THE OKDO SERIES OF CLASSICS. PUBLISHED BY HENRY HOLT & CO., NEW YORK. I. CESAR'S COMMENTARIES (W THE GALLIC WAR, With JJatin Ordo and Notes. 12mo, half roan, $1.25. II. CICERO'S SELECT' ORATIONS. . With JLatin Ordo and Notes. 12mo, half roan, $1.50. III. IN PREPARATION, ON A SIMILAR PLAN, AND TO BE SOON PUBLISHED, VIKGIL'S ^ENEID. With the favor of the public, the series will be ex- tended so as to include the Latin and Greek Classics in general use. The whole will be presented in a uniform edition of attractive typography and con- venient shape and arrangement. THE ORDO SERIES. II. > SELECT ORATIONS M. T. . C I C E R O , ACCOMPANIED WITH A LATIN ORDO, AND ILLUSTRATED WITH ENGLISH NOTES, EXPLANATORY AND CRITICAL. By CHARLES WILEY, D. D Rector of Montrose Classical. and Military School. Ordinis hcec virtus erlt et venus, aid ego fallor, Utjam nunc dicat,jam nunc debentia did. Kor. NEW YORK HENRY HOLT AND COMPANY 1874 Entered according to Act of Congress, in the year 1873, by JOHN WILEY & SON, In the Office of the Librarian of Congress, at Washington, D. ft John F. Trow & Son, Printers 205-213 East 12TH St., New York. fault /fay l$7Y L\ T DEX. 'flW _ PAOE. I. The Original Tact <>f < ( %cero 1 1. The First Oration against Catiline 1-12 2. The Second Oration against Catiline 13-24 3. The Third Oration against Catiline 25-36 4. The Fourth Oration against Catiline 37-47 5. The Oration in behalf of T. Annius Milo 48-83 6. The Oration in behalf of A. Licinius Archias 84-95 II The Transformed Text of Cicero in Accordance i'-ifh'the English Order. . , 97 1. Introduction to the Four Orations against Catiline. 99-101 2. Ordo and Notes to the 'First Oration against Catiline 103-12:5 3. Ordo and Notes to the Second Oration against Catiline 124-142 4. Ordo and Notes to the Third Oration against Catiline 143-162 5. Ordo and Notes to the Fourth Oration against Catiline 163-181 ( ; . Introduction to the Oration in behalf of T. Annius Milo LS2-1M 7. Ordo and Notes to the Oration in behalf of T. Annius Milo 185-24$ 8. Introduction to the Oration in behalf of A. Licinius Archias . . .250-25 1 9. Notes to the Oration in behalf of A. Licinius Archias. . 252-260 &dys fYA*A~^ -j r to look to others for assistance in his work. 3. With the use of the Ordo the student will be able to traverse more preparatory ground of a Latin course in the same space of time. In the view of the editor a foreign tongue, ancient or modern, is not to be learned so well in its usus loquendi and its idioms, by confining the attention with critical examination to a small por- tion of the language, as by much, and continual reading PREFACE. 1 \ of the language in its various authorship. This, of coarse, is much facilitated by the use of an Ordo in the earlier stages of a Latin collide. 4. More time can be given to the enlargement of the vocabulary, to the familiarizing of forms, to syntax and analysis, where less is taken up in extricating the puzzle and complication of the Latin order as it presents itself to the beginner. Relief at that point, such as is aff< m led by a carefully prepared Ordo y leaves opportunity for a more rapid advancement at every other, whilst the difficulties that remain to be surmounted are sufficient to give ample scope to discipline and mental in vigo ra- tion. C. A. V I V EttSITY CALIFORNIA V IN L. C ATILIN AM ORATIO PRIMA IIABITA IN SENATU. I. 1. Quousque tandem ab'utere, Catilina, patientia nos- tra? Quamdiu etiam furor iste tuns nos eludet? Quern ad finem sese effrenata jactabit audacia ? Nihilne te noc- turnum praesidium Palatii, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil concursus bonorunY omnium, nihil hie munitis- simus habendi senatus locus", nihil horum ora vultusque moverunt? JPatere tua consilia non sentis? Constrict am jam horum omnTum conscientia teneri conjurationem tuam non vides ? Quid proxima, quid superiore nocte egeris, ubi fueris, quos convocaveris, quid consilii ceperis, quern nostrum ignorare arbitraris ? \ 2. O tempora ! O mores ! Senatus haec intelligit, consul videt : hie tamen vivit. Vivit ? Immo vero etiam in senatum venit : fit publici consilii par- ticeps: notat et designat oculis ad caedem unum quemque nostrum. Nos autem, viri fortes, satisfacere rei publicae videmur, si istius furorem ac tela vitemus. Ad mortem te, Catilina, duci jussu consulis jampridem oportebat ; in te -^ conferri pestem istam, quam tu in nos omnes jamdiu machi- naris. 3. An vero vir amplissimus, P. Scipio, pontifex maximus, Ti. Gracchum mediocriter labefactantem statum rei publicae privatus interfecit : Catilinam orbem terrao 1 2 ORA.TIO I. IN CATILINA3I. caede atque incendiis vastare cupientem, nos consules per- fe re in us ? - Nam ilia nimis antiqua praetereo, quod 0. Ser- vilius Ahala, Sp. Maelium no vis rebus studentem, maim sua oceTdit. Fuit,fuit ista quondam in liac re publica virtus, ut viri mites acrioribus suppliciis civem perniciosum, quam acerbissimum hostenl coercerent. Habemus senatus corisul- tum in te, Uatilina, veLemens et grave : non deest, rei pub- licae consilium, neque auctoritas hujus ordinis* nos, nos, dico aperte, consules desumus. II. 4. Decrevit quondam senatus, ut L. Opimius 'consuj videret, ne quid res publica detrimenti caperet. Nox nulla intercessit : interfectus est propter quasdam seditionum sus- piciones C. Gracchus clarissimo patre, avo, majoribus; bCci-* sus est cum liberis M. Fulvius consularis.- Simili senatus consulto C. Mario et L. Yalerio consulibus est permissa res pubEcai Num uimm diem postea L. Saturninum tribunum }>lebis, et C. Servilium praetorem mors ac rei publicae poena remorata est? At vero nos vicesimum jam diem patinmr hebescere aciem liofum auctoritatis. Habemus enim liujus- modi senatus consultum, verumtam^n inclusum in tabulis, tamquam in vagina reconditum,: quo ex senatus consulto confestim interfectum te esse, Catilina, convenit. Yivis : et vivis non ad deponendam, sed ad confirmandam audaciam. Cupio, Patres conscripti, me esse clementem ; cupio in tan- tis rei publicae periculis me non dissolutum videri ; sed jam me ipsum inertiae nequitiaeque condemno. 5. Castra sunt in Italia contra rem publicam in Etruriae faucibus collo- cata : crescit in dies singulos hostium numerus : eorum autem castrorum imperatorem, ducemque hostium intra moenia atque adeo in senatu videmus, intestinam aliquam quotidie perniciem rei publicae molientem. ^Si te jam, Cati- lina, comprehendi, si interfici jussero * credo, erit verendum milii, lie non hoc potius omnes boni serius a me, quam quis- quam ciudelius factum esse dicati ) Yerum ego hoc, quod jampridem factum esse oportuit, certa de causa nondum adducor, ut faciam. Turn denique intern ciam te, quum jam oKATIO I. IN CAT1I. IN A.M. 3 nemo tain iinprobns, lam pmlitas, (am tui similis invcniri poterit, oui id oon jure factum esse fateatur. r>. Quamdiu quisquam erit, qui te defendere audeat, vivea: Bed vivos ita, ut vivis, nmltis meis et firinis pracsidiis obfteSBUB, no com- movere te contra rem publicam possis, Multorum te etian (u-uii el auirs Don Bentientem, sicut adhuc feoerunt, Bpecula- buntur atque oustodient. III. Etenim quid est, Catilina, quod jam ainplius exspec- tes, si neque nox tenebria obscurare coetus nefarios, ncc pri- vat a doinus parietibus continere voces conjurationis tuae potest? Si illustrantur, si erumpunt omnia? Muta jam istam mentem, milii crede : obliviscere caedis atque incendi- orum. Teneris undique : luce sunt clariora nobis tua con- silia omnia : quae jam meciini licet, rec ognoscas. 7. MeVwi- nistine me ante diem XII. Kalendas Novembres dicere in senatu, fore in armis certo die, qui dies futurus ess ot diem VI. Kal. Novembres, C. Manlium, audaciae satelJitem atque administrum tuae? Num nnBfefellit^ Catilina, non modo res tanta, tarn atrox, tani incredibilis, verum, id quod mul to magis est admirandiim, dies ? Dixi ego idem in sena- tu, caedem te optimatium contulisse in ante diem V. Kalen- das Novembres, turn, quum multi principes civitatis Koma, non tarn su^eonsci -\ audi, quam tuorum consiliorum repri- niendorum causa profugerunt. Num infitiari potes te illo ipso die meis praesidiis, mea diligentia circumclusum, com- movere te contra rem publicam non potuisse, quum tu, dis- cessu ceterorum, nostra tamen, qui remansissemus, caede contentum te esse dicebas ? 8. Quid? quum tu te Praeneste Kalendis ipsis Novembribus occupaturum" nocturno impetu esse confideresv: sensistine illam coloniam meo jussu, meis praesidiis, custodiis, vigiliisque esse munitam ? Nihil agis, nihil moliris, nihil cogitas, quod ego non modo aud^ain, sed etiam videam plane* pie sentiam. y / IV. Recognosce tandem niecum noctem illam superio- rem: jam intelliges multo me vigilare acrius ad salutem quam te ad perniciem rei publicae. Dico te priore nocte 4: OliATIO I. IN CATILINAM. venisse inter falcarios (non agam obscure), in M. Laecae domum : convenisse eodem complures ejusdem amentiae scelerisque socios. Num negare audes ? Quid taces ? Convincam, si negas. Video enim esse hie in senatu quos- dam, qui tecum una fuerunt. 9. O dii immortalcs ! ubinam gentium sumus? Quam rem publicam habemus? In qua urbe vivimus ? Hie, hie sunt, nostro in numero Patres con- scripti, in hoc orbis terrae sanctissimo gravissimoque con- silio, qui de nostro omnium interitu, qui de hujus urbis atque adeo orbis terrarum exitio cogitent. Hosce ego video consul, et de re publica sententiam rogo ! ) Et, quos ferro trucidari oportebat, eos nondum voce vulnero ! Fuisti igitur apujJL.JLaecam ilia nocte, Catilina : distribuisti partes ItaTiae : statuisti, quo quemque proficisci placeret : delegisti, quos Romae relin queres , quos tecum ^duceres ; descripsisti urbis partes ad incendia; confirmasti te ipsum jam esse exi- turum ; dixisti paullulum tibi esse etiam nunc morae, quod ego viverem. lieperti sunt duo equites Komani, qui te ista cura liberarent, et sese ilia ipsa nocte paullo ante lucem me in meo lectulo interfecturos esse pollicerentur. 10. Haec ego omnia, vixdum etiam coetu vestro dimisso, comperi : domum meam majoribus praesidiis munivi atque firmavi : exclusi eos, quos tu mane ad me salutatum miseras, quum illi ipsi venissent, quos ego jam multis ac summis viris ad me id temporis ventuios esse praedixeram. Y. Quae quum ita sint, Catilina, perge, quo coepisti : egredere" aliquando ex urbe : patent portae : proficiscere. Nimium diu te imperatorem tua ilia Manlja na castra deside- rant. E duc t ecum etiam omnes tuos : s^ minus, quam plu- rimos. Purga urbem. Maguo me metu liberabis, dummodo. inter me atque te murus intersit. Nobiscum versari jam diutius non potes : non feram, non patiar, non sin am. 11. Magna diis immortalibus habenda est, atque huic ipsi Jovi Statori, antiquissimo custodi hujus urbis, gratia, quod hanc tarn tetram, tarn horribilem tamque infestam rei publicae pestem to ties jam effugimus. Non est saepius(in uno homine J Ls(in u OBATTO I. in t f.vriLix am. 5 anmma Balus periclitanda rei publicae. rQuamdiu mihi non- Buli designato, Catilina, intddiatua ea, non publico me prae- sidio, Bed privata diligentia defend! Quum proxinus comi- tiis conaularibua me consulmi in campo , et co mpetitp rea titoa Wj. interfioere voluisti, compressi coDatua tuos nefiuioa amicormn praeaidio et copiis, nullo tumultu publico concitato : deni- qne, quotiescunque me petisti, per me tibi obstiti: quam- qnarn yidebam perniciem meam cum magna calamitate rei publicae esse conjunctam. Nunc jam aperte rem publicam universam petis : templa deorum immortalium, tccta urbis, vitam omnium civium, Italiam denique totam, ad exitium ac \ astitatem vocas. / 12. Quare, quoniam id, quod est primum, et quod hujus imperii disciplinaeque majorum j)roprium est, facere non- duiii audeo, faciam id, quod est ad severitatem lenius, et ad communem salutem utilius. Nam, si te interfici jussero, residebit in re publica reliqua conjuratorum manus ; sin tu (quod, te jamdudum hortor) exieris, exliaurietur ex urbe tuorum comitum magna et perniciosa sentina rei publicae. 13. Quid est, Catilina? Num dubitas id, me imperante, facere, quod jam tua sponte faciebas ? Exire ex urbe jubet consul hostem. Interrogas me, num in exsilium ? Non jubeo : sed si me consulis, suadeo. VI. Quid est enim, Catilma^quod te*jam in hac urbe dclrctare possitj In qua nemo est extra istam conjura- tionem perditorum hominum, qu f teLpoh m etuat ; nemo" qui"" non otterit. Quae nota domesticae turpituuinis non i nust a \rr^ yitae tuae est? Quod privatarum rerum dedecus non haeret infamiae ? Quae libido ab oculis, quod lacinus a manibus unquam tuTs, quod flagitium a toto corpore abfuit 2 (Jui tu ftdolescentulo, quem corruptelarum illecebris irretlssos, non aut ad audaciam ferrum, aut ad libTdinem facem praetu- listi? 14. ^.Quid vero ?j Nuper, quum morte superioris uxoris novis nuptiis domum vkcuen?cisses, nonne etiam alio incredibili scelere hoc scelus cumulasti ? Quod ego praeier- mitto, et facile patior sileri ; ne in hac civitate tanti facino- b ORATIO I. IN CATILINAM. ris immamtas aut exstitisse, aut non vindicata esse videatur. Praetermitto ruinas fortunarum tuarum, quas omnes impen- dere tibi proximis Idibus senties : ad ilia venio, quae non ad privatam ignominiam vitiorum tuorum, non ad doraesticam tuam difficultatem ac turpitudinem, sed ad summam rem publicam atque ad omnium nostrum vitam salutemque per- tinent.*- 15. Potestne tibi haec lux, Catilina, aut lmjus coeli spiritus esse jucundus, quum scias horum esse nemi- nem, qui nesidat te pridie Kalendas Januarias, Lepido et Tullo consulibus, steiisse in coniitio cum telo ? Manum, consulum et principum civitatis interficiendorum causa, parayisse ? Sceleri ac furori tuo non mentem aliquam aut timorem tuum, sed fortunam populi Romani obstitisse ? Ac jam ilia omitto (neque enim sunt aut obscura aut non multa post commissa) : quotiens tu me designatum, quotiens con- sulem interficere conatus es ! Quod ego tuas p*e*!itiones ita conjectas, ut vitari posse non viderentur, parva quadam declinatione, et, ut aiunt, corpore euugi ! Nihil agis, nihil assequeris, nihil moliris, neque tamen conarijac velle desis- tis. 16. Quotiens tibi jam extorta est sica Isfa de manibus ! Quotiens vero excidit casu aliquo et elapsa/esfc ! Tamen ea carere diutius non potes : quae quidem quibus abs te lniti Jta O^ v^-s Bacris ac devota sit, nescio, quod earn nece^se putas esse in y^ consulis corpore defigere. ' YII. Nunc vero, quae tua est ista vita? Sic enim jam tecum loquar. non ,ut odio perniotus esse videar, quo debeo^ vy- sed ut mTsericordia, quae tibi nulla debetur. Venisti paullo N * ante in seriatum. Quis te ex hac tanta*frequentia, tot ex ^ tuis amicis ac necessariis salutavit ? St hoc post h ominum memoriam contigit nemini, vocis exspecta*s contumeliam, / quum sis gravissimb jlldicio taciturnitatis oppressus ? Quid, / quod adVentvTtuo ista subsellia vacuefacta sunt ? quod omnes <* consulares, qui tibi persaepe ad caeclem constifcuti fuerunt, simul atque assedisti, partem istam subselliorum nudam at- que inariem reliauerunt, quo tandem animo hoc tibi feren- dum putas ?\Aln) SeryT mehercule mei si me isto pacto OBATIO I. l.\ OATILINAM. ' 7 ni'iiK-rent, ut tc metuunt omiies cives tui, domum moam n^liiKUHMidanrputarem : tiftibi arbem noii arbifcraris? EJt, si mS iikTs cTvibus LnjuriJ suspectum tarn gi&yiter at offensum vidoivin, can :< me adspcctff civium, quam infestis oculis omnium conspicTmaliem : tu, quum oonscientia scele- runi tuorum agnoaoas odium omnium j ustum ei jam diu tibi aebitum, dubitas, quorum menies sensusque vulnerasj eorum adspootum praesentiamque vitare ? Sfte parentes timcrcnt atque odissent tin, neque eos ullaTatione placare posses, ut opfiior, ab eorum oculis aliquo concecleres : nunc te patria, quae communis est omnium nostrum parens, oclit ac metuit, et jamdiu te"nihil judicat nisi* de pamcidio sud""cogitare. Hujus tu neque auctoritalem verebere, nee juclicium sequere, nee vim pertime'sces ? 18. Quae tecum, Catilina, sic^ agr^ W/y et qxiodam modo tacita loquitur : " Nullum jam aliquot annis factnus exstitit nisi per te; nullum flagitium sine te; tibi uni multorum civium neces, tibf vexatio" direptioque soci<> rum impunita fuit ac libera ; tu non solum ad negligendas leges et Ojimesdp^eSj verum etiam ad evertendas perfringen- dasque valuisti. S iiperi ora ilia, quamquam ferenda non fuerunt, tamen, ut potui7 tuh : nunc vero me totam esse in metu propter "uhum te, quidquid increpuerit, CatilTnam timeri, nullum videri contra me consilium iniri posse, quod a tuo scelere abhorreat, non est ferendum. Quamobrem dis- ce*3e, atque hunc mihi timorem eripe : si est verus, ne op- i>rimar_; ^^falsus, ut tandem aliquand6*timere desinam." V SQXL -19. Haec si tecum, ut dixi, patria loquatur, nonne impetrare debeat, etiam si vim adhibere non possit ? Quid, quod tu te ipse in custodiam dedisti? quod vitandae sus- picionis causa aptid M'. Lepidum te habitare velle dixisti ? A quo non receptus, etiam ad me venire ausus es, atque, ut domi meae te asservarem, rogasti. Quum a me quoque id responsi^tulisses, me nullo modo posse iisdem parietibus tuto esse tecum, qui magno in periculo essem, quod iisdem moenibus contineremur, ad Q. Metellum praetorem venisti. A quo repudiatus, ad sodalem tuum, virum optimum, M. 8 OEATIO I. IN CATILINAM. Marcellum demigrasti; quern tu videlicet et ad custodien- duin te diligentissimum, et ad suspicarfclum sagacissimum, et ad vindicandum fortissimum fore putasti. Sed quam longe videtur a carcere atque a vinculis abesse debere, qui se ipse jam dignum custodia judicarit? 20. Quae quum ita sint, Catilina, dubitas, si emori aequo amino non potes, abire in aliquas terras, et vitam istam, multis suppliciis justis debitisque ereptam, fugae solitudinique mandare ? w Pefer, inquis, ad senatum : " id enim postulas, et, si hie ordo sibi placere decreverit te ire in exsilium, ob tempera- Q turum te esse dicis. Non referam, id quod abhorret a meis moribus : sed tamen faciam, ut intelligas, quid hi de te sentiant. Egredere ex urbe, Catilina : libera rem publicam metu: in exsilium, si hanc vocem exspectas, proficiscere. Quid est, Catilina ? Ecquid attendis, ecquid animadvertis 9 horum silentium ? Patiuntur, tacent. Quid exspectas auc- toritatem loquentium, quorum voluntatem tacitorum per- spicis? 21. At si hoc idem huic adolescenti optimo, P. Sestio, si fortissimo viro, M. Marcello dixissem, jam mihi consuli hoc ipso in templo, jure optimo, senatus vim et manus intulisset. De te autem, Catilina, quum quiescimt, probant; quum patiuntur, decernunt; quum tacent, clamant. Neque hi solum, quorum tibi auctoritas est videlicet cara, vita vilissima : sed etiam illi equites Pomani, honestissimi atque optimi viri, ceterique fortissimi cives, qui circumstant senatum, quorum tu et frequentiam videre, et studia perspi- cere,"et voces paullo ante exaudire potuisti. Quorum ego vix abs te jamdiu manus ac tela contineo, eosere, quum in tanto numero tuorum neque an dies virum bonum quemquam neque videbis ? Ad 10 ORATIO I. IN CATILINAM. b 1. ... i hujus vitae studium meditati sunt illi, qui fenmtur, labores tui : jacfere humi, non modo ad c^Dsia^enaum^^uprum, verum etiam ad facinus obeulidum ; vigilare non solum ^^i^mutem somno_ maritorum, verum etiam bonis Otiosorum. Habss^. ubi ostentes illam tuam praeelaram patientiam famis, fdgoris, inopiae rerum omnium, quijbiis te brevi tempore coniectum * , es^e senties. 27. Tantum profeci turn, quum te a consulatu 1 " vvvJ repuli, nt exsul potius tentare, quam c onsul vexare rem (^ publicam posses, atque ut jd, quod esset abs te scelerate susceptum, latrocmmm potius quam bellum nominaretur. **** ^ l( :yXI. ISuiic, ut a me, Patres conscripti, quandam prope justam patriae querimoniam detester ac deprecer^percipite, quaeso, diligenter, quae dicam, et ea penitus animis vestris mentibusque mandate. Etenim, si mecum patria, quae mihi vita mea multo est carior, si cuncta Italia, si omnis res publica loquatur :j" M. Tulli, quid agis? Tune eum, quern esse hostem comperisti, quern ducem belli futurum vides, quern exspectari imperatorem in castris hostium sentis, auctbrem sceleris, principem conjurationis, evocatorem ser- ^ vorum et civium perditorum, exire patiere, ut abs te non emissus ex urbe, sed immissus in urbem esse videatur? Nonne hunc in vineula duci, non ad mortem rapi, non sunimo supplicio mactari imperabis ? 28. Quid tandem te impedit ? Mosne majorum ? At persaepe etiam privati in liac re publica perniciosos cives morte multarunt. An leges, quae de civium liomanorum supplicio rojotalr simt"? At nunquam in hac urbe ii, qui a re publica defecerunt, civium /^ jura tenuerunt. An invidiam posteritatis times? Prae- elaram vero populo Romano refers gratiam, qui te hominem per te cognitum, nulla commendatione majorum tarn mature ad summum imperium per omnes honorum gradus extulit, si propter invidiam, aut alicujus periculi metum, salutem civium tuorum negligis. 29. Sed, si quia est invidiae mT5tus,'num^est vehememtius severita.tis ac fortitudinis in- vidia, quam inertiae ac nequitiae pertimescenda ? An quum bello vastabitur Italia, vexabuntur urbes, tecta arde- P ASL4 I L^>W .no I. in r.vnuxAM. 11 bunt, turn te nan existimaa urridiae imoendio conflagrft- turum?" X II. His ego sanctissimis ivi pnbllOM voi-ibus, et coruin hominum, qui boo idem sentinnt, inentibut paaca respon- QoMi debo. Ego, si hoc optimum jactu judicarem, Patres con- Boripti, Catilinam morte mulfari, unius usnrain norae gladi- R&ori isti ad vivendum non dedissem. Ktenim, si Bummi n hi et clarissimi cives, Saturnini et Gracchorum ot Plaod ei superiorum compluriuri sanguine non modo se non con- taininarunt, sed etiam honcstarunt, certe verenduni milii non erat, ne quid, hoc parricidac>vium interlecio, invidiae mihi in posteritatein lvdundarct. Quod si ea mihi maxime imponderet, tamen hoc animo semper i'ui, nt invidiam vir- fcute partem gloriam, non invidiam puxarein. 30. Quani- quam nbnnulli sunt in hoc ordine, qui ant ea, quae imminent, non vidcantyaut tea, nuae vident, disslmulent : qui Bpem Catilinae inomous' sententiis amerunt, con- jurationemque nascenteni non credendo corroboraverunt: quorum auctoritatem secnti multi, non solum improBi, verum etiam imperiti, si in hunc animadvertissem, crude- liter et regie factum esse dicerent. Nunc intelligo, si iste, (juo intendit, in Manliana castra pervenerit, neminem tarn stultum fort>, qui non videat conjurationein esse faetam, neminem tarn improbum, qui non faleararj/ Hoc |utem uno^ interfecto, intelligo banc rei publicae pestem paujlisper ivpriiui, non in perpetuum comprimi posse. Quod si ejeoerit, secumque suos etfuxerit, et eodem ceteros undique collectos naufragoa aggregaverit, exstinguetur atque delebitur non modo haec tain adulta rei publicae pestis, verum etiam strips ac semen maionmi^mSuTm. XIII. 31. Eteniin jamdiu, Patres conscripti, in his peri- cuUs conjurationis insidiisque versamur ; sed nescio quo pacto omnium scelerum ac veteris furoris et audaciae maturi- tas in nostri consulatus tern pus erupit. Quod si ex tanto latrocinio iste unus tolletur, videbimur fortasse ad breve qnoddam tempus cura et inetu esse relevati : periculum 12 ORATIO I. IN CATILINAM. autem residebit, et erit inclusum penitus in venis atque in visceribns rei publicae. Ut saepe homines aegri morbo {^^igravi, quuni aestu jfebrique jactantur, si aquam gelidam biberint, primo relevari videntur, deinde multo gravius vehementiusque afflictantur ; sic liic morbus, qui est in re publica, relevatus istius poena, vehementius vivis reliquis ingravescet. 32. Quare secedant improbi, secernant se a bonis, unnm in locum congregentur, muro denique, id quod saepe jam dixi, secernantur a nobis, desinant insidiari domi suae consuli, circumstare tribunal praetoris urbani, obsidere cum gladiis curiam, malleolos et faces ad inflammandam urbem comparare ; sit denique inscriptum in fronte unius cuj usque, quid de re pubjica sehtiat*. Polliceor vobis hoc, Patres conscripti, tantam in nobis consulibus fore diligen- tiam, tantam in vobis auctoritatem, tantam in equitibus Romanis virtutem, tantam in omnibus bonis consensionem, ut Catilinae profectione omnia pateTacta, illustrata, oppressa, qJ vindicata esse videatis. 33. Hisce* ominibus, Catilina, cum summa rei publicae i x x ~~ x ' i -4- salute, et cum tua peste ac pernic^e, cumque eorum exitio, qui se tecum omni scelere pamcidioqueiunxerunt, proncis- cere ad impium bellum ac nefarium. Tiim tu, Jupiter, qui iisdem, quibus haec urbs, auspiciis a Romulo es constitutus, quem Statorem hujus urbis atque imperii vere nominamus, hunc et hujus socios a tuis aris ceterisque templis, a tectis urbis ac moenibus, a, vita fortunisque civium omnium arce- bis : et homines bonorum inimicos, hostes patriae, latrones Italiae, scelerum foedere inter se ac nefaria societate con- junctos, aeternis suppliciis vivos mortuosque mactabis. '%f ^ IN L. CATILINAM ORATIO SECUKDA, AD QUIKITES. 1* I. 1. T^andem aliquando, Quiriles, L. Catninam, furen- tem aTidac^ scelus ^nhelantem, pestem patriae nefarie molientem, vobTs atque huic urbi ferro flammaque mfuftan- tem, ex urbe Vfel ejecimus vel eroisimus, vel ipsum egrectf en- y%^ tem verbis pr$se*cuti sumus. Abiit, "excessit, "evasit, erupit. Vjjj Nulla jam pernicfes a monstro illo atque prodigio moenibus + ipsis intra moenia comparabitur. Atque hunc qurdem unum hujus belli d&mestYci cfticem sme controversfaT vicimus. Non enim jam inter latera nostra sica ilia versabitur : rion in campo, non in foro, non in curia, non denique intra do'mestJfcos parties pe*ramescemus. Loco ille molus est, quum est ex iTrbe cfepulsus. Palam jam cum hoste, nullo impHliente, bellum justum geremus. >me cfubio perdulimus h^minem magninceque viciinus, quum ilium ex. occultis insidiis in apertum latrocinium conjecimus. 