1 1 il UC-NRLF B 3 =m b37 ~" \A r*^^--X i/^: /^^'^i; ^^ \ Vr I! /// ^ i » Sir. i:' r> i^^'^i:5?l<^ .:'^v^'. REESE LIBRARY UNIVERSITY OF CALIFORNIA. \ %eceiveJ CU/JfXX^ ' '^ [ naamm No. 72 J' 6 ^ O^ns No. ^SSfe^ ' .— .^-v/- -^-"-"-"-"-"-^0^3 PSVCH UBRAr HB mtml giitc pfx^c^otoQifd^c ^nfcrfucf^uitg von PrcftlTor btr pijilofopljie an bsr HnioEiTilat ;5trar|bura 3ttcitc 9(uf(ogc Stuttgart (5. 1. ©iJfdjBu'jdjE BErlacisfjauMuuix 1893 714-44 -Z-S PSYCH. LIBRASy •Xrud son Garl Jlembolb in Sfi'tronn. fjerrn Dr. Karl von XPcisfcicfcr, Kanslcr bcr UniDcrfttdt diibrngcn, 4'finBm ftebEn^%^lrt ©eburfsfag Don ctncm fctncr altcftcn £]6rcr aufridjttijer l^ocfjadjtutig, utit>ban!barcr Dcrct^rung. tt()aff0uBci(l($t. 3>onuort .... (Sin(citung .... 1. XiVj i^niuiptfcitt 1. (Sinige l)iftori)d^e 33einerfiingen jiiv !i!ef)v 33en)ui'U[ein .... 2. 58egvifj beg 23en)ui3ti'eing 3. SDag pf)t)fiologtfd)e non liquet 4. ®te (Snge be§ syeioufetfeinS . 5. 5lppevception uub ^lufmerffamfeit 6. ©eiDoljn'^eit unb (vrmubimg . 7. £aS vcelbftbeioiij^tfein . 11. 2)te fovverlidjen ®cfuf)(c . 1. £!05 fbvpevlidje (S:'efiU}I im aHgemeinen 2. 5Dte fovpevltd;en (i)efiU)(e im einjetneu 1) Sev ^lautfinn .... 2) ©evud; unb @e|d;macf 3) ©el^br unb @efid)t . in. ^a§ ai^efcn bcS @efitf)(g . 1. Da§ ^^vobtem unb fcine Deifd^iebenen Sof 2. @intei(ung ber ©efii'^Ie IV. !3)a^5 ®cfitf)(5[c(icn im ©inselueu 1. ®ie @efii[}(e nadj il^rer quatitottuen ld)ieben^eit a) ®ie fovpevtidpfinnlid^en @efiif)te b) ©a§ d|"tr)etifd;e @efuf)r c) 5)ie inteUeftuedeu @efiil;(e rgen. 33t;v= ©eite 7—8 9—19 20—7-4 20—28 28—31 31—34 34—39 39—47 47—5:5 55—74 75—98 75—82 82—98 82—88 88—89 89—98 99—114 99—107 107—114 115—212 115—192 115 — 116 116—147 147—163 « €tite d) ©ie fittlid;en ©cfii^le . 164—182- e) !Ca§ religiofe ©efiif)! . 182—192 2. 5)er (5Vfiif}l§uev(aiif . 193—212 a) ©efiiljte im engeven Sinn . 193—195 b) 3ltiefte . 195—203 c) ©timmungen .... . 203—212 V. 'Dk @cfitf)(§au^cntngcn . . 213—276^ 1. 33croegung unb Zvitb . . 213—220 2. S)te unroiUfiirlid^en 3tu§brucf§5en)egung ;n . 220—226 3. ©ie n)iUfui(id;en ^aisbnicfgberoegnnge I ini T;ien[te ber 9}tittei(ung nn anbere . 226—276 a) 2)te ©prad^e .... . 227—235 b) Sa§ ©piel .... . 235—240 c) SDie tunft .... . 240—255 d) 2)te JJuttur .... . 255—268 e) ©er j?uttu§ .... . 269—276 ri. ®efuf}( unb SffiiHc .... . 277—309 1. 5Die t)erfd;tebenen g-ornten unb ©tufe I beg SSiaenS . 277—288 2. SDev 3nr;att be§ iSiaenS . 288—292 3. aSiUenSfreil^eit unb greil^eitSgefuI;! . 292—301 4. ®ie £eibenfd;aft .... . 301—304 5. SDq§ SSefen beg aSiCeng . 304—309 11, 2(tinormitdten ini ®efu^(§Icbeii 310—319- 1. ®eifte§franff)eit .... . 310—315 2. ApppnotiSmug .... . 315—319 d)(iii . 320— 32a J^^rUntrt etcOcv 5(bi"ic^t unb '^ian beg uorliegenbeu 93ud)eg gicbt bie (Sinlcituiiii 5hiffd)Iu^. 9^ur uientgeg bictbt mir bal}er {)kx nod) 511 jacjcii iibrifl. ©inntal iibcr bie fyorm. ®ic ^ft)d)o(ogte t)at neben i^rer ftreng miffcufd^aftlidjcii ©eite uon §au§ au^ and) eincn ^ug jiim ':|3opiildren luib allgemeiu 9)lenfd)lid)cn. ^d) furd)tc beu^ felben iiic^t itnb metbe barum aud) n{d)t ben bbfeu ©c^eiu. Unb fo l)abe id) fiir biefe Unter[ud)ung eine allgemcin t)er[tdnblid)e ©praci^c gciudf)It, eg tm iibrigen ben t)er[d)ie- beneu ©eiteii meincS (^cgeuftanbio iibcvlaffenb, ob fie eine ftrengere ober lajere S3el)anblung forbern unb ertragcn. 1)ie (Sinfjeitlid)!eit bcr ^arftellung im gansen fotttc bariiber, ben!c id), bod) nidjt in bie iBriic^e gegangen fein. Ueber mein 93erl)dltnig su S3orgiingern i)ahc \6) mid) im einjetncn in ber (Sinleitung anggefproc^en, unb bie 2it= teratnr mirb fid) \c an iljvem Ort, fotucit e§ notmenbig ift, ucr5eid)net finben. 9{ber cin ?((tgemeine§ rtuire bariiber bod^ nod) 5U fagen. ®ic ^fljc^ologie ift eine empir{fd)c 3Biffen^ fd)aft; bather ^anbelt e§ fid) in il)r nid)t bavum, urn jcben ^rei§ Sf^eneg unb immer iuieber 9'^eueg ju fagen; ini ©cgenteil luiirbe id) barin ben ^enjeig fe{)en, ba§ id^ '\a§ rclitiibfe ®efu(;I nnb ben ^nltn§, bcreit§ im Ottober bc§ Dorigen ^afjrc^ fevtig ivax, abei* abfidjtlid) ben 3Binter iiber liegen blieb, bamit if)m nod) einmal bie 6tontroIc ber eigenen .S5orlefungen iiber ^jijdjologie jn gnte !omnte. ^nsiuifd^en ®rfd)ienene§ ift mir barnm jmar nidjt nnbefannt geblieben, aber nnr fomeit berii(ifid)t{gt uuirbcn, a\§ c§ ab[oInt not= tuenbig erfdjien. ©aljcr fonimt and) ha§ 2Kibninng!§bIatt fc^einbar uerfpiitet, aber bod^ nnr nor bie 5(ngen be§ ^^^nb= lihimg, nid^t in hk |)anbe bcffen, fiir ben e^ beftinnnt ift. ©trafjbnrg i. (S., 1^2. ^-ebrnar 1893. / giufeifung. ^Iiadibem bie evfenntiti§tl)Covctifd)en Unteriud)iingen unb (Srovtc= nnigcn bveifjig 5af)rc laui] faft auvi"d)(icf3lid) ©egenftanb ber vf)i^c= fopl)iid)cn illibcit cjciiicfcu finb, [angen fie fcit einigeu 3af)ven an, i^vc ^ugfraft ,^u tievlicven : fie tnteveffieren un§ nic^t me()r. Hub ba§ uon 9Jed)t'5 loegen ; bemi nad)bem unv fo energifd) auf .^taut ?;uvurfiicr; luiefcn luorben [iiib, mu^teu uiir mcl)r unb iiic[)r crfcnncii, '^<\y^ man im 3Bel"ent(td)en iitier ^ant and) nid)t ^inauSfonimt, man mag fid) bvcljen mib menben nnb t(}n im Ginjctncn mobifijicvcn, mic man mill, ©mpfinbnngcn bcv 3 toff aflcg ©vfcnncn^, unb bie Cvbnnng bcv= felben fid) iioU3icl)cnb nad)' ben ©efc^en uttfereS ^ntcUeftl — , fo ()at ber ©mptriSmuio 9k^t unb fo ift bie 3Be(t bod) nur eine ©i= 'fd)eimnuv3uielt, meine il^oiftcnnng, mie Cy 2d)openf)auev in ftcdicnbcu Tcntlid)fcit formulievt f}at; nnb and) bavin mirb man il)m beiftimmcn miiffen, \i^% \ioS> ^aufa(gefe(j "^(x^ tvid)tigfte unter bicfcn ©efc^en, bie-notmcnbigfte nntcv ben 93ebingungen nnfevcS (Sifennenci ift. (Snb= tid) ba§ Xing on fid) — ein blower ©icnjbegiiff, obcr bcffer, fetn IBcgriff, ba id) con ber ocvbovgenen 23}e(t be» JvangfnbjeftiDen nid)t§ njiffen fann; ba§ Xing an fid) fomit eine .V)i)potf)cfc beg ^nfjait^, '^^% bie tiikHt meineS 35emu^tfciny bod) nid)t lcbig(id) cin ''|H-obntt toon mir ift, fonbevn baR id) bei biefem ^^.n-obuycien non einer &Mif'= lid)feit an^ei miv abljiingig bin, mein "■^.n-obnjieren fomit cin ^Juid)^ fd)affen ift. '^(bcv immcvbin bie 'ii>af)rfd)einUd)fcit, bafj biefcv oon 10 ©Inlettuiig. miv 'J?ad)gclcf]affenc jciiom .\". fo gav itnalntlid) iinb ung(etd)aitig bod) iitd]t fcin inerbe; benu id), bcv id) cogitans sum. bin bod) and) cin ^titrf 3i^clt inib [tcljc inmitten jcnev mir eiBig uerjdUolfcnen iJinrt(id)feit n(§ ein ju i^v @e()oienbev. llnb babci bebavf ei nid)t ctiua eincv noiauSjufe^'.enbcn pvaftatnlicrten ^avmonie ; aud) ^ter ttjiirbc bcr inobcrne 33egriff ber ";!(npaiTiutg geniigcn ,ytv Gvflavung ber !Xt)atfad)c, ba^ bav 3d) bie ii^clt bod) nid)t biofj in cineni i()r fveniben Vid)tc ,yt erblirfen unb 511 bonten ncvmag. OxMui^ nmv c§ uievtuotl, bicfc Uebercinftinimnng ini gvoRcn unb ganjcn f)cvau§5uarbcitcn, unb geiui^ wax cy bcvcd)tigt, babci and) inS (Sinjehic unb *2ubti(c ,^u gel)cn ; abcv auf ber anbern 3cite ift e§ bod) and) notiuenbig, iibcr bicfc Untcv[nd)nngcn cnblid) einma( f)iu= uicgjufommen, menn \m nid)t fd)o(aftil"d) uicrbcn unb in bev evfcnntiiil= tl)eorctii'd)en 23croegung bcS 19. 