Bastarnas ad arcessenda auxilia, adduxerantque inde no- biles juvenes, et regii quosdam generis ; quorum unus soro- rem suam in matrimonium Philippi filio pollicebatur : erexe- 20 ratque consociatio gentis ejus animum regis. Turn Per- seus, " Quid ista prosunt ? " inquit. " Nequaquam tantum " in exterpis auxiliis est prcesidii, quantum periculi fraude " domestica. Proditorem nolo dicere, certe speculatorem " habemus in sinu ; cujus, ex quo obses Romae fuit, corpus 25 " nobis reddiderunt Romani, animum ipsi habent. Omni- "um psne Macedonum in eum ora conversa sunt: nee " regem se alium rentur habitaros esse, quam quem Romani " dedissent." His, per se asgra, mens senis stimulabatur : et animo magis, quam vultu, ea crimina accipiebat. 30 VI. Forte lustrandi exercitus venit tempus, cujus solenne est tale. Caput mediae canis praecisse, et prior pars, ad dex- teram, cum extis posterior ad lan'am vice ponitur : inter banc divisam hostiam copiae armatas traducuntur. Praefe- runtur primo agmini arma insignia omnium ab ultima ori- 35 gine Macedoniae regum : deinde rex ipse cum liberis se- quitur : proxima est regia cobors custodesque corporis : pos- tremum agmen Macedonum caetera multitudo claudit. La- tera regis duo filii juvenes cingebant, Perseus jam tricesi- mum annum agens, Demetrius quinquenuio minor ; medio 40 juventae robore ille, hie flore ; fortunati patris matura sobo- les, si mens sana fuisset. Mos erat, lustrationis sacro peracto, exercitum decurrere, et divisas bifariam duas acies 23 266 TITI LIVII concurrere ad simulacrum pugnae. Regii juvenes duces ei ludicro certamini dati : cseterum non imago fuit pugnae, sed, tamquam de rewno dimicarotur, ita concunerunt, mul- taque vulnera sudibus facta ; nee, prfeter ferrum, quidquam detuit ad justam belli speciem. Paris ea, quae sub Demetrio 5 crat, longe superior fuit. Id a^gre patiente Perseo, la^tari prudentes amici ejus, eamque rem ipsam dicere prsebituram causam criminandi juvenis. VII. Convivium eo die sodalium, qui simul decurrerant, uterque habuit, quum vocatus ad cojnam ab Demetrio Per- 10 seus negasset. Festo die invitatio benigna et hilaritas ju- venalis utrosque in vinum traxit. Commemoratio ibi certa- minis ludicri, et jocosa dicta in adversaries, ita ut ne ipsis quidem ducibus abstineretur, jactabantur. Ad has excipi- endas voces, speculator ex convivis Persei missus, quum in- 15 cautior obversaretur, exceptus a juvenibus forte triclinio egressis, male mulcatur. Hujus rei ignarus Demetrius, " Q,uin comissatum," inquit, " ad fratrem imus; et iram " ejus, si qua ex certamine residet, simplicitate et hilaritate " nostra lenimus ? " Omnes se ire conclamarunt, praeter 20 eos, qui speculatoris ab se pulsati prassentem ultionem me- tuebant. Quum eos quoque Demetrius traheret, ferrum veste abdiderunt, quo se tutari, si qua vis fieret, possent. Nihil occulti esse in intestina discordia potest : utraque domus speculatorum et proditorum plena erat. Pra^cucurrit index 25 ad Persea, ferro succinctos nuntians cum Demetrio quatu- or adolescentes venire. Etsi causa apparebat (nam ab iis pulsatum convivam suum audierat), tamen, infamandae rei causa, januam obserari jubet ; et ex parte superiore asdium, versisque in viam fenestris, comissatores, tamquam ad cae- 30 dem suam venientes, aditu januae arcet. Demetrius, per vinum, qund excluderetur, paulisper vociferatus, in convi- vium redit, totius rei ignarus. VIII. Postero die Perseus, quam primum convenien- di potestas patris fuit, regiam ingressus, perturbato vultu 35 in conspectu patris tacitus procul constitit : cui quum pater, " Sati'n' salvae ? " et, " qusnam ea mcestitia esset ? " interrogaret eum, " De lucre tibi," inquit, " vivere