2. Quod vero non cruentum mucronem, ut voluit, extulit, quod vivis nobis egressus est, quod ei ferrum e manibus extorsimus, quod inc^limies elves, quod stantem urbem reliquit: quanto taiicTem ilium maerore esse afflictum et profngatum putatis ? Jacet ille nunc prostratusque est, et se percitlsum atque abjectum esse sentit, et retorquet oculos prtffecto s'aepe ad 6\^v*-/i jl^l ^-^ Ar u-c d-^_y 14 OEATIO II. IN CATILINAM. hanc urbem, quam e suis faucibus ereptam esse luget: quae-/ qiudem mihi la"tari videtur, quod tantam pe*stem evomuerit forasque projecerit. II. 3. At si quis est talis, quales esse omnes oportebat, qui in hoc ipso, in quo exsultat et triumphat oratio inea, me vehementer accuset, quod tarn capitalem hostem non compre- henderim potius, quam emiserim : non est ista mea culpa, Quirites, sed temporum. 'unterfectum esse L. Catilinam, et gravissimo supplicio affectum jampridera oportebat : idque a me et mos majorum, et hujus imperii severitas, et res pub- lica postulabat. Sed quam multos fuisse putatis, qui,(quae V^ ego deferrem^ non crederent ? Quam multos, qui propter stultitiam non putarent ? Quam multos, qui etiam defende- rent ? Quam multos, qui propter improbitatem faverent ? Ac si, illo sublato, depelli a yobis omne periculum judica- rem, jampridem ego J^Qatilinam non modo invidiae meae, jtv*^ 7 erum etiam vitae pMiculo sustulissem. 4. Sed quum vide- rem ne vobis quidem omnibus re etiam turn probata, si ilium, ut erat meritus, morte multassem, fore, ut ejus socios invidia oppressus persequi non possem, rem hue deduxi, ut turn palam pugnare possetis, quum hostem aperte videretis. Quern qui- dem ego hostem, Quirites, quam vehementer foris esse timen- dum putem, licet hinc intelligatis, quod etiam illud moleste fero, quod ex urbe parum comitatus exierit. Utinam ille ^fj. omnes secum suas copias eduxisset ! Tongilium milii eduxit,' quern amare in praetexta coeperat ; Publicium et Munatium, quorum aes alienum contractum in popina nullum rei publi- ^sjs cae mptum afferre poterat : reliquit quos viros ! quanto aere ' aiieno ! quam valentes ! quam nobiles ! i"*7^II. 5. Itaque ego ilium exercitum et Gallicanis legioni- ^nbus et hoc delectu, quern in agro Piceno et Gallico Q. Metel- lus habuit, et his copiis, quae a nobis quotidie comparantur, magno opere contemno, collectum ex senibus desperatis, ex agresti luxuria, ex rusticis o^ecoctoribus, ex iis, qui vadimo- nia de^erere quam ilium exercitum maluerunt ; quibus ego non niodo si aciem exercitus nostri, verum etiam si edictum ORATIO II. IN CATILINAM. 15 pvnetoris ostendero, concident. Hos, quos video volitare in for, quos stare ad curiam, quos etiani in senatum venire ; qui niteni unguentia, qui fulgent purpura, mallem secumsuos militea othiTJnimt qui si hie permanent, n.t mentote non tain exercitum ilium esse nobis, quam hos, qui exercitum deseru- erunt, pertimescendos. Atque hoc etiam sunt timendi magis, quod, quid cogitent, me scire sentiunt, neque tamen permo- ventur. 6. Video, cui sit Apulia attributa, quis habeat Etruriam, quis agrum Picenum, quis Gallicum, quis sibi has urban*! insidias caedis atque incendiorum depoposcerit. Omuia superioris noctis consilia ad me perlata esse sentiunt ; patefeci in senatu hesterno die; Catilina ipse pertimuit, pro- fugit : hi quid exspectant ? Na^. illi vehementer errant, si sJ^AA Xillam meam pristinam lenitatem perpetuam sperant futuram. IV. Quod exspectavi, jam sum assecutus, ut vos omnes factam esse aperte conjurationem contra rem publicam vide- retis. Nisi vero /si/ quis est, qui Catiliuae similes cum Cati- lina sentire non putet. Non est jam lenitati locus: severi- tatem res ipsa flagitat. * Unum etiam nunc concedam : exe- . ant, proticiscantur, ne patiantur desiderio sui Catilinam ?a^~J niiserum tabescere. Demonstrabo iter : Aurelia via profec- tus est. Si accelerare volent, ad vesperani consequentur. 7. O fortunatam rem publicam, si quidem banc sentinam hujus urbis ejecerit ! Uno mehercule Catilina exhausto, relevata mihi et recreata res publica videtur. \ Quid enim mali aut sceleris fingi aut cogitari potest, quod non ille con- ceperit ? Quis tota Italia veneficus, quis gladiator, quis latro, quis sicarius, quis parricida, quis testamentorum sub- jector, quis circumscriptor, quis ganeo, quisnepos, quis adul- ter, quae mulier infamis, quis corruptor juventutis, quis cor- ruptus, quis perditus inveniri potest, qui se cum Catilina non familiarissime vixisse fateatur? Quae caedes per hosce annos sine illo facta est ? Quod nefarium stuprum non per ilium ? 8. Jam vero quae tanta unquam in ullo homine juventutis illetebraljuit, quanta in illo? Qui alios ipse amabat turpissime, aliorum amori flagitiosissime serviebat, 16 ORATIO II. IN CATTLINAM. aliis fructum libidinum, aliis mortem parentum, non modo impellendo, verum ,etiam adjuvando, pollicebatur. Nunc vero quam subito non solum ex urbe, verum etiam ex agris, ingentem numerum perditorum hominum collegerat ? Nemo, non modo Romae, sed nee ullo in angulo totius Italiae, op- pressus aere alieno fait, quern non ad hoc incredibile sceleris foedus adsciverit. V. 9. Atque,. ut ejus diversa studia in dissimili ratione perspicere possitis, nemo est in ludo gladiatorio paullo ad facinus audacior, qui se non intimum "Catilinae esse fateatur ; nemo in scena levior et nequior, qui se non ejusdem prope sodalem fuisse commemoret. Atque idem tamen stuprorum et scelerum exercitatione assiTefactus, frigore et fame et siti , - et vigiliis perferendis, fortis ab istis praedicabatur, quum ^ industriae subsidia atque instrumenta virtutis in libidine audaciaque consumerentur. 10. Hunc vero si secuti erunt * sui comites ; si ex urbe exierint desperatorum hominum flagitiosi greges : O nos beatos ! O rem publicam fortunatam, O praeclaram laudem consulatus mei ! Non enim jam sunt mediocres hominum' libidines, non humanae audaciae ac tole- randae : nihil cogitant nisi caedes, nisi incendia, nisi rapinas : patrimonia sua profuderunt : fortunas suas obligaverunt : res *" eos jampridem, fides nuper deficere coepit : eadem tamen ilia, quae erat in abundantia, libido permanet. Quod si in vino et alea comissationes solum, et scorta quaererent, essent illi quidem desperandi, sed tamen essent ferendi. Hoc vero quis ferre .possit, inertes homines fortissimis viris insidiari, stul- tissimos prudentissimis, ebriosos sobriis, dormientes vigilan- tibus ? Qui mihi accubantes in conviviis, complexi mulieres impudicas, vino languidi, conferti cibo, sertis redimiti, un- guentis obliti, debilitati stupris, _eructant sermonibus suis ' caedem bonorum, atque urbis incendia. 11. .Quibus ego confido impendere fatum aliquod ; et poenam jamdiu impro- bitati, nequitiae, sceleri, libidini debitam aut instare jam plane, aut certe appropinquare. Quos si meus consulatus, quoniam sanare non potest, sustulerit, non breve nescio quod ORATIO II. IN OATILINAM. 17 t tempus, sed multa secula propagarit rei publicae. Nulla est enim natio, quam pertimescamus ; nullus rex, qui helium populo Komano facere possit. Omnia sunt externa unius virtute terra marique pacata : domcst iru m helium manet ; intus insidiae sunt, intus inclusum periculum est; intus est hostis. Cum luxuria nobis, cum amentia, cum scelere cer- tandum est. Huic ego me bello ducem profiteor, Quirites ; suscipio inimicitias hominum perditorum. ^'(Juae sanari po- terunt, quacunque ratione sanabo : quae resecanda erunt, non patiar ad perniciem civitatis manere. Proinde .aut exeant, aut quiescant, aut, si et in urbe et in eadem mente perma- nent, ea, quae merentur, exspectent. VI. 12. At |tfam sunt, qui dicant, Quirites, a me in ex- s^ltum ejSctum esse CatilTnam. Quod ego si verbo asse*qui possem, istos ipsos ejYcerem, qui haec loquuntur. Homo videlicet tfcnifdus aut e*tfam permodestus vocem consulis ferre non potuit : sYmul atque ire in exsilium jussus est, pariiit, ivit. Hesterno die, quum domi meae paene interfectus essem, senatum in aedeni Jovis Statoris convocavi ; rem omnem ad patres conscriptos de^uli. Quo quum Catilina venisset,, 4uamobrem, si vivere honeste non possunt, perire turpiter elint, aut cur minora dolore peritiiros se cum multis, quam si soli pereant, arbitivntur/j 22. Quintum genus est par- ricidarum, sicariorum, dehique omnium faci'norosorum ; quos ego a Catilina non revbco ; nam neque divelli ab eo possunt, et pereant sane in latrocinioj quohiara sunt ita multi, ut eos cam r capore non possitjf Postremum autem genus est, non lum numero, verum etiam gene re ipso atque vita, quod proprium Catilinae est, de ejus delectu, immo vero, do eomplexu ejus ac sinu ; quos pexo capillo, nitidos, aut imberbes, aut bene barbatos videtis, manicatis et talari- bus tunicis, velis amictos, non togisl;' quorum omnis indus- tria vitae, et vigilandi labor in antelucanis coenis expromi- tur. 23. In his gregibus omnes aleatores, omnes adulteri, omnes impuri impudicique versanti! r. Hi pueri tarn lepidi ac delicati non solum amare et amari, neque cantare et psaliere, sed etiam sicasvibrare et spargere venena didice- runt ; qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiam si Catilina perierit, scitote hoc in re publica semmarium Catilinarium futurum. Yerumtamen quid sibi isti miseriiVolunt ? Num suas secum mulierculas sunt in castra ducturi ? Qucmadmodum autem illis carere poterunt, his praesertim jam noetibus ? Quo autem pacto illi Apenninum, afque illas pruinas ac nives perferent ? Nisi idcirco se facilius hiemem toleraturos putant, quod nudi in conviviis s'altare didicerunt. XI. 24. O bellum magno opere pertimescendum, quum hanc sit habiturus Catilina scortorum cohortem praetoriam Voji^^ Tnstruite nunc, Quirites, contra has tarn praeclaras Cati- ' linae copias, vestra praesidia, vestrosque exercitus ; et primum gladiatori illi confecto et saucio consules impera- toresque vestros opponite : deinde contra illam.naufragorum ejectam ac debilitatam nianum, florem totius Italiae ac robur -rt 22 ORATIO II. IN CATILINAM. educite. Jam vero urbes col oniar um ac municijnorum resj)ondebunt Catilinae tumulis silvestribus. JSTeque ego ceteras copias, ornaments, praesidia vestra, cum illius la- tronis inopia atque egestate confcrre debeo^|p$6. Sed, si, omissisVjiis rebus J omnibus, quibus nos suppeditamur, eget ille,\senatu, equitibus Romania, populo, urbe, aerario, vec- tigalibus, cuncta Italia, provinciis omnibus, exteris nationi- buSji si, liis rebus omissis, causas ipsas, quae inter se con- /^ fligunt, contendere velimus : exeo_jSoJ quam valde^illi jaceant intelligere possumus. Ex liac enim parte pudor pugnat, illinc petulantia : liinc pudicitia, illinc stuprum : liinc fides, illinc fraudatio : hinc pietajs, illinc scelus : bine constantia, illinc furor: hinc, honestas, illinc turpitudo : hinc contineniia, illinc libido : denique (aequitas, tempe- $X rantia, fortitudo, prudentia,)virtutes omnes, certant cum iniquitate, luxuria^gnavia, temeritate, cum vitiis omnibus : postremo copia cum egestate, bona ratio cum perdifta^mens sana cum amentia, bona denique spes cum omnium rerum desperatione confligit. In huj usmodi" certain ine ac proelio, nonne, etiam si hominum studia deficiant, dii ipsi im- mortales cogent ab his praeclarissimis virtutibusl tot et tanta vitia superari ? XII. 26. Quae quum ita sint, Quirites, vos, quemadmo- \i dum jam an tea, vestra tecta custodiis vigiliisque defendite : ^mihi, ut urbi sine vestro motu, ac sine ullo tumultu satis esset praesidii, consultum atque provisum est. Coloni omnes niunicipesque vestri, certiores a me facti de hac nocturna excursione Catilinae, facile urbes suas finesque dependent : gladiatores, quam sibi ille manum certissimaiiinoreputavit, quamquam meliore animo sunt quam pars patriciorum, potes- tate tamen nostra continebuntur. Q. Metellus, quem ego hoc prospiciens in agrum Gallicum Picenumque praemisi, aut opprimet hominem, aut ejus omnes motus conatusque prohibebit. Reliquis autem de rebus constituendis, matu- randis, agendis, jam ad senatum referemus, quem vocari videtis. ORATIO II. I\ (A II LI. NAM. 23 27. Nunc illps, qui in urbe rcinanserunt, (atque adeo/qui i-oiitia uiliis salutcin oimiiuni(|iic nostrum in urbe a Catilina relicti sunt, quamquam sunt hostes, tamen, quia nati sunt i dve&j monitoe cos etiam atque etiam volo. Mea lenitas ad- huc si cui solutior visa est, hoc expcctavit, ut id, quod late- bat, ( rumperet. Quod reliquum est,Jam non possum obli- visci meam hanc esse patriam, me liorum esse consulem, mild aut cum his vivendum, aut pro his esse meriendum. Nullus est portis custos, nullus insidiator viae: si qui v** \ ex ire volunt, connivere possum: qufvero se in urbe com- /*" moverit, cujus ego non modo factum, sed inceptum ullum conatumve contra patriam deprehendero, sentient in hac urbe esse consules vigilantes, esse egregios magistratus, esse fortem senatum, esse arma, esse carcerem, quern vindicem nefa riorum ac manifesto rum scelerum majores nostri esse voluerunt. XL II. 28. Atque haec omnia sic agentur, Quirites, ut res maxima minimo motu, pericula summa nullo tumultu, bellum intestinum ac domesticum post hominum memoriam crudt'lissimum et maximum, me uno togato duce et impera- tore, sedetur. Quod ego sic administrabo, Quirites, ut, si ullo modo fieri poterit, ne improbus quidem quisquam in hac urbe i)oenam sui sceleris s^perat. Sed si vis manifestae audaciae, si impendens patriae periculum me necessario de hac animi lenitate deduxerit, illud profecto peficiam, quod in tanto et tarn insidioso bello vix optandum videtur, ut neque bonus quisquam intereat, paucorumque ]>oena vos jam omnes salvi esse possitis. 29. Quae quidem ego neque mea prudentia, neque humanis consiliis fretus polliceor vobis, Quirites ; sed multis et non dubiis deorum immortalium significationibus, quibus ego ducibus in hanc spem senten- tiamque sum ingressus; ^ii jam non procul, ut quondam solebant, ab externo hoste atque longinquo, sed hie praesen- tes suo numine atque auxilio sua templa atque urbis tecta defendunt ; quos vos, Quirites, precari, venerari, atque im- plorare debetis, ut, quam urbem pulcherrimam, florentissi- 24 ORATIO II. IN CATILINAM. mam, potentissimamque esse voluerunt, hanc, omnibus hos- tium copiis terra manque superatis, a perditissimorum civium nefario scelere defendant. IN L. C ATI LIN AM ORATIO TERTIA, AD QUIKITES. I. 1. Rem publicam, Quirites, vitamqiie omnium ves- trum, bona, fortunas, cOnjuges, liberosque vestros, atque hoc domicilium clarissimi imperii, fortunatissimam pulcherri- mamque urbem hodierno die deorum immortalium summo erga vos amore, laborious, consiliis, periculis meis, ex flamma atque frrro, ac paene ex faucibus fati ereptam et vobis con- servatam ac restitutam videtis. 2. Et, si non minus nobis jucnndi atque illusltressunt ii dies, quibus conservamur, quam illi, quibus nascimur, quod salutis certa laetitia est, nascendi incerta conditio, et quod sine sensu nascimur, cum voluptate servamur,Jprofecto, quoniam ilium, qui hanc urbem condidit, ad deos immortales benevolehtia famaque sustulrmus, j esse apud vos posterosque vestros in honore debebit is, qui eandem hanc urbem conditam amplifica- tamque servavit. Nam toti urbi, templis, delubris, tectis ac moenibus subjectos prope jam ignes circumdatosque restinxi- y, mus, iidemque gladios in rem publicam destrictos retudimus, " r H^ mucronesque eorum a jugulis vestris dejecimus. 3. Quae quoniam in senatu illustrata, patefacta, comperta sunt per me, vobis jam exponam breviter, Quirites, ut et quanta, et quam manifesta, et qua ratione investigata et comprehensa sint, vos, qui ignoratis, ex actis scire possitis. 2 ^ttffrSM* \ 26 ORATIO III. IN CATILINAM. Principio, lit Catilina paucis ante cliebus erupit ex urbe, quum sceleris sui socios, hujusce nefarii belli acerrimos duces Romae reliquisset, semper vigilavi et providi, Quirites, quemadmodum in tantis et tarn absconditis insidiis salvi esse possemus. II. Nam turn, quum ex urbe Catilinam ejiciebam (non eiiim jam vereor lmjus verbi invidiam, quum ilia magis sit tirnenda, quod vivus exierit), sed turn, quum ilium extermi- nari volebam, aut reliquam conjuratorum manum simul exituram, aut eos, qui restitissent, infirmos sine illo ac debiles fore putabam. 4. AtqtlB ego, ut vicli, quos maxime furore et scelere esse inflammatos sciebam, eos nobiscum esse et Komae remansisse,. in eo omnes dies noctesque con- sumpsi, ut, quid agerent, quid molirentur, sentirem ac viderem : ut, quoniam auribus vestris, propter incredibilem J< magnitudinem sceleris, minorem fidem faceret oratio mea, rem ita coniprehenderem, ut turn demum animis saluti ves- trae provideretis, quum oculis maleficium ipsum videretis. ^ J>. Itaque ut comperi legatos Allobrogum, belli Transalpini et tumultus Gallici excitandi causa, a P ^Lentulo esse solli- citatos, eosque in Galliam ad suos cives eodemque itinere cum Uteris mandatisque ad" Catilinam esse missos, comitem- que iis adjunctum T. Volturcium, atque liuic esse ad Cati- linam datas literas, facultatem mihi oblatam putavi, ut, quod erat difficillimum, quodque ego semper optabam a diis immortalibus, ut tota res non solum a me, sed etiam a senatu et a vobis manifesto deprehenderetur. Itaque hes- terno die L. Flaccum et C. Pomptinum, praetores, fortissi- ^ mos atque amantissimos rei publicae viros, ad me vocavi ; rem omnem exposui; quid fieri placeret, ostendi. Illi autem, qui omnia de re publica praeclara atque egregia sentirent, sine recusatione ac sine ulla mora negotium sus- ceperunt, et, quum advesperasceret, occulte ad pontem Mul- vium pervenerunt, atque ibi in proximis villis ita bipartito fuerunt, ut Tiberis inter eos et poris interesset. Eodem autem et ipsi sine cujusquam suspicione multos fortes viros ORATIO III. IN CAT1LINAM. x 27 eduxerunt, ctego ex p raefectura Reatina complures delectos adoleeoentes, quorum opera utor assidue in re publica, . r j>raeaidio cum gladiis iniseramjgJ6. Interim, tertia fere vigilia exacta, quum jam pontem Mulvium magno comitatu legati Allobrogum ingredi inciperent unaque Volturcius, fit in eos impetus; educuntur et ab illis gladii et a nostris. . liedestres sibi 'copias non defuturas ; Lentulum autem sibi confirmasse ex fatis Sibyllinis haruspicumque responsis, esse se tertium ilium Cornelium, ad quern regnum hujus urbis atque imperium pervenire esset necesse; Cin- nam ante se et Sullam fuisse ; eundemque dixisse fatalem hunc esse annum ad interitum hujus urbis atque imperii, qui esset decimus annus post Virginum absolutionem, post Capitolii autem incensionem vicesimus. 10. Hanc autem Cethego cum ceteris controversiain fuisse dixerunt, quod Lentulo et aliis caedem Saturnalibus fieri atque urbem in- cendi placeret, Cethego nimium id longum videretur. V. Ac, ne longum sit, Quirites, tabellas proferri jussi- mus, quae a quoque dicebantur datae., Primum ostendimus Cethego signum ; cognovit. Nos linum mcidimus ; legimus. Erat scriptum ipsius manu Allobrogum senatui et populo, sese, quae eorum legatis confirmasset, facturum esse : orare, ut item illi facerent, quae sibi eorum legati recepissent. Turn Cethegus, qui paullo ante aliquid tamen de gladiis ac sicis, quae apud ipsum erant deprehensae, respondisset, dixissetque se semper bonorum ferramentorum studiosum fuisse, recitatis Uteris debilitatus atque abjectus, conscientia convictus, repente conticuit. Introductus est Statilius ; cognovit et signum et manum suam. Recitatae sunt tabel- lae in eandem fere sententiam : confessus est. Turn ostendi tabellas Lentulo et quaesivi, cognosceretne signum. Annuit. " Est vero, inquam, notum signum, imago avi tui, claris- simi viri, qui amavit unice patriam et cives suos : quae quidem te a tanto scelere etiam muta revocare debuit." ORATIO III. IN CATII.INAM. 29 11. Leguntur eadem ratione ad scnatum Allobrogum popu- lumque litef&e. Si quid de his rebus dicero vellet, feci jx.tcstatem. Atque ille primo quidem negavit ; post autem I uliquanto, toto jam indicin expoidto atque cdito, sunv\it; quaeeivit a Gallis, quid Sbi ease) cum iis ; quamobrem domum snam venissent; itemque a Volturcio. Qui quum illi breviter constauterque respoudissent, pe r qu ern ad euni vw ju-^ quotiensque venissent, quaesissentque ab eo, nihilne secum a^ esset de fatis Sibyllinis locutus, turn ille subito, scelere demens, quanta conscientiae vis esset, ostendit. Nam, quimi^^* id posset infitiari, repente praeter opinionem omnium con- fessus est. Ita eum non modo ingenium illud et dicendi exercitatio, qua semper valuit, sed etiam, propter vim sceleris manifesti atque deprehensi, impudentia, qua super- abat omnes, improbitasque defecit. 12. Yolturcius vero subito literas proferri atque aperiri jussit, quas sibi a Len- tulo ad Catilinam datas esse dicebat. Atque ibi vehemen- tissime perturbatus Lentulus, tamen et signum et manum Buam cognovit. Erant autem scriptae sine nomine, sed ita : Qui sim, scies ex eo, quern ad te misi. Cura, ut vir sis, et cogita quern in locum sis progressus et vide, quid jam tibi sit necesse. Et cur a, ut omnium tibi auxilia adjungas, etiam infimorum. Gabinius deinde introductus, quum primo im- pudenter respondere coepisset, ad extremum nihil ex iis, quae Galli msiinmajoant, negavit. 13. Ac mihi quidem, Quirites, quum ilia certissima sunt visa argumenta atque indicia sceleris, tabellae, signa, manus, denique unius cuj us- que confessio, turn multo certiora ilia, color, oculi, vultus,. taciturnitas. Sic enim obstupuerant, sic terrain intuebantur, sic furtim nonnunquam inter se adspiciebant, tot non jam ab aliis indicari, sed ipsi a se viderentur. ^jfe 7 "!. Indiciis expositis atque editis, Quirites, senatum consului, de summa re publica quid fieri placeret. Dictae sunt a principibus acerrimae ac fortissimae sententiae, quas senatus sine ulla varietate est consecutus. Et quoniam non- dum est perscriptum senatus consultum, ex memoria vobis, 30 ORATIO III. IN CATILINAM. Quirites, quid senatus censuerit, exponam. 14. Primum mihi gratiae verbis amplissimis aguntur, quod virtute, con- silio, providcntia mea, res publica maximis periculis sit libe- rata ; deinde L. Flaccus et C. Pomptinus, praetores, quod eorum opera forti fidelique usus essem, merito ac jure lau- dantur: atque etiam viro forti, collegae meo, laus impertitur, v quod eos, qui hujus conjurationis participes fuissent, a suis et rei publicae consiliis removisset. Atque ita censueruut, ut P. Lentulus, quum se praetura abdicasset, in custodiam traderetur: atque idem hoc decretum est in L. Cassium, qui sibi procurationem incendendae urbis depoposcerat : in M. Caeparium, cui ad sollicitandos pastores Apuliam esse attri- butam, erat indicatum : in P. Furiuni, qui est ex iis colonis, quos Faesulas L. Sulla deduxit : in Q. Manlium Chilonenij qui una cum hoc Furio semper erat in hac Allobrogum solli- citatione versatus : in P. Umbrenum, libertinum hominem, a quo primum Gallos ad Gabinium perductos esse constabat. 15. Atque ea lenitate senatus usus est, Quirites, ut ex tanta conjuratione, tantaque vi ac multitudine domesticorum hos- tium, novem hominum perditissimorum poena re publica conservata, reliquorum mentes sanari posse arbitraretur. Atque etiam supplicatio diis immortalibus, pro singulari eorum merito, meo nomine decreta est, Quirites ; quod raihi primum post banc urbem conditam togato contigit : et his decreta verbis est, Quod urbem jncendiis, gaede gives, Italiam bello liberassem. Quae supplicatio si cum ceteris supplicationibus conferatur, Quirites, hoc intersit, quod ceterae bene gesta, haec una, conservata re publica, constituta est. Atque illud, quod faciendum primum fuit, factum atque transactum est. Nam P. Lentulus, quamquam pate- factus indiciis et confessionibus suis, judicio senatus, non modo praetoris jus, verum etiam civis amiserat, tamen ma- gistratu se abdicavit : ut, quae religio C. Mario, clarissimo viro, non fuerat, quo minus C. Glauciam, de quo nihil nomi- natim erat decretum, praetorem occideret, ea nos religione in privato P. Lentulo puniendo liberaremur. ORATIO III. IN CATILINAM. 31 VII. 16. Nunc, quoniam, Qui rites, scelcratissiini pericu- losissimique belli nefarios duces captos jam et comprehensos tenetis, exist Lmare debetis, oinnes Catilinae copias, pmnes spes atque opes, his depuUos urbis jaericulis, concii Quern quidem\ego quum ex urbe pellebam, hoc providi-bam aninio, Quirites, remoto Catilina non mihi esse PTXenUili somnum, nee L. Cassii adipem, nee C. Cethegi furiosam temeritatem pertimescendam. Ille erat unus timendus ex his omnibus, sed tamdiu, dum moenibus urbis continebatur. Omnia norat, omnium aditus tenebat ; appellare, tentatv, sollicitare poterat, audi'bat . ; erat ei consmum ad facinus apt um; consilio autem neque lingua, neque manus deerat ; jam ad certas res conficiendas certos homines delectos ac descriptos habebat; neque vero, quum aliquid mandaverat, confectum putabat. Nihil erat, quod non ipse obiret, occur- reret, vigilaret, laboraret ; frigus, sitim, famem ferre poterat. 