3a()if}unbert3 cin Seitenftitrf 5uni UnitocrfaUenftveit be§ 9){ttte(atter§ (iefern moUen. %u§ %^xan\i^ 6icfd)id)tc ber ?ogif gaf)nt unS bic gnnje £ebc unb ?cere icne§ StuciteS unb ber Unl"fenfd)aft(id)en 5(rbcit jencr Tenfer cntgegen unb in aU. ben fleinen unb f(eintid)en ^raufetungen unb 9)teiuungg= nuauccn fe^en tuir f)cutc luertlofe Subtilitciten unb eitc( ^eitoergeubung : id) bent'c, mir (}ottcu ®runb, bafitr ;^u forgcu, ba^ non uufercr p()ilofopf)i|d)en 5(rbeit fpiitcre Sa()r()unbcrtc nid)t cbcnfo ()art urtcitcn. Unb baju finb tuir au\ bent bcftcn iJBcgc. 3Btr I)abcn in bcr 'Zi)at allnuifjtid) ba§ cr!cnntni^ot()corctii"d)c ^"tercffc ncrforcn, unb bic 3eit fc(b[t [)at un^i anbcrc l)b()erc '^(nfgaben gel'tcKt. ^-ragcn bcr (Stf)if unb 5'ingcn bcr 9tc(igton bemegcn bie ©emiitcr; a\\\ [ic faun nur bie '^M)i(o[opf)ic ^jrin^ipicKc 5(ntiuort gcben, man crmartct fie »on i()r; ha§ @efiif)(, bafj eg ol)nc fie nid)t gcf)t in bcr 2lV(t unb ini '^eben, ift luieber crluad)t. Tiefe fid) un§ cntgcgcn)'trcrfenbe .vtaub uuiffcn u>ir crgrcifcn; bic 5'ii()(»n9 '"it bem Vcbcn ift fein 3d)abcn, fonbern cin ©eiuinn. llnb Uiir finb \a and) fd)on an bcr ?(rbeit: bic i)ioralp()ilofop()ic l)at im (etUcn "sal)r5Cl)nt cine fmttlid)c '^Uv^ai^l lion ^(rbcitern gefunbeu, unb and) bic nad)ftc 3»f«"ft gc^ort fid)crlid) bcr fo,ya(en Gtf)it; unb ini 3»fii»""*^"()""9 baniit ()abcn and) re(i- G-tn(eituiig. 1 1 gioii§p()i(o|"op()iicf)C llnterl"ud)iingcn Juicbev mif (ebfjaftc JeUna()mc 511 vocfincn. Xk t'liiglidje .^i(f(o[igfoit, in moldicv fid) bci bcv 5^cvatiing iibcr ben 3<^^^KM"rf)cn il^olfyi"d)uli]C)'et<=(5ntuimf bic pvcnpifd)c 'Jicgie= vnng nnb ber ganjc pvcnjltfdje Vanbtng bcv j^mgc nad) bent 'i^ev^ ()a(tnl5 t)on ^liedgion nnb <£itt(id)fcit gegeniibcv bcfanb, gab ()icv bireft any bcr '%hmv bcranS ctnen niad)tigcn ^mpn(§. 2Bic abcv Gtljif nnb i)ioligionypl)i(oi"op()ic in nnfcicm fid) inunei- evft fjiftovifd) ovientierenben ^afjvfjnnbert ©toff nnb Sti^je fnd)cn niitffcn boi bev ®cfd)id)tc nnb ibrcn Grgebniffcn, fo bcbitrfcn [ic anf bcr onbevn Scitc nod) cincr jiueitcn 3(nlc()nnng — bei ber ^>fi)d)0= (ogie. llnb ond) babet fommt i^nen ein 3eittntcreffc ^n gnt, bo§ natnruiiffcnfd)aft(id)e. Ta wo bay '•^^fl)d)o(ogifd)c mit bent '•^^^i)fio= logifdjen ,vtfaninicnf)angt, anf jcncni @ven,^gebict bcr „^^fi)d)op()i)ftf" ift man (angc jd)on in gcbcil)(id)ftcr 'Ddbeit bcgriffcn: ntit natnv= nnffenfd)aftlidicn ?Jfetboben fo lueit ai§ mog(id) nor nnb fo tief a(y inijglid] einjnbringen in ba§ ntenfd)(id)e (ice(en(ebcn, ift f)ier 5(nf; gabc nnb IVmiifjcn; nnb jcbcg fteinftc (Sigebniy ift aitgefid)t§ ber Sdjinlcrigfeit bcr ©ac^e ein ©en^inn nnb ein Srininpt). ■Jltlein fo f)od) id) ben 3Bert jencr (S^'perintenta(pfi)c^o(ogic an^ fd)(agc, luie fie oon ilMinbt nnb fcinen jiingereit 'lOcitarbeitern nnb ''J?ad)fabrcn betvieben mirb, nnb fo fi)ntpat()ifd) mir 5'*-'d)ner§ il^erfnd) ift, felbft in bent ®ebiet ber 5(eftt)etit ntit (Srpcriment nnb einpi= rifd)er 53cobad)tnng feften %\\^ jn faffen, fo fann id) bod) nid)t Der= fcnnen, ba^ luebcr bic 5left()ctif nod) bie ©tt)if nnb 9ie(igion§5 p^i(ofop()ie fid) in abfefjbarcr ^e\t er^eblii^e j^orberitng toon biefcm natnrnnffenfd)aft(id)en S^etrieb ber '|^ftjd)o(ogie t)erfprcd)en biivfcn. ^Hu- aUcin bcyfjatb nid)t, lueit ber n)id)tigfte ^-aftor beS 2cc(en(cbcny cinf atlen biefcn ©ebieten eincr fo(d)cn %vt ber i5orfd)nng fid) am mcnigftcn jngangtid) eriueift — ha§ ©cfii^f. 3I?o()cr ba§ fommt, merben mir fcf)cn; I)ier gilt Cy nnr bie 5^f)0tfad)C fcftjnftcflcn nnb :,ng(eid) ein ii'citcrcc^ binjn^nfitgen. ©^ fc()(t nny nid)t nnr an pft)d)op^l)fifd)cn Untcrfnd)nngen iibcr bay ©efii^t, foitbern c§ fe{)(t nn§ and) nod) cine rein pft)d)ologifd)e 33e- 12 ©tnleitung. fd)rci6uug, cine 5(na(i;fe, ^ntcrprctotion iinb :il)eovie beS ©e[u()(§= {cbenei im 110115011. Sie bn5 fo (icfonimcn ift, lioi-jt aiif ber .s^anb. SivS <^eiul}( ift 'i)ix§ bunfc(ftc imb itnftavftc, bag t^erborgcnfte iiub licfftc (£(emcnt be§ (2eetcn(clicn§. Unb baljei bauertc c§ (ange, big eg itbcvljaupt in feinev vclatiDen Selbfttinbigfcit nnb Scbeutnng erfannt, lug eg and) nur bcnannt luurbc. '^liouffean nnif5tc cvft bie 3pvad)c beg (^cfiifjlci gciebct ijabcn, cljc Jctcng') eg luagcn fonntc, bag ©efiitjl bem !J)enfeu unb bcm 2Bot(en ju toovbinicrcn. Unb bann fam ^fant, beffen ^^crniniftintercffe a(g(n"i(b luieber fiiv ha§ ®cfit[)t nnb fitr 9ted)t bcgfelben ucrljdngniguoU untvbc: in ben "^(bern beg cvfennenben <£nbjeft§, fo )uic er eg fonftvnierte, rinnt, luie 2)i(tf)ei) ') (jitbfd) fagt, nid)t n)ivftid)eg 58(ut, fonbern ber uerbiinnte ®aft l3on S^ernunft ai§ bloper Xcnftf)attgfeit. Unb anf pmftifdjem ©ebict fdjlng fcin anti= cnbanionifti[d)ev '|^flid)tbegriff and) bie bevcd)tigtftcn ^^(nfpviid)e beg (^efiiljlg crbavmungglog barnicbcr nnb toemicg eg a(g nnebcnbiivtig ang ber anftiinbigen ©efettfdjaft ber ilun-nunft l)inn)cg in bie niebere c){cgion ber (Sinn(id)fcit.') 2Bol)( famen nad) iiant beffere 3citen fiir bag ®efiil}(g(eben, bie ^^oefie innrbe einc 9Jcad)t im Veben nnfereg ^olfeg, nnb ber ^aw^'^i' ^^^ 9^omantif crfiitlte bie ©cifter nnb nni= nebette bie ©inne. 5lf(ein gcrabe biefe 5lrt ber 0)cfii()(gpflcge niit i^ren fiir bag bentfdjc @eiftcci(eben fo ncrljiingnigtionen ilMrfnngen brad)te bag ©cfitl^l anfg none in ilscrruf: ben oinygcn luirflidjcn ') 2 e t e n § , ^jr)iIofop^ifd)e 58erfnd)e iibcr bie menid^fid^e 9ktur nnb ifjre entiDtdhtng 1777. 2?b. I, ©. 166: „'i)Jad)ft bcm a>orftcIhinfl§» nermogen ge^iirt aud^ bag @cfiil)I, unb Dielleidit baS le^'terc nod& mc^r alg jencS, i^n ben einfad)ftcn ©runbiinfeernngcn ber v2eele." (58 ift iibrigeng and) fulturljiftorifd) intereffant, }U fc{}en, ioic nutcr bem (Sinflufe D'iouffcanS bie beutfdje SJerftanbegonffldrung — fcntimentol tuirb. ') 2B. 2)ilt^ei), ®inlcitiing in bie ©cifteSluiffenfd^aften, Soncbc 6. XVII. ") 5(Ifreb $eglcr, bie '].^)i)d)oIogic in MantS (S-tf)if, 3. 23. €. 57. 229. ©iiilcitmifl. 13 CkMuiiiit ,^ot] 3d)(oicnnac()ei- fiii- bie (Svfcuntni^ bev 'Kcngioii iinb i()vc§ ii'cfciiy; bic 'l^fijdioloivc bngcgeit umvbe iDcniq bnnon (iiTii()vt, imb iiit iian:,oii I'icgtc bcv ^iHiiUogi^iuiiv .s^cgclci, bev del tiefftcm luib fcinftcm il>eiftanbni§ fiir leligiiifc iinb aft()Ctifd)C ^^vagen gcvabc bev gcfit()l§maf5U gcn '3citc bovi"olbcu iiicmal'5 gmi;^ gcrcd)t gmunben ift. Xicjciiige 'X^filo'- fopl)ie abcr, iucld)C uniflid) in bcv "i^jiidjologic il)vc Stiivfc [ud)tc, bie .spcv- tHn-tfd)C t'onnte mit ifjvem 3>ovftenitng§med)ani§imt3, in ben fie ha§ gan;,e v^eelenlclien aiiflbftc, bcni ®cfii()( ant aflcvuicnigften deifoniinen; ha- viilicv tau|"d)t and) bag nebenSiuuvbige 5^iid)(eiu Hon 'JialjtoiU'Sft) ') nid)t ()inuicg. llnb mcnn man enblid) Don 3diopenf)auev Apilfc cv= wavtcte, beffen ']>e[fimiSmny ja fvei(id) cinen ftavf gefiir^tSniapigen .