me sci- " to. Jam non occultis a fratre petimur insidiis. Nocte "cum armatis demum ad interficiendum mevenit: clau-40 " sisque foribus, parietum praesidio me a furore ejus sum LIBER XL. CAP. VIII. 267 «* tutatus." Quum pavorem mixtum admiratione patii lU- jecisset, "Atqui, si aures pra;bere potes," inquit, " iiiaui- " festam rem teneas, faciam." " Enimvero se," Philippus dicere, " auditurum ; " vocarique extemplo Demetrium jussit : 5 et seniores duos amicos, expertes inter fratres certaminuni, infrequentes jam in regia, Lysimachum et Onomastum ar- cessit, quos in consiiio haberet. Dum veniunt amici, solus, filio procul stante, multa secum animo volutans, inambula- vit : postquam venisse eos nuntiatum est, secessit in partem 10 interiorem cum duobus amicis, totidem custodibus corpo- ris : filiis, ut ternos inermes secum introducerent, permisit. Ibi quum consedisset : " Sedeo," inquit, " miserrimus pa- "ter, judex inter duos Alios, accusatorem parricidii, et " reum ; aut conficti aut admissi criminis labem apud meos 15 " inve)iturus. Jam pridem quidem banc procellam immi- " nentem timebam, quum vultus inter vos minime fraternos " cernerem, quum voces quasdam exaudirem. Sed inter- " dum spes animum subibat, deflagrare iras vestras, purgari " suspiciones, posse: etiani hostes, armis positis, fcedus 20 " icisse, et privatas multorum simultates finitas : subituram " vobis aliquando germanitatis memoriam, puerilis quondam " simplicitatis consuetudinisque inter vos, meorum denique " preceptor urn ; quse, vereor, ne vana surd is auribus ceci- " nerim. Quoties ego, audientibus vobis, detestatus exem- 25 " pla discordiarum fraternarum, horrendos eventus eoruni "retuli, quibus se stirpemque suam, domos, regna, funditus " evertissent ! Meliora quoque exempla parte altera posui ; " sociabilem consortionem inter binos Lacedaemoniorum re- " ges, salutarem per multa ssecula ipsis patriaeque. Eam- 30 " dem civitatcm, postquam mos sibi cuique rapiendi tyran- " nidem exortus sit, eversam. Jam hos Eumenem Atta- " lumque fratres, a quam exiguis rebus, prope ut puderet " regii nominis, mihi, Antiocho, et cuilibet regum hujus " cetatis, nulla re magis, quam fraterna unanimitate, reg- 35"num jEquasse. Ne Romanis quidem exemplis abstinui, " qusB aut visa aut audita habebam ; T. et L. Quintiorum, " qui bellum mecum gesserunt ; P. et L. Scipionum, qui " Antiochum devicerunt ; patris patruique eorum, quorum "perpetuam vitae concordiam mors quoque miscuit. Ne- 40 " que vos illorum scelus, similisque sceleri eventus, delerre- '* re a vecordi discordia potuit ; neque horum bona mens, " bona ibrtuna, ad sanitatem flectere. Vivo et spirante me, '' hasreditatem meam ambo et spe et cupiditate improba 268 TITI LIVII "crevistis. E6 usque me vivere vultis, donee, alterius ves- " trum superstes, baud ambiguum regem alterum mea morte " faciam. Nee fratrem nee patrem potestis pati : nihil ca- " ri, nihil saneti est : in omnium vicem regni unius insati- " abilis amor successit. Agite, conscelerate aures pater- 5 "nas: decernite criminibus, mox ferro decreturi : dicite " palam, quidquid aut veri potestis, aut comminisci libet. " ReseratBB aures sunt, quae posthac secretis alterius ab al- " tero criminibus claudentur." Ha3C, furens ira, quum dixisset, lacrymae omnibus obortae ; et diu moestum silen- lo tium tenuit. IX. Turn Perseus : " Aperienda nimirum nocte janua " fuit, et armati comissatores accipiendi, praebendumque " ferro jugulum, quando non creditur, nisi perpetratum, "facinus; et eadem petitus insidiis audio, quae latro atque is " insidiator. Non nequidquam isti unum Demetrium filium "te habere, me subditum et pellice genitum appellant : " nam, si gradum, si caritatem