17. Hunc ego hominem tam acrem, tarn paratum, tarn auda- cem, tam callidum, tam in scelere vigilantem, tam in perditis rebus diligentem, nisi ex domesticis insidiis in castrense latrocinium compulissem (dicam id, quod sentio, Quirites), non facile hanc tantam molem mali a cervicibus vestris depu- lissem. Non ille nobis Saturnalia constituisset, neque'tanto ante exitii ac fati diem rei publicae denuntiavisset, nee com- misisset, ut signum, ut literae suae, testes manifesti sceleris deprehenderentur. Quae nunc, illo absente, sic gesta sunt, ut nullum in privata domo furtum unquam sit tam palam inventum, quam haec in tota re publica conjuratio manifesto inventa atque deprehensa est. Quod si Catilina in urbe ad hanc diem remansisset, quamquam, quoatrfuit, omnibus ejus consiliis occurri atque obstiti, tamen, ut levissime dicam, dimkandum nobis cum illo fuisge^ neque nos unquam, quum ille in urbe hostis esset, tantis periculis rem publicam, tanta pace, tanto otio, tanto silentio, liberassemus. VIII. 18. Quamquam haec omnia, Quirites, ita sunt a me administrata, ut deorum immortalium nutu atque consi- lio et gesta et provisa esse videantur. Idque quum conjee- 32 OEATIO III. IN CATILINAM. tura consequi possumus, quod vix videtur humani consilii tantarum rerum gubernatio esse potuisse ; turn vero ita prae- sentes his temporibus opem et auxilium nobis tulerunt, ut eos paene oculis videre possemus. Nam, ut ilia omittam, visas nocturno tempore ab occidente faces, ardoremque coeli, ut fulminum j actus, ut terrae motus, ceteraque, quae tarn multa nobis consulibus facta sunt, ut haec, quae nunc fiunt, ; canere dii immortales viderentur : hoc certe, Quirites, quod sum dicturus, neque praetermittendum, neque relinquendum est. 19. Nam profecto memoria tenetis, Cotta et Torquato consulibus, complures in Capitolio res de coelo esse percus- sas, quum et simulacra deorum immortalium depulsa sunt, et statuae veterum hominum dejectae, et legum aera lique- facta ; tactus est etiam ille, qui hanc urbem condidit, Romu- lus ; quern inauratum in Capitolio parvum atque lactantem, uberibus lupinis inhiantem, fuisse meministis. Quo quidem tempore, quum haruspices ex tota Etruria convenissent, cae- des atque incendia, et legum interitum et bellum civile ac domesticum, et totius urbis atque imperii occasum appropin- quare dixerunt, nisi dii immortales, omni ratione placati, suo numine prope fata ipsa flexissent. 20. Itaque illorum responsis tunc et ludi per decern dies facti sunt, neque res ulla, quae ad placandos deos pertineret, praetermissa est : iidemque jusserunt simulacrum Jo vis facere majus, et in excelso collocare, et, contra atque ante fuerat, ad orientem convertere : ac se sperare dixerunt, si illud signum, quod videtis, solis ortum, et forum, curiamque conspiceret, fore, ut ea consilia, quae clam essent inita contra salutem urbis atque imperii, illustrarentur, ut a senatu populoque Romano per- spici possent. Atque illud signum ita collocandum consules illi locaverunt, sed tanta fuit operis tarditas, ut neque a superioribus consulibus, neque a nobis ante hodiernum diem collocaretur. ' IX. 21. Hie quis potest esse, Quirites, tarn aversus a vero, tarn praeceps, tarn mente captus, qui neget haec omnia, quae videmus, praecipueque hanc urbem, deorum immorta- Ik? ('RATIO III. IN CATII.INAM. 33 Hum nutu ac potentate a&ninxstrari ? Etenim qoum esset it:i reaponsnm, caedes, incendia, iuteritumque rei publicae comparari, et ea per cives, quae turn propter magnitudinem Bcelerum lumimllis incredibilia videbantur, ea non modo 0Ogltat& a nci'ariis civibus, verum, etiam suscepta esse sensis- iis. lllud vero liounc ita praesemTest, ut nutu Jovis Optimi Maximi factum esse videatur, ut, quum hodierno die mane per forum meo jussu et coujurati, et eorum indices, in aedem Concordiae ducerentur^ eo ipso tempore signuni statueretur ? uo collocato, atque ad vos senatumque converso, omnia et senatus et vos, quae erant contra salutem omnium cogitata, illustrata et patefacta vidistis. 22. Quo etiam majore sunt isti odio supplicioque digni, qui non solum vestris domiciliis atque tectis, sed etiam deorum templis atque delubris sunt funestos ac nefarios ignes inferre conati. Quibus ego si me restitisse dicam, nimium milii sumam, et non sim ferendus : ille, ille Jupiter restitit : ille Capitolium, ille haec templa, ille banc urbem, ille vos omnes salvos esse voluit. Diis ego immortalibus ducibus banc nflenEftm, Quirites, voluntatemqueA*" : Buscepi, atque ad haec tanta indicia perveni. Jam vero ilia Allobrogum sollicitatio, sic a P. Lentulo ceterisque domesti- cis bostibus, tarn dementer, tanta res, credita et ignotis et barbaris, commissaeque literae nunquam essent profecto, nisi ab diis immortalibus huic tantae audaciae consilium esset ereptum. Quid vero ? ut homines Galli, ex civitate male pacata, quae gens una restat, quae bellum populo Romano facere et posse et non nolle videatur, spem imperii ac rerum amplissimarum ultro sibi a patriciis hominibus oblatam neg- ligerent, vestramque salutem suis opibus anteponerent ; id non divinitus factum esse putatis ? Praesertim qui nos non pugnando, sed tacendo superare potuerunt. X. 23. Quamobrem, Quirites, quoniam ad omnia pulvi- naria supplicatio decreta est, celebratote illos dies cum con- jugibus ac liberis vestris. Nam multi saepe honor es diis immortalibus justi habiti sunt ac debiti, sed prefecto jus- tiores nunquam. Erepti enim estis ex crudelissimo ac 2* 34: OKATIO IIT. IN CATILINAM. miserrimo interitu, efc erepti sine caede, sine sanguine, sine exercitu, sine dimicatione ; togati, me uno togato duce et imperatore, vicistis. 24. Etenim recordamini, Quirites, omnes civiles dissensiones, non solum eas, quas audistis, sed eas, quas vosmet ipsi meministis atque vidistis : L. Sulla P. Sulpicium oppressit: ex urbe ejecit C. Marium, custodom hujus urbis, multosque fortes viros partim ejecit ex civitate, partim interemit. Cn. Octavius, consul, armis expulit ex urbe collegam suum ; omnis hie locus acervis corporum et civium sanguine redundavit. Superavit postea Cinna cum Mario. Turn vero, clarissimis viris interfectis, lumina civi- tatis exstincta sunt. Ultus est hujus victoriae crudelitatem postea Sulla ; ne dici quidem opus est, quanta deminutione civium, et quanta calamitate rei publicae. Dissensit M. Lepidus a clarissimo ac fortissimo viro, Q. Catulo. Attulit non tarn ipsius interitus rei publicae luctum, quam cetero- rum. 25. Atque illae tamen omnes dissensiones erant ejus- modi, Quirites, quae non ad delendam, sed ad commutandam rem publicam pertinerent ; non illi nullam esse rem publi- cam, sed in ea, quae esset, se esse principes ; neque hanc urbem conflagrare, sed se in hac urbe florere voluerunt. Atque illae tamen omnes dissensiones, quarum nulla exitium rei publicae quaesivit, ejusmodi fuerunt, ut non reconcilia- tione concordiae, sed iuternecione civium dijudicatae sint. In hoc autem uno post hominum memoriam maximo crude- lissimoque bello, quale bellum nulla unquam barbaria cum sua gente gessit, quo in bello lex haec fuit a Lentulo, Cati- lina, Cethego, et Cassio constituta, ut omnes, qui salva urbe salvi esse possent, in hostium numero ducerentur; ita me gessi, Quirites, ut omnes salvi conservaremini ; et, quum hostes vestri tantum civium superfuturum esse putassent, quantum infinitae caedi restitisset, tantum autem urbis, quantum flamma obire non potuisset, et urbem et cives integros incolumesque servavi. XI. 26. Quibus pro tantis rebus, Quirites, nullum ego a vobis praemium virtutis, nullum insigne honoris, nullum Q'68 v ORATIO III. IN CATILINAM. 35 monumentum laudis postulabo praeterquam hujus tlitsi inc- lnoriam scmpiternum. Iu animis ego vestris omnes tri- umphofl meos, omnia ornamenta honoris, monumenta gloria.', laiulis insignia, concli et collocari volo. Niliil mo mutum potest delectare, nihil taciturn, nihil deniqne ejusmodi, quod etiam minus digni assequi possint. Meinoria vestra, Qui- rites, nostrae res alentur, sermonibus crescent, literarum monumentis inveterascent et corroborabuntur : eandemque diem intelligo, quam spero aeternam fore, et ad salutem urbis, et ad memoriam consulatus mei propagatam ; unoquo tempore in hac re publica duos cives exstitisse, quorum alter fines vestri imperii non terrae, sed coeli regionibus terminaret, alter ejusdem imperii domicilium sedemque servaret. XII. 27. Sed, quoniam earum rerum, quas ego gessi, non eadem est fortumi atque conaiuo^'quae illorum, qui externa bella gesserunt : quod milii cum iis vivendum est, quos vici ac subegi, illi hostes aut interfectos aut opj)ressos reliquerunt: vestrum est, Quirites, si ceteris recte facta sua prosunt, mihi mea ne quando obsint, providere. Mentes enim hominnm audacissimorum sceleratae ac nefai'iae ne vobis nocere possent, ego providi : ne mihi noceant, vestrum est providere. Quamquam, Quirites, mihi quidem ipsi nihil ab istis jam noceri potest. Magnum enim est in bonis praesidium, quod mihi in perpetuum comparatum est ; magna in re publica dignitas, quae me semper tacita de- fendet ; magna vis conscientiae," quam qui negligent, quum me violare volent, se ipsi indicabunt. 28. Est etiam in nobis is animus, Quirites, ut non modo nullius audaciae cedamus, sed etiam omnes improbos ultro semper lacessa- nius. Quod si omnis impetus domesticorum hostium de- pulsus a vobis, se in me unum converterit, vobis erit viden- dum, Quirites, qua conditione posthac eos esse velitis, qui se pro salute vestra obtulerint invidiae periculisque omni- bus. Mihi quidem ipsi quid est, quod jam ad vitae fructum possit acquiri, praesertim quum neque in honore vestro, 36 ORATIO III. IN CATTLINAM. neque in gloria virtutis quidquam videam altius, quo mihi libeat ascendere ? 29. Illud perficiam profecto, Quirites, ut ea, quae gessi in consulatu, privatus tuear atque ornem ; ut, si qua est invidia in conservanda re publica suscepta, laedat invidos, mihi valeat ad gloriam. Deinde ita me in re publica tractabo, ut meminerim semper quae gesserim, curemque, ut ea virtute, non casu, gesta esse videantur. Vos, Quirites, quoniam jam nox est, veneramini ilium Jovem, custodem hujus urbis ac vestrum, atque in vestra tecta discedite : et ea, quamquam jam periculum est depulsum, tamen aeque ac priore nocte, custodiis vigiliisque defendite. Id ne vobis diutius faciendum sit, atque ut in perpetua pace esse possitis, providebo, Quirites. 3 / L* CATILINAM^ ORATIO QUARTA, HABITA IN SENATU. I. 1. Video, Patres conscripti, in me omnium vestrum ora atque oculos esse conversos. Video vos non solum de -j vestro ac rei publicae, verum etiam, si id depulsum sit^ de meo periculo esse sollicitos. Est mihi jucvmda in malis, et grata in dolore, vestra erga me voluntas : sed earn, per deos immortales ! deponite, atque obliti salutis meae, de vobis ac de vestris liberis cogitate. Mihi si haec conditio consulatus data est, ut omnes acerbitates, omnes dolores cruciatusque perferrem, feram non solum fortiter, verum etiam libenter, dummodo meis laboribus vobis populoque Romano dignitas salusque pariatur. 2. Ego sum ille consul, Patres conscripti, cui non forum, in quo omnis aequitas continetur ; non cam- pus consuJaribus auspiciis consecratus ; non curia, summum auxldrum omnium gentium; non domus, commune perfu- giuni ; non lectus ad quietem datus ; non denique haec sedes honoris, sella curulis, unquam vacua mortis periculo atque ^^^sidiis fuit. Ego multa tacui, multa pertuli, multa concessi, multa meo quodam dolore in vestro timore sanavi. Nunc, si hunc exitum consulatus mei dii immortales esse voluerunt, ut vos, Patres conscripti, populumque Romanum ex cacde miserrima; conjuges, liberosque vestros, virginesque Vestales 38 ORATIO IV. IN CATILINAM. ex acerbissima vexatione ; templa atque delubra, hanc pul- cherrimam patriam omnium nostrum ex foedissima flamma 5 totam Italiam exjbello et vastitate eriperem, quaecunque milii uni proponexur fortuna, subeatur. Etenim, si P. Len- tulus suum nomen, inductus a vatibus, fatale ad perniciem populi Romani fore putavit, cur ego non laeter, meum cou- sulatum ad salutem rei publicae prope fatalem exstitisse ? II. 3. Quare, Patres conscripti, consulite vobis, prospi- cite patriae, conservate vos, conjuges, liberos, fortunasque vestras, populi Romani nomen salutemque defendite, milii parcere ac de me cogitare desinite. Nam primum debeo sperare, omnes deos, qui liuic urbi praesident, pro eo milii, ac mereor, relaturos esse gratiam ; deinde, si quid obtigerit, aequo animo paratoque moriar. Nam neque turpis mors forti viro potest accidere, neque immatura consulari, nee misera sapienti. Nee tamen ego sum ille ferreus, qui fratris -Qj carissimi et amantissimi praesentis maerore non movear, lio- rumque omnium lacrimis, a quibus me circumsessum videtis. Neque nieam mentem non domum saepe revocat exanimata uxor, et abjecta metu filia, et parvulus filius, quern milii videtur amplecti res publica tamquam obsidem consulatus mei ; neque ille, qui, expectans hujus exitum diei, adstat in conspectu meo, gener. Moveor his rebus omnibus, sed in earn partem, uti salvi sint vobiscum omnes, etiam si me vis aliqua oppresserit, potius quam et illi et nos una rei publicae peste pereamus.^flj4. Quare, Patres conscripti, incumbite ad salutem rei publicae ; circumspicite omnes procellas, quae impendent, nisi providetis. Non Ti. Gracchus, quod iterum tribunus plebis fieri volnit, non C. Gracchus, quod agrarios concitare conatus est, non L. Saturninus, quod C. Memmium occidit, in discrimen aliquod, atque in vestrae severitatis judicium adducitur : tenentur ii, qui ad urbis incendium, ad vestram omnium caedem, ad Catilinam accipiendum, Romae restiterunt. Tenentur literae, signa, manus, denique unius cuj usque confessio ; sollicitantur Allobroges ; servitia exci- tantur ; Catilina arcessitur ; id est initum consilium, ut, in- oKAHO IV. IN CATII.1NAM. 39 terfectis omnibus, nemo ne a, arbem iuilammandani Cassio, totam Italiain vastandam diri- piendamque Catilinae. Vereamini, censeo, ne in hocscelere tain iiiiinaiti M oeflUldo, niinis aliquid severius statuisse vide- amini. Multo inagis est verendum, ne remissione poenae orudelea in patiiam, quam ne severitate animadversionis nimia vehementes in acerbissimos hostes fuisse videamur. VII. 14. Sed ea, quae exaudio, Patres conscripti, dis- Bimulare non possum. Jaciuntur enim voces, quae per- veniunt ad aures meas, eorum, qui vereri videntur, ut habeam satis praesidii ad ea, quae vos statueritis hodierno die, transigunda. Omnia et provisa, et- parata, et constituta sunt, Patres conscripti, quum mea summa cura atque dili- gentia, turn multo etiam majore populi Pomani ad summum imperium retinendum, et ad communes fortunas conser- vandas, voluntate. Omnes adsunt omnium ordinum ho- mines, omnium denique aetatum ; plenum est forum, plena templa circum forum, pleni omnes aditus hujus templi et loci. Causa est enim . post urbein conditam haec inventa sola, in qua omnes sentirent unum atque idem, praeter eos, qui, quum sibi viderent esse pereundum, cum omnibus potius, quam soli perire voluerunt. 15. Hosce ego homines excipio et secemo libenter ; neque in improborum civium, sed in acerbissimorum hostium numero habendos puto. Ceteri vero, dii immortales ! qua frequentia, quo studio, qua virtute ad communem salutem dignitatemque consen- tiunt ? Quid ego hie equites Romanos commemorem ? qui vobis ita summam ordinis consiliique concedunt, ut vobis- cum do am ore rei publicae certent ; quos, ex multorum anuorum dissensione hujus ordinis ad societatem concor- diamque revocatos, hodiernus dies vobiscum atque haec causa conjungit; quam si coujunctionem in consulatu confirmatam meo, perpetuam in re publica tenuerimus, confirmo vobis, nullum posthac malum civile ac domesticum ad ullam rei publicae partem esse venturum. Pari studio defendendae 44 ORATIO IV. IN CATILINAM. rei publicae convenisse video tribunos aerarios, fortissimos viros ; scribas item universos ; quos quum casu hie dies ad aerarium frequentasset, video ab exspectatione sortis ad salutem communem esse con versos. 16. Omnis ingenuorum adest multitudo, etiam tenuissimorum. Quis est enim, cui aon haec tenipla, adspectus urbis, possessio libertatis, lux denique haec ipsa, et hoc commune patriae solum, quum sit carum, turn vero dulce atque j ucundum ? VIII. Operae pretium est, Patres conscripti, liberti- norum hominum studia cognoscere ; qui, sua virtute fortu- nam hujus civitatis consecuti, vere hanc suam patriam esse judicant, quam quidam hie nati, et summo nati loco, non patriam suam, sed urbem hostium esse judicaverunfc. Sed quid ego hujusce ordinis homines commemoro, quos privatae fortunae, quos communis res publica, quos denique libertas, ea, quae dulcissima est, ad salutem patriae defendendam excitavit ? Servus est nemo, qui modo tolerabili conditione sit servitutis, qui non audaciam civium perhorrescat ; qui non haec stare' cupiat ; qui non quantum audet et quantum potest conferat ad communem salutem voluntatis. 17. Quare si quern vestrum forte commovet hoc, quod auditum est, lenonem quendam Lentuli concursare circum tabernas, pretio sperare sollicitari posse animos egentium atque im- peritorum, est id quidem coeptum atque tentatum ; sed nulli sunt inventi tarn aut fortuna miseri, aut voluntate perditi, qui non ilium ipsum sellae atque operis et quaestus quotidiani locum, qui non cubile ac lectulum suum, qui denique non cursuni hunc otiosum vitae suae salvum esse velint. Multo vero maxima pars eorum, qui in tabernis sunt, nisi vero (id enim potius est dicendum) genus hoc universum amantissimum est otii. Etenim omne instru- mentum, omnis opera atque quaestus, frequentia civium sustentatur, alitur otio : quorum si quaestus, occlusis taber- nis, minui solet, quid tandem incensis futurum fuit ? IX. 18. Quae quum ita sint, Patres conscripti, vobis populi Romani praesidia non desunt : vos ne populo Ro- ORATIO IV. IN CATILINAM. 45 mano deosse videamini, providete. Habetis consulem ex ])lurimis periculis et insidiis, atque ex media morte, non ad vitam suam, sed ad salutein vestram reservatuin ; omnes ordines ad conservandam rem publicam mente, voluntate, studio, virtute, voce consentiunt ; obsessa facibus et telis impiae conjurationis vobis supplex manus tendit patria communis ; vobis se, vobis vitam omnium civium, vobis arcem et Capitolium, vobis aras Penatium, vobis ignem ilium Vestae sempiternum, vobis omnia deorum templa atque delubra, vobis muros et urbis tecta commendat. Praeterea de vestra vita, de conjugum vestrarum atque liberorum anima, de fortunis omnium, de sedibus, de focis vestris, hodierno die vobis judicandum estSrjj! 19. Habetis ducem memorem vestri, oblitum sui, quae 'iron semper facultas datur; habetis omnes ordines, omnes homines, universum populum Romaimm, id quod in civili causa hodierno die primum videmus, unum atque idem sentientem. Cogitate, quantis laboribus fundatum imperium, quanta virtute sta- bilitam libertatem, quanta deorum benignitate auctas exag- geratasque fortunas una nox paene delerit. Id ne nnquam posthac non modo confici, sed ne cogitari, quidem possit a civibus, hodierno die providendum est. Atque haec, non ut vos, qui mihi studio paene praecurritis, excitarem, locutus sum ; sed ut mea vox, quae debet esse in re publica prin- ceps, officio functa consulari videretur. X. 20. Nunc antequam, Patres conscripti, ad sententiam redeo, de me pauca dicam. Ego, quanta manus est con- juratorum, quam videtis esse permagnam, tantam me inimi- corum multitudinem suscepisse video, sed earn esse turpem judico, infirmam et abjectam. Quod si aliquando, alicujus furore et scelere concitata, manus ista plus valuerit quam vestra ac rei publicae dignitas, me tamen meorum factorum atque consiliorum nunquam, Patres conscripti, poenitebit. Etenim mors, quam mihi illi fortasse minitantur, omnibus est parata : vitae tantam laudem, quanta vos me vestris decretis honestastis, nemo est assecutus. Ceteris enim bene 46 OEATIO IV. IN CATTLINAM. gesta, milii uni conservata re publica gratulationem decre- vistis. 21. Sit Scipio darns ille, cujus consilio atque vir- tute Hannibal in Africam redire, atque Italia decedere coactus est ; ornetur alter eximia laude Africanus, qui duas urbes huic imperio infestissimas, Carthaginem Numantiam- que deievit; habeatur vir egregius Paullus ille, cujus currum rex potentissimus quondam et nobilissimus, Perses, hones- tavit : sit aeterna gloria Marina, qui bis Italiam obsidione et metu servitutis libera vit ; anteponatur omnibus Pom- peius, cujus res gestae atque virtutes iisdem, quibus solis cursus, regionibus ac terminis continentur : erit profecto inter horum laudes aliquid loci nostrae gloriae ; nisi forte majus est patefacere nobis provincias, quo exire possimus, quam curare, ut etiam illi, qui absunt, habeant, quo victores revertantur. 22. Quamquam est uno loco conditio melior externae victoriae, quam domesticae, quod hostes alienigenae aut oppressi serviunt, aut recepti beneficio se obligatos putant : qui autem ex numero civium dementia aliqua de- pravati, hostes patriae semel esse coeperunt, eos, quum a pemicie rei publicae repuleris, nee vi coercere nee beneficio placare possis ; quare mihi cum perditis civibus aeternum bellum susceptum esse video. Id ego vestro, bonorumque omnium auxilio, memoriaque tantorum periculorum, quae non modo in hoc populo, qui servatus est, sed etiam in omnium gentium sermonibus ac mentibus semper haerebit, a me atque a meis facile propulsari posse confido. Neque ulla profecto tanta vis reperietur, quae conjunctionem ves- tram equitumque Poinanorum, et tantam conspirationem bonorum omnium confringere et labefactare possit. XI. 23. Quae quum ita suit, Patres conscripti, pro im- perio, pro exercitu, pro provincia, quam neglexi, pro trium- pho ceterisque laudis insignibus, quae sunt a me propter urbis vestraeque salutis custodiam repudiata, pro clientelis hospitiisque provincialibus, quae tamen urbanis opibus non minore labore tueor, quam comparo : pro his igitur omnibus rebus, pro meis in vos singularibus studiis, proque hac, quam ORATIO IV. IN CATILINAM. 47 conspicitis, ad conservandam rem publicam diligentia, nihil a vobis, nisi hit jus temporifl, totiusque mei consulattua memoriam postulo ; quae dum exit in restris fixa mentibus, atno me muro septum esse arbitrabor. Quod si meant spent \ is improborum fefellerit atque superaverit, commendo vohia parvum ltietmt filium; cui profecto satis erit praesidii, non solum ad salutem, verum etiam ad dignitatem, si ejus, qui haec omnia suo solius periculo conservaverit, ilium filium esse meinineritis. 24. Quapropter de summa salute vein populique lxomani, Patres conscripti, de vesttis oonjugibua ac liberis, de aris ac focis, de fanis atque templis, de totius urbis tectis ac sedibus, de imperio ac libertate, de salute Italiae, de uni versa re publica decernite diligenter, ut insti- tuistis, ac fortiter. Habetis eum consulem, qui et parere vestris decretis non dubitet, et ea, quae statueritis, quoad vivet, defendere et per se ipsum praestare possit. OEATIO PRO T. ANNIO MILONE. I. 1. Etsi vereor, judices, ne turpe sit, pro fortissimo viro dicere incipientem timere, ininimeque deceat, quum T. Aunius ipse magis de rei publicae salute, quam de sua per- turbetur, me ad ejus causam parem animi magnitudiuem afferre non posse, tamen haec novi judicii nova forma terret oculos, qui, quocunque inciderunt, consuetudinem fori, et pristinum morem judiciorum requirunt. Non enim corona concessus vester cinctus est, ut solebat ; 2. non usitata fre- quentia stipati sumus ; nee ilia praesidia, quae pro templis omnibus cernitis, etsi contra vim collocata sunt, non afferunt tamen oratori aliquid, ut in foro et in judicio, quamquam praesidiis salutaribus et necessariis septi sumus, tamen ne non timere quidem sine aliquo timore possimus. Quae si opposita Miloni putarem, cederem tempori, judices, nee inter tantam vim armor um existimarem esse orationi locum. Sed me recreat et reficit Cn. Pompeii, sapientissimi et justissimi viri, consilium, qui profecto nee justitiae suae putaret esse, quem reum sententiis judicum tradidisset, eundum telis militum dedere ; nee sapientiae, temeritatem concitatae mul- titudinis auctoritate publica armare. 3. Quamobrem ilia arma, centuriones, cohortes non periculum nobis, sed prae- sidium denuntiant, neque solum, ut quieto, sed etiam, ut magno animo simus, hortantur, neque auxilium modo defen- sioni meae, verum etiam silentium pollicentur. Reliqua vero multitudo, quae quidem est civium, tota nostra est, ORATIO TRO T. ANNIO MILONE. 49 neque eorum quisquam, quos undique intuentes, untie aliqua fori pars adspici potest, et hujus exituiri judicii exspectantes videtis, non quuni virtuti Milonis favet, tum de se, de liberis suis, de patria, de fortunis hodierno die decertari putat. II. Unum genus est adversum infestumque nobis eorum, quos P. Clodii furor rapinis, et incendiis, et omnibus exitiis publicis pavit ; qui hesterna etiam concione incitati sunt, ut vobis voce praoirent, quid judicaretis. Quorum clamor, si qui forte fuerit, admonere vos debebit, ut eum civem retineatis, qui semper genus illud liominum, clamoresque niaximos pro vestra salute neglexit. 4. Quamobrem adeste animis, judices, et timorem, si quern habetis, deponite. Nam, si unquam de bonis et fortibus viris, si unquam de bene meritis civibus potestas vobis judicandi fuit, si denique un- quam locus amplissimorum ordinum delectis viris datus est, ut sua studia erga fortes et bonos cives, quae vultu et verbis saepe significassent, re et sententiis declararent, hoc profecto tempore earn potestatem omnem vos habetis, ut statuatis, utruni nos, qui semper vestrae auctoritati dediti fuimus, semper miseri lugeamus, an, diu vexati a perditissimis civi- bus, aliquando per vos, ac per vestram fidem, virtutem sapientiamque recreemur. 5. Quid enim nobis duobus, judices, laboriosius, quid magis sollicitum, magis exercitum dici aut fingi potest, qui, spe amplissimorum praemiorum, ad rem publicam adducti, metu crudelissimorum suppliciorum carere non possumus ? Equidem ceteras tempestates et procellas in illis dumtaxat fluctibus concionum semper pu- tavi Miloni esse subeundas, quia semper pro bonis contra improbos senserat ; in judicio vero, et in eo consilio, in quo ex cunctis ordinibus amplissimi viri judicarent, nunquam existimavi spera ullam esse habituros Milonis inimicos ad ejus non modo salutem exstinguendam, sed etiam gloriam per tales viros infringendam. 