*ointcvgvunb ijat, fo ging bod) and) dci if)in ange[id)t§ fcincv ii}itlcng= nictap()i)i'if bavi ©cfitlil fd)licf5lid) uncbcv [ccv an§. ^)tod) det 3!intnbt ^eigt fid), ii'ic iintcv bcm Crinfliifj cincv ntetap()i)i"i|d)cn 3Bit(en§(ef)ve gevabe bay Wefiiljt ant niciften ocvfiiv'^t luevben nui|5/) fc((ift menn ha§ ®cgengeiuid)t fd)avfcv pi"ijd)ologtfd)cv 53eobad)tiing iiovl)anben ift. 2([(ein ivenn tt)iv and) tocvftelien, role e^ fo gcfoninicn ift, fo nmfj e§ barnm bod) nid)t fo bfeiben. Iinb and) bafitv, ba^ \mx auf bent beften 2Scgc finb, cin llnved)t gnt ,yt niad)en nnb einc ^iirfc anf^^ytfiiUcn , (iegen 5ln,^eid)en Hov, nnb fie ntcf)ven fid) ^nfefjenbg. <2d)on 1S8:3 f)at ^i(t()ei) ') non bev evfenntni§tI)eovetifd)en Seite an§ bie ^-ovbevnng anfgcftcfit, (Svfa()vnng nnb (Svfenntnig nid)t (iingev ntefjv nnv any einent bcm b(o§en 'i^cvftelTen angc^ovigen Jfjatbeftanb gn cvffciven, fonbevn ben ganjen 5J(enfd)en in bev 9J?annigfa(tigfcit fcinev .ftvdftc, al§ uiotlenbeS, fiifjlenbe^, DovfteUenbeS 2lMcn and) bev (Svtfiivnng bev (Svf'cnntnig nnb if)vev S3egviffe jn ©vnnbe ,yt (cgen. 5>on ctf)ifd)ev (2cite f)abe neben anbevcn id) ') anf bie 33e= ') 3ofepf) B. 9Ia^IoJu§h), ba§ @efuf)I§Iebcn in feinen tDefeitt= lidjflen ©rfrfjeinnngcn unb 23c3iigcn. 2. iHufL 1SS4, °) 3d) f}abe baranf in eincv 23efprecl^ung Don SBnnbt'S Siiftcm ber fsfiilofoptiie in ben @btf. @el. Jlnjeigen 1890 !:)Jr. 11 ^ingeioiefen. ') Silt^et) a. a. D. *) 3iegrer, Sittlic^eS Sein nnb fittlic^e§ SBevbcn 6. 5G. 14 Ginleitung. bentung iinb 2S>td)tigfeit ber gcfii()lyiiui^igon ©runbfagc be§ 3itt(id)en I)ingciinc[en ; itnb juv Segvunbiiiig bcr 5(eftf)etif Deviiicf)tc ncucftcn'o 9Jc, 5)ic3 ') cine „ J()coi-ie beg 03efuf}(5" auf,yiftel(cn, bic frcitid) in i()vem ^)[i)d()o(ogi[d)en Zc'd rcd)t nnbefiiebigenb an»gcfa[(cn ift. llnb cnb(id) ift jiingft ber iiMllen§metnp()ij)'if „hL\§ ©efit()( aly ?^nnbament bev '-li^eltovbnnng" Hon %. ^Otittcv u. 'S'clbegg -) gcgeniibevgeftollt n)ov= ben, cin bnrd)au§ bi(cttantcnl)afteg unb unf(ave§ Untcifnngen, bem abcv inellcid)t bod) cin ridjtigcc' @cfii()( jn 0)rnnbc licgt. %n fvid)c[ten aber nntvbe Hon )j[i)d)ologifd)er 3citc nnb ^wav fofovt in nnifaffenbev nnb gcninler 2Bcife ber ii^Tfnd) geniadjt, bai^ 0)efiil)( in ben 9){itte(pnnft ber 33etrad)tnng jn [tell'cn nnb il)ni im 2ce(cnteben ben '■]>riniat ein.yiriinnien. ^d) nieine bic „pfi)d)o(ogi[d)en 5(na(i)[en nuf pf)i)[io= logi[d)er C^rnnblage," bic il)r ^^crfafjcr 'Jlboif .V"-^i'i^'>*-'5 'j fctbft al§ „5?erfuc^ gnr i)?enbegriinbnng ber 3ee(en(e^re" bejeidinet (jat. Simc (Sngen kroner *) in fcinen Unterfndjnngen itber „bao forper(id)e (^c= fii()(", |o ftefje and) id) im b'otgenben anf beni Stanbpnnft Don i^oriuicj unb befennc mid) gerne a(g uie(fad) non i()m abf)angig nnb bccinflnpt. 5lnf if)n mi3d)te id) ba()er g(eid) ()icr ein fitr odemat ueriuiefen l)aben. 3)en 2>oriunrf ber llnfclbftdnbigfeit merbe id) bancben bod) nid)t jn fiird)ten brand)cn. '^ncllcidjt unire i"d)on bay ein ilun-bienft, jene pi"i)d)o(o= gifcf)en 2(na(i)|cn any bcr 33eri"d)(ingnng mit bobcnlofcn, (cbiglid) in ber l*nft fd)>r)ebcnben pf)ij|'io(ogi)"d)cn .vn)pot()cl"en befrcit jn I)abcn, bic i()nen »on Dorncberein :ii^ert nnb Slncrfennnng ranben nutfjtcn. 'Villein and) im ^^fi)d)ologifd)cn blieb fiir ©igcneS 9ianm gcnng iibrig; bcnn ') 2Kaj 2)ie3, 2;^eorie beS @efuf)I§ 5ur SBcgriinbung ber 2reftr)etif. 1892. ') 3)a§ ©efii^I al§ g-mibanicnt ber 2Bcltorbnunti. iUni J. ^IHtter b. g:-elbegg. 1890. ■') 5l>f»)d)olofli[d)e !iHna{i))en auf pbiji'tologifcfier (Srnnblage. 0*in iUrfud) 3ur lUeubegriinbung bcr Scclenle^rc won 5(bolf \torJDic3. J. 1872. II, 1. 1875. II, 2. 187S. *) 2)r. ©ugen ^troncr, ba8 forperIid)e (^efii:^!. ©in Seitrag jur Gnltticftnugsgef^tcfjtc bc§ ©cifteS. 1887. ©•inleitung. 15 in ber 3uiiirf)cii,^cit dndcu unv bod) alle vcrf)t uieU'S ()in,yi(]c(evnt ; id) nor allcin noii iiMtnbt, niit bcm .ponuic,^ in fdjavfer i^etjbe bic ainiffcn gcfveii;,! (jat,') U)af)vcnb id) bcnfe, bafj man jiwav bcm ciiicii 9ied)t geben fonne, baium abcv bod) noii ben lucvtuoflen llntci|"i:d)ininen boS anbevn innteil ,vc()cit luib fid) [)c(cf)rcn (affen biii'fo. Hub iiknbicci Ijat ja in5U)ii"d)en bie CipciimcntcKc 3ri)ulc felbft bn§ il^el•[aumuiS be» SOJeiftcvS, foincit etn fo(d)c§ lunlicgt, gut gcmad)t, inbcm nciieftoii^5 Vct)maim -) cine c;i-pcvimcntcl(e unb anahj- tifd)e llntevfiid)ung ber @efiil)li>,vt[tanbc in 33eantH)ortung eincr tjon ber bdnii'd)en '^tfabemic ber iiH[ieufd)afteu geftetlten '^.n-eiSfrage tier= i3ffent(id)t l)at. &Me nun aber gerabc id) ba,yt fomme, mid) mit ber Ve()re tiom @efii()l ju beid)iiftigeu , ij't fur,^ gcfagt unb [oil gefagt merben , nm §u geigen, bci^i cv cben jene obeit genannten allgemeinen 3"tci'^'IKii [inb, bie nur in iubiuibucKer "Jorm and) mid) bcmegen. (SS [inb urfpriinglid) etl)il"d)C unb foliate ^^-ragen, bie e§ mir n)iinfd)en§n)eit cr[d)einen (ie^en, baS Woti\) Qder 50cotiue, ben 53eftimmung-3grnnb aClcy men[d)[id)en .S^anbelng im @efit^t jn [nd)en unb bie[e§ barauf I)in einer nmfaffenbcn Untcr[nd)ung ,yt unterj^ief)en , um fo fur bie (£tf)if einen fej'ten Oh-nnb ,^u (egen. ^J(ud) aft()etifd)c 'In-obleme ^aben mid) jeberscit lebfjaft ange^ogen unb finb mir balb t^corctifd) ba(b Vraftifd) immer mieber nofje getrcten. Unb menu id) ber 9ie(igion in ber "i^-onn ber 2l)eo(ogie and) fritl)e fd)on nntrcu gemorben bin, fo I)obe id) bod) gu niet Hon 3d)teiermad)er§ ^Ibljiingigf'eitggefiif)! in mir, um nid)t fiir 'ba§ retigicife V'eben unb ©r(eben fei e§ and) t)ie(= fad) nur in ()i)potl}etifd)em ',)cad)empfinben 'Sinn unb 5(uge gcfd)arft ') 3n bem 3. unb 4. 3a{)rgang ber 23tertelja^rlirf)rift fiir roiffens fc^aftli(^e %Mi)c^oIo9ie. ') 2)ie .s'lau^jlgefctje be§ menfdilic^en @efiifit5lebcn§. (Sine ejperi: mcnteHe unb anah)tifd;e llnterfud}ung iiber bie 3Jatur unb baS 3Iuftreten ber @cfuf)^33nftanbe, nebft cinem 23citrage gu bercn Si)ftemutif Don 51 1 ft. fie^mann, iiberf. uon J. 2?enbijen, iJeip3ig 1892. 1() ©Inleituug. 511 [}abcit: bulb finb oy bie gvo^on vcligiofcn Avagcit bcv 3cit inii^ bic banini gcfiif)vten ^timpfe, dalb ift e§ cine rcdgiofe "^.^cvfonlicfifcit mic 3cf)vempf, cine '■|H'opf)etcnnatur inmitten itnfever fo gang nnber§ gcavtctcn Oiegcniuavt, luilb enb(id) bic ftific Acricni-uf)e int 3rf)oi5 einev ()cirnljiiti)"c{)cn ©cntcinbc, bic mid) ,ytnt i)iad)bcnfcn iibcr 9{c(igion uitb religibfeg I'eben aufforbert. ') 5lflein id) luiiibe mir bod) fc(b)'t Un= vcd)t tl)un, luenn id) nid)t baci p]"i)d)o[ogi)'d)c ^sntcrcifc vein aly io(d)ey novaiiftcllte. '3cit id) bci Sigiuavt in Jiibingcn bic -].^i"i)d)otogic a[y enipiviid)c ii.M)fcn|d)aft t'cnnen ge(evnt fjabe, ijat fie mid) nid)t nicl)r loggelaffen; nnb feit id) f)ier in ©tvapbnvg ^^ilofopbic (ef)ve, lege id) fctbft anf nieinc )3[))d)o(ogifd)cn 93or(cfnngcn ba» §anptgcn)id)t ; nnb fo tvage id) bcnn and) fd)on feit ^a(}vcn im uicfcnt(id)en bic= fe(bcn @vnnbanfd)annngcn nor, bie id) im Aotgcnbcn niifjcr an»= 3nfiif)ren fnd)e. Hub bavnm bc,^cid)ne id) bicfc llntcrfnd)ungcn mit 9icd)t aU5 pfi}d)ologifd)e, menn id) mir and) jnm norano bay 'Jied)t mafjre, in "DivS etf)ifd)e, aft()e(i|d)e nnb re(igion^^pf)i(ofop()ifd)e ©ebict gc(egent(id) griifjcre 5(bfd)mcifnngcn jn mad)cn. 2Bie id) bie 'ipfi)d)o(ogic anffaffe, ift fd)on gefagt — (ebiglid) aly cmpirifd)c 2Biffcnfd)aft , fo cntfd)ieben, ba^ id) mid) gcrabc,yi mit ^x. 5tlb. i'ange ,vi bem Oirnnbfa^^ einer '•J.