filii apud te haberem, non " in me querentem deprehensas insidias, sed in eum qui " fecisset, ssevires : nee adeo tibi vilis vita esset nostra, ut 20 " nee prcEterito periculo meo movereris, neque futuro, si in- " sidiantibus sit impune. Itaque, si mori taciturn oportet, " taceamus, precati tantum Deos, ut a me coeptum scelus " in me finem habeat, nee per meum latus tu petaris. Sin " autem (quod circumventis in solitudine natura ipsa subji- 25 " cit, ut hominum, quos nunquam viderint, fidem tamen " implorent) mihi quoque, ferrum in me strictum cernen- " ti, vocem mittere liceat ; per te, patriumque nomen, quod " utri nostrum sanctius sit, jam pridem sentis, ita mo au- " dias, precor, tamquam si, voce et comploratione nocturna 3o " excitus, mihi quiritanti intervenisses, Demetrium cum ar- " matis nocte intempesta in vestibule meo deprehendisses. " Quod tum vociferarer in re prassenti pavidus, hoc nunc " postero die queror. Frater, non comissantium in vicem • "jam diu vivimus inter nos. Regnare utique vis: huic 35 " spei tuas obstat aetas mea, obstat gentium jus, obstat ve- " tustus Macedoniae mos, obstat vero etiam patris judicium, " Hasc transcendere, nisi per meum sanguinem, non potes : "omnia moliris et tentas : adhuc seu cura mea, seu fortuna, " restitit parricidio tuo. Hesterna die in lustratione, et de-40 " cursu, et simulacro ludicro pugnae, fungstum prope proeli- " um fecisti ; nee me aliud a morte vindicavit, quam quod LIBER XL. CAP. X. 269 * me ac meos vinci passus sum. Ab hostili prcelio, tam- ' quam fraterno lusu, peilrahere me ad cojnam voluisti. ' Credis, me, pater, inter inermes convivas coenaturum fuic- ' se, ad quern armati comissatum venerunt ? credis nihil ' a gladiis nocte periculum fuisse, quern sudibus, te in- ' spectante, prope occiderunt 1 Q,uid hoc noctis, quid ini- ' micus ad iratum, quid cum ferro succinctis juvenibus ve- 'nis? Convivam me tibi committere ausus non sum ; co- ' missatorem te cum armatis venientem recipiam 1 Si aper- ' ta janua fuisset, funus meum parares hoc tempore, pater, ' quo querentem audis. Nihil ego, tamquam accusator, ' criminose nee dubia argumentis colligendo ago. duid ' enim 1 negat se cum multitudine venisse ad januam me- ' am ? an ferro succinctos secum fuisse 1 duos nomina- ' vero, arcesse : possunt quidem omnia audere, qui hoc au- ' si sunt ; non tamen audebunt negare. Si deprekensos ' intra limen meum cum ferro ad te deducerem, pro mani- ' festo haberes : fatentes pro deprehensis habe. X. " Exsecrare nunc cupiditatem regni, et Furias frater- ' nas concita : sed, ne sint caeca), pater, exsecrationes tufe, ' discerne et dispice insidiatorem et petitum insidiis : noxi- ' um [huic esse] caput. Q.ui occisurus fratrem fuit, habeat ' etiam iratos paternos Deos : qui periturus fraterno scelere ' fuit, perfugium in patris misericordia et justitia habeat. ' Q,u6 enim alio confugiam, cui non solenne lustrale exer- ' citus tui, non decursus militum, non domus, non epulte, ' non nox, ad quietem data naturae beneficio mortalibus, ' tuta est 1 Si iero ad fratrem invitatus, moriendum est : ' si recepero intra januam comissatum fratrem, moriendum ' est : nee eundo, nee manendo insidias evito. Q,u6 me 'conferam? Nihil, praster Deos, pater, et te, colui : non ' Romanos habeo, ad quos confugiam : perisse expetunt, ' quia tuis iujuriis doleo, quia ademptas tot urbes, tot gen- ' tes, modo Thraciaj maritimam oram, indignor. Nee me ' nee te incolumi, Macedonian! suam futuram sperant. Si ' me scelus fratris, te senectus, absumpserit, aut ne ea qui- ' dem exspectata fuerit, regem regnumque Macedonia) sua ' futura sciunt. Si quid extra Macedonian! tibi Romani re- * liquissent, mihi quoque id relictum crederem receptacu- 'luni. 