6. Quamquam in hac causa, judices, T. Annii tribunatu, rebusque omnibus pro salute rei publicae gestis, ad hujus criminis defensionem non abutemur, nisi oculis videritis insidias Miloni a Clodio factas : nee de- 3 50 OEATIO PRO T. ANNIO MILO^a. precaturi sumus, nt crimen hoc nobis propter multa prae- clara in rem publicam merita condonetis ; nee postulating, ut, si mors P. Clodii salus vestra fuerit, idcirco earn virtuti Milonis potius qnam populi Romani felicitati assigned*. Sin illius insidiae clariores hac luce fuerint, turn denique obsecrabo, obtestaborque vos, judices, si cetera amisimus, hoc saltern nobis ut relinquatur, vitam ab inimicorum audacia telisque ut impune liceat defendere. III. 7. Sed antequam ad earn orationem venio, quae est propria vestrae quaestionis, videntur ea esse refutanda, quae et in senatu ab inimicis saepe j aetata sunt, et in concione ab improbis, et paulo ante ab accusatoribus, ut, omni errore sublato, rem plane, quae veniat in judicium, videre possitis. Negant intueri lucem esse fas ei, qui a se hominem occisum esse fateatur. In qua tandem urbe hoc homines stultissimi disputant? Nempe in ea, quae primum judicium de capite vidit M. Horatii, fortissimi viri, qui, nondum libera civitate, tamen populi Iiomani comitiis libera tus est, quum sua manu sororem esse interfectam fateretur. 8. An est quisquam, qui hoc iguoret, quum de homine occiso quaeratur, aut negari solere omnino esse factum, ant recte et jure factum esse defendi ? Nisi vero existimatis, dementem P. Afri- canum fuisse, qui, quum a C. Carbone, tribuno plebis, seditiose in concione interrogaretur, quid de Ti. Gracchi morte sentiret, responderit, jure caesum videri. Neque enim posset aut Ahala ille Servilius, aut P. Nasica, aut L. Opimius, aut C. Marius, aut, me consule, senatus non ne- farius haberi, si sceleratos cives interfici nefas esset. Itaque hoc, judices, non sine causa, etiarn nctis fabulis, doctissimi homines memoriae prodiderunt, eum, qui patris ulciscendi causa matrem necavisset, variatis hominum sententiis, non solum divina, sed etiam sapientissimae deae sententia liberatum. 9. Quod si duodecim tabulae nocturnum furein quoquo modo, diurnum autem, si se telo defende- ret, interfici impune voluerunt, qnis est, qui, quoquo modo quis interfectus sit, puniendum putet, qnum videat ali- ORATIO TRO T. ANNIO MILONE. 51 quando gladium nobis ad hominem occidendum ab ipsis por- riiri legibus? IV. Atossunt, propterea quod consuetudines victus non possunt esse cum multis ; sed, si quid possumus, ex eo possumus, quod res publica nos conjunxit cum bonis; ex quibus ille quum optimos viros legeret, idque maxime ad fidem suam pertinere arbi- traretur, non potuit legere non studiosos mei. 22. Quod vero te, L. Domiti, huic quaestioni praeesse maxime voluit, nihil quaesivit aliud, nisi justitiam, gravitatem, humani- tatem, fidem. Tulit, ut consularem necesse esset ; credo, quod principum munus esse ducebat, resistere et levitati multitudinis, et perditorum temeritati. Ex consularibus te creavit potissimum. Dederas enim, quam contenmeres populares insanias, jam ab adolescentia documenta maxima. IX. 23. Quamobrem, judices, ut aliquando ad causam crimenque veniamus, si neque omnis confessio facti est in- usitata, neque de causa nostra quidquam aliter, ac nos vellemus, a senatu judicatum est, et lator ipse legis, quum esset controversia nulla facti, juris tamen disceptationem esse voluit, et electi judices, isque praepositus quaestioni, qui haec juste sapienterque disceptet, reliquum est, judices, ut nihil jam quaerere aliud debeatis, nisi, uter utri insidias fecerit. Quod quo facilius argumentis perspicere possitis, rem gestam vobis dum breviter expono, quaeso, diligenter attendite. 24. P. Clodius quum statuisset omni scelere in praetura vexare rem publicam, videretque ita tracta esse 50 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. comitia anno superiore, ut non multos menses praeturam gerere posset, qui non honoris gradum spectaret, ut ceteri, sed et L. Paullum collegam effugere vellet, singulari virtute civem, et annum integrum ad dilacerandam rem publicam quaereret, subito reliquit annum suum,' seseque in proxi- mum annum transtnlit, non, ut fit, religione aliqua, sed ut haberet, quod ipse dicebat, ad praeturam gerendam, hoc est, ad evertendam rem publicam, plenum annum atque inte- grum. 25. Occurrebat ei, mancam ac debilem praeturam suam futuram, consule Milone ; eum porro summo consensu populi Romani consulem fieri videbat. Contulit se ad ejus competi tores, sed ita, totam ut petitionem ipse solus, etiam invitis illis, gubernaret ; tota ut comitia suis, ut dictitabat, humeris sustineret. Convocabat tribus; se interponebat ; Collinam novam delectu perditissimorum civium conscribe- bat. Quanto ille plura miscebat, tanto hie magis in dies convalescebat. XIbi vidit homo ad omne facinus paratissi- mus, fortissimum virum, inimicigsimum suum, certissimum consulem, idque intellexit non solum sermonibus, sed etiam sufFragiis populi Romani saepe esse declaratum, palam agere coepit, et aperte dicere, occidendum Milonem. 26. Servos agrestes et barbaros, quibus silvas publicas depopulatus erat, Etruriamque vexarat, ex Apennino deduxerat, quos vide- batis. Res erat minime obscura. Etenim dictitabat palam, consulatum eripi Miloni non posse, vitam posse. Signifi- cavit hoc saepe in seuatu ; dixit in concione ; quin etiam M. Favonio, fortissimo viro, quaerenti ex eo, qua spe fureret, Milone vivo, respondft, triduo ilium, aut summum quatriduo esse periturum ; quam vocem ejus ad hunc M. Catonem statim Favonius detulit. X. 27. Interim, quum sciret Clodius (neque enim erat difficile scire), iter sollemne, legitimum, necessarium, ante diem XIII. Kalendas Februarias, Miloni esse Lanuvium ad flaminem prodendum, quod erat dictator Lanuvii Milo, Roma subito ipse profectus pridie est, ut ante suum fundum (quod re intellectum est) Miloni insidias collocaret. Atque ORATIO PRO T. ANNIO Mil 57 ita profectUB est, ut concionem turbulentam, in qua ejus furor desideratus est, quae illo ipso die habita est, rclin- queret, quam, nisi obi >ria locum tompusque volu- issrt, nunquam reliquisaet. 28. Mil<> autem quum in sonata fuisset eo die, quoad senatua est dimissus, (Ionium vexdi ; calceoa et vestimenta nmtavit ; paulisper, dam B6 uxor (ut fit) comparat, commoratus est, deinde profectua id temporifl, quum jam Clodius, si quidem eo die Romam ventures erat, redire potuisset. Obviam fit ei Clodius, expeditus, in equo, nulla rheda, nullis impedimentis, nullis Graecis comitibus, ut solebat, sine uxore, quod nunquam fere, quum hie insidi- ator, qui iter illud ad caedem faciendam apparasset, cum uxore velicretur in rheda, paenulatus, magno et impedito, et muliebri ac delicato ancillarum puerorumque comitatu. 29. Fit obviam Clodio ante fundum ejus, hora fere un- decima, aut non multo secus. Statim complures cum telis in hunc fapiunt de loco superiore impetum ; adversi rheda- rium occidunt ; quum autem hie de rheda, rejecta paenula, desiluisset, seque acri animo defenderet, illi, qui erant cum Clodio, gladiis eductis, partim recurrere ad rhedam, ut a tergo Milonem adorirentur, partim, quod hunc jam inter- fectum putarent, caedere incipiunt ejus servos, qui post erant, ex quibus, qui animo fideli in dominum et praesenti fuerunt, partim occisi sunt, partim, quum ad rhedam pug- nari viderent, domino succurrere prohiberentur, Milonem occisum ex ipso Clodio audirent, et re vera putarent, fece- runt id servi Milonis (dicam enim aperte non derivandi criminis causa, sed ut factum est), nee imperante, nee sciente, nee praesente domino, quod suos quisque servos in tali re facore voluisset. XI. 30. Haec, sicut exposui, ita gesta sunt, judices ; in- sidiator superatus est ; vi victa vis, vel potius oppressa vir- tute audacia est. Nihil dico, quid res publica consecuta sit, nihil, quid vos, nihil, quid omnes boni. Nihil sane id prosit Miloni, qui hoc fato natus est, ut ne se quidem servare po- tuerit, quin una rem publicam vosque servaret. Si id jure 3* 5S ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. fieri non potuit, nihil habso, quod defendam. Sin hoc et ra- tio doctis, et necessitas barbaris, et mos gentibus, et feris etiam belluis natura ipsa praescripsit, ut omnem semper vim, quacunque ope possent, a corpore, a capite, a vita sua pro- pulsarent, non potestis hoc facinus improbum judicare, quin simul judicetis, omnibus, qui in latrones inciderint, aut il- lorum telis, aut vestris sententiis esse pereundum. 31. Quod si ita putasset, certe optabilius Miloni fuit dare jugu- lum P. Clodio, non semel ab illo, neque turn primum peti- tum, quam jugulari a vobis, quia se non jugulandum illi tra- didisset. Sin hoc nemo vestrum ita sentit, illud jam in judi- cium venit, non, occisusne sit, quod fatemur ; sed jure, an in- juria; quod multis in causis saepe quaesitum est. Insidias factas esse constat, et id est, quod senafcus contra rem publi- cam factum judicavit ; ab utro factae sint, incertum est. De hoc igitur latum est ut quaereretur. Ita et senatus rem, non hominem, notavit, et Pompeius de jure, non de facto, quaes tionem tulit. XII. Numquid igitur aliud in judicium venit, nisi, uter utri insidias fecerit ? Profecto nihil ; si hie illi, ut ne sit im- pune ; si ille huic, turn nos scelere solvamur. 32. Quonam igitur pacto probari potest, insidias Miloni fecisse Clodium ? Satis est in ilia quidem tarn audaci, tarn nefaria bellua docere, magnam ei causam, magnam spem in Milonis morte propositam, magnas utilitates fuisse. Itaque illud Cassianuin, cui bono fuerit, in his personis valeat ; etsi boni nullo emolirTiento impelluntur in fraudem, improbi saepe parvo. Atqui, Milone interfecto, Clodius hoc asseque- batur, non modo ut praetor esset non eo consule, quosceleris facere nihil posset, sed etiam, ut iis consulibus praetor esset, quibus si non adjuvantibus, at conniventibus certe, speraret, se posse eludere in illis suis cogitatis furoribus ; cujus illi conatus, ut ipse ratiocinabatur, nee cuperent reprimere, si possent, quum tantum beneficium ei se debere arbitrarentur, et, si vellent, fortasse vix possent frangere hominis scelera- tissirni corroboratam jam vetustate audaciam. 33. An vero, ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 59 jttdices, vos soli ignoratis, voshospitcs in hao lirbe I rsaiuini ? restrae peregrinantur aures, neque in hoc pervagato civitatis sermone versantur, quas ille logos (si leges nomiuandae sunt, ac 11011 faces urbis, pestes rei pviblicae) fuerit iinpositurus nobis omnibus atque inusturus ? Exhibe, quaeso, Sexte Clo- di, exhibe librarium illud legum vestrarum, quod te aiunt eripuisse e domo, et ex mediis armis, turbaque nocturn:t, tamquam Palladium extulisse, ut praeclarum videlicet munus, atque instrumentum tribunatus ad aliquem, si nactus esses, qui tuo arbitrio tribunatum gereret, deferre posses. An linjns ille legis, quam Sex. Clodius a se inventam gloria- tur, mentionem facere ausus esset, vivo Milone, ne dicam console? De nostrum omnium non audeo totum dicere. Videte, quid ea vitii lex habitura fuerit, cujus periculosa etiam reprehensio est. Et adspexit me illis quidem oculis, quibus turn solebat, quum omnibus omnia minabatur. Mo- vet me quippe lumen curiae. XIII. Quid? tu me tibi iratum, Sexte, putas, cujus tu inimicissimum multo crudelius etiam punitus es, quam erat liumanitatis meae postulare ? Tu P. Clodii cruentum cada- ver ejecisti domo, tu in publicum abjecisti, tu spoliatum imaginibus, exsequiis, pompa, laudatione, infelicissimis lignis semustilatum, nocturnis canibus dilaniandum reliquisti. Quare etsi nefarie fecisti, tamen, quoniam in meo inimico crudelitatem exprompsisti tuam, laudare non possum, irasci certe non debeo. 34. [Demonstravi, judices, quantum Clodii inter'] fuerit occidi Milonem. Convertite animos nunc vicissiin ad Milonem. Quid Milonis intererat interfici Clodium ? Quid erat, cur Milo, non dicam admitteret, sed opiaret ? Obstabat in spe consulatus Miloni Clodius. At eo repugnante fiebat ; immo vero eo fiebat magis, nee me suffragatore meliore utebatur quam Clodio. Yalebat apud vos, judices, Milonis erga me remque publicam meritorum memoria ; valebant preces efc lacrimae nostrae, quibus ego turn vos mirifice moveri sentiebam ; sed plus multo valebat periculorum impendentium timor. Quis enim erat civium, 60 ORATTO PEO T. ANNIO MILONE. qui sibi solutam P. Clodii praeturam sine maximo rerum novarum metu proponeret ? Solutam autem fore videbatis, nisi esset is consul, qui earn auderet possetque constringere. Eum Milonem unum esse quum sentiret nni versus populus Romanus, quis dubitaret sufFragio suo se metu, periculo rem publicam liberare ? At nunc, Clodio remoto, usitatis jam rebus enitendum est Miloni, ut tueatur dignitatem suam ; singularis ilia et huic uni concessa gloria, quae quotidie augebatur frangendis furoribus Clodianis, jam Clodii morte cecidit. Vos adepti estis, ne quern civem metueretis ; hie exercitationem virtutis, suffragationem consulatus, fontem perennem gloriae suae perdidit. Itaque Milonis consulatus, qui, vivo Clodio, labefactari non poterat, mortuo denique tentari coeptus est. Non modo igitur nihil prodest, sed obest etiam Clodii mors Miloni. 35. At valuit odium, fecit ira- tus, fecit inimicus, fuit ultor injuriae, punitor doloris sui. Quid ? si haec, non dico, majora fuerunt in Clodio, quam in Milone, sed in illo maxima, nulla in hoc? quid vultis amplius? Quid enini odisset Clodium Milo, segetem ac materiem suae gloriae, praeter hoc civile odium, quo omnes improbos odimus? Ille, erat, ut odisset, primum salutis meae defensorem, deinde vexatorem furoris, domitorem ar- morum suorum, postremo etiam accusatorem suum. Reus enim Milonis, lege Plotia, fuit Clodius, quoad vixit. Quo tan- dem animo hoc tyrannuni ilium tulisse creditis ? quantum odium illius, et, in homine injusto, quam etiam justum fuisse ? XIY. 36. Reliquum est, ut jam ilium natura ipsius, consuetudoque defendat, hunc autem haec eadem coarguant. Nihil per vim unquam Clodius, omnia per vim Milo. Quid ? ego, judices, quum, moerentibus vobis, urbe cessi, judici- umne timui? non servos, non arma, non vim? Quae fuisset igitur justa causa restituendi mei, nisi fuisset injusta eji- ciendi ? Diem mihi, credo, dixerat, multam irrogarat, actionem perduellionis intenderat, et mihi videlicet in causa aut mala aut mea, non et praeclarissima et.vestra, judicium timendum fuit. Servorum, et egentium civium, et faci- ORATIO TRO T. ANNIO MILONK. (U norosorum arm is meofl rives, meis consiliis periculiflque sn-vatos, pro me objici Dollli .'>7. Vidi enim, vidi, hunt ipsum Q. Hortensium, lumen efc ornamentuin rei publicae, paene interfici servoruni manu, quum milii adesset ; qua in tuiba 0. Vibienus, senator, vir optimus, cum hoc quum eeset una, ita est mulcatus, ut vitam amiserit. Itaque quando illius postea sica ilia, quam a Catilina acceperat, conquievit? Haec intentata nobis est; huic ego vos objici pro me non sum passus ; haec insidiata Pompeio est; haec istam A.p- piam, mouumentum sui nominis, nece Papirii cruentavit ; hare, haec eadem, longo intervallo, conversa rursus est in me ; nuper quidem, ut scitis, me ad regiam paene confecit. '58. Quid simile Milonis? cujus vis omnis haec semper fuit, ne P. Clodius, quum in judicium detrain non posset, vi oppressam civitatem teneret. Quern si interficere voluisset, quantae, quoties occasiones, quam praeclarae fuerunt ? Po- tuitne, quum domum ac deos penates suos, illo oppugnante, defenderet, jure se ulcisci ? potuitne, civi egregio et viro fortissimo, P. Sestio, collega suo, vulnerato ? potuitne, Q. Fabricio, viro optimo, quum de reditu meo legem ferret, pulso, crudelissima in foro caede facta ? potuitne L. Caecilii, justissimi fortissimique praetoris, oppugnata domo ? po- tuitne illo die, quum est lata lex de me ? quum totius Italiae concursus, quern mea salus concitarat, facti illius gloriam libens agnovisset, ut, etiamsi id Milo fecisset, cuncta ci vitas earn laudem pro sua vindicaret ? XV. 39. At quod erat tempus ! Clarissimus et fortis- simus consul, inimicus Clodio, P. Lentulus, ultor sceleris illius, propugnator senatus, defensor vestrae voluntatis, pa- tronus publici consensus, restitutor salutis meae ; septem prae tores, octo tribuni plebis, illius adversarii, defensores mei ; Cn. Pompeius auctor et dux mei reditus, illius hostis, cujus sententiam senatus omnis de salute mea gravissimam et ornatissimam secutus est, qui populum Romanum est cohorta- tus, qui, quum decretum de me Capuae fecit, ipse cunctae Italiae cupienti et ejus fidem imploranti signum dedit, ut ad C2 ORATIO PRO T. ANNIO MILONp:. me restituendum Eomam concurrerent ; omnia turn denique in ilium odia civium ardebant desiderio mei ; quern qui. turn interemisset, non de impunitate ejus, sed de praemiis cogi- taretur. 40. Tamen se Milo continuit, et P. Clodium in judicium bis, ad vim nunquam vocavit. Quid? privato Milone, et reo ad populum, accusante P. Clodio, quum in Cn. Pompeium pro Mil one dicentem impetus factus est, quae turn non modo occasio, sed etiam causa illius oppri- mendi fuit? Nuper vero quum M. Antonius summam spem salutis bonis omnibus attulisset, gravissimamque ado- lescens nobilissimus rei publicae partem fortissime sus- cepisset, atque illam belluam, judicii laqueos declinantem, jam irretitam teneret ; qui locus, quod tempus illud, dii immor- tales, fuit ? Quum se ille fugiens in scalarum tenebras ab- didisset, magnum Miloni fuit conficere illam pestem nulla sua invidia, Antonii vero maxima gloria. 41. Quid? comi- tiis in campo quoties potestas fuit, qunm ille in septa irru- pisset, gladios destringendos, lapides jaciendos curavisset, dein subito, vultu Milonis perterritus, fugeret ad Tiberim, vos et omnes boni vota faceretis, ut Miloni uti virtute sua liberet? XVI. Quem igitur cum omnium gratia noluit, hune voluit cum aliquorum querela ? quem jure, quem loco, quem tempore, quem impune non est ausus, hunc injuria, iniquo loco, alieno tempore, periculo capitis, non dubitavit occi- dere? 42. praesertim, judices, quum honoris amj)lissimi contentio, et dies comitiorum subesset ; quo quidem tem- pore (scio enim, quam timida sit ambitio, quantaque et quam sollicita sit cupiditas consulatus), omnia non modo, quae reprehendi palam, sed etiam quae obscure cogitari possunt, timemus, rumorem, fabulam fictam, levem. perhorrescimus, ora omnium atque oculos intuemur. Nihil est enim tarn molle, tarn tenerum, tarn aut fragile aut flexibile, quam voluntas erga nos, sensusque civium, qui non modo improbi- tati irascuntur candidatorum, sed etiam in recte factis saepe fastidiunt. 43. Hunc igitur diem campi speratum atque ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 0fl exoptatuin sibi proponens Milo, cruentis manibus, scelus et facinufl prae se ferens et confitens, ad ilia augnsta centu- riarum auspicia vmiebat? Quam hoc non credibile in hoc ! quam idem in Clodio non dubitandum, qui se interfecto Milone regnaturum putaret! Quid? quod caput est and a- ciae, judicea, quia ignorat, maximam illecebram esse pec- candi impunitatis spem? In utro igitur haec fuit? in Milone, qui etiam nunc reus est facti, aut praeclari, aut certe necessarii, an in Clodio, qui ita judicia poenamque contempserat, ut euni nihil delectaret, quod aut per naturam fas esset, aut per leges liceret ? 44. Sed quid ego argumen- torV quid plura dispute? Te Q. Petili, appello, optimum et fortissimum civem ; te, M. Cato, testor; quos mihi divina quaedem sors dedit judices. Vos ex M. Favonio audistis, Clodium sibi dixisse, et audistis vivo Clodio, perituruin Milonem triduo. Post diem tertium gesta res est, quam dixerat. Quum ille non dubitarit aperire, quid cogitaret, vos po testis dubitare, quid fecerit ? XVII. 45. Quemadmodum igitur eum dies non fefellit? Dixi equidem modo. Dictatoris Lanuvini stata sacrificia nosse negotii nihil erat. Vidit, necesse esse Miloni, pro- ficisci Lanuvium illo ipso, quo est profectus, die. Itaque antevertit. At quo die ? Quo, ut ante dixi, fuit insanissi- ma concio, ab ipsius mercenario tribuno plebis concitata ; quern diem ille, quam concionem, quos clamores, nisi ad cogitatum facinus approperaret, nunquam reliquisset. Ergo illi ne causa quidem itineris, etiam causa manendi ; Miloni manendi nulla facultas, exeundi non causa solum, sed etiam necessitas fuit. Quid ? si, ut ille scivit, Milonem fore eo die in via, sic Clodium Milo ne suspicari quidem potuit ? 46. Primum quaero, qui scire potuerit ? quod vos idem in Clodio quaerere non potestis. Ut enim neminem alium, nisi T. Patinam, familiarissimum suum, rogasset, scire potuit, illo ipso die Lanuvii a dictatore Milone prodi flaminem necesse esse. Sed erant permulti alii, ex quibus id facillime scire posset ; omnes scilicet Lanuvini. Milo de Clodii reditu 64 OEATIO PEO T. ANNIO MILONE. unde quaesivit ? Quaesierit sane. Videte, quid vobis largiar. Servum etiam, ut Q. Arrius, meus amicus, dixit, corruperit. Legite testimonia testium vestrorum. Dixit C. Cassinius Scliola, Interamnanus, familiarissimus et idem comes Clodii, cujus jampridem testimonio Clodius eadem hora iDteranmae fuerat et Romae, P. Clodium illo die in Albano mansurum fuisse, sed subito esse ei nuntiatum, Cyrum architectum esse mortuum; itaque repente Romam constituisse proficisci. Dixit hoc, comes item P. Clodii, C. Clodius. XVIII. 47. Videte, judices, quantae res his testimoniis Bint confectae. Primum certe liberatur Milo, non eo con- si lio profectns esse, ut insidiaretur in via Clodio ; quippe ; si ille obvius ei futurus omnino non erat. Deinde (non enim video, cur non meum quoque agam negotium) scitis, judices, fuisse, qui in hac rogatione suadenda dicerent, Milonis manu caedem esse factam, consilio vero majoris alicujus. Me videlicet latronem ac sicarium abjecti homines et perditi describebant. Jacent suis testibus hi, qui Clodium negant eo die Romam, nisi de Cyro audisset, fuisse rediturum. Respiravi ; liberatus sum ; non vereor, ne, quod ne suspicari quidem potuerim, videar id cogitasse. 48. Nunc persequar cetera. Nam occurrit illud : Igitur ne Clodius quidem de insidiis cogitavit, quoniam fait in Albano mansurus. Si quidem exiturus ad caedem e villa non fuisset. Video enim, ilium, qui dicatur de Cyri morte nuntiasse, non id nuntiasse, sed Milonem appropinquare. Nam quid de Cyro nuntiaret, quern Clodius, Roma proficiscens, reliquerat morientem ? Una fui ; testamentum simul obsignavi cum Clodio ; testa- mentum autem palam fecerat, et ilium heredem et me scripserat. Quern pridie hora tertia animam efflantem reliquisset, eum mortuum postridie hora decima denique ei nuntiabatur ? XIX. 49. Age, sit ita factum ; quae causa, cur Romam properaret ? cur in noctem se conjiceret ? Quid afferebat causam festinationis ? Quod heres erat? Primum erat OltATIO PRO T. ANNIO MILONE. 65 nihil, cur properato opus esset; deinde, si quid esset, <|uii ici jmblicae partes aegras et labantes, ut eas liis armis sanares et confirinares, esse commissas ? Quod si locus Miloui datus esset, probasset profecto tibi ipsi, nemi- nem unquaui homiiiem homiiii cariorem fuisse quani te sil>i ; nullum so unquam periculum pro tua dignitate fugissc; own ilia ipsa teterrima peste se saepissime pro tua gloria contendisse ; tribunatum suuin ad salutem meam, quae tibi carissima fuisset, consiliis tuis gubernatum ; se a te postea defensum in periculo capitis, adjutum in petitione praeturar ; duos se habere semper amicissimos sperasse, te tuo beneficio, me suo. Quae si non probaret, si tibi ita penitus inhae- sisset ista suspicio, nullo ut evelli modo posset, si denique Italia a delectu, urbs ab armis sine Milonis clade nunquam esset conquietura, nae iste baud dubitans cessisset patria, is, qui ita natus est, et ita consuevit ; te, Magne, tamen an- testaretur, quod nunc etiam facit. XXVI. 69. Vide, quam sit varia vitae commutabilisque ratio, quam vaga volubilisque fortuna, quantae infidelitates in amicitiis, quam ad tempus aptae simulationes, quantae in periculis fugae proximorum, quantae timiditates. Erit, erit illud profecto tempus, et illuscescet ille aliquando dies, quum tu, salutaribus, ut spero, rebus tuis, sed fortasse motu aliquo communium temporum (qui quam crebro accidat, experti scire debemus), et amicissimi benevolentiam, et gravissimi hominis fidem, et unius post homines natos fortis- simi viri magnitudinem animi desideres. 70. Quamquam quis hoc credat, Cn. Pompeium, juris publici, moris majo- rum, rei denique publicae peritissimum, quum senatus ei commiserit, ut videret, ne quid res publica detrimenti caperet, quo uno versiculo satis armati semper consules fuerunt, etiam nullis armis datis, hunc exercitu, hunc de- lectu dato, judicium exspectaturum fuisse in ejus consiliis vindicandis, qui vi judicia ipsa tolleret ? Satis judicatum est a Pompeio, satis, falso ista conferri in Milonem, (pii legem tulit, qua, ut ego sentio, Milonem absolvi a vobis 72 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. oporteret, ut omnes confitentur, liceret. 71. Quod vero in illo loco atque illis publicorum praesidiorum copiis circum- fusus sedet, satis declarat, se non terrorem inferre vobis (quid enim minus illo dignum, quam cogere, ut vos eum condemnetis, in quern animadvertere ipse et more majorum et suo jure posset?), sed praesidio esse, ut intelligatis, con- tra hesternam illam concionem licere vobis, quod sentiatis, libere judicare. XXVII. 