>fi)d)o(ogic of)nc -yr/^i, einer (3ccten(ef)re oI)ne '3ccle bcfenne, b. f). id) fnd)e bie fcc(ifd)cn (Srfd)cinnngcn ,^n crfcnncn nnb in i()re (S(cmcnte anfjnliifcn, geftcl)c aber, nid)t ,yi miff en, may bie 3ee(e ift nnb ob cy cine fo(d)e giebt; nnb iiber ber Sorge nm bie (Srforfd)nng jencr fel)(t mir e()rlid) gefprod)cn 3cit nnb 'I'nft ,yt .^i)pott}efen iiber bicfc. iil'eil id) abcr gerabe fiir bie I'c^re Dom @efiil)(, fomeit bicfcS nid)t cin an§fd)(iefUid) forper(id)e5 ift, mir nid)t alljnoiet Srfotg non 5(n(ci()en bci ber ^;^U)i)fio(ogic nnb Hon bem eipcrimentef(en 5?crfa()rcn nerfpredjcn fann, fo mie bic Tinge I)cntc liegcn, bc^fjalb ift meine Untcrfnd)nng — miebernm abgefeljcn ') Steglcr, Steliaion nnb 9leIiflioncn. S'wuf 2.^ortraflc, Stiitt» flart 181)^, nnb berfdjtcbcne ?{nffalie iiber (5l)r. (Sd)rcmt)f in ber SBcifacjc jiir inagcmctiicn 3eitung 1892 dh\ 182, 228, 291); 181)3 Sir. 25. (5inlcitimg, 17 lion bem ^apitel iUier ba3 t'inpcvUd)c OkfiUjt — cine rein plt)cf)o= Icii)i|d)e. 5fi>Qg id) an niiv unb nnbcvcn bcobad)tct nnb lualjvgcnoni- men Ijabe (ob ^c(bftbeobad)tnni] obev 3elbiUua()nui)uiun(^, bariibcv Uieite id) nld)t), ba§ fnd)c id) ,vi be[d)reibcn , ,yi inteipvctieren nnb ,yi analDl'ioien ; nnb mcnn id) babei anf ©efeLH' ftofje, nin [o befier. (Sine „'|.>|"i)d)oloivc in llnuiffon anf ©vnnblai^e ber (Svfal)vnn!:)" ') — ha^j fd)eint niir jebenfaO'S nad) bci Seite be§ @efuf)(§ f)in in biefcnt '^Inflcnbtirf ba^o cinjii] 'il1coi](id)c nnb ba§ ein^ig ^)iid)ti.qe. '■J^leibt aber bei C[\ic bent ba nnb bovt ber Sd)ein be§ ^nbiuibneUen, fo uiiire bag and) nid)t baa 8d)linim[te: id) luodte, luir (jiittcn rcd)t toiefe gang inbinibneKe 1)ar(egnngcn be§ &e^ni)l§kben§, *) bann UHire and) bie ®efiib(g(cl)rc a(y aUgcmeingiftigc inciter, a{§ fie e§ in ^iLMrf(id)feit ift. ") '^)ki)v fiird)te id) ben ^^orunirf bc§ .^i)pot()C' tild)en; nnb bod) (ci^t fid) bao nnr fd)n)er nevmciben bei @rfd)ei- nnngen, bie Dic(fad) noni '"■ycantf5t)"ein fctbft u>enig bemerft nnb fannt ucrftanbcn, non ber 3prad)e nid)t bcfonbers bc5eid)net nnb non ein= anber nnter)'d)iebcn , in§ Unbenin§t=nnbeftimmte gn nerfd)n)inimen unb fid) jn oerlicrcn bro()en. UebrigenS ift c^ud) bie (Sljcmie, nitt ber ein fo(d)c§ 3>crfa()rcn in gcnnffem ©inn t)erg(id)en luerben fann, Hon ()i)potl)etifd)en 5lnna^nien bnrd)jogcn. ©onj befonbere ©d)iDierigfeiten f)at mir bie ^Jlnorbnnng be§ 3toffea gemad)t, nnb id) umgc nid)t ,yi be()anptcn, haf^ id) bcrfetben luillig .V)err geiuorben fci. Otnr ba§ incip id) , baf? bie gemiifjtte Xigpofition fiir bie ^ortegnng ber SlefnUate meiner Unterfnd)nng notnjenbig Juar. ^-reilid) ift fie meber bie, in iue(d)cr id) fetbft jn ') 3)a8 ift ber Sitcl be§ feinfinnigen Sud^eS Don Xr. §aratb ><::ioffbing, iiberf. Don ^Senbij-cn, 1. Jfuft. 1887, bem id) tuic in ber (5t[)iE fo au(^ in ber $fnd)oIoGie gu grofsem S)anf fiir Dielfad^c %n- regung unb 23ele^rung Dcrpfnrf)tct bin. ') .^liinftlcr unb '^.Mctiftcn liefern bafiir in Selbftjeugniffcn, S8e= fcnutniffen nnb Jfutobiograp^icn Horlcinfig faft oEein ben Stoff. ') 5^a8 gill trotj 3(Ibr. slranfe, bie ©efc^c bc§ menfd)Ii(^en .'oersenS JDtff. bargefteHt al§ bie formate Sogit bc§ reiucn @cfiif)lg. 187G. 3ie0[er, Sn8 ©efii^t. 2 18 ©inleituiig. btefcn Srgebniifcn gefii^vt morbcii bin, nod) ift fie cine (ogifrf) forveftc iinb eimoanbfreic. ih'it eineni gcmiiTen ;i5?agenuit lucvfe id) mid) gucrft anf bie fd)iuieiigftc, bie 33en)u§tiein5finge, inbem id) mir Don ^cffmg gefagt fein laffc, ha^ man haB S3vct inuncr ba bgfjren mitffe, luo c§ am birfften fei : f)iev finbc id) ba§ '■|h-oI)1ciu, ()ier ift 9if)obn§, l)icr gitt c?^ jn fpiingcn. llnb ^uglcid) liegt fitv mid) an bicfem ^unft ha§ pft)d)oIogifd)e ^ntereffc bcr gan,^cn llntcrfnd)nng. W^aS \)at ba§ ^iefitf}! mit bem 93eiimi3tfein ,yt fd)affcn? 3cf)r nict, meine id), Did mel)r ai§ man gcmol^nlid) fie[)t nnb n()nt, unb ebcn barum gift e§ ^icr einjufc^en. ^^aW id) aber ge^eigt, uie(d)e OtoHe im 25e= Jun^tfein "baS ®cfii^( fpieft, fo fo(gt natni-gcmiij? fofort bie j^ragc: 2Ba§ ift benn nnn &c\n\-)l? (Sf)e id) aber fie beantiuovtcn fann, mn|3 id) crft 3!JcQtcria( bajn (}aben nnb gciumne ha§ am bcften, menn id) e§ fojiifngen on feinem (Sintfitt§= unb lUfprungc^ovt , in [einer primi= tiuften {yovm nnb ©cftatt n(§ forpcrlid)c§ Wcfiitjt auffnd)e nnb be= tvad)te. Unb id) mn^ nm fo mc()r bamit bcginncn, ai§ ja iibcvl)anpt bie f^wge aufgetuorfen iuoiben ift, ob t6rpei(id)e§ ®efii()I ami) mixUid) ©efitfjl fei. _ ®o brdngt cine '3)arftennng ber finpcv(id)cn Oefiitjte gang Hon fetbft jnr (Sntfd)eibnng, \m§ man nnter 0')cfitfj( im atlgcmeiiien ,yi t)crfte()en Ijabe. Unb nnn erft fann eine fi)ftcmatifd)e Ucberfid)t iiber ba§ ©efii^I in feiner S>ei'§iueignng nub ^eiiiftetung, feinem 3)evtauf unb feinen nei-fd)iebeuen ^-ovmen fotgen. ^I'S^c'^) ift bie§ ber Drt fiir jene in X'(uC'fid)t gcnonnuenen dftl;ctifd)en unb re(giongpl)itofopf)ifd)en (Sjt'nvfe, bie aber bod) and) a{§ ^^robe fiir bie 9iid)tigfeit ber allgcmeiucu '"^(ufftcUungcn iiber ba^S ilVfeu be§ ®efiif)l§ bienen fonncn. Tabei nub bei dl)ulid)en (Snuciternugcn in ber l^'cl)re Don ben ®efii()li3du^erungen fd)Uicbt mir fo etma^o mie eine 5lultur= gefd)id)te be^ ®efuf)(slebeu5 nor. i)?id)t al§ ob id) fctbft eine fo(d)e Ijier geben tDoHte; nur in leid)tcu (2trid)cn nnb 3''}!'^" mbd)te id) bem 05efiil)( in feinem Giuflufj anf ba§ Vcbeu bcy ^\ltenfd)cn unb bcr StKenfc^^eit nad)gef)en unb anf cine fold)c ninfaffenbc '2)arj'teUung ah$ anf cin l^cfiberat nnb cin fiiuftig ciunml .yi Voiftcubcv biumcifcn. illVifjrenb fid) Ijierbci bie '"•i3c,vcl)ung bcv 0)efiil)ly jum '^HH-ftelleu nub (Siiilcitung. jDcnfcn fojiifagen ncdculjcv mxh foftftcKcn (affcn, Meibt baqcgcu ha§ il^cv()ii(tnio ,yim iBodeii iiii lliigcuuncn uiib mull banint iiocf) bcfonbcrS eviuortcn uunbon, iiiit fo nic()r alS bcr gci;|ciiunivtig f)cvvfd)cnbc ©laiibc nit bcii 'Iniiiiat beg SBiHcn^ ciiicr 3*^^fc9H"Sl """^ 3ci"[ct''iing heS- loldcii in [cine Anftoven iiio(fiuf) ()iiibovnb im '-iik^ge ftc()t, bic iiiMl(cncimctap()i)[it' bic !iiMUciiC'pfi)d)o(ogic luigiinftig bccinfluf?t. Xk ^iir^e bcS i2d)(iipavitcly iidcr bie 'JUntovmitiiten bcy @cfiil}(§(cbcn§ inag cnb(id) fd)on ()icv bavaiif l)in)uci[cn, bafj id) miv won bev iBcob- ad)tiing hi§ gcfiinbeit (^efiil)Sotcbcu§ mefjr Dcvfprcd)e a(y Don bcr beg tvanfcn nnb bafj id) bcr 'Dceinung bin, man miiffc ba§ ^Inov^ mate ang bem ^J?oima(cn Ijcvmiy gu Dcrftefjen unb ju beaten fnd)en, nid)t nmgcfcl)vt; noUenbS mcv an .