'At in Macedonibus satis prffisldii est.' Vidisti 'fiesterno die impetum in me militum. Quid illis defuit, ' nisi ferrum 1 Quod illis defuit interdiu, convivae fratris 23* 270 TITI LIVII (I (f noctu sumpserunt. Q,uid de magna parte principum lo- •• quar, qui in Romanis spem omnem dignitatis et fortunae "posuerunt, et in eo, qui omnia apud Romanes potest? " Neque (Hercule!) istum mihi tantum fratri majori, sed " prope est, ut tibi quoque ipsi, regi et patri, prseferant. 5 "Iste enim est, cujus beneficio poenam tibi senatus remisit, " qui nunc te ab annis Romanis protegit, qui tuam senectu- " tern obligatam et obnoxiam adolescentiae suae esse ajquum censet. Pro isto Romani stant, pro isto omnes urbes tuo "imperio liberatge, pro isto Macedones, qui pace Romana lo " gaudent : milii, praeter te, pater, quid usquam aut spei aut " prsBsidii est ? XI. "Q,uo spectare illas literas ad te nunc missas " T. Quintii credis, quibus, et bene te consuluisse rebus " tuis, ait, quod Demetrium Romam miseris, et hortatur, ut i'' " iterum, et cum pluribus legatis et primoribus Macedo- '• num, remittas eum 1 T. Q,uintius nunc est auctor omnium " rerum isti et magister. Eum sibi, te abdicato palre, in " locum tuum substituit. Illic ante omnia clandestina con- " cocta sunt consilia. Quseruntur adjutores consiliis, quum so " te plures, et principes Macedonum, cum isto mittere ju- " bet. dui hinc integri et sinceri Romam eunt, Philip- " pum regem se habere credentes, imbuti illinc et infecti "•Romanis delenimentis redeunt. Demetrius iis unus om- " nia est : eum jam regem, vivo patre, appellant. Haec si 25 " indignor, audiendum est statim, non ab aliis solum, sed " etiam a te, pater, cupiditatis regni crimen. Ego vero, si ' ' in medio ponitur, non agnosco : quem enim suo loco mo- " veo, ut ipse in ejus locum succedam ? Unus ante me " pater est : et, ut diu sit, Deos rogo. Superstes (et ita 30 " sim, si merebor, ut ipse me esse velit) hsereditatem regni, '• si pater tradet, accipiam. Cupit regnum, et quidem *' scelerate cupit, qui transcendere festinat ordinem eetatis, "natural, moris Macedonum, juris gentium. ' Obstat frater " * major, ad quem jure, voluntate etiam patris, regnum 3s " ' pertinet. Tollatur : non primus regnum fraterna caede " ' petiero. Pater senex, et filio solus orbatus, de se magis *' ' timebit, quam ut filii necem ulciscatur. Romani laeta- " * buntur, probabunt, defendent factum.' Hse spes incer- " tae, pater, sed non inanes sunt : ita enim se res habet : 40 *' periculum vitae propellere a me potes, puniendo eos, qui " ad me interficiendum ferrum sumpserunt : si facinori eo- LIBER XL. CAP. XII. 271 " rum successerit, mortem meam idem tu persequi non po- " teris." XII. Postquam dicendi fincm Perseus fecit, conjecti eorum, qui aderant, oculi in Demetrium sunt, velut con- 5 festim responsurus esset : deinde diu fuit silentium, quum perfusum fletu appareret omnibus loqui non posse. Tandem vicit dolorem ipsa nec(?ssitas, quum dicere juberent; atque ita orsus est : " Omnia, quae reorum antea fuerant auxilia, " pater, pra^occupavit accusator. Simulatis lacrymis in al- io " terius perniciem veras meas lacrymas suspectas tibi fecit. " Quum ipse, ex quo ab Roma redii, per occulta cum suis " colloquia dies noctesque insidietur ; ultro mihi non insidi- " atoris modo, sed latronis manifesti et percussoris, speciem " induit. Periculo suo te exterret, ut innoxio fratri per eum- 15 " dem te maturet perniciem, Perfugium sibi nusquam genti- " um esse ait, utego ne apud te quidem quidquam spei reliquse " habeam. Circumventum, solum, inopem, invidia gratias " externfB (quae obest potius quam prodest) onerat. Jam " illud quam