72. Nee vero me, judices, Clodianum crimen movet, nee tam sum demens, tamque vestri sensus ignarus atque expers, ut nesciam, quid de morte Clodii sentiatis. De qua, si jam nollem ita diluere crimen, ut dilui, tamen iinpune Miloni palam clamare ac mentiri gloriose liceret : " Occidi, occidi, non Sp. Maelium, qui annona levanda jac- turisque rei familiaris, quia nimis amplecti plebem videba- tur, in suspicionem incidit regni appetendi, non Ti. Grac- chum, qui collegae magistratum per seditionem abrogavit, quorum interfectores impleverunt orbem terrarum nominis sui gloria, sed eum (auderet enim dicere, quum patriam 2)ericulo suo liberasset), cujus nefandum adulterium in pulvi- naribus sanctissimis nobilissimae feminae comprehenderunt ; 73. eum, cujus supplicio, senatus sollemnes religiones ex- piandas saepe censuit ; eum, quern cum sorore germana nefarium stuprum fecisse, L. Lucullus juratus se, quaestioni- bus habitis, dixit comperisse ; eum, qui civem, quern sena- tus, quern populus Romanus, quern omnes gentes urbis ac vitae civium conservatorem judicarant, servorum armis ex- terminavit ; eum, qui regna dedit, ademit, orbem terrarum, quibuscum voluit, partitus est ; eum, qui, plurimis caedibus in foro factis, singulari virtute et gloria civem domum vi et armis compulit; eum, cui nihil unquam nefas fuit, nee in facinore nee in libidine ; eum, qui aedem Nympharum incendit, ut memoriam publicam recensionis, tabulis publi- cis impressam, exstingueret ; 74. eum denique, cui jam nulla lex erat, nullum civile jus, nulli possessionum termini ; qui non calumnia litium, non injustis vindiciis ac sacramentis, ORATIO PRO T. ANNIO MILoM . 73 alienos fundos, sed castris, exercitu, signis inferendis, pete- bat ; qui non solum Etruscos (eos enim penitus contemp- 'serat), sed hunc P. Varium, fortissimum atque optimum civem, judicem nostrum, pellere possessionibus, armis cas- t risque conatus est ; qui cum architectis et decempedis villas multorum, hortosque peragrabat ; qui Janiculo et Alpibus spem possessionum terminabat suarum ; qui, quum ab'equite Romano splendido et forti, M. Paconio, non im- petrasset, ut sibi insulam in lacu Prilio venderet, repente lintribus in earn insulam materiem, calcem, caementa, arma convexit, dominoque trans ripam inspectante non dubitavit aedificium exstruere in alieno ; 75. qui huic T. Furfanio, cui viro ? dii immortales ! (quid enim ego de muliercula Scantia, quid de adolescente P. Apinio dicam ? quorum utrique mortem est minitatus, nisi sibi hortorum possessione cessissent) ; sed ausus est Furfanio dicere, si sibi pecuniam, quantam poposcerat, non dedisset, mortuum se in domum ejus illaturum, qua invidia huic esset tali viro conflagran- dum ; qui Appium fratrem, hominem mihi conjunctum fidissima gratia, absentem de possessione fundi dejecit ; qui paiietem sic per vestibulum sororis instituit ducere, sic agere fundamenta, ut sororem non modo vestibulo privaret, sed omni aditu et limine." XXVIII. 76. Quamquam haec quidem jam tolerabilia videbantur, etsi aequabiliter in rem publicam, in privatos, in longinquos, in propinquos, in alienos, in suos irruebat ; sed nescio quomodo jam usu obduruerat, et percalluerat civitatis incredibilis patientia. Quae vero aderant jam, et impendebant, quonam modo ea aut depellere potuissetis aut ferre ? Imperium ille si nactus esset, omitto socios, exteras nationes, reges, tetrarchas ; vota enim faceretis, ut in eos se potius immitteret quam in vestras posses- sions, vestra tecta, vestras pecunias ; pecunias dico ? a liberis, medius fidius, et a conjugibus vestris nunquam ille effrenatas suas libidines cohibuisset. Fingi haec pu- tatis, quae patent, quae nota sunt omnibus, quae tenen- 4 74 OKATIO PRO T. ANNIO MILONE. tur ? servorum exercitus ilium in urbe conscriptu rum f uisse, per quos tofcam rem publicam, resque privatas omnium pos- sideret ? 77. Quamobrem, si omentum gladium tenens clamaret T. Annius : u Adeste, quaeso, atque audite, cives ; P. Clodium interfeci ; ejus furores, quos nullis jam legibus, nullis judiciis frenare poteramus, hoc ferro, et hac dextera, a cervicibus vestris repuli, per me ut unura jus, aequitas, leges, libertas, pudor, pudicitia in civitate manerent," esset vero timendum, quonam modo id ferret civitas ! Nunc enim quis est, qui non probet ? qui non laudet ? qui non unum post hominum memoriam T. Annium plurimum rei publicae profuisse, maxima laetitia populum Eomanum, cunctam Italiam, nationes omnes affecisse, et dicat, et sen- tiat ? Non queo, Vetera ilia populi Romani gaudia quanta fuerint, judicare. Multas tamen jam summorum impera- torum clarissimas victorias aetas nostra vidit, quarum nulla neque tarn diuturnam attulit laetitiam, nee tantam. 78. Mandate hoc memoriae, judices. Spero multa vos, liberos- que vestros in re publica bona esse visuros ; in iis singulis ita semper existimabitis, vivo P. Clodio nihil eorum vos visuros f uisse. In spem maximam, et, quemadmodum con- fido, verissimam sumus adducti, hunc ipsum annum, hoc ipso sum mo viro consule, compressa hominum licentia, cupi- ditatibus fractis, legibus et judiciis constitutis, salutarem civitati fore. Num quis est igitur tarn demens, qui hoc, P. Clodio vivo, contingere potuisse arbitretur ? Quid ? ea, quae tenetis, privata atque vestra, dominante homine furioso, quod jus perpetuae possessionis habere potuissent ? XXIX. Non timeo, judices, ne odio mearum inimicitia- rum inflammatus, libentius haec in ilium evomere videar, quam verius. Etenim etsi praecipuum esse debebat, tamen ita communis erat omnium ille hostis, ut in communi odio paene aequaliter versaretur odium meum. Non potest dici satis, ne cogitari quidem, quantum in illo sceleris, quantum exitii fuerit. 79. Quin sic attendite, judices. Nempe haec est quaestio de interitu P. Clodii. Fingite animis ORATIO ritO T. AN M<> Mll.nNK. <5 (liberae sunt enim nostrae cogitationcs, et, quae volunt, sic intuentur, ut ea cemimns, quae videnuu), fingite igitur cogi- tations imAgttiftiin hujus conditionis mcae, si possim efficero, ut Milonem absolvatis, kc<1 it a, si P. Clodius revixerit. Quid vultu extimuistis f Quonam modo ille vos vivus affi- ceret, quos nioituux iiiaui cogitatione percussit ? Quid? si ipse Cn. Pompeius, qui ea virtute ac for.tuna est, ut ea potu- erit semper, quae nemo praeter ilium, si is, inquam, potuisset ant quaestionem de morte P. Clodii ferre, aut ipsum ab inferifl rxritare, utrum putatis potius facturum fuisse ? Etiamsi propter amicitiam vellet ilium ab inferis evocare, propter rem publicam non fecisset. Ejus igitur mortis tis ultores, cujus vitam si putetis per vos restitui posse, nolitis, et de ejus nece lata quaestio est, qui si eadem lege reviviscere posset, lata lex nunquam esset. Hujus ergo interfector si esset, in confitendo ab iisne poenam timeret, quos liberavisset ? 80. Graeci homines deorum honores tribuunt iis viris, qui tyrannos necaverunt. Quae ego vidi Athenis ? quae aliis in urbibus Graeciae ? quas res divinas talibus institutas viris ? quos cantus ? quae carmina ? Prope ad immortalitatis et religionem et memoriam conse- crantur. Vos tanti conservatorem populi, tanti sceleris ultorem non modo honoribus nullis afficietis, sed etiam ad supplicium rapi patiemini? Confiteretur, confiteretur, in- quam, si fecisset, et magno animo et libente, fecisse se liber- tat is omnium causa, quod esset ei non confitendum modo, verum etiam praedicandum. XXX. 81. Etenim, si id non negat, ex quo nihil petit, nisi ut ignoscatur, dubitaret id fateri, ex quo etiam praemia laudis essent petenda ? nisi vero gratius putat esse vobis, sui se capitis, quam vestri defensorem fuisse ; quum praesertim in ea confessione, si grati esse velletis, honores assequeretur aitqtlissimos ; si factum vobis non probaretur (quamquam qui poterat salus sua cuiquam non probari ?), sed tamen si minus fortissimi viri virtus civibus grata cecidisset, magno animo constantique cederet ex ingi-ata civitate. Nam quid 76 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. esset ingratius, quam laetari ceteros, lugere cum solum, propter quom ceteri laetarentur ? 82. Quamquam hoc animo semper onmes fuinms in patriae proditoribus opprimendis, ut, quoniam nostra futura esset gloria, periculum quoque et invidiam nostram putaremus. Nam quae mihi ipsi tribuenda laus esset, quum tantumin consulatu meo pro vobis ac liberis vestris ausus essem, si id, quum conabar, sine maximis dimi- cationibus meis me esse ausurum arbitrarer ? Quae mulier seeleratum ac perniciosum civem occidere non auderet, si periculum non timeret ? Proposita invidia, morte, poena, qui nihilo segnius rem publicam defendit, is vir vere putandus est. Populi grati est, praemiis afficere bene meritos de re publica cives, viri fortis, ne suppliciis quidem moveri, ut fortiter fecisse poeniteat. 83. Quamobrem uteretur eadem confessione T. Annius, qua Ahala, qua Nasica, qua Opimius, qua Marius, qua nosmet ipsi, et, si grata res publica esset, laetaretur, si ingrata, tamen in gravi fortuna conscientia sua niteretur. Sed hujus beneficii gratiam, judices, fortuna populi Roniani, et vestra felicitas, et dii immortales sibi deberi putant. Nee vero quisquam aliter arbitrari potest, nisi qui nullam vim esse ducit, numenve divinum, quern neque imperii nostri magnitudo, neque sol ille, nee coeli signorum- que motus, nee vicissitudines rerum atque ordines movent, neque, id quod maximum est, majorum sapientia, qui sacra, qui caerimonias, qui auspicia et ipsi sanctissime coluerunt, et nobis, suis posteris, prodiderunt. XXXI. 84. Est, est profecto ilia vis, neque in his cor- poribus, atque in hac imbecillitate nostra inest quiddam, quod vigeat et sentiat, et non inest in hoc tanto naturae tarn prae- claro motu. Nisi forte idcirco non putant, quia non appa- ret, nee cemitur ; proinde quasi nostram ipsam mentem, qua sapimus, qua providemus, qua haec ipsa agimus ac dicimus, videre aut plane, qualis aut ubi sit, sentire possimus. Ea vis igitur ipsa, quae saepe incredibiles huic urbi felicitates atque opes attulit, illam perniciem exstinxit ac sustulit, cui ORATTO PRO T. ANNIO MTLONE. 77 primum mentem injirit, ut vi irritare, ferroque lacessere fort issiinum viiuun aiuleret, vincereturque ab eo, quern si vicissefc, habit urus asset impunitatem et licentiam seinpiter- nam. 85. Non est humano consilio, ne mediocvi quidexn, judices, deorum uxunortalium cura res ilia perfects. Reli- giones mehercule ipsae, quae illam belluam cadere viderunt, commovisse se videntur, et jus in illo swum retinuisse. Vos enim jam, Albani tumuli atque luci, vos, inquam, imploro atque testor, vosque Albanorum obrutae arae, sacrorum popuK Romani sociae et aequales, quas ille, praeceps amen- tia, caesis prostratisque sanctissimis lucis, substructionum insanis molibus oppresserat ; vestrae turn, arae, vestrae reli- giones viguerunt, vestra vis valuit, quam ille omni scelere polluerat, tuque ex tuo edito monte, Latiaris sancte Jupiter, cujus ille lacus, nemora, fmesque saepe omni nefario stupro et scelere macularat, aliquando ad eum puniendum oculos aperuisti ; vobis illae, vobis vestro in conspectu serae, sed justae tamen, et debitae poenae solutae sunt. 86. Nisi forte hoc etiam casu factum esse dicemus, ut ante ipsum sacrarium Bonae Deae, quod est in fundo T. Sestii Galli, in primis honesti et ornati adolescentis, ante ipsam, inquam, Bonam Deam, quum proelium commisisset, primum illud -vulnus acciperet, quo teterrimam mortem obiret, ut non absolutus judicio illo nefario videretur, sed ad hanc insignem poenam reservatus. XXXII. Nee vero non eademira deorum banc ejus satel- litibus injecit amentiam, ut sine imaginibus, sine cantu atque ludis, sina exsequiis, sine lamentis, sine laudationibus, sine funere, oblitus cruore et luto, spoliatus illius supremi diei celebritate, cui cedere etiam inimici solent, ambureretur abjectus. Non fuisse credo fas, clarissimorum virorum for- mas illi teterrimo parricidae aliquid decoris afFerre, neque ullo in loco potius mortem ejus lacerari, quam in quo esset vita damnata. 87. Dura, medius fidius, mihi jam fortuna populi Romani et crudelis videbatur, quae tot annos ilium in hanc rem pub- 78 OEATIO PRO T. ANNIO MILONE. licam insultare pateretur. Polluerat stupro sanctissimas re- ligiones, senatus gravissima decreta perfregerat, pecunia se a judicibns palam redemerat, vexarat in tribunatu senatum, omnium ordinum consensu pro salute rei publicae gesta res- ciderat, me patria expulerat, bona diripuerat, domum in- cenderat, liberos, conjugem meam vexarat, Cn. Pompeio ne- farium bellum indixerat, magistratuum privatorumque caedes efFecerat, domum mei fratris incenderat, vastarat Etruriam, multos sedibus ac fortunis ejecerat ; instabat, urgebat ; ca- pere ejus amentiam civitas, Italia, provinciae, regna non poterant; incidebantur jam domi leges, quae nos servis nos- tris addicerent; nihil erat eujusquam, quod quidem ille ada- masset, quod non hoc anno suum fore putaret. 88. Obsta- bat ejus cogitationibus nemo, praeter Milonem. Ilium ip- sum, qui poterat obstare, novo reditu in gratiam quasi de- vinctum arbitrabatur ; Caesaris potentiam suam esse dice- bat ; bonorum animos in meo casu contempserat ; Milo unus urgebat. XXXIII. Hie dii immortales, ut supra dixi, mentem illi perdito ac furioso dederunt, ut huic faceret insidias. Aliter perire pestis ilia non potuit ; nunquam ilium res pub- lica suo jure esset ulta. Senatus, credo, praetorem eum circumscripsisset. Ne quum solebat quidem id facere, in privato eodem hoc aliquid profecerat. 89. An consules in praetore coercendo fortes fuissent ? Primum, Milone occiso, habuisset suos consules ; deinde quis in eo praetore consul fortis esset, per quern tribunum virtutem consularem crude- lissime vexatam esse meminisset ? Oppressisset omnia, possi- deret, teneret ; lege nova, quae est inventa apud eum cum reliquis legibus Clodianis, servos nostros libertos suos fecis- set. Postremo, nisi eum dii immortales in earn mentem im- pulissent, ut homo efFeminatus fortissimum virum conaretur occidere, hodie rem publicam nullam haberetis. 90. An ille praetor, ille vero consul, si modo haec templa atque ipsa moenia stare eo vivo tamdiu, et consulatum ejus exspectare potuissent, ille denique vivus mali nihil fecisset, qui mor- ORATIO PRO T. ANNIO MILONH. 79 inns, iino ex suis satcllitibus Sex. Clodio duce, curiam iiuvn- (Iciit? Quo quid miseriua, quid acerbius, quid luctuosius vidimus? Templum sanctitatis, ampUtudinis, mentis, consilii publid, caput urbis, aram Bodorum, portum onmiumgentium, Bedem ab universo populo oonoeesam uni ordini, innammari, exscindi, funestari? neque id fieri a multitudine unperita, quamquam asset miaenum id Spawn, Bed ab uno? Qui quum tantum ausus sit ustor pro mortuo, quid signifer pro vivo lion esset ausus? In curiam potissimum abjecit, ut earn mor- tuus incenderet, quam vivus everterat. 91. Et sunt, qui de via Appia querantur, taceant de curia ? et qui ab eo spirante forum putent potuisse defendi, cujus non restiterit cadaveii curia? Excitate, excitate ipsum, si potestis, a mortuis. Frangetifl impetum vivi, cujus vix sustinetis furias insepul- ti? Nisi vero sustinuistis eos, qui cum facibus ad curiam concurrerunt, cum falcibus ad Castoris, cum gladiis toto foro volitarunt. Caedi vidistis populum Romanum, concionem gladiis disturbari, quum audiretur silentio M. Coelius, tii- bunus plebis, vir et in re publica fortissimus, et in suscepta causa firmissimus, et bonorum voluntati et auctoritati sena- tus deditus, et in hac Milonis sive invidia, sive fortuna sin- gulari, diviua et incredibili fide. XXXIV. 92. Sed jam satis multa de causa ; extra causam etiam nimis fortasse multa. Quid restat, nisi ut orem ob- testerque vos, judices, ut earn misericordiam tribuatis fortis- simo viro, quam ipse non implorat, ego, etiam repugnante hoc, et imploro et exposco ? Nolite, si, in nostra omnium fletu, nullam lacrimam adspexistis Milonis, si vultum semper eundem, si vocem, si orationem stabilem ac non mutatam videtis, hoc minus ei parcere. Haud scio, an multo etiam sit adjuvandus magis. Etenim si in gladiatoriis pugnis, et in infimi generis hominum conditione atque fortuna, timidos atque supplices, et ut vivere liceat obsecrantes, etiam odisse solemus, fortes et animosos, et se acriter ipsos morti offer- entes, servare cupimus ; eorumque nos magis miseret, qui nostrum misericordiam non requirunt, quam qui illam effla- 80 ORA.TIO PRO T. ANNIO MILONE. gitant, quanto hoc magis in fortissimis civibus facere debe- mus? ,93. Me quidem, judices, exaniinant, et interimunt hae voces Milonis, quas audio assidue, et quibus intersum quotidie. "Valeant, inquit, valeant cives mei; sint incol- umes, sint florentes, sint beati; stet haec urbs praeclara mihique patria carissima, quoquo modo erit merita de me ; tranquilla re publica mei cives (quoniam mihi cum illis non licet) sine me ipsi, sed per me tamen, perfruantur; ego cedam atque abibo ; si mihi bona re publica frui non licuerit, at carebo mala, et quam primam tetigero bene moratam et liberam civitatem, in ea conquiescam. 94. O frustra, in- quit, mei suscepti labores ! O spes fallaces ! O cogitationes inanes meae ! Ego, quum tribunus plebis, re publica op- pressa, me senatui dedissem, quern exstinctum acceperam, equitibus Romanis, quorum vires erant debiles, bonis viris, qui omnem auctoritatem Clodianis arniis abjecerant, mihi unquam bonorum praesidium defuturum putarem ? ego, quum te (mecum enim saepissime loquitur) patriae reddidis- sem, mihi putarem in patria non futurum locum ? Ubi nunc senatus est, quern secuti sumus ? ubi equites Komani illi, illi, inquit, tui ? ubi studia municipiorum ? ubi Italiae voces ? ubi denique tua ilia, M. Tulli, quae plurimis fuit auxilio, vox atque defensio ? mihine ea soli, qui pro te toties morti me obtuli, nihil potest opitulari ? " XXXY. 95. Nee vero haec, judices, ut ego nunc, flens, sed hoc eodem loquitur vultu, quo videtis. Negat enim se, negat, ingratis civibus fecisse, quae fecerit ; timidis et omnia pericula circumspicientibus, non negat. Plebem et infimam multitudinem, quae, P. Clodio duce, fortunis vestris immi- nebat, earn, quo tutior esset vestra vita, se fecisse commem- orat, ut non modo virtute flecteret, sed etiam tribus suis patrimoniis deleniret ; nee timet, ne, quum plebem muneribus placarit, vos non conciliarit meritis in rem publicam singu- b laribus. Senatus erga se benevolentiam temporibus his ipsis saepe esse perspectam, vestras vero et vestrorum ordinum occursationes, studia, sermones, quemcunque cursum fortuna ORATIO PRO T. ANNIO MILONK. 81 dederit, aecum se ablaturum esse dicit. 9G. Meminit etiam, vocem sibi praeconis modo defuisse, quani minimfl drsidc- rarit, populi \ fit) cunctis suifragiis, quod unum cupierit, se consulem declaratum ; nunc denique, si haec contra se nut i'utura, sibi facinoris suspicionem, non facti crimen obstaiv. Addit haec, quae certe vera sunt, fortes et sapientes virus non tarn praemia sequi solere recte factoruin, quam ipsa recte facta; se nihil in vita nisi praeclarissime fecissc, si quidem nihil sit praestabilius viro, quam periculis patriam liberare ; beatos esse, quibus ea res honori fuerit a suis civi- bus, 97. nee tamen eos miseros, qui beneficio cives suos vicerint ; sed tamen ex omnibus praemiis virtoitis, si esset habenda ratio praemiorum, amplissimum esse praemium gloriam ; esse hanc unam, quae brevitatem vitae posteritatis memoria consolaretur, quae efficeret, ut absentes adessemus, mortui viveremus; hanc denique esse, cujus gradibus etiam in coelum homines viderentur ascendere. 1)8. " De me, inquit, semper populus Romanus, semper omnes gentes loquentur, nulla unquam obmutescet vetustas. Quin hoc tempore ipso, quum omnes a meis inimicis faces invidiae meae subjiciantur, tamen omni in hominum coetu gratiis agendis, et gratulationibus habendis, et omni sermone cele- bramur. Omitto Etruriae festos et actos et institutos dies ; centesima lux est haec ab interitu P. Clodii et, opinor, altera ; qua fines imperii populi Roinani sunt, ea non solum fama jam de illo, sed etiam laetitia peragravit. Quamobrem, obi corpus hoc sit, non, inquit, laboro, quoniam omnibus in terris et jam versatur, et semper habitabit nominis mei gloria." XXXYI. 99. Haec tu mecum saepe, his absentibus; sed iisdem audientibus haec ego tecum, Milo : te quidem, quum isto animo es, satis laudare non possum ; sed, quo est ista magis divina virtus, eo majore a te dolore divellor. Nee vero, si mihi eriperis, reliqua est ilia tamen ad conso- landum querela, ut his irasci possim, a quibus tantum vulnus accepero. Non enim inimici mei te mihi eripient, sed ami cissiini, non me aliquando de me meriti, sed semper optime. 4* 82 ORATIO PEO T. ANNIO MILONE. Nullum mihi unquam, judices, tantum dolorem inuretis (etsi quis potest esse tantus ?), sed ne hunc quidem ipsum, ut obliviscar, quanti me semper feceritis. Quae si vos eepit oblivio, aut si in me aliquid offendistis, cur non id meo capite potius luitur, quam Milonis ? Praeclare enim vixero, si quid mihi acciderit prius, quam hoc tantum mali videro. 100. Nunc me una consolatio sustentat, quod tibi, T. Anni, nullum a me amoris, nullum studii, nullum pietatis omcium defuit. Ego inimicitias potentium pro te appetivi, ego meum saepe corpus et vitam objeci armis inimicorum tuorum, ego me plurimis pro te supplicem abjeci, bona, fortunas meas ac liberorum meorum, in communionem tuorum tem- porum contuli ; hoc denique ipso die, si qua vis est parata, si qua dimicatio capitis futura, deposco. Quid jam restat? quid habeo, quod faciam pro tuis in me meritis, nisi ut earn fortunam, quaecunque erit tua, ducam meam? Non abnuo, non recuso, vosque obsecro, judices, ut vestra beneficia, quae in me contulistis, aut in hujus salute augeatis, aut in ejus- dein exitio occasura esse videatis. XXXVII. 101. His lacrimis non movetur Milo. Est quodam "incredibili robore animi ; exsilium ibi esse putat, ubi virtuti non sit locus ; mortem naturae finem es^se, non poenam. Sed hie ea mente, qua natus est; quid vos, judices? quo tandem animo eritis ? Memoriam Milonis retinebitis, ipsum ejicietis? et erit dignior locus ullus in terris, qui hanc virtutem excipiat, quam hie, qui procreavit ? Yos, vos ap- pello, fortissimi viri, qui multum pro re publica sanguinem efFudistis ; vos in viri et in civis invicti periculo appello, centuriones, vosque, milites ; vobis non modo inspectantibus, sed etiam armatis, et huic judicio praesidentibus, haec tanta virtus ex hac urbe expelletur, exterminabitur, projicietur? 102. O me miserum, O me infelicem ! Revocare tu me in patriam, Milo, potuisti per hos, ego te in patria per eosdem retinere non potero ? Quid respondebo liberis meis, qui te parentem alterum putant ? quid tibi, Quinte frater, qui nunc abes, consorti mecum temporum illorum? mene non potuisse ORATIO TRO T. ANNIO MII.ONK. S3 Milonis salutcni tueri per oosdem, per quos uostram ille aer- vassee? At in qua causa non potuiase? quae est grata gentibu8. A quibua non potuisae? ab iis, qui maxims P. Olodii morte aoquierunt ; quo deprecante? me. 103. Quod- nam ego concepi tantum Boelus, aut quod in me tantuni farinus admisi, indices, quum ilia indicia communis cxiiii indagavi, patefeci, protuli, exstinxi? Omnes in me meosque redundant ex fonte illo dolores. Quid me reducem esse voluistis ? an ut, inspectante me, expellerentur ii, per quos essem restitutus? Nolite, obsecro vos, acerbiorem mihi pati reditum esse, quam fuerit ille ipse discessus. Nam qui possum putare me.restitutum esse, si distrahar ab iis, per quos restitutus sum? XXXVIII. Utinam dii immortales fecissent (pace tua, patria, dixerim ; metuo enim, ne scelerate dicam in te, quod pro Milone dicam pie), utinam P. Clodius non modo viveret, sed etiam praetor, consul, dictator esset potius, quam hoc spectaculum viderem ! 104. O dii immortales ! fortem, et a vobis, judices, conservandum virum ! " Minime, minime, inquit. Immo vero poenas ille debitas luerit ; nos subea- mus, si ita necesse est, non debitas." Hiccine vir patriae natus, usquam nisi in pajtria morietur, aut, si forte, pro patria? hujus vos animi. monumenta retinebitis, corporis in Italia nullum sepulcrum esse patiemini ? hunc sua quis- quam sententia ex hac urbe expellet, quern omnes urbes expulsum a vobis ad se vocabunt ? 105. O terrain illam beatam, quae hunc virum exceperit ; hanc ingratam, si ejecerit, miseram, si amiserit ! Sed finis sit. Neque enim prae lacrimis jam loqui possum, et hie se lacrimis defendi vetat. Vos oro obtestorque, judices, ut in sententiis feren- dis, quod sentietis, id audeatis. Vestram virtutem, justi- tiam, fidem, mihi credite, is maxime probabit, qui, in judici- bus legendis, optimum, et sapientissimum, et fortissimum quemque delegit. PRO A. LIOINIO ARCHIA POETA. OEATIO. I. 1. Si quid est in me ingenii, judices, quod sentio quam sit exiguum, aut si qua exercitatio dicendi, in qua me" non infitior mediocriter esse versatum, aut si hujusce rei ratio aliqua, ab optiinarum artium studiis ac disciplma pro- fecta, a qua ego nullum coniiteor aeta'tis meae tempus abhorruisse :< earum rerum omnium vel in primis hie A^iaAa. Licinius fructum a me repetere prope buo jure" debet. Nam quoad loiigissime potest mens mea respicere spatium prae- teriti temporis, et pueritiae memoriam recordarf ultimam, inde usque repctens, hunc video mihi prTncipem, et ad sus- cipiendam, et ad ingrcdiendam rationem horum studiorum exstitisse. Quod si haec vox, hujus hortatu praeceptisque conformata, nonnulis aliquando saluti fuit ; a quo id acec3pi- mus, quo ceteris opitulari et alios servare possemus, lmic profecto ipsi, quantum est situm in nobis, ot opem et salu- tem ferre debemus. 2. Ac, ne quis a nobis hoc ita dici forte miretur, quod alia qua'edam in hoc facultas sit ingenii, neque haec dicendi ratio* aut disciplma, ne nos quiclem huic uui studio penitus unquam dediti fuimus. Etenim omnes artes, quae ad humanitatem pertinent, Eabent quoddam commune vinculum, et quasi cognatione quadam inter se continentur. ORATIO PRO A. LICINIO ARCIIIA. 