*oi)pnoti[tertcn ':)?fl)d)o(ogic ftubiercn nnb tvcibcn null, gc()t notiuenbig iive nnb cnbigt maljri"d)cinlid) im ©))iriti§mnv nnb in bev nievten ®imenfion. £)b wiv bann am 3d)(ni3 ;^n etnev G"nt[d)cibung badibcr fom= men, ob luir im G)cfiit)t etma bag ©innbclcmcnt bcy (2ec(cn(ebeng cntbedt fjaben, nnb luic Jueit luiv nnS mit metap(]t)[ifd)en !i>ermnlnngen novlDagen biivfen-, ha^ mi3ge bem (2d)(nf5 fetbft novbctjaden bleiben. i^icr l)at cv fid) ja nnr barnm gefjanbett, ben 5(n§ganggpnnft bic[er llntcvi"ud)nng an^ugeben nnb ben (^ang beifelbcn in feinen S>ev= fd)lingnngen jn ffijjieren nnb iiortiiufig jn red)tfertigen. ^ag ^Ser^ fd)(nngcno [off, mie id) l)offe, ber Uebei-[id)tlid)feit bod) feinen (Sintrag getljan Ijabcn. Unb nun jnr Sad)e! 20 3)a8 SetDufeticin. I. Da6 ;Scir>u^t)ein. %iicS %^i\)d)l']d)C i[t ^\nuiit5tfciiu3pl)anomcn; bo3 33e»uitpt)"ein ift fomit ha§ @ninbp(}anoincn bcr ''|,^i"i)cf)o(ogie.') 2)arum fjat man, ob man nun bic '^^fi^cijologie ai§ ©an^cs barftcHen ober einc pfijc^ifc^e (Srfd)eimtng fiir fid) I)crau§f)c(ien mii, mit bcm Senjuptfcin ^u bc- ginnen. 1)abci luirb man frcilid) balb entbcrfen, iDie meit unb me ticf ba^^ fii()vt unb mic man ()icr itberfjanpt ni^t ifolicrcn faun, fonbern haS ®an,^e jufaunueufaffcu unb iibcifdjouen uiu^. ;ii'o c§ fid) abcv urn cin lo 2Bcitfd)id)tigey unb 2i>id)tigc?^ fjaubclt, tf)ut man immer gut, fid) crft an bic (S)e[d)id)te ^u loeubcu, unb fo fd)iden and) mir norau : 1) ©iiiigc fjiftorifrfjc S^emcrfuugcu 511 bcr I'cfjrc uom ^Bctoufittfcin.^) Tic ?e^vc, \a felbft has '|!i-ob(cm bca 2?ctuuf5t[cin§ ift iierf)d(tni§- mapig neucrcn Tatum6. '3)af3 c§ cine 33eiuuf?t[cin§fvagc gcbcn tonne, ift bem t(affifd)cn "^ittcvtuui nod) fauin v'nt "iViiiufjtfeiu gc= tommen, nnb feibft bcv 33cgviff „Q3euiu§tfein" ift nuv langfani uub ntlmabtid) an bcm .C-iovt,^ont fcincv 'i^etrad]tung aurgefticgcu, fpiit unb miiljiam ringt cr fid) buvd) in bcv gvicd)ifd)cn "l-^ljilofopljic. 'sHbcv ') $onI 9? at or J), (Sinleitung in bic "i^indjologie wad) fiitifd)cr 9J?ct5obc. 1888. (2. 11 f. ') Wo c§ fid) in ber 513fi)c^oIogie nm I)iftorifd&c isragcn r)anbclt, lucnbct ninn fid) immer giicrft nnb am bcftcn an io. ©iebecf, Wc)i1)id)tc ber ~i^ii)d)oIogic, Don ber big jc^t nur Icibcr crft I, 1 n. 2 crfdjiencn ift. {^inige f)iftorif(^e Semerfunocn su bcr £c^rc bom SBctouHtfein. 21 and) bicfcn 'JliifiilH'n uiib "iHnftiifcn nacl),yige()cii , ift nld)t oljne l^n^ tcvclfc. 3olrf)e ?(n)a(5e iinbcit fid) bci ';|3(ato unb 51 vi[totele§: bei jcitcm, luenn cv ini (idavmibcv noii cincnt iiMffen itm ba§ 2Bi|'i'en rebel iiub ill! t^l)itcbii§ (Siiibviirfe untcv[d}cibct, bie bitvri) bcu i'eib ()inbnvd) bb5 ,viv 3eetc gelangeu unb fotd)e, bei bcnen bic§ nic^t bev (Vrtll ift/ fonbcrn bie im .^lovpcr cvlof d)eu iiiib bev 3cc(c cnt^ gel)en; bci bic[em, fofcvn er in ben i^egviff be^ ©eiftec^ cntfd)icbcn bag 2)tonicnt be§ 33cn)n^ti'einy niit aufnimnit, bivo i()ni niit bent T^enfen vifaninienliiQt unb in Oiott .ytm beftiinbigen Xenfcn feiner felbft uni-b; unb and) ber Segviff ber (Svinnciung fptc(t babei eine 3io0e. 5lbev man fann bod) nie()v nur (jeianSlefen, tva^ m'w nn» Ijeute babei benfen, alv bop biefc @ried)en eg felbft fc^on fo ge[e()en unb jnni 'Jlnybiiicf jn bvingcn iievmod)t batten, (^efunben bat ben 93egnff cift int i*. 3'-it)vl)unbovt n. Cil)v. @a(en, ober vid)tigev: ev I)at buvd) bcu ©ebanfen „eincr nebcu bent [ee(i)"d)en ^nfji^^t bev- ge()cubcu gcifti.qcn Jtjiitiqfeit" (-apa-/.0A0'ji>£iv -y, S-.avoiai eiueijett§ unb buvd) bie Untci)"d)cibung einev qnatitatioen 3>evanberung be^ Cvgan» bnrd) iiniVve ©inbriirfe unb ber Grfennung (5'.aYV(o-'.;) biefer 33er= anbernug in ber <2ee(e auf ber anbern Seite ben 33organg be§ 58e= nnt^tu)crbcn^5 rid)tig erfoRt unb be[d)rieben, obue fid) jebod) iiber bie 3'ragiueite biefer 23eDbad)tnug f(ar jn mevben. Hub nod) eiuen 2imbcvefiy ber le^te 9ieft be» @utcn im 9.1icufd)cn ift, bivo gegcu baS ^bfe „auf= brummt", a(§ conscientia bie Subfumtiou ber eiujehien .s^anblnng unter biefcg llvtcit be§ ®uten bebcutet. ©rftbie moberuc "l-Ujilofopbic ij"t ;,,u ciuer '|.^l)i(ofopI)ie be^ ^sd) gemor^ ben. 5(bcr Hon .s>auy auy iibermiegt bag inm ber autifcu unb fcl)olaftifd)eu ^U)i(ofop()ie I)er feftgeljaUene iutel]leftualiftifd)c ^Hniutcil and) bier: bog 23cn)nf5tfein fiiflt il)r fofort mit bem Tenfen jufammen, meil bag ©inigc ^iftorifdic fflemerfmtgcn ju ber Cc^re »om SBeiDiifetiein. 2:5 2Bc[en bc§ ©eifte^ iiii Tcufen beftcljt; iiiib mail ^oy car tee; nod) fo lucitfjevyi] foin in bem, luae ci allc^' uiitei- bcm „5)enfcn" ucv= ftanbcn uiiifcn n)if(, e^S ift bod) ininicv bie ^tatcgovic bc» 1)cnfcng, bic anf bo^ *3cc(en(eben angciucnbct luirb. .Spcuto luiirbcn mir i^n fvcilld) ba()in intci-pvctici-cn, bap fid) benfcnbc nnb aiitH]ebc()ntc Sub; ftanj 5n einanbci" Dcvl)alten luic 33eiuuptcg unb Unbcmn^tcs obcv 5Bciunf?t(oieg. 5>a§ 3^) fl^ev oliS Xrager be§ I)cn!cn§ er|d)eint q16 (Subflanj n)ic ein feft ®cgebene§, bem man mdjt meitec nad)3nbenfcn 5ln(a§ i}ahi. S3ei ?orfe unb .piime forfeit fid) biefeg fubftantiede "i3anb nnb baci 3d) i^evfliidjtigt fid) ju cinem ^-Biinbe( oon i^or^ ftcHnngen o^ne feften ^ern. ®ic S5en)u^t[eln§froge felbft ober iuirb nid)t l)tev anf biefev cmpiviftii"d)=ffcptifd)cn Vinic in '^(ngiiff gcnommcn, fonbevn anf gan,^ anbevcm 33oben bcniiidjtigt [id) iljvev ii'eibnij: er eifa^t ben SSegiiff in fciner centralen S5ebentnng unb griinbet anf i^n bic n3id)tigften ©ebanfen feiner 'iOionabcntc^ie. 1)ie 3)Jo= naben ftellen nor. 9lber uia()venb bie einen nnr nnflave nnb fonni bcmevtbare ilHivftellungen an§ [id) erjcngcn, me^r nnr barftcden aly novfteHen, probn^ieren bie eigentlidjen ©eeten bcmu^te, oom ®ebod)t= niy feftgcf)a(tenc iinnftcllnniien ober (Smpfinbnngcn , nnb erft bie I)od)[ten, bic ^unftcr, erljcbcn [id) jnr il^ernnnft, jn bentnd)en ^e= griffen, gum (Se(b[tben)u^tfein. Xobei nimntt abcr I'eibnig oermoge bc§ Don if)m mic iibcrall fo and) fjier bnrd)gefii()rtcn '■].n-in,vp£i ber Stetigfcit nnenb(id) nicle nnmert(id)c Uebergang§[tnfen Don ben tier= luorrenen .yi ben bentnd)en i^or[teftungen an, nnb fommt fo §n ber 5(n[d)onnng, 'ba^ and) jene [d)einbar nnbercupt bfeibenbcn S3orfteflnngcn ber niebrig[tcn 'I'lionabcn nid)t DiiUig nnben)nf3t, [onbern nnr anf ein 'Diinimnm non ^-Bcuntfjtfciit ober beffer Seiinifjtbcit rebn.yertc „f(eine 3Sorfte[(nngen" feien nnb allmaf)(id) ,^u groRen b. i). beron^ten an= tt)ad)fen. llmgcfel)rt gicbt e§ and) in ber .yim @eift enttnirfeften ?J(onabe beuntfUlofe ober im '^en3nf5t[ein bnnf(c i^orftellnngen, ein bnnKeo, nnbent(id)e» SSennifjljein. 5Jod) ccntralcr a(» bei Veibnij, bei bem bod) immer bag meta= pf)i)fi[d)c Csntcreffe cincr Grffiirnng ber .