accusatorie, quod noctis bujus crimen miscuit 20 " cum cajtera insectatione vitee meae ! ut et hoc, quod jam " quale sit, .scies, suspectum alio vitae nostrae tenoie faceret; " et illam vanam criminationem spei, voluntatis, consilio- " rum meorum noctarno hoc ficto et composito argumento " fuiciret. Simul et illud qusesivit, ut repentina et minime 05 " praaparata accusatio videretur, quippe ex noctis hujus me- " tu et tumultu repentino exorta. Oportuit autem, Perseu, " si proditor ego patris regnique eram, si cum Romanis, si " cum aliis inimicis patris, inieram consilia, non exspecta- " tarn fabulam noctis hujus esse, sed proditionis meas ante 30 " me accusatum ; si ilia, separata ab hac, vana accusatio " erat, invidiamque tuam adversus me magis quam crimen " meum indicatura, iiodie quoque earn aut prtetermitti, aut " in aliud tempus differri ; ut perspiceretur, utrum ego " tibi, an tu mihi, novo quidem et singulari genere odii, in- 35 " sidias fecisse'\ Ego tamen, quantum in hac subita per- ** turbatione potero, separabo ea, quae tn confudisti ; et noc- " tis hujus insidins, aut tuas aut meas, detegam. Occiden- '• di sui consiliam me inisse videri vult ; ut scilicet, majore " fratre suhlato, cujus jure gentium, more Macedonum, tuo 40"etiam, ut ait, judicio, regnum. est futurum, ego, minor, " in ejus, quem occidissem, succederem locum. Quid er- " go ilia sibi vult pars, altera orationis, qua Romanes a me 272 ' TITI LIVII " cultos ait, atque eorum fiducia in spem regni me venisse 1 " nam si et in Romanis tantum momenti esse credebam, ut, " quem vellentr, imponerent Macedonia3 regem, et meae tan- " tum apud eos gratise confidebam, quid opus parricidio " fuit ? An, ut cruentum fraterna caede diadema gererem ? ^ " ut illis ipsis, apud quos aut vera aut certe simulata probi- " tate partam gratiam habeo, si quam forte habeo, cxsecrabi- " lis et invisus essem 1 nisi T» Quintium credis, cujus vir- " tute et consiliis me nunc arguis regi, quum et ipse tali " pietate vivat cum fratre, mihi fraternce caedis fuisse aucto- ^"^ " rem. Idem non Romanorum solum gratiam, sed Macedo- " num judicia, ac paene omnium Deorum hominumque con- "sensum collegit, per quae omnia se mihi parem in certa- " mine non futurum crediderit : idem, tamquam in aliis " omnibus rebus inferior essem, ad sceleris spem ultimam ^^ " confugisse me insimulat. Vis banc formulam cognitionis " esse, ut, uter timuerit, ne alter dignior videretur regno, is *' consilium opprimendi fratris cepisse judicetur 1 XIII. " Exsequamur tamen quocumque modo conficti or- " dinem criminis. Pluribus niodis se petitum criminatus 20 " est, et omnes insidiarum vias in unum diem contulit. " Volui interdiu eum, post lustrationem, quum concurrimus, " et quidem (si Diis placet) lustrationum die occidere : " volui, quum ad coenam invitavi, veneno scilicet toUere : "volui, quum comissatum gladiis accincti me secuti sunt, 25 " ferro interficere. Tempora quidem qualia sint ad parri- " cidium electa, vides : lusus, convivii, comissationis. Q,uid ? " dies quails 1 quo lustratus exercitus, quo inter divisam " victimam, prselatis omnium, qui unquam fuere, Macedo- " nise regum armis regiis, duo soli tua tegentes iatera, pater, 30 " praevecti sumus, et secutum est Macedonum agmen. Hoc " ego, etiam si quid ante admisissem piaculo dignum, lus- " tratus et expiatus sacro, tum quum maxime in hostiam " itineri nostro circumdatam intuens, parricidium, venena, " gladios, in comissationem praeparatos, volutabara in ani-so " mo : ut quibus aliis deinde sacris contaminatam omni sce- " lere mentem expiarem 1 Sed caecus criminandi cupidita- " te animus, dum omnia suspecta efficere vult, aliud alio "confundit: nam, si veneno te