85 II. 3. Sed ne cui vestrum minim esse videatur, mo in quaestiono legitima, et in judicio publico, quum res agatur apud praetorem populi K;niani,cectis.siinum viium, et apud severTssimos judices, lanto conventu hominumao frequentia, hoc uti genere dicendi, quod non modo a consuetudine judi- cioruin, verum etiam a forenm Berlnonfi abhorreatj quaeso a vobis, ut in hac causa milii detis banc veiiiam, accommo- datani lnuc reo^yobis, quemadmodum spero^ nFESSI. 8. Quum hlc dbmicilium Komae multos jam anno*s haberet, pro- fessus est apud praetorem, Q. Metellum, familiarissimum suum. Si nihil aliud nisi de civitate ac lege dlcimus, nihil cfico'amplius : causa dicta est. Quid enim horum infirniari, GrafT, potest ? Heracliaene esse tum adscriptum negabis ? Adest vir sTimma auctbritate et religione et fide, L. Lucullus, qui se non opinari, sed scire, non audivisse, sed vldisse, non interfuisse, sed *egisse dibit. Adsunt Heraclienses legatf, nobilissimi homines : hujus judicii causa cum mandatis et cum publico testimonio* venerunt, qui hunc adscriptum OKATIO PBO A. UCINIO ARCIIIA. 87 UeraolionstMn dieunt. Hie t n tabulas dosidnas 1 Irnu'ltcii- sium piddioas, quas Italico bello", incenso tabulario, tht< sotinus mime's. Est rldienlnni ad ea, quae hahomus, nihil dloerej quaerere, quae habere hod possumus; etdeliominnm memnria taeere, literarum memoriam ilagitare ; et, quum habeas amplissimi virT religionem, liitegeirimf mimmipiTjus- jttraiidum fidemque, ea, quae depravari nullo mGdo possunt, repudiare; tabulas, quasldem dleis solere corrumpi, dtside- rare. 9. An domicilium lloinae non habuit ? qui tol aimis, ante civitatem datam, sedcm "omnium llrura ac fortuiiarum suarum Roniae collocavit ? An n6n est professus ? Imrno vertf ifs tabulis professus, quae solae ex ilia professions Acolle'gioq^ praetOrum obtinent ptlblicarum tabuIStrum J) auctoritatem. " V. Nam quum Appii tabulae negligentius asservatae di- ce ientm-,/Gabinii, qitamdiu incolumis fuit, levitas, post dam- nationem calamitas, omnem tabularum tidem resigna.sset ; \ JSJ^tellus^ homo sanctissimus modestissimusque omnium, tan- ta diligentia fuit, ut ad L. Lentulum praetorem et ad judices venerit et unius nominis litura se commotum esse dixerit. His igitur tabulis nullam lituram in nomine A. Liciuii vide- tis. ^10. Quae quum ita sint, quid est, quod de ejus civitate dul lit 'tis, praesertim quum aliis quoque in civitatibus fuerit adscriptus? Etenim quum mediocribus multis, et aut nulla, aut humili aliqua arte praeditis, gratutto civitatem in Grae- cia homines impertiebant, RhegTnos credo, aut Locrenses, aut Neapolitanos, aut Tarentinos, quod scenicis artificibus largiri solebant, id huic, summa ingenii praedito, gloria no- luisse. Quid ? quum ceterL non modo post civitatem datam, sed etiam post legem Papiam, aliquo modo in eorum munici- piorum tabulas irrepserint, hie, qui ne utitur quidem illis, in quibus est scriptus, quod semper se Heracliensem esse voluit, rejicietur / ?' 11. Census nostros requiris. Scilicet: est enim obscurnm, proximis censoribus, hunc cum clarissimo impera- tore, L. Lucullo, apud exercitum fuisse, superioribus, cum eode.n quaestore fuisse in Asia, primis, Julio et Crasso, nul- 88 ORATIO PRO A. LICINIO ARCHIA. Iain populi partem esse censam. Sed, quoniam census non jus civitatis connrmat, ac tantummodo indicat, eum, qui sit census, ita se jam turn gessisse pro cive : iis temporibus, quern tu crim maris ne ipsius quidem judicio in civium Ro- manorum jure esse versatum, et testamentum saepe fecit nos- tris legibus, et adiit hereditates civium Romanorum, et in beneficiis ad aerarium delatus est a L. Lucullo proconsule. VI. Quaere argunienta, si quae potes. Nunquam enim hie neque suo, neque amicorum judicio revincetur. 12. Quaeres a nobis, Grati, cur tantopere hoc homine de- lectemur. Quia suppeditat nobis, ubi et animus ex hoc forensi strepitu reficiatur, et aures convicio defessae conquies- cant. An tu existimas aut suppeter^ nobis posse, quod quotidie dicamus, in tanta varietate rerum, nisi animos nos- tros doctrina excolamus ; aut ferre animos tantam posse con- tentionem, nisi eos doctrina eadem relaxemus ? Ego vero fateor, me his studiis esse deditum. Ceteros pudeat, si qui se ita Uteris abdiderunt, ut nihil possint ex iis neque ad communem afferre fructum, neque in adspectum lucemque proferre. Me autem quid pudeat, qui tot annos ita vivo, judices, ut a nullius unquam me tempore aut commodo aut otium meum abstraxerit, aut voluptas avocarit, aut denique somnus retardarit ? 13. Quare quis tandem me reprehendat, aut quis mihi jure succenseat, si, quantum ceteris ad suas res obeundas, quantum ad festos dies ludorum celeb randos, quantum ad alias voluptates, et ad ipsam requiem animi et corporis conceditur temporum ; quantum alii tribuunt tem- pestivis conviviis, quantum denique alveolo, quantum pilae, tantum mihi egomet ad haec studia recolenda sumpsero ? Atque hoc adeo mihi concedendum est magis, quod ex his studiis haec quoque crescit oratio et facultas ; quae, quanta- cunque est in me, nunquam amicorum periculis defuit. Quae si cui levior videtur, ilia quidem certe, quae summa sunt, ex quo fonte hauriam, sentio. 14. Nam, nisi multo- rum praeceptis multisque Uteris mihi ab adolescentia suasis- sem, nihil esse in vita magnopere expetendum, nisi laudem ORAHO PRO A. LTCINIO ARCIIIA. 89 atquo houestatem ; in ea autem persequenda omnefl cruciatus corporis, omnia pericula mortis atque exsilia parvi esse du- oenda; nunquam mo pro salute vestra in tot ac tantaa si illi 0. Mario, qui durior fed liaec studia vid&batur, jucundus fuit. 20. Neque rnim qnisqnam est tetti aversua a Musis, qui mm manaan vnxi- bua aeternum suorum laborum facile praoconium patiatur. Thomistoclem ilium, summum Atlimis \iiuin, dixisse aiunt, quum ex eo quaereretur, " quod acrdama, aut cujus vocem Kbcntissime audiret : ejus a quo sua virtus optime praedi- earetur." Itaque ille Marius item eximie L. Plotium dilcxit, cujus ingenio putabat ea, quae gesserat, posse cele- biari. 21. Mithridaticum vero bellum, magnum atque difficile, et in multa varietate terra marique versatum, totum ab hoc expressum est : qui libri non modo L. Lucul- lum, fortissimum et clarissimum virum, verum etiam populi Roman! nomen illustrant. Poj)ulus enim Romanus aperuit, Lucullo imperante, Pontum, et regiis quondam opibus, et ipsa natora regionis vallatum : populi Romani exercitus, eodem duce, non maxima manu innumerabiles Armeniorum copias fudit : popuU Komani laus est, urbem amicissimam Cyzicenorum, ejusdem consilio, ex omni impetu regio, atque totius belli ore ac faucibus ereptam esse atque servatam : nostra semper iere^ui* et praedicabitur, L. Lucullo dinii- cante, cum interfectis ducibus depressa kostium classis, et in. redibilis apud Tenedum pugna ilia navalis : nostra sunt tropaea, nostra monumenta, nostri triumphi ;/ quae quorum ingeniis efferuntur, ab iis populi Romani fama celebratur. 22. Carus fuit Africano superiori noster Ennius ; itaque etiam in sepulchro Scipionem putatur is esse constitutus ex marmore. At iis laudibus certe non solum ipse, qui lauda- tur, sed etiam populi Romani nomen ornatur. In coelum 92 ORATIO PRO A. LICINIO ARCTIIA. hujus proavus Cato tollitur ; inagnus lionos populi Romani rebus adjungitur. Omnes denique illi Maximi, Marcelli, Fulvii, non sine commnni omnium nostrum laude deco- rantur. X X. Ergo ilium, qui haec fecerat, Rudinum liominem, majores nostri in civitatem receperunt : nos liunc Heracli- ensem, multis civitatibus expetitum, in hac autem legibus constitutum, de nostra civitate ejiciemus? 23. Nam si quis minorem gloriae fructum putat ex Graecis versibus percipi, quam ex Latinis, vehementer errat, prop- terea, quod Graeca leguntur in omnibus fere gentibus, Latina suis finibus, exiguis sane, continentur. Quare si res eae, quas gessimus, orbis terrae regionibus definiuntur, cupere debemus, quo manuum nostrarum tela pervenerint, eodem gloriain famamque penetrare ; quod quum ipsis populis, de quorum rebus scribitur, haec ampla sunt, turn iis certe, qui de vita, gloriae causa, dimicant, hoc maximum et periculorum incitamentum est et laborum. 24. Quam multos scriptores rerum suarum magnus ille Alexander secum habuisse dicitur ! Atque is tamen, quum in Sigeo ad AchilHs tumulum adsti- tisset, fortunate, inquit, adolescens, qui tuae virtutis Ilo- merujn praeconem inveneris ! Et vere : nam, nisi Ilias ilia exstitisset, idem tumulus, qui corpus ejus contexerat, nomen etiam obruisset. Quid ? noster hie Magnus^ui cum virtute fortunam adaequavit, nonne Theophanem, Mitylenaeum, scriptorem rerum suarum, in concione militum civitate do- navit ; et nostri illi fortes viri, sed rustici ac milites, dulcedine quadam gloriae commoti, quasi participes ejusdem laudis, magno illud clamore approbaverunt ? 25. Itaque, credo, si civis Romanus Archias legibus non esset, ut ab aliquo im- peratore civitate donaretur, perficere non potuisset. Sulla, quum Hispanos donaret et Gallos, credo, hunc petentem re- pudiasset ; quern nos in concione vidimus, quum ei libellum malus poeta de populo subjecisset, quod epigram ma in eum fecisset, tantummodo alternis versibus longiusculis, statim ex iis rebus, quas tunc vendebat, jubere ei praemium tribui OBJLTIO WfcO A. UC1NIO AkCilIA. 93 sed ea conditionc, nu quid postea Bcnberet. Qui Bedulitatem inali poetae dJxerit aliquo bamen praemip dignam, hujus. ingenium et virtutem in scribrudo ei copiam aion cxpetisset? 26. Quid? a Q. Metello Pio, fiuniliarissimo suo, quicivitate mult (s donavit, neque per se, neque per Lucullos impetra- vissrt ? qui pr ao a oiti m usque eo de suis rebus scribi cuperet, ut etiam Cordubae natis poetis, pin^ue quiddam sonantibus atque pere^rihumj tamen aures suas dederet. XI. Neque enim est hoc dissimulandum, quod obscurari /non potest, sed prae nobis ferendum : trabimur omnes stud;o laudis, et optimus cmisque maximo gloria, duritur. Ipsi illi philosopld, etiam in iis libellis, quos de contemnenda gloria scribunt, nomen suum inscribunt : in eo ipso, in quo prae- dicationem nobilitatemque despiciunt, praedicari de se, ac nominari volunt. 27. Decimus quidem Brutus, summus ille vir et imperator, Accii, amTcissimi sui, carminibus templorum ac monumentorum aditus exornavit suorum. Jam vero ille, qui cum Aelolis, Knnio comite, bellavit Fulvius > non dubi- tavit Martis mamibias Musis consecrare. Quare, in qua urbe imperatores, prope armati, poetarum nomen et Musarum del ubra coluerunt, in ea rion debent togati judices a Musa- rum honore et a poetarum salute abliorrero. 28. Atque, ut id libentius faciatis, jam me vobis, judices, indicabo, et de meo quodam a more gloriae, nimis acri for- tasse, verumtamen lionesto, vobis confitebor. Nam, quas res nos in consulatu nostro vobiscum simul pro salute hujus urbis atque imperii, et pro vita civium, proque universa re publica gessimus, attigit hie versibus atque inchoavif ; quibus auditis, quod milii magna res et jucunda visa est, hunc ad [n riiciendum adornavi. Nullam enim virtus aliam mercedem laborum periculorumque desiderat, praeter hanc laudis et gloriae ; qua quidem detracta, judices, quid est, quod in hoc tarn exiguo vitae curriculo, et tarn brevi, tantis nos in labo- ribus exerceamus ? 29. Certe, si nihil animus praesentiret in posterum, et si, quibus regionibus vitae spatium circum- scriptum est, eisdem omnes cogitationes terminaret suas, nee 04: ORATIO PRO A. LICINIO ARCIIIA. tantis se laborious frangeret, neque tot curis vigiliisque angeretur, nee toties de ipsa vita dimicaret. Nunc insidet quaedam in optimo quoque virtus, quae noctes ac dies ani- uiuni gloriae stimulis concitat, atque adinonet non cum vitae tempore esse diinittendam commemorationem nominis nostri, sed cum omni posteritate adaequandam. XII. 30. An vero tarn parvi animi videamur esse omnes, qui in re publica, atque in his vitae periculis laboribusque versamur, ufc, quum usque ad extremum spatium, nullum tranquillum atque otiosum spiritum duxerimus, nobiscum simul moritura omnia arbitremur ? An statuas et imagines, non animorum simulacra, sed corporum, studiose multi sum- mi homines reliquerunt, consiliorum relinquere ac virtutum nostrarum effigiem nonne multo malle debemus, summis in- geniis expressam et politam ? Ego vero omnia, quae gerebam, jam turn in gerendo spargere me ac disseminare arbitrabar in orbis terrae memoriam sempiternam. Haec vero sive a meo sensu post mortem abfutura est, sive, ut sapientissimi homi- nes putaverunt, ad aliquam animi mei. partem pertinebit, nunc quidem certe cogitatione quadam speque delector. 31. Quare conservate, judices, hominem pudore eo, quern amTcorum videtis comprobari quum dignitate, turn etiam vetustate, ingenio autem tanto, quantum id convenit existi- mari, quod summorum hominum ingeniis expetitum esse videatis ; causa vero ejusmodi, quae beneficio legis, auctori- tate municipii, testimonio Luculli, tabulis Metelli compro- betur. Quae quum ita sint, petimus a vobis, judices, si qua non modo humaria, verum etiam divina in tantis ingeniis commendatio debet esse, ut eum, qui vos, qui vestros im- peratores, qui populi Romani res gestas semper ornavit ; qui etiam his recentibus nostris, vestrisque domesticis periculis aeternum se testimonium laudis daturum esse profitetur; isque est eo numero, qui semper apud omnes sancti sunt habiti, itaque dicti, sic in vestram accipiatis fidem, ut hu- manitate vestra levatus potius, quam acerbitate violatus esse videatur. 32. Quae de causa pro mea consuetudine ORATIO PRO A. LICINIO AKCIIIA. 95 breviter simpliciterque dixi, judicos-, ea confido probata esse omnibus: quae non fori, neque judicial i coiisiicbudin, ct dc hominii ingenio, ot coniiiiuniter de ipsius studio looutaa sum, ea, judices, a vobis spero esse in bonam partem accepta; ab eo, qui judicium exercet, certe scio. 97 SELECT OEATIONS M. T. CICERO: With the Latin Text conformed to the English Order ^ and accompanied with English Notes^ EXPLANATORY AND CRITICAL. 5 INTRODUCTION FOUR ORATIONS AGAINST CATILINE. These orations grew out of the celebrated conspiracy of Catiline, one of the most exciting ejusodes in the general current of Roman history. This was an attempt on the part of Catiline, a man of patrician birth, powerful frame, subtle capacity, and unscrupulous character, to seize the su- preme power of the state, in conjunction with other profli- gate nobles, and to appropriate to themselves the private possessions and the public domain of the Roman people. a Lucius Catiline," Sallust tells us, " born of a noble family, was a man of great force both of mind and body, but of de- praved and perverted disposition and character. From his early years, intestine wars, bloodshed, rapine, civil discord, were pleasing to him ; and in these he passed his you th in active participation. His body was capable of enduring hunger, watching, and cold, beyond what any one could be- lieve ; his mind was bold, crafty, versatile, capable of assum- ing every virtue and dissembling every vice ; he was greedy of others' property, profuse of his own ; he was ardent in his passions ; he possessed a good degree of fluency, but little wisdom. His capacious mind was always grasping after things inordinate, unreasonable, beyond his reach. This man, after the usurpation of Sylla, a great and criminal am- bition had invaded to seize upon the republic ; nor had he 100 INTRODUCTION. any concern or care by what means lie might accomplish his object, provided only he procured for himself the supreme dominion." His original plan appears to have been to obtain the Con- sulship by bribery and other means of indirection, and to make this the stepping-stone to a complete and unlimited usurpation. In the mean time he had been gathering to- gether at Faesulae, in Upper Etruria, a band of disaffected persons of e\ery class from different parts of Italy. These were becoming organized into an army under the immediate command of C. Manlius, a veteran soldier of Sylla, and were only awaiting the signal for breaking out into open revolt and seconding the nefarious designs of Catiline. Two several attempts of Catiline to obtain the Consulship were unsuccessful. In the first he had Cicero himself for a competitor, who employed all the powers of his eloquence in disparaging the claims of his rival and laying bare the crim- inal practices of his really profligate life. Cicero was elected Consul almost by universal acclamation, and C. Antonius was made his colleague by a few votes over Catiline. This was in the year B.C. 63. In the following year, B.C. 62, Catiline made his second attempt to secure the Consulship. He had to encounter again the determined opposition of Cicero ; who procured the passage of a more stringent law against bribery, and adopted other vigorous measures to accomplish the defeat of this un- scrupulous and dangerous man. These movements of Cicero raised the personal enmity of Catiline to such a pitch, that he formed a plot to assassinate him during the canvass. This design was intercepted by the precautionary measures of Cicero ; and when the election, which had been deferred, finally took place, Catiline was again defeated, the canvass having terminated in favor of D. Junius Silanus and L. Licinius Muraena. Disappointed in the result, and driven to desperation by his broken fortunes and detected criminality, Catiline now INTRODUCTION. 101 determined to precipitate his measures. He called together the conspirators at the house of M. Porcius Laeca, and dis- closed his purpose of proceeding at once to the camp of Mnnlius and unfurling the standard of open revolt. He arranged with other Leading conspirators to remain at Rome, and at a given signal to attack the city with the sword and conflagration. His departure was only now delayed in or- der to assure himself of the death of Cicero, which he deemed it indispensable first to accomplish. This nefarious project was undertaken by two of the conspirators, who engaged to proceed to the house of Cicero at early dawn and to assassi- nate him in his bed. In almost the same hour Cicero was made aware of what had transpired at the meeting by the information of a certain Fulvia, a female friend of one of the conspirators, and the design of assassination was intercepted by additional guards placed at the door. The succeeding day Cicero called together a meeting of the Senate in the Temple of Jupiter Stator for consultation. At this meeting, to the universal surprise, Catiline himself, with marvellous audacity, aj)peared in person, and drew upon himself, from the indignant orator, the powerful torrent of invective and reproach contained in the first of the four orations. THE LATIN TEXT ARRANGED TO CONFORM TO THE ENGLISH ORDER, WITH EXPLANATORY NOTES. Textus Latiwm in Anglicum Ordinem Converaus. ORATIO PRIMA* IN L. OATILINAM HABITA IN SENATU. I. Quousque tandem abutere, Catilina, nostra pa- tientia ? . Quamdiu etiam iste furor tuus eludet nos ? Ad * Oratio prima. . The occasion of this first oration or rather im- passioned invective was briefly this. Catiline, in conjunction with others, having formed a conspiracy to seize the supreme power of the Roman State, and to involve everything in devastation and ruin, a meeting of the conspirators had been held, the previous night but one, at the house of M. Porcius Laeca, in which their plans were matured. Cicero is made aware of these plans through secret in- formation, and summons a meeting of the Senate for deliberation in the Temple of Jupiter Stator. Catiline himself, with matchless 104 ORATIO I. IN CATILINAM. quern finem [tua] efFrenata audacia jactabifc sese ? 2 Nihilne inoverunt to [hae inusitatae res], nihil nocturnum praesidi- um Palatii, nihil vigiliae urbis, nihil timor populi, nihil con- sensus omnium bonorum, nihil hie munitissimus locus ha- bendi senatus, nihil [denique] ora que vultus horum ? Non sentis tua consilia patere ?-* / Non vides tuam conjurationem 8 jam teneri constrictam conscientia omnium horum? Ar- bitraris [ali] quem nostrum ignorare, quid egeris proxima [nocte] quid superiore nocte, ubi fueris, quos convocaveris, quid consilii ceperis ? O ! tempora ! O mores ! Senatus effrontery, appears in person in the Senate and is addressed by Cicero, apparently on the spur of the moment, in this language of burning invective. Though the orator speaks from the impulse of his feelings, the oration is not without a definite object. The gen- eral drift of it is to persuade or constrain Catiline to leave the city at once with his followers, by letting him know that his plans have been disclosed to Cicero by secret information, and that he is an object of general detestation and suspicion on the part of the people. He wishes to drive him to open revolt, that there may no longer be a doubt as to his real designs, and indicates this as his policy to the Senate. With regard to the genuineness of this oration, besides internal marks and other abundant proof, we have the explicit testimony of Sallust : Turn M. Ihillim, consul, sive praesentinm ejus timens, sen ira commotus, orationem Mbuitluculentam atque utilem reipublime ; quam posted scriptam edidit. M Then M. Tullius (Cicero), Consul, whether fearing his presence or moved to indignation (by it) delivered a brilliant oration and (one) beneficial to the republic, which he afterwards wrotb out AND PUBLISHED." 1 Quousque tandem, &c. "How far, I ask, O Catiline, will you exercise our patience ? How long, too, shall that madness of thine baffle our attempts to restrain it ? Literally, ' ' baffle us. " What limit shall there be to the display of thy unbridled audacity ? Literally, " To what limit shall an unbridled audacity display it- self." 2 Nihilne moverunt, &c. "Have you been nothing moved (by these unusual appearances), nothing by the nightly guard on the Palatine Hill," &c nihil consensus omnium bonorum, "nothing by the unanimity of all good citizens," nihil hie munitissimus, &c, "nothing by this most carefully garrisoned place for holding the Senate?" Literally, "Have the nightly guard of the Palatine Hill, &c, nothing moved the'e." 3 Jam teneri constrictam, &c. ' ' Is now fettered and circumscribed by the common knowledge of it possessed by all of these." ORATIO I. IN CATILINAM. 105 intelligit haec, consul videt : tamen hie vivit. Vivit ! immo vero etiam venit in senatum : fit particeps publici consilii : oculis notat et designat ad c-acdein unumquemque nostrum. Autem nos, fortes viri, videmur satisfacere rei publics vitemus furorem ac tela istius.-*" Jampridem oportebat, Cati- lina, te dud ad mortem jussu consulis; [jampridem opor- ortebat] ' istam pestem conferri in te, quam tu jamdiu machi- narifl in omnes nos. An vero [ille] ainplissiinus vir, P. Scipio, pontifex maximus, * privatus, interfecit T. Gracclnun, mediocriter labefactantem statum reipublicae : nos consules perferemus Catilinam cupientem vastare orbem terrae caede atque incendiis?\ Nam praetereo 3 ilia nimis antiqua (exem- pla), quodC. Servilius Ahala occidit sua manu Sp. Maelium studentem novis rebus. Fuit, fuit quondam 4 ista virtus in hac republics^ ut fortes viri coercerent perniciosum civem acrioribus suppliciis quam acerbissimum hostem.-'^'IIabemus senatus consultum in te, Catilina, 5 vehemens et grave : non deest reipublicae consilium neque auctoritas hujus ordinis: nos, nos, consules, dico aperte, desumus. II. Senatus quondam decrevit, ut L. Opimius consul , f videret, respub lica ne caperet [alii quid detrimenti. Nulla il^^f nox intercessit : C. Gracchus, [natus] clarissimo patre, avo, -. majoribus, interfectus est propter quasdem suspiciones sedi- tionum; M. Fulvius consularis occisus est cum liberis. Simili senatus-consultu respublica permissa est C. Mario et 1 Istam pes' em, &c. " Long since ought that destruction to have been brought upon yourself which you have been so long plotting against all of us." - Pricatus. "A private individual," having no secular author- ity, .... mediocriter labefactantem, &c, "only moderately dis- turbing the stability of the republic." 3 Itta nimis antiqua, A:c. " Those too remote examples or trans- actions." 4 Ista virtus. " That degree of vir.ue." 5 VeTieinens et grave. " Stringent and weighty." .... Non deest, ttc. "There is not wanting to the republic the counsel nor the (official) authority of this order (the Senatorial). We, we consuls, I say it openly, are recreant to our duty." 106 ORATIO I. IN CATILINAM. L. Valerio consulibus. 'Num mors ac poena reipublicae, unum diem postea, remorata est L. Saturninum tribunum plebis et C. Servilium praetorem ? At vero nos, jam vicesi- mum diem, patimur 2 aciem auctoritatis horum hebescere. Enim habemus 3 senatus-consultum hujusmodi, verum tamen inclusum in tabulis, tamquam [gladiumj reconditum in vagina : ex quo senatus-consulto convenit te, Catilina, con- festim interfectum esse. Vivis ; et vivis non ad deponen- dam sed ad confirmandam audaciam. 4 Cupio, conscripti Patres, me esse clementem ; cupio, in tantis periculis rei- publicae me non videri dissolutum ; sed jam condemno me ipsum inertiae que nequitiae. Castra collocata sunt contra rempublicam in Italia in faucibus Etruriae : nu- merus hostium crescit in singulos dies : autem videmus imperatorem eorum castrorum que ducem hostium intra moenia atque adeo in senatu, molientem quotidie aliquam intestinam perniciem reipublicae. Si jussero te, Catilina, jam comprehendi, si [jussero] interfici; credo erit B veren- dum mihi ne non omnes boni [dicant hoc factum esse] a me 1 Num mors ac poena, &c. " Did death and the punishment due to the republic for a single day afterwards keep in waiting or sus- pense L. Saturninus, the tribune of the people, and C. Servilius, the praetor ? " Or we may understand an ellipsis of consequi or excipere and translate remorata est consequi or excipere. u Delay to overtake," &o. 3 Aciem auctoritatis, &c. Literally, " The edge of the authority of these (senators) to become blunt; " i. e., the force of the public enactment to become weakened. 