^orperroelt im !i^orbergrnnb 24 2!a8 23en3ufet)ein. ftc()t, ift bev S^egilff bc5 33ciuii§tfcin'3 6ei feinein (2d)iUer 2BoIff; man [ief)t ()iev bic fpqififd) pfi)d)oIoi3tfd)c 2Bcubiinii, lucnn er bic 3ee(c gciabi7,u bcfinicvt ak- ba^j, umci fciiicr [clbft iiiib bev Tinge bcanifjt ift; 'm§ Untevfdjeiben ader [e^t ev i)a^? cigcntnd)e 2Bcfen be§ 33eiDu^t= lucrbeuS. ji^adei iiinimt ev nbuietd)ciib non Veibnij nid)t niiv iiev[d)icbcnc @vabc Don 33ctuu{3t[cin an, foubcvn and) feeUi'djc ^I'f'^^i'i'c ol)nc 93euntf?t[ein. So gieOt ev einen ivud)tOaven ©ebanfen feinel 9J?eiftcvy pvcig nnb nev^yc^tet anf bie ^cantu'ovtnng ber ^^-voge nad) bem Un= beiun^ten im (2ec(en(eben, gcrabe lueil ev au'jbviirflid) nnb uor[id)tig luarnt, ouf fold)e 3i'l"tiiube ol)ne ;i>emnf3t[ein anbevv a(§ an§ bent ,^1 fd)Ue|en, \va§ luiv im Semu^tfciu ijovfinben. '?(nffal(enb fuv,^ luiffen [id) nnfeve gvof^en "ilstjilofo^fjen niit bev 33c= uin|lt[ein£?fvoge al\^u[inbcn. Si ant, beffen ftavffte 3eite bie ']>fi)d)D(ogie iibevfjanpt nid)t geiuefen ift, beginnt pvav fctne 5(nt()vovo(ogic mit bem ^avngvQpfjen „uont 33en)nf5tfein feinev felbft" nnb biefen luiebev niit ben iiBovtcn: „ha^ bev SOienfd) in feinev i^ovfteHnng biv5 3d) daben faun, evijebt if)n nnenblid) iibev alle anbevc anf (Svbcn lebcnbe iin^fen. ®abnvd) ift ev einc ^nnfon nnb, vuninoge bev C£"in()eit beg i8en)upt= feinS, bei alten ^^evctnbevnngcn , bie iljnt ^nftof^cn niiigen, eine nnb biefelbe ''-|3evfon, b. i. ein Don (2ad)en, bevg(eid)cn |and)] bic iiev= nunft(ofcn Jievc finb . . . bnvd) ^3iang nnb illMtvbe gan^ nntev= fd)iebeneg SBefen, fetbft menn ev bai^ 3d) nod) nid)t fpved)en fann, lueil ev c§ bod) in ©ebanfen bat . . . XiefeS i^evmbgen (ndndid) ^n benfen) ift bev 3,>evftanb." Unb ebenfo Juivft ev i§ 5) bie ^-vage anf, ob man 23ovfte((nngcn Ijaben tiinne, of)ne fid) i()vev betunpt jn UH'vbcn? ^iii^cm ev fie bejabt nnb bcvglcid)cn iinnftcnnngen bnnt'le im llntevfd)ieb Hon ben flavcn nnb boutlid)cn nennt, tvitt ev anf ben Veibni^'fd)en 23oben juviid, lum bom il)n and) bac^ S5i(b uon ben menigev ittnminievten fSteden anf bev ^{avte nnfeveci OnMniitc; nid)t megbvingt. Unb and) l)iev luiebev ift e§ bev 'iunftanb, bem biefeS @e= fd)dft beg ^ilJ'iiiiii'ievenS nnb 33e(end)tcng jngefdjvieben mivb. ^'ici tiefev, big ins .'Jn^cifte flciftigev g-nnftionen bvingt bagcgcn haS, maS ev iibev bag '^^eumfufein feinev fclbft, bie 'Hpvcvcoption },n fagcn l)at ; l^iniflc ^iftorifd)C i^emerfungen 311 hex Ce^re »om 2?en)UBtfciii. 2.') bod) foinmt bac* ()icv nod) 511 fviil) , bauon I)abcii luiv an nitbcvcv 3tol(c ,vi vcbon. xHud) Jirf)!*-'/ ^t-'i" '^'-id) niif bai? 3e{[ift(iciuiifUl'cin uub haS^ 2d)=^d) feine flan,^c '|>f)i(ofop()te gviinbct iinb [0 nicl oont Ojeqcnfa^ jmi|d)cn ^sd) iinb :H*id)t=3d) .V VW^^ '^'^'R '"'"^ '" '''-'i' pvobiiftioen Ginbilbmiiicifiaft bic bcni 33ciuitf5)'cin uovan9c()cnbc lieiuuptfofe Zija- ttgfcit, bic 'i^ebiugitng bc;§ il\nim^t[cin§ entberft hat, and) ^id)tc ()at bic eyragc pfi)d)ologifd) nid)t gcfbibcrt unb bicfc 3eitc geiobe^u ignoiicit. Unb nid)t beffcr ij't eS bcl 2 d) e i I i n g. (Stmag mef)r t()atcn bagcgen .S^egcl unb bie 3einen. "Jcad) \")egci ij't bay 'i^eiuu^tfcin obcv ba§ 3d) bie nncnblic^e 33e5icl)ung be§ ©eil'teig auf fid), abcv a(5 fubjef^ tiiic, aiv 0)ciiuRf)cit fcincv fe([ii"t. 3"i>cni adcr bev rfubjcftinc) ®eift bicfc feinc Gvfdjcinung nut feiueni :iL^e)"cn ibentifd) ju mad)en, bic @eiuif?f)eit fcincv fc(6ft ,vti' 2Ba()v^eit 5U cr^eOcn fud)t, bui-d)(auft ev bvei Stufcn: a(y 'i\Mintf3tfciu iibcil)anpt, iiic(d)e§ eincn (^cgenftanb a(y fo(d)en, ein il)m 5unad)i"t ai§ felbftdnbig geltcnbcy 'Jtid)t=3d) ()at; al§ 3elbftt)ciuuptfein, fiir Juc(d)e» 3d) ber ©cgenftaub ii't obcv baS has S3eH)nJ3tfein 5U feinem @egcn)"tanb ^at ; unb cnb(id) a(0 33erminft, bic in bei odjcftiuen 3i^e(t fid) fclbft evfcnnt unb ancbcvfinbct unb ([[§ Gin()cit be§ 33cuniptfcin§ unb heS 2e[[iftbciuut3tfcin§ ben 3id)alt be§ @egenftanb» al§ fid) fclbft anfd)aut. ©ntfpved)enb feinem '4>an= Iogijimu§ obcv ii't bad 3d) a(§ 'Subjeft bcl 33ciuuf5tfein3 onf atten biefen 2tufen nid)t5 al§ 'Denfen. 2Benigcr unifaffcnb, obcv me^v Vfi)d)o(ogifd) finbct Siofenfvang cif^ntid) iric 2Bolff ha§ SBefen bed 2?ciDu0tfein§ in bcv ^^unftion bc§ Untevfdjeibend : a{§ 33eiiiupt= feiu untcrfd)eibc fid) bev (Sjeift non allcnt, mad cv nid)t al§ 3d) fei. Slbev cv)'t hmd) .pevbavt mevbcn luiv aud) in bicfev J^age auf ben vein pfi)d)o(ogifd)en Soben gefteUt, bcv fvci(id) fcinevfeitd bod) luicbev and nictap()ufifd)cm s:tob^Q ge,ymnicvt ii't. Xic S3cuiuf5tfcin5(c()vc fatlt fiiv il)n niit fcincv J()eovie Don ben innl'tcKungen aid ^vdften jufanis men. Xas; 58etuuf?tfein ift bev 3nbcgviff unb bie ©efanit^eit aiie§ g(eid),^eitigcn uiivf(id)cn il^ov|"tcricnd ; bcuuifjt fmb bic iibcv bic ]'ta= tifd)e 3d)uicHc cmpovgefticgencu innftcUungen; bad 3c{bftbemu§tfeiu 26 S)a§ SBelDUBtfein. bagejien, in bem man fid) fcinev inn-ftcfluncjcn dcuniRt ift, ift nur ba§ 5(ii§einanbcrtveten mib IHufcinanbcnuiifcn tierfcf)icbcnci ^ox- ftcniingsmaffen, uoit bcncn bic einc olo 2iibjcft bic anbcre a[§ Dbjeft eifo^t nnb fid) aneignet. 2Bie babmd) bic ^c^tiorftediing entfte^t, iwerben luii fpiitcr fcf)cn. (Sine anbcre 3citc bctfcn, wav miv im Scgviff be§ 33eJun§tfein§ benfen, greift 5?cnefc (jcrtubo, mcnn er ha§ Seimtfetfein fitr bie Stiivfc bc§ p[i)d)ild)cn (Sein^ crKatt. (5vft finb bie ctn,^c(nen (5;m= pfinbnngen cotlig nnbcmerft nnb nnbeicnfit; bnvd) ^iinfigc 2S>iebcr= l)o(nng luevbcn fie abcr tieiniogc ber gni-iirfgcdincncn 3pnvcn nnb bev babnvd) bcmirften 3lniammhing Don @(eid)avtigcnt Dci-ftdift unb bamit evft bciun^t: baci 5\nunf5tfcin ift feinc angcborenc itraft ber (2ce(e, fonbcrn c§ fonunt bicfcr nur einc nngcborene 5{n(nge fiir baS S3ettinf3tfein ^n, ba» erft bnrd) (inhere Slftion 2{n§bi(bnng nnb i^orni gciuinnt. (2e{)r erfren(id) bcginnt (Sb. Don i^artmann haS ^apitel iiber bie (£ntftc(}uug beg 93ciunf3tfcin5 mit ber (5rf(arnng, ba^ biefe» fein rnl^enbcr 3»ftanb, fonbern ein ^^roge^ fei, nnb nnterfd^ei^ bet fobann ebenfo vid)tig S3eiun^tfein nnb 3c(bftbeantptfctn , luc(d) Ic^tereg nnr ein fpejicflcr '^(lU ber 'itnmcnbnng bc§ $'enntf5tfcin§ auf cin beftininitcx^ !Cbjeft-|ci. %nd) i^a^ er e5 a(g 3i"i'tnni bc^^ctd)nct, ha^ man an ba§ S3cJun^tfcin niciftenS a\s< an etiuac! nnr ber 3>or= ftcffung :onl)iiricvcnbc§ bcnfe nnb ha§ ^ciun^tuunbcn non Vnft nnb llnlnft Dcrgcffc, motlen luir bantbav accepticrcn unb nn§ and) bie ?5ragc merfcn, ob bay 33eJuu^tictn in ber ^^orftcllnng aUi fo(d)er liege obcr cin 5kciben§ fet, ba§ Don anbevguio^er jn i[)r Ijinjnfommc. SBcnn er aber nun pofitin erftdrt, ba§ SBcfen beci 'i^cmnfufcin'g ber ^orftcHnng fci bie Vovreifjung bcrfclbcn Hon ifjrcm 5)iutterboben, bem iHMlIen, c^ fei bie '3tnpcfaftion be§ 3Bi[(cn§ iiber bie lUMt il)nt nid)t ge»uo[(te nnb bod) cnipfiublid) lunfmnbcne Sriftcu^^ ber ^Hir- ftcilung, nnb bic^ baun niettcrl)in and) an] bao "■ixninifjtiucrbcu ber Un(nft unb ber Vnft auobeljut, fo null id) offeu bcfennen, baf^ id) ha§ nid)t iierj"te()e nnb in fold)en £rafe(fpriid)cn feine 'J-orbcrnng be§ IJ.H-oblcnig yi erfemicu nerniag. Tagegcn l)at biefer "iUjitofopl) (5lnige :^iftori|d)e 29cmerfungcn 5U ber l'cl)rc mm SetDuftticin. 