inter cccnam tollere volui, " quid minimis aptura fuit, quam pertinaci certamine et con- 40 " cursu iratum te efficere, ut merito (sicut fecisti) invitatus " ad coenam abnueres ? Q.uum autem iratus negasses. LIBER XL. CAP. XIV. 273 " utriini, ut placarem te, danda opera fuit, ut aliam quaere- " rem occasionem, quoniam semel venenum paraveram ? an " ab illo consilio velut traiisiliendum ad aliud fuit, ut ferro " te. et quidem eo die, per speciem comissationis, occide- 5 " rem ? Q.uo deinde modo, si te metu mortis credebam " coenam^ evitasse meam, non ab eodem metu comissatio- " nem quoque evitaturum existimabam ? XIV. " Non est res, qua erubescam, pater, si die festo inter cequales largiore vino sum usus : tu quoque, velim, inquiras, qua lastitia, quo lusu apud me celebratum hester- num convivium sit, illo etiam (pravo forsitan) gaudio pro- veliente, quod in juvenali armorum certamine pars nostra non inferior fuerat. Miseria heec et metus crapulam fa- cile excusserunt ; quas si non intervenissent, insidiatores nos sopiti jaceremus. Si domum tuam expugnaturus, capta domo, dominum interfecturus eram, non temperas- sem vino in unum diem ? non milites abstinuissem meos 1 Et, ne ego me solus nimia simplicitate tuear, ipse quoque minime malus ac suspicax frater, ' Nihil aliud scio,' in- quit, ' nihil aKguo, nisi quod cum ferro comissatum vene- ' runt.' Si quseram, unde id ipsum scieris, necesse erit te fateri, aut speculatorum tuorum plenam domum fuisse meam, aut illos ita aperte sumpsisse ferrum, ut omnes viderent. Et, ne quid ipse aut priiis inquisisse, aut nunc criminose argumentari videretur, te quaerere ex iis, quos nominasset, jubebat, an ferrum habuissent ; ut, tamquam in re dubia,. quum id qusesisses quod ipsi fatentur, pro convictis haberentar. Quin tu illud quseri jubes, num tui occidendi causa ferrum sumpserint ? num me auctore et sciente ? Hoc enim viden vis, non illud, quod faten- tur, et palam est, et sui se tuendi causa sumpsisse dicunt. Recte an perperam fecerint, ipsi sui facii rationem red- dent. Meam causam, quae nihil eo facto contingitur, ne miscueris ; aut explica, utrum aperte an clam te aggressu- ri fuerimus. Si aperte, cur non omnes ferrum habui- mus ? cur nemo prajter eos, qui tuum speculatorem pul- sarunt ? si clam, quis ordo consilii fuit 1 Convivio soluto, quum comissator ego discessissem, quatuor substitissent, ut sopitum te aggrederentur ? quomodo fefellissent, et alieni, et mei, et maxime suspccti, quia paulo ante in rixa fuerant ? quomodo autem, trucidato te, ipsi evasuri fue- rint ? quatuor gladiis domus tua capi et expugnari potuit ? 274 TITI LIVII XV. " Quin tu, omissa ista nocturna fabula, ad id quod "doles, quod [invidiam] urit, reverteris? 'Cur usquam " ' regni tui mentio fit, Demetri ? cur dignior patris fortunas " ' successor quibusdam videris, quam ego ? cur spem me- " * am, quae, si tu non esses, certa erat, dubiam et sollicitam 5 " ' facis ? ' Ha3c sentit Perseus, etsi non dicit : haec istum " inimicum, haec accusatorem faciunt : haec domain, haec " regnum tuum, criminibus et suspicionibus replent. Ego " autem, pater, quemadmodum nee nunc sperare regnum, "nee ambigere unquam de eo forsitan debeam, quia minor lo " sum, quia tu me majori cedere vis ; sic illud nee debui " facere, nee debeo, ut indignus [te patre,] indignus omni- " bus videar : id enim vitiis meis, non cedendo, cui jus fas- " que est, non modestia, consequar. Romanos objicis mihi ; " et ea, quae gloriae esse debent, in crimen vertis. Ego, 15 " nee obses Romanis ut traderer, nee ut legatus roitterer " Romam, petii : a te missus ire non recusavi : utroque " tempore ita me gessi, ne tibi pudori, ne regno tuo, ne " genti Macedonum