3 Senatus-consultum hujusmodi, &c. "For we have a decree of the Senate of this same description, enclosed, however, in the pub- lic tables, like a sword hidden in its scabbard ; from the import of which decree it was fit (and lawful) that you, Catiline, should be summarily put to death," Imjusmodi and ex quo senatus-consulto, though separated by other words, are correlatives in fact. 4 Cupio .... cupio." I desire, on the one hand .... I wish, on the other." 5 Verendum . . . . ne non. Ne non after vereor is equivalent to ut, and is affirmative. " I have reason to fear that all good men will say that this was done by me too late, rather than any one should say that it was done with too much severity (and precipi- tancy)." ORATIO T. IX CATII.IXAM. 107 serins, potius quani quisquam dicat factum esse oradelios. Verum ego nondum adducor, ut faciam hoc, quod oportuit jamprid6m factum esse, ' de certa causa. Turn denique inter- ik-iam te, quum jam nemo poterit inveniri lam Lmprobofl, tarn perditaa, 'tarn similis tui, qui non fateatur id factum esse jure. Quamdiu erit quisquam, qui audeat defendere te, vives: sed vives, ita ut vivis, obsessus meis multis et/firmis praesidiis, ) ne possis commovere te contra rempublicam. 8 Oculi et aures etiam multorum, sicut adhuc fecerunt, si speculabuntur atque custodient te.non sentientem. III. Etenim quid amplius est, Catilina, quod jam exspec- tes, si neque nox potest ob'scurare tenebris nefarios coetus nee privata domus continere parietibus * voces tuae conju- rations? Si omnia illustrantur, si erumpunt? Muta jam istam mentem [tuam] ; crede mihi : obliviscere caedis atque incehdiorum. Teneris undique : omnia tua consilia sunt clariora nobis luce ; 5 quae [consilia] licet jam recognoscas mecum. Meministine me dicere in senatu duodecimum diem (duodecimo die) ante Kalendas Novembres C. Manlium, 8 satellitem atque administrum tuae audaciae fore in armis oerto die, qui dies futurus esset sextum diem (sextus dies) ante Kalendas Novembres ? 7 Num fefellit me, Catilina, 1 De certa causa. " For a definite (and satisfactory) reason." 8 Tarn simiUs tui, qui, &c. ' ' So much like yourself as not to confess," tfce. 3 Oculi et aures, &c. " The eyes and ear^also of many, as they have hitherto done, shall (continue to) watch and guard against your movements unobserved by yourself." Literally, " Guard you not perceiving " them. 4 Voces tuae conjurations. " The utterances of your conspiracy." Si omnia, &c. "If all things are brought to light, if they break forth to view." Muta jam istam, &c. "Change that (criminal) purpose of thine ; confide in my advice : dismiss from your mind (all thoughts of) slaughter and conflagrations. " j> 6 Quae cojisilia, &c. " These plans you can now review with me," and convince yourself of my knowledge of your affairs. 7 8 Satellitem atque administrum. " The accomplice and active in- strument of your audacity. " 7 Num fefeUit me, &c. Was I deceived, Catiline, not merely in the thing itself, so enormous, so atrocious, &c. , . . . . but in the day " even, which I had previously announced. 108 ORATIO I. IN CATILINAM. non modo res (ipsa), tanta, tarn atrox, tam incredibilis, verum, id quod est niulto magis adniirandum, dies (quern praedixissem) ? Ego idem dixi in senatu 1 te contulisse caedem optimatium in quint um diem ante Kalendas Novem- bres, turn, quum multi principes civitatis profugerunt Roma, causa non tam conservandi sui, quam reprimendorum tuoruni consiliorum. Num potes infitiari te illoiipso die 3 circumclusum meis praesidiis, mea diligentia non potuisse commovere te contra rempublicam ; quum tu, discessu ceterorum, dicebas te tamen esse contentum nostra caede, qui remansissemus. Quid ! qurun tu confideres te occupaturum esse Praeneste, nocturno impetu, ipsis Kalendis Novembri- bus ; sensistine illam coloniam munitam esse meo jussu, meis praesidiis, custodiis, que vigiliis ! Agis nihil, moliris nihil, cogitas nihil, quod ego non modo (non) audiam, sed etiam * videam que plane sentiam. / IV. Recognosce tandem mecum illam superiorem noc- tem : jam intelliges me vigilare multo acrius ad salutem quam te ad perniciem reipublicae. Dico te venisse prioro nocte 'inter falcarios (non- agam obscure) in domum M. Laecae ; complures socios ejusdem amentiae que sceleris con- 1 Te contulisse caedem, &c. " That you had assigned the slaughter of the nobles (by agreement) to the fifth day," &c. Causa non tam, Szc. " With thcdesign not so much of saving themselves as of inter- cepting and defeating your plans. " 2 Circumclusum meis praesidiis, &c. ' ' Hemmed in by my guards, and by my assiduity was unable to make any movement against the republic, on which occasion you (though disappointed) by the de- parture of the rest, declared that you nevertheless would be satis- fied with the death of us who remained." Nostra is freely and elegantly used for nostrum, and made the antecedent of" qui. Quid ! quum tu confideres, &c. ' ' Nay, more, when you fully expected to take possession of Praeneste, &c did you not perceive that colony to be fortified," &c. Quid! is interrogative and exclamatory, and is equivalent perhaps to " what say you to this farther fact," &.O. * Inter falcanos {non agam obscure). "Among the scythe- makers ; i. e. , into the locality of this class of artisans (for I will not leave you in the dark or treat the matter obscurely), into the house of M. Laeca." OEATIO I. IN CATII.INAM. 109 vi nisse eodem. Num audea negare ? Quid taces? ' Con- vincain, si DQgas. Enim video quosdam esse liic in senatu qui fuerunt una tecum. O immortalee Dii ! Ubinam gen- t Iiiiii ramus? Quam rempublicam habemua? In qua urbe vivimus j' Sunt hie, hie in nostro nuinero, Conscript i Patres, in boo sanctiasdmo que graviasimo consilio orbis terrae, (ii), 1 qui cogitent de interitu omnium nostrum, qui (cogitent) do exit io hujus urbis ' atque adeo orbis terrarum. Hosce ego, con- sul, video, 4 et rogo [eos] sentcntiaia de republica ! Et non- dum vulnero eos voce, quos oportebat trucidari ferro ! Fuisti igitur ilia nocte apud Laecam, Catilina : distribuisti partes Italiae: statuisti, quo placeret [tibi] quemque proficisci : delegisti, quos relinqueres Romae, quos educeres tecum ; 6 descripsisti partes urbis ad incendia; confirmasti te ipsum jam exiturura esse ; 6 dixisti esse tibi etiam nunc paullulum morae, quod ego viverem. Duo Romani equites reperti sunt, 7 qui liberarent te ista cura, et pollicerentur sese, ilia ipsa nocte, paullo ante lucem interfecturos esse me in meo lectulo. Ego compevi liaec omnia, etiam dum vestro coetu vix dimis- so ; munivi atque firmavi meaoi domum majoribus praesi- diis : exclusi eos, quos tu miseras ad me mane, 8 salutatum, 8 quum illi ipsi venissent, quo ego jam praedixeram multis ac sumniis viris venturos esse ad me id temporis. 1 Convincfim, si negas. ' ' I will prove it, if you deny it. " a Qui oogiterht. " Who are plotting." 3 Atque adeo. ' ' And even. " * Et rogo {eos) seiitentiam. "And (in my official capacity) ask them their opinion on public affairs." 6 Descripsisti partes, &c. "You mapped out the different parts of the city for the flames." 6 Dixisti esse tibi, &c. " You said that there was still a reason for a little delay on your part, because I was living-." 7 Qui liberarent, &c. " Who were to release you from concern on that account." * Salutatum. Supine in um. " To greet me." "Pay me their respects." 9 Quum illi ipsi. "Inasmuch as those very persons had come who I had already predicted to many men, and those too of consid- eration, would come to me at that time. " 110 GKATIO I. IN CATILINAM. V. 1 Quum quae sint ita, perge, quo coepisti [pergere] : Egreclere aliquando ex urbe : portae patent : proficiscere. 2 Nimium cliu ilia castra tua Manliana deslderant te impera- torem. Educ tecum etiam omnes tuos (satellites) : s si minus, quam plurimos. Purga urbem. Liberabis me metu, 4 dummo- do munis in^ersit inter me atque te. 6 Non potes jam diutius versari nobiscum (cum nobis) : non feram, non patiar, non siu am. Magna gratia habenda est immortalibus Diis atque huic Jovi Statoir ipsi, antTquissimo custodi hujus urbis, quod jam toties effugimus banc tam tetram, tam horribilem que tarn infestam pestem reipublicae. 6 Non saepius est surnma salus reipublicae periclitanda in uno homine. 7 Quamdiu, Catilina, insidiatus es mihi, eonsuli designato, non defendi me publico praesidio, sed privata diligentia. Quum proximis consularibus comitiis voluisti interficere me consulem in campo, et tuos competitores, compressi tuos nefarios couatus, praesidio et copiis ainicorum, nullo tumult a publice concita- to : 8 denique quotiescunque petisti me, obstiti te per me (ipsum) : quamquam videbam meam perniciem 9 esse conjunc- tam cum magna calamitate reipublicas. 10 Nunc jam aperte. 1 Quum quae sint ita. " Since tliese things are so ;" literally, " since which things are so," a customary phrase of logical transi- tion. Nimium diu, &c. " Too long is that camp of thine under Man- lius left without your presence as commander. " 3 Si minus, &o. " If not (all), as many as possible." The expres- sion quam plurimos is elliptical for tam plurimos quampossis. 4 1) urn modo. ' ' Only when. " 6 Non potes, &c. ** You cannot now any longer be allowed to live and have your home with us." 6 Non saepius est, &c. "Not too often (however) is the highest safety (and welfare) of the republic to be put in peril in (the person of) one man " i. e. Cicero. ''Quamdiu, Catilina, &c. "So long, Catiline, as you formed your plots for me (individually) the consul elect," &c. 8 Denique quotiescunque, &c. "In fine, as often as you have at- tacked me (personally), I have resisted you by my own agency and resources." 9 Esse conjunctam. "To be inseparably connected." 10 Nunc jam aperte petis, &c. ' ' Now at this time you openly (and without disguise) attack the whole republic." ORATIQ I. IN CATILINAM. Ill petis universam rem publicum : vocas ad exitium ac vastita- tem templa immortal iu m deorum, tectaurbis, ritam omnium civium, denique totam Italiam. Quare, quoniam nondum audeo facere ' id quod est primum, et quod proprium est liujus imperii que discipliiiae majorum, fociam id quod est leniiis ad severitatem et utilius ad communcm salutem. Nam si jussero te interfici, reliqua maims conjuratorum residebit in republica ; sin tu exieris (quod jamdudum hortorte), sen- tina tuorum comitum, a magna et perniciosa reipublicae, ex- haurietur ex urbe. 8 Quid est, Catilina ? Num dubitas facere id, me imperante, * quod jam faciebas tua sponte ? Consul jubet hostem exire ex urbe. Interrogas me, num (exieris) in exsilium ? Non jubeo : sed, si consulis me, suadeo. VI. Enim quid est, Catilina, quod possit jam delectare te in hac urbe ? In qua [urbe] est nemo, extra istam conjurationem perditorum hominum, qui non metuat te ; nemo, qui non oderit. Quae nota domesticae turpitudinis 6 non inusta est tuae vitae ? e Quod dedecus privatarum rerum non haeret (tibi) infamiae ? Quae libido abfuit ab [tuis] oculis, quod facinus unquam [abfuit] a tuis mani- bus, quod flagitium a toto corpore ? 7 Cui adolescentulo, quern irretisses illecebris corruptelarum, non praetulisti aut 1 Id quod est primum, &c. "That which is first (and most ob- vious), and which properly belongs to (the dignity of) this empire and the strict ideas of our ancestors " . . . . id quod lenius, etc. " That which is less stringent in point of severity and (at the same time) more useful for the common safety. " - Magna et perniciosa, &c. . " Large as it is and most injurious to the republic." 3 Quid est, Catilina? "What is it, Catiline," (that prevents you from taking this step. ) 4 Quod jam, &c. "Which already you were upon the point of doing of your own accord." 6 Non inusta est. " Is not branded." Literally, " burnt in." B Quod dedecus, &c. " What disgrace of private conduct does not adhere to you as a source of infamy." 7 Cui adolescentulo, &c. " To what youth, whom you had en- tangled by the allurements of corrupting practices, have you not furnished either a sword to arm his audacity, or a torch to inflame his licentiousness ? " 112 ORATIO I. IN OATILTNAM. ferrum ad audaciam aut facem ad libidinem ? 1 Quid verb ? Nuper, quum, morte superioris uxoris, vacuefecisses domum novis nuptiis, 2 nonne etiam cumulasti hoc scelus alio incredibili scelere ? Quod ego praetermitto, et facile patior 3 sileri ; ne immanitas tanti facinoris videatur aut -ex- stitisse in hoc civitate aut non vindicata esse. Praetermitto ruinas tuarum fortunarum, omnes quas senties impendere tibi 4 proximis Idibus : venio ad ilia, quae pertinent non ad privatam ignominiam tuorum vitiorum, non ad tuani doraes- ticani difficultateni ac turpitudinem, 6 sed ad summam, rem- publicam atque ad vitam que salutem omnium nostrum. Potestne haec lux, Catilina, aut spiritus hujus coeli esse jucundus tibi, quum solas esse neminem horum, qui nesciat te 6 stetisse in comitio cum telo pridie Kalendas Januarias, Lepido et Tullo consulibus ? 6 Paravisse manum, causa interficiendorum consilium et principum civitatis ? Non aliquam mentem aut timorem tuum, sed fortunam Romani populi 6 obstitisse tuo sceleri ac furori ? 7 Ac jam omitto ilia (enim neque suut [scelera] post commissa aut 1 Quid vero? "Why mention indeed lesser crimes?" or simply " moreover" or " furthermore." 2 Nonne etiam cumulasti, &c. ' ' Did you not also aggravate this crime by another incredible enormity ? " To the poisoning of his wife he is supposed to have added also the murder of his own son. 3 Sileri. " To be left in silence." 4 Proximis Idibus. Debts usually fell due and interest accrued on the Kalends and Ides of the month. 5 Sed ad summam rempublicam. ' ' But to the highest public con- cern." 6 Stetisse, paravisse and obstitisse are all construed with qui nesciat te. Non aliquam mentem aut timorem, &c. "That not any for- bearance or shrinking of yours, but the good fortune of the Roman people intercepted on that occasion your crime and madness," or '* your criminal madness.". 7 Ac jam omitto, &c. " And now I pass over th >se other matters (for the crimes since committed are neither unknown or few in number)." I bring one specific charge : " How often have you at- tempted to kill me as consul elect, how often as consul! How many assaults of thine directed in such a manner that they did not. seem possible to be avoided, have I escaped by a certain slight shift- ing of my position, or, as they say (in pugilistic phrase), corpore, corporeal movement." ORATIO I. IN CATILINAM. liii obscura aut non mulia) : quoties conatus es interficcrc me [consulem] deeig natum, quoties [me] oonsuleml Quot petitiones tuas ita conjectaa, nt non viderentur posse vitaii, ego eftugi quadam parva declinatione et, nt aiunt, corpore ! Agis nihil, assequeris nihil, moliris nihil ; ' neqne tamen dcsis- tis conari ac velle. Quotiens ista sica jam cxtorta est de manibus tibi ! Quotiens vero excidit et elapsa est aliquo easu! 8 Taraen non potes carere ea diutins : quibus bacris quidem quae (=haec sica) initiata abs te ac devota sit, nescio, quod putas esse necesse defigefe cam in corpore consulis. VII. Nunc vero, quae est ista vita tua? Enim jam loquar tecum sic, ut videar non permotus esse odio, quo debeo [permoveri], sed ut [videar permotus esse] misericordia, 8 quae nulla debetur tibi. Yenisti paullo ante in senatum. Quis ex hac tanta frequentia, ex tot amicis ac necessariisA^ tuis salutavit to? Si hoc conugit nemini post mcmoriam hominum, * exspectas contumeliam vocis, quum sis oppres- sus gravissimo judicio taciturnitatis ! & Quid, quod tuo ad- ventu ista subsellia vacuefacta sunt ? quod, omnes consulares, (jiii persaej^e constituti fuerunt tibi ad caedem, siniul atque assedisti, reliquerunt istam partem subselliorum nudam at- que inanem. Quo animo tandem putas hoc ferendum tibi? 1 Neque tamen desistis, t pcispicere studia, et paullo ante exaudhv voces. Facile adducam eosdem, quorum maims el tela jamdiu vix coutineo abs te, ut prosequantur usque ad portas te reliuquentem haec, quae jampndem sTudes 1 vastare. IX. 'Quamquam quid Loquor? Ut ulla res frangal te? Ut unquam tu corrigas te ? Ut tu meditere ullam fugam? Ut tu cogites ullum exsilium? Utinam Dii im- mortales duiut tibi istam mentem ! Tametsi video, si 8 per- territus mea voce induxeris animum ire in exsilium, quanta tenipestas invidiae impendeat nobis, * si minus in praesens tempus recenti memoria tuorum scelerum, at in posteritatem. 6 Sed est tanti ; dummodo ista sit privata calamitas et sejun- gatur a pcriculis reipublicae. Sed ut tu commoveare tuis vitiis, ut pertimescas poenas legum, ut cedas temporibus reipublicae, non est postulandum. Keque enim es is, Cati- lina, ut aut pudor revocarit te a turpitudine, aut metus a periculo, aut ratio a furore. 23. Quamobrem, ut jam saepe dixi, proficiscere : " ac si vis conflare mihi tuo inimico, ut praedicas, invidiam, perge recta in exsilium : vix feram ser* mones hominum, si feceris id : vix sustinebo molem istius invidiae, si ieris in exsilium jussu consulis. 7 Sin autem 1 Et perspicere studia. " And perceive their zeal " for the public welfare. 2 Qusimquam quid loquorf ut, &c. "And yet why do I speak? Is it with the hope that anything can subdue your obduracy or break your spirit ? " . . . . Is it, &c. 3 Perterritus mea voce, &c. " Intimidated by my voice, you shall bring your mind to go into erile," &c. minus, Sec. " If not at present in consequence of the fresh recollection of your crimes." b Sed est tu n(i. "But it is of that much account," with some motion of contempt. I care not for the odium I shall create against myself, provided the public does not suffer. 8 Ac si vis conflare, &c. " And if you wish to kindle against me, your personal enemy, as you publicly proclaim, a flame of indigna- tion, go straight into exile." T Sin autem mavis, &C. "But if you prefer to subserve my praise and distinction (do not go into exile, but rather) go forth with that 118 ORATIO I. IN CATILINAM. mavis servire meae laudi et gloriae, egredere cum importuna manu sceleratorum ; confer te ad Manlium ; concita per- ditos cives ; secerne te a bonis, infer bellum patriae ; exsulta impio latrocinio, ' ut videaris isse non ejectus a me ad alienos, sed invitatus ad tuos. 2 Quamquam quid ego invitem te, a quo sciam jam [eos] esse praeniissos, qui praes- tolarentur tibi armati ad Forum Aurelium ? Cui sciam diem pactam et constitutam [esse] cum Manlio? A quo sciam esse praemissam etiam illam argenteam aquilam, quam con- fido futuram esse perniciosam ac funestam tibi ac omnibus tuis, 3 cui sacrarium tuorum scelerum constitutum fuit tuae domi ? 4 Ut possis tu carere diutius ilia, quam solebas venerari proficiscens ad caedem ? a cujus alfcaribus saepe transtulisti istam impiam dextram ad necem civium ? X. Ibis tandem aliquando, quo jampridem ista effre- nata ac furiosa cupiditas tua rapiebat te. Enim neque 5 haec res affert tibi dolorem, sed quandam incredibilem volup- tatem. Ad banc amentiam natura peperit te, voluntas exercuit, fortuna servavit. 8 Non modo tu nunquam concu- pisti otium, sed ne quidem bellum nisi nefarium. Nactus es insolent band of wretches (your associates) and join yourself to Manilas," &c. 1 Ut videaris, &c. u That you may seem to have gone forth, not as banished by me to the society of strangers, but as solicited to the companionship of your proper associates. " 2 Quamquam quid ego invitem te, o. 1 1 LO qua laciiiiii tu perfruere? quibus gaudiis exsultabis ? [n quanta voluptate bacchabere, quum. in tanto niimcro tuorum audies neque videbis quemquam bonum \ irum ? I Hi labores fcuL 'qui feruntur, meditati sunt ad stndium lmjus vit.-u-: jan-iv humi non modo ad obsidtmdum stupnim, veruni et iain ad obeundum facinus; vigilare insidiantem non solum somno maritorum, verum etiam * bonis otiosorum. * Habes, ubi ostentes illam praoclaiam patientiam tuam famis, frigoris, in- Opiae omnium rerum, quibus senties te brevi tempore con- fectum esse. 8 Tantum profeci turn, quum repuli te a consulatu ut posses, exsul, tentare potius quam, consul, vexare rempublicam ; atque ut id, quod esset scelerate sus- ceptum abs te, nominaretur latrocinium potius quam bellum. XI. 6 Nunc ut detester ac deprecer a me, Patres Con- scripti, quandam prope justam querimoniam patriae, per- cipite, quaeso, diligenter quae dicam et mandate ea penitus vestris animis que mentibus. Etenim si patria, quae est 1 Conflatam, &c. " Collected together from abandoned persons and those stripped not only of all fortune, but even of hope itself." 2 Qui feruntur. " Which are made matter of boasting." Medilati sunt. " Were intended to prepare you for the pursuit of this man- ner of life." 8 Bonis otiosorum. ' ' The property of the unwary. " Some editions have " occissorum" which gives a good sense, meaning the property of those slain in the proscriptions incident to civil war. * Habes, ubi, &c. "You have now a sphere (in the labors and difficulties of th : s conspiracy) where you can display that extraordi- nary patience of yours in enduring hunger, cold, and the want of all things, by which you will feel yourself in a short time (I venture to predict) to be exhausted and ruined." 6 Tantum profeci, &c. " Thus much at least I accomplished when I debarred you from the consulship, that you can now only attack the republic as an exile rather than, as a consul, vex and ha- rass it, and that the criminal enterprise undertaken by you should be called by its proper name, a scheme of public robbery and plun- der rather than a legitimate war." 8 Nunc ut detester ac deprecer. "Now that I may solemnly depre- cate (all blame) and avert from myself an almost just imputation on the part of my country." 120 OEATIO I. IN CATILINAM. mnl to carior mea vita, si cuncta Italia, si omnis res pubKca loquatur meciim jjf " M. Tulli, quid agis ? Tune patiere eum, quein comperisti esse hostem, quern vides futurum (esse) ducem belli, quern sentis exspectari imperatorem in castris liostium, auctorem sceleris, principem conjurationis, evoca- torem servorum et perditorum civium, exire, l ut videatur non emissus abs te ex urbe, sed immissus in urbem ? Nonne imperabis hunc duci in vincula, non rapi ad mortem, non mactari summo supplicio ? Quid tandem impedit te ? Mosne majorum ? At persaepe etiam privati in hac repub- lica multarunt perniciosos cives morte. An leges, quae rogatae sunt de supplicio Romanorum civium ? At nunquam in hac urbe a ii tenuerunt jura civium, qui defecerunt a re publica. An times 3 invidiam posteritatis ? 4 Refers vero praeclaram gratiam Romano populo, qui extulit te hominem cognitum per te, nulla commendatione majorum, tarn mature per omnes gradus honorum ad summum imperium, si propter invidiam aut metum alicujus periculi negligis salutem tuo- rum civium. Sed si est quis metus invidiae, num. est invidia severitatis ac fortitudinis vehementius pertimescenda quam (invidia) inertiae atque nequitiae ? Quum Italia vas- tabitur bello, urbes vexabuntur, tecta ardebunt, 6 annon ex- istimas te turn conflagraturum (esse) incendio ? " XII. His sanctissimis vocibus reipublicae et 6 mentibus 1 Ut irideatur, &c. " So that he may seem not to have been sent out of the city, but rather to have been sent into it," by the oppor- tunity afforded him of returning with an armed force of conspira- tors. 2 Ii tenuerunt. " Have they retained the rights of citizens," &c. 8 Invidiam. "Odium." 4 Refers vero, &c. "You show extraordinary gratitude truly to the Roman people, who have elevated you, a man known only by your own exertions, without any recommendation of ancestry, at so early a period, (after passing) through all the (successive) grades of office, to the highest place of power, if through the dread of odium or the fear of any danger you neglect (and imperil) the safety of your fellow-citizens. 7 ' 5 Annon existimas, &c. ' ' Do you not think you will then blaze and be consumed in the general conflagration ? " c Mentibus. " The opinions." ORATIO I. IN (A I I I.I.N AM. 121 eorum hominum, qui sentiunt hoc idem, ego respondebo pauca. Si judicarem hoc opt iinum lactu, Patres conscripts, ( alilinam multaii morte, ego non dedissem * isti gladiatori usuram union horae ad vivendum. Etenim, si summi viri efc claris- simi . cives non modo 2 non contaminarunt se sanguine Saturnini et Graechorum et Flacci et complurium superio- rum (eonjuratoram), * sed etiam honestarunt ; certe non erat verendum mihi, ne quid invidiae 3 redundaret niihi in posteritatem, hoc parricida civium iiiterfecto. Quod si ea (invidia) impenderet mihi * maxima, tamen semper fui hoc animo, 6 ut putareni invidiam partam virtute gloriam, non invidiam. 6 Quamquam nonnulli sunt in hoc ordine, qui aut non videant, ea quae imminent, atit dissiiimlent quae vident : 7 qui aluerunt spem Catilinae mollibus sententiis, que corroboraverunt nascentem conjurationem non credendo ; quorum auctoritatem multi, uon solum improbi, verum etiam imperiti, secuti, dicerent, 8 si animadvertissem hunc, factum esse crudeliter et regie. 9 Nunc intelligo, si iste pervenerit in Manliana castra, quo intendit, neminem fore tarn stultum, qui non videat conjurationem esse factam, neminem tarn improbum, qui non fateatur. 10 Autem hoc uno interfecto, 1 Isti gladiatori usuram, &c. " To that gladiator (and assassin) the enjoyment of one hour for living." Gladiatori of course refers to Catiline. 2 Non contaminarunt se. "Did not dishonorably stain them- selves," sed etiam lionestarunt, " but even did themselves credit and honor." 