27 bc§ Unkiuu^tcu [id)ci' nic()v aUs die aiibcni bayi l)cii]ctvagen , bic 5(iifincvf[anifeit iiiit al(cr Sd)iivfe bov uf)oii Hon Slant foviiuidevtcii tyragc ,yi,yiu)cnbcii , ob ct? iiubcuni^lc ilHnftcHinu]cn iinb iibcvfjmipt ein unbciuuf5tc§ ©ectenteben gcbc; ev fclbft I)at fvci(id) bind) bic ©intvagiiiig mct()ap()i)[tfd)ev Spchdationcu bic gaiijc ^lage fjrihiblid) Dcvtuivvt mib i()rc Vofmtg c()cr ci[d)iuevt a(v( gcfovbevt. ^Man ficf)t, luic (aiti^fam bcr 'i\Minif5tleinsibc,qviff uub bic 33c= Juufjtfein^^fvagc in§ ^^ctuiif^tfcin 'bcv pfi)d)o(oc]i[d)Cu ^or[d)itng cin= getrctcu ift inib bic fcftc Wcftaft eine§ 'In-obfciibS init [d)avf gcftcOter iiiib pviiyfc '^(ntiuovt l)cifd)cnbcr \^-v(n]c ati.qcuoinincn ()at. !3e^t ift fie, uiic 'Juitorp rid)tii] (\c^cic\t f)at, gevabe,yt ®ntnb^rob(em itnb On-itnbpl)anomcn bcv '^.^fodiotogic/) uub bafjcr mitffcn luir j^int '3d)lu|fe nod) bic 5(ufd)auung bcr ,^iuci bcbcutcnbftcn 'i^fijdjologeu bcr ©egen- Uiart feuuen (ernen. 2B u u b t gel)t, »uic mir fdjeint, infoferu rid)tig gu 2Berfe, al§ er fic^ guniidift nad) ben 33cbingungeu umfiefjt, unter bcnen S3cunt^tfcin Dorfouuut. %{§ fo(d)c fiubct er auf pfi}d)ifd)er ©cite eiuen uad) ®cfct3cu georbueten 3itfni"iiit'n()aug ber ii^orftctlungen, bent pI}t)fio(ogifc^ ber 3«[ttnimen^ang heS ganjen 9ierDenfi)ftcin§ ent^ fprid)t, uuifiir er jebod) nor aflcm uub fpcjiefl beim 5!)ceufd)cu bie C'h-o^ljirnriube in 5lnfprud) uiutiut. CSbeufo rcbct aud) er Don Der= fc^iebenen ©raben bc!§ 5Bemu^tfein§, bcffcn untere C^ren^e unmogUd) beftlninit JDcrbcn fonne, nnb niniuit jur Grftciruug bcr 2I?iebcrcrnene= rung au§ bem 33eiiiufitfein entfd)Uiuubeucr i^orftclhiugcu pfi)d)ifd)c ®i'5pofitionen an, beren Jiu'feu frei(id) bcr innercn (£rfa()rung fiir atte 3eiten tjerborgen unb nnsngdnglid) b(eibeu niiiffe. Unb enblid) giebt an6) er ciuc Gut>iiirf(ung bc^o 33euiuf^tfcino uub (^clbftbcuni^tfeiuy jn, eine aUuuil}ltd)e (Snuciterung uub '^^crcngcrung nameut(id) biefcy le^teren, uub betont babei, \va§ iiicneid)t ba§ 2Bid)tigfte ift, bcu burd)= an§ fiuutid)cu (£()arafter bc^fclbcn in ben erftcn'.Hufdngenfciucr(Sutmicf= (uug. 5)agegcu Ijat cr ben ^cgriff bcr unbctuufjten -Sditiiffc, ben er friifjer utit .s^elniljoi^ uiclfad) gur (Srfldruug non pfijd)Opf}ijfifd)en 3?or= ') Tiatorp a. a. D. @. 11 f. 28 ^aS SeiDufetfein, giingcn bcnii^t Ijattc, i» ben fpdteien Xavftellungcn feinev ^^[i)cf)o(oi;|ie faHcn (aifcn. 2Bte t()m mtn ndcr bcr 33ciuuRtfcin§iiovgang alv 5liif= luevffanifcit iinb 3(ppevccption ,yt cincnt !iiMl(encinft luivb, baiiibev tuevbeu luiv iiiio nod) cin.qcl)cnb iiiit il)iu aibochiaiibevjiifc^en Ijaben; f)icr ()anbelt ci? fid) fiiv unci \a mdjx inn bie iiev[d)icbenen 3ctten i>c§ ^xobicxm a[§ inn bic ilH'vfud)e einev Vbfung bcyfclbcn. %i§ gtvettcn ncnne id) .^ a r a ( b i^) o f f b i n g , ber ba§ 33e>Dn§t= fcin bnvd) bvcl .^anptcigcnfdjaftcn 'djavaftcvifievt bcnft: ilun'nnbcrnng nnb (^cgcnfatS 33cuml)vcn obcr liiMcbcrcrjcugen fviifjcv gegclicncr ©(e= nientc, tnncre ©infjett be§ iliMcbcvcrfcnnen§. 3)icfe (e^tc 2Beii"e feinev ^etfjiitignng fii(}vt baiin nod) an] ben Untevfd)ieb cincr paffiDen nf)aftc [ie= fte()t, mogcgcn bie at'tiue 2cite in eIicnbicfci\1uinnigia(tigfeitC£in[)eit unb 3nfQnnnenf)ang bringt nnb fid) fo al§ <2i)nt^efe fiiv jene bavftedt. Unb in biefeni Unterfd)ieb liegt, fonnte man fagen, iibertjanpt ein aUgemeinev , l)iftorifd) unb national bebingtcr ©egenfat?: bie eng= (i|d)e ':'(ffo,yation§pfi)d)oIogie I}ebt jene paffioe 3eite bes 33en)nf5tfein5, bic 9Jcannigfaitigfeit feinev ,^ln()a(te ()eruov nnb fommt iibev eine med)o= nifd)C 2Bed)fc(iuivf'ung nid)t I)inan§; in '3)cutfd)(nnb betont nmn ba= gegcn feit ^{ant nieljv bag %hi'oi be!§ ^^^eiuuf^tfcing nnb fein fid) ^Betljatigen in ®efta(t cinev Sijntfjefe; ^^evbart fveiHd) niiipte man bann ben CSngliinbevn ;\nv (2 cite ftcflen. 2) 2?cgrtff iic» S^cumiltfciii^. T'ie tiovanfte()enben I)iftovifd)en ilfotijen iiber bie iier|d)iebenen ■Jhiffaffnngcn be§ Sikninifjtfeinio gebcn fein einbeit(id)eo 5Bilb. C^ay iicvmorrcne t2tinnncngemivv beUi)vt nid)t, giebt uirgenb^o fefte unb fid)ere ^'tn()a(tlpunfte. ^Hber ey ift barum bod) uid)t gan,^ ol)nc !ilVvt; benn ber Wvunb biefer ilHnfd)icbcuartigteit bcv '^Hnofagen tvitt gevabe bei cinev fo(d)en fuinmarifd)cn llcberfd)au beutlid) ^yi Jage : bic fo 55evfd)iebeneg ancifageu, vebeu and) oon ^H'vfd)iebenem, fie uerftcljen nnter bcm 2i^ort Semu^tfcin nid)t ollc bac^fetbe. T'abev ift e5 notmcnbig, nu?- crft emmal \\\ lunftdnbigcu iibev bao, Unvo mir nn'3 23cgrin beS i^ciuiif}tfeiu§. 29 iintev ./^cunifufcin" ,yi bcnfcn l)alicii ; iiiib lucnn af(o bic i^organ.qe unb (i;i-[d)ciiningcn, uon bcnen jone vobcii, uiivflid) iiovf)anben [inb unb einc Grfliiiititg fovbcni, fo gilt e'5, ncrfdjicbciic '^V'beiitmtgcn an,yicrfenncn unb bie neifdjicbcnon iB^bcntungen yi fiiicrcii. ?(uf bicfo 'i'lic[)vbeutigfoit l)alicn iit neiici-cv :,]c'\t befonbevS iSpovmic,^') unb 'Icntovp') iiiifevc ''^liifinci-fi'ainfcit gclenft. Xer (e^tcre imtcvl'd)cibct in bev !I()nt)"ad)e bc§ 93euniBtfcin§ mel)vci-c ?.1tomente, bic ait [id) luitvciuidav in i()r entfjatton fitv bic 53ctrad)tung bod) notmcnbig an'ocinanbcr,yi()a(tcn fcieu : 1) Xcn ^nijdt, bcffcn man fid) dciuu^t ift (33cuiuf5t[cinvin()a(t) ; 2) ha§ 93€iunf3t=fein be§- fclben obcv [cine 53c5ic()nng au[ bag ^d) (S3en3npt()eit), unb enb(id) :5) bie[cv lc^3terc (ba§ ^d)), ba§ man h\ixd) [erucrc '?(0[tvaftion a(§ bvittcs "lOiontcut bcv ^43ciuuf5t[ciuc4f)at[ad)c Hon jcner '^c;,ie()ung untev= [d)cibcu uuig. Va[[cn )v\x bic[eg bvittc 'I'Jioment cinftiueilcu nod) ou[3Cv 'J(d)t, [o fiiuucn unv um [o banfbnvev ben llntcv[d)ieb Hon ;^ciuuJ3t[cinviul)a(t nub 33cn)n^t()cit acccpticrcn, uut[[cn aber nod) f)in= ,ytne^men, \va§ .^orhjicj, bem cmpii-i[d)en Tfjatbeftanb na()crtretenb, gur j^ipentng beg '2puad)gebraud)§ unb ju nad)^erigei- '~2(nah)[c mel)r au[giebt a(§ gtebt: mit bent 3i>ort „^cn3u[5t[ein" njcrbe be,^cid)net 1) bie angcnieiu[te (Sigen[d)a[t bcv 3ec(e (bc[[ei-: bcS Se[ee(tcn),non [id), i^cen 3»ftfl»i>en unb ben iiupcren Xingen ,yi uii[[en, unb eben bavuni bag uie[cnt(id)c llutcv[d)eibnuggnicrfnta( uoin '^iid)t[ce(i[d)eu — aftineg '^ciuu[3t[ein. ilhMt iljni ()dugt, mie man [ic()t, bac; 3clb[tbcu)u^t[ein i\ni$ eng[tc 5u[animcu, e§ i[t nur einc bc[tinnute 5(it, cine [pe,^ie((e (yovm bic[eg aftinen 3?eiDu[5t[eiug iibevf)anpt. 2) Xex geitnjei(ige Qn- .ftanb ber 3cc(enpi-05c[[e, bui'd) ben [ie ber Seele (?) beuju^t, if)t gegcnuicirtig tuevben, bag §e(I= unb it(av[ein bic[ci- ^H-05c[[e — pa[= [ioeg S5eiun^t[ein ober 58en)u§tf)cit. Hub enblid) 3) „eine getuiffe Xei[= [p()dvc bcv 3ec(e, gleid)[am cin [celi[d)cr Cvt obcv .V^oi-i.^ont, cin gei[tigeg 3e()fe(j), eiu glcid)[ani f^ellcr .^reig, in ben bie bnnfe(n ') 5JJit)d)oIo9i[(f)e Jfnalijien, 1. 2;ett, 6. 156 f., 210 [f. ') 9Jatorp, S'inteitung ?; 4, S. 11. 