essem. Itaque mihi cum Romanis " amicitiae causa tu fuisti, pater. Quoad tecum ilHs pax 20 " manebit, mecum quoque gratia erit : si beHum esse coe- "perit, qui obses, qui legatus pro patre non inutilis fui, idem " hostis illis accerrimus ero. Nee hodie, ut prosit mihi " gratia Romanorum, postulo ; ne obsit, tantum deprecor : " nee in bello coepit, nee ad bellum reservatur. Pacis pig- 25 " nus fui ; ad pacem retinendam legatus missus sum : neu- " tra res mihi nee gloriae nee crimini sit. Ego, si quid " impie in te, pater, si quid scelerate in fratrem admisi, nul- " lam deprecor poenam : si innocens sum, ne invidia confla- *' grem, quum erimine non possim, deprecor. Non hodie me 30 " primum frater aceusat ; sed hodie primum aperte, nullo " meo in se merito. Si mihi pater succenseret, te majorem " fratrem pro minore deprecari oportebat, te adolescentiae, " te errori, veniam impetrare : in eo, ubi prEEsidium esse " oportebat, ibi exitium est. E convivio et comissationibus 35 " prope semisomnus raptus sum ad causam parricidii dieen- " dam : sine advocatis, sine patronis, ipse pro me dicere " cogor. Si pro alio dicendum esset, tempus ad meditan- " dum et componendam orationem sumpsissem, quum quid " aliud, quam ingenii fama, periclitarer 1 Ignarus, quid ar- 40 " cessitus essem, te iratum et jubentem dicere causam, fra- " trem aceusantem audivi. Ille diu ante praeparata, medi- " tata, in me oratione est usus : ego id tantum temporis. LIBER XL. CAP. XXIV. 275 " quo accusatus sum, ad cognoscendum, quid ageretur, ha- " bui. Utrum momento illo horse accusatorem audirem ? an " defensionem meditarer ? Attonitus repentino atque ino- "pinato malo, vix, quid objiceretur, intelligere potui ; ne- 5 " dum satis sciam, quo modo me tuear. Q,uid mihi spei " esset, nisi patrem judicem haberem ? apud quem etiamsi " caritate a fratre majore vincor, misericordia certe reus " vinci nori debeo. Ego enim, ut me mihi tibique serves, *' precor : ille, ut me in securitatem suam occidas, postulat. 10 " Q,uid eum, quum regnum ci tradideris, facturum credis " in me esse, qui jam nunc sanguine meo sibi indulgeri " sequum censet? " XVI. Dicenti hrec lacrymae simul spiritum et vocem in- tercluserunt. Philippus, submotis iis, pauHsper collocutus i5cum amicis, pronuntiavit, " Non verbis se, nee unius horae *' disceptatione, causam eorum dijudicaturum, sed inquiren- " do in utiiusque vitam, mores, et dicta factaque in magnis " parvisque rebus observando : " ut omnibus appareret, noc- tis proximo) crimen facile revictum ; suspectam nimiam cum 20 Romanis Demetrii gratiam esse. Hrec, vivo Philippo, velut semina jacta sunt Macedonici belli, quod maxime cum Per- seo gerendum erat. o J CO XXIV. Demetrium iterura ad patrem accusavit Perseus. .... Nihil tamen palam gravius pronuntiatum de est, ut dolo potius interficeretur Ab _. Thessalonice Demetriadem ipsi quum iter esset, As- !i5 traeum Psoniae Demetrium mittit cum eodem comite "! Dida, Perseum Amphipolim, ad obsides Thracum accipi- •^ endos. Digredienti ab se Didse mandata dedisse dicitur de 30 filio occideudo. Sacrificium ab Dida seu institutum, seu simulatum est ; ad quod celebrandum invitatus Demetrius ab Astraeo Heracleam venit. In ea ccena dicitur venenum da- tum. Poculo epoto, extempio sensit : et mox coortis dolori- bus, relicto convivio, quum in cubiculum recepisset sese, 35 crudelitatem patris conquerens, parricidium fratris, ac DidsB scelus incusans, torquebatur. Intromissi deinde Thyrsis quidam Stuberseus et B^erceseus Alexander, injectis tapetibus in caput faucesque, spiritum intercluseiunt. Ita innoxius adolescens, quum in eo ne simplici quidem genere mortis 40 contenti inimici fuissent, interficitur. -10m" .ffwr»=^