3 Redundaret. ' ' Would accrue. " 1 Maxime. " To the greatest degree." 8 Ut puUirem, &c. u As to think that odium incurred by virtue and integrity was really glory and not odium." 6 Quamquam. " Nevertheless." T Qui ierunt. ike. ** Who have fostered the hope of Catiline by lenient sentiments." * 8i animadvertissem, &c. u If I had inflicted summary punish- ment upon this man, that it was done with cruelty and in a tyran- nical manner." 9 Nunc intelligo, &c. "Now I clearly perceive, if this man shall once have actually come to the camp of Manlius, whither he is bent upon going." i0 Autem Iwc uno. " But if only this one man is put to death." G 122 OEATIO I. IN CATILINAM. % intelligo hanc pestein reipublicae posse paullisper reprimi, 1 non in perpetuum coniprimi. Quod si^ejecerit se,'que eduxerit secum suos, et aggregaverit eodem ceteros a naufra- gos imdique collectos, non modo 2 haec tam adulta pestis reipublicae exstinguetur atque delebitur, verum etiam stirps ac semen omnium malorum. XIII. 3 Etenim jamdiu versamur, Patres conscripti, in his periculis que insidiis conj urationis ; sed nescio quo pacto maturitas omnium scelerum, ac veteris furoris et auda- ciae, erupit in tempus nostri cunsulatus. 4 Quod si iste unus ex tanto latrocinio tolletur, videbimur fortasse ad quoddam breve tempus esse relevati cura et metu : peri- culum autem residebit et erit inclusum penitus in venis atque in visceribus reipublicae. Ut saepe homines aegri gravi morbo, quum jactantur aestu que febri, si biberint gelidam aquam, videntur primo relevari, deinde amictantur multo gravius que vehementius ; sic hie morbus, qui est in republica, relevatus 6 poena istius, ingravescet vehemen- tius 6 reliquis vivis. Quare improbi secedant, secernant se a bonis, congregentur in unum locum, denique, 6 id quod jam saepe dixi, secernantur a nobis muro, desinant insidiari consuli suae domi, circumstare tribunal urbani praetoris, 1 Non in peiyetuum comprimi. u Not permanently (and wholly) suppressed. " " Na.ufragos. " Bankrupt and ruined persons." Haec tam adulta. " This mature and full-grown pest of the republic .... but also the very root and germ of all these evils." 3 Etenim jamdiu, &c. "For now for a long time, Conscript Fathers, we have been involved in these perils and snares of con- spiracy (and treason) ; but somehow the ripening and maturity of all these crimes, and of this long-standing fury and madnes3, has suddenly broken out in the period of our consulship." 4 Quod ti iste. ' ' But if this one man out of so extended a band of robbers and conspirators shall be destroyed, we shall seem per- haps for some brief period to be relieved from anxiety and fear : the danger, however, will still remain, and will be shut up in the veins and bowels of the republic." 1 Poena istius. " By the punishment of this one man." Reliquis vivis. ' ' While the rest are alive. " 6 Id quod jam, &c. '* As I have already often said." ORATIO I. IN CATIUNAM. 123 obsidere curiam cum gladiis, ' com para re malleolos et faces ad inllammamlam urbem ; sit deniqne insrriptum in froute unius cujusque, 3 quid sentiat de republic*. Polliceor hoc vobis, Patres conscripti, fore tantam diligentiam in nobis consulibus, tantam auctoritatem in vobis, tantam virtu trm in Romania equitdbus, tantam consensionem in omnibus bonis, ut videatis, profectione Catilinae, omnia esse patefacta, illustrata, oppressa, vindicata. 3 Hisce ominibus, Catilina, cum sumina salute reipublicae, et cum tua peste ac pernicie, que cum exitio eorum, qui junxerunt se cum te omni scelere que parricidio, proficiscere ad impiuin ac nefarium bellum. Turn tu, Jupiter, 4 qui constitutus es (stator) iisdem aus- piciis " quibus haec urbs (constituta est), quem vere nomi- namus Statorem hujus urbis atque imperii, 6 arcebis hunc et hujus socios a tuis aris que ceteris templis, a tectis ac moenibus urbis, a vita que fortunis omnium civium : 6 et mac- tabis aeternis suppliciis, vivos que mortuos, homines inimi- cos bonorum, hostes patriae, latrones Italiae, conjunctos inter se foedere scelerum ac nefaria societate, 1 Comparare malleolos. " To prepare firebrands," &c. - Qi'irf tmiiai. "What his views are." 3 llixcr oiiiinibus, &c. " With these omens that I have mentioned to attend you, Catiline, with the assured safety of the republic, and with thine own certain destruction and ruin and with the destruction also of those, etc. . . .go forth to the impious and unnatural war." 4 Qui eonsutttttu as, &o. " Who hast been inaugurated our patron and supporter by the same auspices by which the city itself was founded." 5 Arcebis liunc. "Wilt drive away this man and his confeder- ates." *Et maetdb%8 i &C "And wilt visit with eternal retributions, alive and after death, men (who are) the foes of the good, the ene- mies of their country, the plunderers of Italy, banded together among themselves in a league of crimes and unhallowed fellowship. " OUATIO SECUNDA,* IN CATILINAM AD Q UIKITES . I. Tandem aliquando, Quirites, vel ejecimus vel emisimus, ex urbe L. Catilinam, furentem, audacia, anhelanteni scelus, * Omtio secunda, &c. The effect of Cicero's speech in the senate upon Catiline was what the orator intended. That very night Catiline lied from the city. Cicero had now to encounter a divided opinion among the people. The friends of order and justice would blame him for his lenity and ask why he permitted so dangerous a man to escape. On the other hand, the secret supporters of Catiline and those who were as yet unconvinced of his guilt would charge the consul with severity and precipitancy, and the cry actually be- gan to be raised that Cicero had driven an innocent man into exile. In this second oration, therefore, Cicero addresses the people to vindi- cate his course. He refutes the charge of too much lenity by show- ing that the state of public sentiment and conviction did not permit him to take more summary steps with Catiline, and that if he had put him to death he would have contracted an odium that would have prevented him from proceeding against the other conspirators. He answers the charge of severity by insisting that Catiline had not gone into exile, but to the camp of Manlius, where he already in- tended to go. These, with other matters, form the subject of the second oration, which concludes with a stringent warning and ad- monition, to the other conspirators, that the least movement would bring down the vengeance of the consul, and an encouraging promise to the people that without commotion and under the auspices of the immortal gods he would bring the conspiracy to an end and protect the city from all enemies. 1 Tandem aliquando, &c. At last, fellow-citizens, we have suc- ceeded in ejecting or sending forth from the city Lucius Catiline, ra- ORA.TIO n. IN CATIUN'AM. 125 nefarie molientem pestem patriae, minitantem vobis atque lmic urbi forro quo llamina, vol prosecuti sumus verbis ipsum egredientem, Abiit, excessit, evasit, erupit. Nulla pernicies jam oomparabitur a illo monatro atque prodigio ' ipsis moeni- bus intra moeuia : atque quidein vicimu.s sine controversia hunc unum ducem liujus domestici belli. ESnim jam ' ilia doa non versabitur inter nostra latera : non pertimescemus in campo, non in foro, non in curia, non denique intra donies- ticos parietes. 8 Ille motus est loco, quum depulsus est ex urbe. Jam palam geiemus justum bellum * cum hoste, nullo impediente. Sine dubio perdidimus que magnifice viciinus hominem, quum conjecimus ilium 6 ex occultis insidiis in apertum latrocinium. e Quod vero non extulit cruentum mucronem ut voluit, quod egressus est, nobis vivis, quod extorsimus ferrum ei e manibus, quod reliquit cives incolumes, quod [reliquit] urbem stantem, quanto maerore tandem putatis ilium esse afflictum et prolligatum ? Ille nunc jacet que prostratus est, et sentit se esse 7 percul- sum atque abjectum, et retorquet oculos profecto saepe ad nanc urbem, quam luget esse ereptam e suis faucibus; ging with audacity, breathing out crime, wickedly plotting the ruin of his country, continually threatening you and this city of yours with lire and sword ; we have at least followed him with words of execra- tion and reproach, if he has gone of his own accord. He has gone, he has left, he has got off, he has broke away." 1 Ipsis r/ujenibus, Pra'texto. The customary dress until 16. "In his youth." 4 Aes alienum. "Indebtedness." Popina, "Tavern." So small an indebtedness could afford no motive to public sedition and dis- turbance. 6 Quos viros. "What men of consequence has he left behind ! with how large an indebtedness ! How influential ! of what distin- guished connections V 6 Et Gallicanis, <>|>ul<, itrbe, aerario, rectigalibus, cuiu-ia 1 talia, (Miinii)us provinoiia, exteria nat Lonibua ; si, hia rebus omissis, vidimus 'contendere fausas ipsas, quae con- fligunt inter se : ex eo ipso possumus intelligent 4 quam valde illi jaceant. 6 Enim ex hac parte [est] pndor, illinc petulantia: hinc pudicitia, illinc stuprum ; hinc tides, illinc traiulatio: liinc pietas, illinc scelus : hinc constantia, illinc furor: hinc honestas, illinc turpitude- : hinc continent ia, illinc libido : denique equitas, temperantia, fortitudo, pru- dentia, omnes virtutes, certant cum iniquitate, luxuria, ignavia, temeritate, cum omnibus vitiis; postremo copia con tligit cum egestate, 6 bona ratio cum perdita [rations J, sana mens cum amentia, denique bona spes cum desperatione omnium rerum. In certamine ac proelio hujus-modi, 'etiamsi studia hominum deficiant, nonne Dii immortates nicipal cities will respond in warfare, will be more than match for the rude and undisciplined masses of Catiline." -" 1 Neque vero debeo, &c. u Nor indeed ought I to compare your other resources, your supplies and defences, with the need and des- titution of that freebooter. " *Nos suppeditamur, iUe eget. "With which we are furnished and he is in want of." 3 Contendere causas ipsas. ' ' To contrast the causes themselves. ' ' 4 Quam aide illi jaceant. "How very low they lie." "How prostrate and abject is their condition." 1 Enim ex hoc parte, &c. " For on this side is decorum, on that effrontery ; on this side chastity, on that debauchery ; on this side probity, on that dishonesty ; on this side goodness, on that crime ; on this side stability, on that madness ; on this side esteem, on that disgrace ; on this side restraint, on that licentiousness ; in fine, equity, temperance, fortitude, prudence, all the virtues, are in con- flict with injustice," &c. 6 Bona ratio cum perdita [ratione] . ' ' Sound judgment with folly." "Lost reason." Sana mens cum amentia. " Sanity with madness." Etiamsi BtudkL lnminum y &c. " Even though the zealous exer- tions of men should be relaxed, would not the immortal gods them- 140 ORATIO II. IN CATILIKAM. ipsi cogent tot et tanta vitia superari ab his praeclarissimis virtutibus ? XII. Quum quae ita sint, Quirites, vos, queniadmoclum jam antea [fecistis], defendite vestra tecta custocliis que vigiliis : ' consultum atque provisum est mild, ut esset satis praesidii urbi sine vestro motu ac sine ullo tumultu. Omnes vestri coloni que municipes, facti certiores a me de hac nocturna excursione Catilinae, facile defendent suas urbes que fines : gladiatores, quam ille putavit fore 2 certissimam manum sibi, quamquam sunt 3 meliore animo, quam pars patriciorum, tamen continebuntur nostra potestate. Q. Me- tellus, quern ego 4 prospiciens hoc praemisi in Gallicum que Picenum agrum, aut opprimet hominem aut 5 prohibebit omnes ejus motus que conatus. 6 Autem de constituendis, maturandis, agendis reliquis rebus jam referemus ad senatum, quern videtis vocari. 7 Nunc illos, qui remanserunt in urbe atque adeo qui relicti sunt in urbe a Catilina contra salutem urbis que omnium nostrum, quamquam sunt hostes, tamen quia sunt nati cives, volo eos monitos [esse] etiarn atque etiam. Si mea lenitas adhuc visa est cui 8 solutior, exspectavit hoc, ut id, quod latebat, erumperet. Quod est reliquum, non jam possum oblivisci hanc esse meam patriam, me selves so order it that so many and so great crimes should be vanquished and overcome by these most distinguished virtues ? " 1 Consultum atque provismn est mihi. " Counsel has been taken and provision made by me." 2 Certissimam manum sibi. " A most reliable band or body for himself." 3 Melioj'e animo. " Better disposed ; " of a better mind. * Prospiciens hoc. " Foreseeing this crisis." 5 Prohibebit omnes. ' ' Will intercept all his movements and en- deavors. " 6 Autem de constituendis, &c. "Moreover for the adjustment, facilitation and performance of remaining matters, we will now con- sult the senate, which you perceive to be already summoned." ''Nunc illos, &c. " Now as regards those who have remained in the city and, in fact, have been left behind," &c Iwstes, "Public enemies." Etiam atque etiarn, " again and again." 8 Solutior. " Too relaxed." Exspectavit hoc. " It has waited for this." OEATIO U. IN CATILINAM. 141 esse consulem horum, aut esse vivendum mihi cum his aut pro his morienduHL Est nullus custos portis, nullus insidia- tor viae : si qui volunt exire, possum conuivere : ' vero qui connuoverit se in urbc, cujus factum non modo, sed ullum iiiceptum ve conatum contra patriam ego deprehendero, sentient esse in hac urbe vigilantes consules, esse egregios magistratus, esse fortem senatum, esse arma, esse carcerem, When it was the opinion of very great and distinguishe 1 men of this commonwealth, who, on hearing of the affair, had come to me in large numbers in the morning, that the letters ought to be opened by me before they were submitted to the senate, lest, if nothing should be found (in them), a great com- motion might appear to have been rashly (and unnecessarily) intro- duced by me into the state ; I declared that I would not act in such a manner as not to lay the whole matter concerning the public danger before a public council," i.e., I insisted that I would do so. z Qvi efferrrt, Szc. Literally, ''Who should bring." "To bring from the house of Cethegus the arms that should be there." * Publicam fidem. fc ' A public pledge " of impunity as a witness. Tandaia et Uterus. k * A verbal commission and letter." .... Ut uteretur. Szc. " That he should make use of the assistance of the slaves." 14:8 ORATIO III. IN CATILINAM. Lentulo ad Catilinam, ut uteretur praesidio servorum, et accederet qnam prinrnm cum exercitu ad urbem : id autem eo consilio, ut quum incendissent urbem ex omnibus par- tibus, * quemadmodum descriptum que distributum est, que fecissent infinitam caedem civium, 2 ille esset praesto, qui et exciperet fugientes et conjungeret se cum his urbanis duci- bus. Galli autem introducti dixerunt jusjurandum et literas ad suam gentem datas esse a Lentulo, Cethego, Statilio ; atque ita praescriptum esse sibi ab his et a L. Cassio, ut mit- terent quam primum equitatum in Italiam : pedestres copias non defuturas [esse] sibi ; 3 Lentulum autem confirmasse sibi ex Sibyllinis fatis que responsis haruspicum, se esse ilium tevtium Cornelium, ad quern esset necesse regnum atque imperium hujus urbis pervenire; Cinnam et Sullam fuisse ante se ; 4 que eundem dixisse hunc esse fatalem annum ad interitum hujus urbis atque imperii, qui esset decimus annus post absolutionem Yirginum, vicesimus autem post incensionem Capitolii. Dixerunt autem fuisse 6 hanc con- troversiam Cethego cum ceteris, quod placeret Lentulo et aliis caedem fieri atque urbem incendi Saturnalibus, Cethego id videretur nimium longum. V. 6 Ac ne longum sit, Quirites, jussimus tabellas pro- 1 Quemadmodum descriptum, &c. " As had been mapped out and assigned " by previous arrangement. 2 Ille esset praesto, qui. ' ' He might be near at hand both to receive the fugitives and," &C. 3 Lentulem autem, &\ " That Lentulus, moreover, had assured them in accordance with the Sibylline oracles and the responses of the Soothsayers that he was that third member of the Cornelian family to whom it was appointed that the power and dominion of this city should accrue." 4 Que eundem dixisse, &c. "And that he likewise had said that this was the prophetic and appointed year for the destruction of this city and empire, inasmuch as it was the tenth year since," &c. b Hanc controversial!! Cethego cum ceteris, &c. "That there had been this dispute between Cethegus and the rest, that it was the opinion of Lentulus and others that the (intended) slaughter should be perpetrated and the city fired at the Saturnalia ; to Cethegus, however, that seemed too far off." 6 Ac ue longum sit. Literally, "That it may not be long;" i.e., ORATIO III. IN C ATI I. IN AM. 11'.) forrij quae dicebantur datae a quoquo. Primum ostendimus signum Cethego I cognovit. Nos inoidimua limiin; legimus, Erat Boriptum ipsiua nianu senatori et populo Allobrogum, ' aeee facturum esse, quae oonnrmasset eorum legatis: orare, nt illi item faoereat, * quae eonim legati reoepissent sibi. Turn Cethegus, qui paullo ante tamen respondisset aliquid dfl gladiifl ac riois, quae erant depivhcnsae apud ipsum, aliis, sed ipsi [viderentur imli- oari | a se. VT. Indiciis expositis atque editis, Quirites, consului senaiuni, quid placerct fieri a de summa republica. 8 Acerri- mae ac fortissimae sententiae dictae sunt a prim-ipibus, quas senatus consecutus est sine ulla varietate. Et quoniam scna- tus-consultum 4 est nondum perscriptum, exponam ex memo- ria vobis, Quirites, quid senatus censuerit. Primum 6 gratiae aguntur mihi amplissimis verbis, quod mea virtute, consilio, providentia, respublica liberata sit maximis periculis ; deinde L. Flaccus et C. Poniptinus, praetores, landantur merito ac jure, 8 quod usus essem eorum forti que fideli opera: atque laus impertitur etiam forti viro, meo collegae, quod remo- visset eos, qui fuissent participes hujus conjurationis, a suis [consiliis] et consiliis reipublicae. Atque ita censuerunt, nt P. Lentulus, quum abdicasset se praetura, traderetur in custodiam : atque hoc idem decretum est in L. Cassium, qui depoposcerat sibi T procurationem incendendae urbis : in M. Caeparium, 8 cui, erat indicatum, Apuliam attributam esse 1 Sic obstupuerant. ' ' They had been so confounded. " . . . . Sir manifesto inventa atque deprehensa. Quod si Catilina remansisset in urbe ad hanc diem, 4 quam- quam, quoad fuit (in urbe), occurri atque obstiti omnibus ejus consiliis, tamen, ut dicam levissime, fuisset dimicandum nobis cum illo, neque nos unquam, quum ille hostis esset in urbe, liberassemus rempublicam 5 tantis periculis, tanta pace, tanto otio, tanto silentio. VIII. Quamquam omnia haec, Quirites, ita administrata sunt a me, ut videantur et gesta et provisa esse nutu atque 1 J&ui compulissem, &c. " Unless I had constrained him to come forth from the (secret) plotting of domestic treachery into the open warfare and plunder of the camp." 2 Ne commisisset. ' ' He would not have acted in such a way as." " He would not have allowed." 3 Nullum fuitum, &c. " No petty theft in a private house was ever so clearly detected as this conspiracy, covering- the range of the whole republic, has been found out and put under arrest." 4 Quamquam, quoad, &c. " Although as long as he was in the city, I met and opposed," &c. " Ta ittis periculis, &c. "From so great perils, in a manner attesded with so great peace, such a degree of quiet, so much stillness." OKATIo III. IX CAT1I.1NAM. 155 consilio immortalium deorum. ' Quo quum ]>ossumus con- Bdqoi id conjectuia, quod gubernatio tantarwui lviuni \i\ videtur potoiflM esse huuiaiii consilii ; tuin vero tulerunt opem et auxiliuin nobis his temporibus it* praeeentes, ut pofttenrai poena videre eos oculis. Nam ut omittam ilia, faces visas nocturno tempore ab occidente que ardorem coeli, ut (omittam) j actus fulminum, ut [omittam] motus terrae que cetera, quae facta sunt tarn multa, nobis consulibus, ut immortales dii viderentur a canere haec, quae nunc fiunt : certe hoc, Quirites, quod sum dicturua est neque praetermit- tendum neque relinquendum. Nam profecto tenetis memo- ria, Cotta et Torquato consulibus, complures res in Capitolio esse 3 percussas de coelo, quum et simulacra immortalium deorum depulsa sunt et statuae veterum hominum dejectae et aera legum liquefacta. Etiam ille Romulus tactus est, qui condidit banc urbem, * quern inauratum meministis fuisse in Capitolio parvum atque lactantem, inhiantem lupinis uberi- bus. Quo tempore quidem, quum haruspices convenissent ex tota Etruria, dixerunt caedes atque incendia et interitum \ legum et civile ac domesticum bellum et occasum totius urbis atque imperii appropinquare, & nisi immortales dii, placati onini ratione, prope flexissent ipsa fata suo numine. 1 Que quum possumus, &c. u And although we can be certain, as a matter of human judgment and conjecture, that the direction and management of such important affairs hardly seems as a possible thing to be within the compass of human wisdom, it is also true that they (the gods) brought aid and assistance to us, in this crisis, so manifestly and clearly, that we could almost see them with our (natural) eyes." 2 Canere. " To predict." 3 Percussas de coelo. u Struck with lightning." 4 Quern inauratum, &c "Whom, as a gilded image," or, " whose gilded image you remember to have been in the Capitol, of small di- mensions, and in the act of suckling, with distended mouth, at the dugs of a wolf." 6 Nisi immortales dii, &c. ' ' Unless the immortal gods, propiti- ated by every possible means, should succeed in almost bending and warping the fates themselves by their immediate power. " 156 ORATIO III. IN CATTLINAM. 1 ltaque illorum responsis tunc et ludi facti sunt, per decern dies, neque ulla res, quae pertineret ad placandos deos, prae- termissa est : que iidem jusserunt facere simulacrum Jo vis majus (quam prius), 2 et collocare in excelso et, contra atque fuerat ante, convertere ad orientem : ac dixerunt se sperare si illud signum, quod videtis, conspiceret ortum solis, et forum que curiam, 3 fore, ut ea consilia, quae essent inita clam contra salutem urbis atque imperii, illustrarentur, ut possent perspici a senatu que Romano populo. Atque illi consules 4 locaverunt illud signum (esse) ita collocandum ; sed tanta fuit tarditas operis, ut collocaretur neque a superi- oribus neque a nobis ante hodiernum diem. IX. Hie quis potest esse, Quirites, tarn aversus a vero, tam praeceps, tarn 5 captus mente, qui neget omnia haec, quae videmus, que praecipue banc urbem, administrari nutu ac potestate immortalium deorum ? Etenim quum esset ita responsum, caedes, incendia, que interitum comparari rei- publicae, 6 et ea [comparari] per cives, quae turn videbantur incredibilia nonnullis rnopter magnitudinem scelerum, 7 sen- sistis ea non modo cogitata [esse] a nefariis civibus, verum etiam suscepta esse [ab iis]. 8 Vero nonne est illud ita prae- 1 ltaque Morwn responsis. " Therefore in accordance with their responses (and directions)." Et coUocare in excelso. "And place it in an elevated situation, and, contrary to what it had been before, to turn it to the east." 3 Fore, lit ea consilia, &c. "It would come to pass that those plots, which had been secretly set on foot against the safety of the city and government, would be clearly brought to light, so as to be seen by the senate and Roman people." 4 Locaverunt, &c. ''Made arrangements that that statue should be so erected and put in place." 5 Captus mente. " So dull of perception," or deprived of sense. c Et ea {comparari), &c. "And these things, too, to be (meditated and) prepared by the hands of citizens." T Sensistis ea, &c. tk You have seen these things not only to have been meditated by atrocious citizens, but also to have been (actual- ly) undertaken by them." 6 Vero nonne est illud, &c. "Truly is not that circumstance so striking and obvious as to seem to have been done by the (immedi- ate) will and purpose of Jupiter Best and Greatest, that, when to- day in the morning both the conspirators, and the witnesses (and in- ORATIO [IT. IN OATILINAM. 157 it videatur esse fuctuin nutu Jovis Optimi Maximi, ut quum bodietno di mane et conju rati et eonun indices du- cerontur per forum in aedem Concordiae, eo ipso tempore signum statueretur ? Quo collocate atque converso ad vos que si'iiatuiu, et seuutus et vos vidistis omnia, quae erant oogitata contra salutem omnium, illustrata atque patefacta. ' Quo isti sunt digni etiam majore odio que supplicio, qui couati sunt inferre funestos ac nefarios ignes non solum ves- tris domiciliis atque tectis, sed etiam templis atque delubris deorum. a Quibus si ego dicam me restitisse, sumam nimium mihi et sini non ferendus. Ille, ille Jupiter restitit: ille voluit Capitolium [esse salvum], ille haec templa, ille hanc urbem, ille omnes vos esse salvos. s Ego, immortalibus diis ducibus, QuiriteSjSuscepi hanc mentem que vol untatem, atque perveni ad haec tanta indicia. * Jam vero ilia sollicitatio Allobrogum [nunquam] sic suscepta [esset] a Lentulo que ceteris domcsti'is hostibus, tanta res [nunquam esset] tain dementer credita et ignotis et barbaris, que literae pro- fecto nunquam essent commissae (iis), nisi consilium esset ereptum huic tantae audaciae a immortalibus diis. 6 Quid formers) against them, were being- conducted through the forum into the temple of Concord, at that precise time the statue was in the very act of being put in place." 1 Quo isti sunt digni, &C, " Wherefore those (infamous men) are worthy even of greater detestation and punishment." - QuSbtu si ego dicam, &c. "If I should say that I had (success- fully) opposed these men, I should be taking too much upon myself, and should be too presumptuous to be endured." 8 Ego, im