30 2:a§ SctDU&liein. iinbeunifjtcn inn-ftcKuiiijcn jcituieidg cintietcn, [id) jitr 5?euni)ltl)eit evljcllcn uni) bann bnrau^o miebcr in bie '^^ladjt bc§ Uulieiuu^tfeinS entfd)Uiinbeu ; luir ncnnen bicci ben 33cnniptfein§()orl5ont". (^anj a(igefcf)cn Hon beni Cpcrieicn niit cincv \mi•^ ,ytnad)ft Hbflig nn()e= tanntcn 2ce(c leibet bie ix'i"d)iei(ning biefev bvittcn ix^beutnng an ber SBiIb(id)fcit iinb Unbeftimml()eit bc'5 9(ncibiiidc> niib citnnevt an bie §evliai-t[d)C iBorftelliing uon bent bnrd) cincn Onevbotfen gc= trcnntcn .Spo()(vanm ber Seele, in bcffcn nntcrev bnnf(cr §a(ftc bie ^ovftellnngen nnOcum^t, in beffcn obeveni ei(cnd)tctcm Jci( [ic fclbft erlend)tet unb bamit belunpt finb ; nnb iiOeubieS (ci^t [id) nid)t [c^cn, ob man ,^nr 5lnf[tef(nng bie[cr bvitten 93ebcntnng iibcv()anpt ein 9ted)t fjat, ob bie» nid)t inehnefjv nnr bev ab[trafte 3In§brnd fitr ha^$ \]t, may bcveitei nnter i^tr. 2 in fonfreter SBeifc Hon ber $8en)n[3t()cit ge[agt irnibc. Unb [o lucrbcn luir Dom cmpivi|d)en ^()atbe[tanb any [o jn nntcr[d)ciben ()abcn: 1) ben 3itf^n»i' otx-'i" i'te (5igcn[d)aft be§ [ee(i[d)cn $>organg§, uiobnrd) bcrfelbc al§ beuni^ter be5eid)net luiib — bie 33en)n^t()cit, hiv3 33cunt§t= [ e i n , bay pa[[iiic, obev mie man nid)t iibet ge[ogt ijat, haS abjeftiin[d)e 33enni[5t[etn; ben C9egcn[a^ ba^n bilbet ba§ Unbelun^te a(5 ein nid)t jnm SBeiun^tfein tommcnbc§. 2) ®er 3»ft'i"^ obev bie ^fjiitigfeit beg (SnbjeftS, mobnvd) bev [ee(i)d)e 3>ovgang [eine ©igen[d)aft cvl^alt, bie bag 23e>un^t=[cin ()evt)Ovvn[enbe j^miftion bc§ (2ubjeft§ — 58cn3n^t[ein im engeven ©inn, oftitteg S8eunt[5t[cin ; bev @egcn[a§ bojn i[t bie 58cnntf3t(o[ig= feit, fei e§ a[§ eine aflgemeine Gigcn[d)aft ganjev 5l(a[[en non iil^e[en, bencn bie "Safjigfeit, [id) einev 3ad)e beiimf^t 5n mevben, iibevljanpt abgel)t, obev al§ Doviibevgeljenbev ^nftmib bev mit 3?euni^t[ein be= gabten 3iV[en, in bent jcne 5"iif)i9fi^it latent blcibt, Jene Jiil^ig^'cit nnb 'Jnnftion vn()t. jDavan [d^lie^en [id) nnii alTevfei Si'^Se"/ >ue(d)e 5tnttiiovt f)ci[d)cn : 1) iue(d)e ©nbicfte, iue(d)e ilBcfen Ijabcn bie ^-iiljigfeit, jene CS'igen= [d)aft mit,yitei(en, ()aben at'tiDcS ^■yeiuu^t[einV nnb tuomit biingt bie[e (yiifjigfeit jnfammen? luouon l)angt [ie ab? i[t [ie etiua pl)Vfi[d) be- ^a§ pf)i)l'io(oflifci)c non liquet. • 31 bingt? 2"t ^sii bicfc A'iil)irtfcit ctiuii'? 3cl(iftanbij]e'^ iinb 2ii('ftanticf(c§, ctiua bic giiinbuiefoiitlid)o C5;if]oii[cl)aft allc^o 53c)"ce(ton':' obcr ift [ic accibcntiott, imiiior iiiiv an Ocftinnutcn , ciiijelneu [ecli[d)cn ^or= cjaiiflcu Ijaftenb? 3~) Sinb aUe p|i)d)i[d)cn iHirgiiitgc bcuni^t, obcv gicbt c§ and) uubcumjlt SccItfrfjC'o? 4 .Uann id) bic CS'igcnfdiaft bcr 33eiun^tl)cit i^(cid);\citu] nte()vcven fcc(t[d)cit ^i^ovgaui^en mittcifeu obcr inimcv nuv cincm? inib lucim iiicfu'evcn, luie niclen? ^)) 3ft biv3 i\Miiii|Vl"cin — unb ()icv tihmcii luiv bic nftiuc itnb bic pnffiDc Scitc 5iii'anuncnnc()nictt — cin Ui}k$ uiib cinfad)csi, ein (S(cincntav= ^n-ojc^? ober ein 3»ffli«incngefcl5tc5? iiiib mnn biefeg (eljteie, iuc(d)e§ uiiivcn bann fcine ^Bcftanbtcifc? -Tiicj'c S'l'iigt^" niiinen unv, natitvtid) uid)t bev 9icif)C nad), ,yt OcantUHir= ten [nd)en. 3) ^a» vJ)^)U''^''flifd)c noil liquet. SiMv licgiiincit niit bev erftcn %va(\c. 3Sic gut flatten c§ ba bic Savtcfiancv, lueiin e§ gatt, fie ^u bcantiuovten ! '3)ie (2ec(c ift Svagevin bc§ ^enju^tfein^ (res cogitans); bie 3)ien[d)en finb bie cinjigeu un§ befannten 3nf)atiei' einev fotd)en; bie Siere bagcgeu finb fcc(en(ofe 5(utoniaten, alfo ol^ne Scluu^tfein. .^eute luiffcn lull- nid)t§ nicljv Don einev Seek ai§ bcm Snbjeft bc§ S3e>uuf5tfein§, miffen nid)t, Juev unb njetd)e (^efd)op[c atte 33eran^tfein ()aben nnb njc(d)e nid)t, unb tuiffcn enb(id) nid)t, an \va§ iaS 33ctunf5tfein ge= tniipft, UHic^ — urn nid)t fofovt ju fngcn : bcr Xriiger, aber bod) bic conditio sine qua non bc§ ^BeiuufjtfcinS ift. 33om 33eir)u§tfein bireft nnb nnniittetbar luiffen mir b(of5 bei nu'^ felbft; auf 93eiuu§t= fein bci anberen fonnen mir nur fd)lic^en. Unb luenn bicfe 3d)(iiffe in SBejng anf Qubere 2)icnfd)cn unb auf bie f)ol)eren Sieve ben ()od)ften (^)rabDon 2Bal)rfd)ein(id)feit, fitrbcuicnigen, bev nid)t anf bem 33oben be» fubjcftiticn Csbea(iSnnt§ fte^t, gcvabe^yi Gjcmipljcit f)abcn, fo luivb bicfe '-iini()v[d)ein(id)tcit immev t'(einev nnb unfevc ®d)(itffe inimcv nnfid)evev, je ticfev luiv anf bev ©tnfenteitev bev ©efdjopfe ijcxah-- [tcigcn, unb bie nntevc (^nenjc ift fd)(cd)tcvbing6 nid)t anyigebcn. ^^flanjcnbcnnijjtfcin? 'I.n-otoptayniabciuufjtfein? — ba§ finb '-JBorte, mit 32 S)a§ 23ciDUBt[ein. bcneii fid) feiii Ocftintnitcr 3iif)iift unb 3 inn nie()i- ncrbinbct; od i^nen etiunC' cnt|"pvicl)t, ldf3t fid) nnv imtj ()i)potl]ctifd) bcja()en obev cenieinen. 2Bcmi man Vion cincm traumavtigen ^"P'l"^ "^f-' 58c»uu^tfciny nicbeicv ^icie rcbct, fo fd)eint ntiv and) hat^ nod) ber 5{na(ogic jn olet, nm nic^t gu fagen: gan,^ fd)icf nnb ticife()(t yi fein; nnb aud) ber ©cbanfe an apot[)ifd)c 3"ftii"bc nof bem '^(nSlnud) eincr fd)njercn Mranff)cit obev an bo^ >2tabinnt bcr 2d)(afvigfcit nnb bc§ . bev ^-i^eunifjtfeing nid)t erfd)i3pft nnb evlebigt. :^ft bei ben I)i5l)even (i«icfd)opfcn bag gefanite 'JJeviienfijfteni Cvgan beg ^-l-^eiinifjtfeing obev \)ivutci(cn, beni 9liirfcnniavf) gemiffe, natiir(id) bunf le S3eiun^tfein§gvabe eignen. ^m Gin'^cdten abcv (iifjt fid) baviibev be§f)a(b iiid)t§ S^cftiinnitcy fagcii, n)ci[ lucbcv im i^ait itnb in bcv 3tvitftuv bee; (SentvalovganS fid) pl)ijfiologifc^e obcv aiiatomifd)e ^enu,^eid)cn be§ Seran^tfeinS finben nub angcben laffeu, nod) ba mo biefc'? (ieittva(ovgan natitv(id)cv 2i?cife obev bitvd) il^cv|"tiim= nieluug fef)(t, (Svfd)ciniingeu 5U Tagc tveten, bie mit Sid)cv()eit aiif ein bcftiinniteS 9.1ia^ non S^enmfUfcin fd)(ie^en (affen. yiiid) I'iub gcvabc f)ier bie Sd)(iific ooit nicbvigcn (3efd)opfeu auf ben l)ienfd)cn ') cfr. %x. QioH}, iiber bie ntoberne $I)rcuo[ogte. S)eutl"dK SRuubfd^au 1885 G, 93b. I; uiib be§)elbeu I'crfafferS f)od)tutereffauteu Se= rtd)t iiber beu is iDJonatc uon i^iu am 2cbcn erf)alteucn „.'C"'uub obne @ro6« f)tru" tu 5l]fnigcr'g Jlrc^io f. b. gc). ^btjftologie a3b. 51, 1892. ®.570 ff. 3 i eg lev, $0? (SefiiOt. 3 34 Sa§ 23etDu6tfcin. biu-d)au§ unfidjtT unb am lucnirtftcu ,vi(dffig. Sciin luiv i"cl)cn, luic (ici nicbeveu Ticvcit Tcidntc] bc^^ .SiinpcviS unb 'i^ortfebcn bcv gctrcnntcii Icile fill- fid) mogtid) i]\, [o lucvbcn loiv Dicllcid)t anncljmcii bihfen, ba^ mit ber SBevUoUfommnimg bci STrgantfatioii btc ^-dljigfeit bcv nicbcrcn unb einfad)en 'JiciDcntcdc, cin fclbftdnbtgcs Seunif3t[ein (obcr inclleid)t ridjtigcr: 3puveu nub 5fua(ogtcu ctnco [o(d)eni au^jubilben, ct)cv ab q(§ junimmt : ha^^^ \m§ VeUnii;^ i^cvuioncn()cit bci? 33cn3upt= feing neuut, hcxuljt I)ici nuf bcm 9}?augc( au ein(}citlid)ei- 3ul"ii»iiuen- faffung — ; fo ba)3 alfo bay 9iiirfcnniarf cincy niebcvcu Xicvc§, 5. i\ eineg ?yvofd)e§ fid) jur ^^ciini}3t[ciniSfrage anbev^ neiljaften fbuutc a(^ ba§ be§ SDJeufdjcu : dei bicfem Ijat ja fvagtog ba§ (>3c()ivu Dcnuoge feiner fetucrcn Tuvd)aibcitung unb lueitcven ©ntiuirf(ung bic 3cUiftdnbigfeit ber iiDrigcn CScntvattcife am meiftcn fjciatigcbriirft, [ojufageu i3crfd)(ungeu. Hub fo ift t)iefleid)t bci iljm ha§ ©eljivn uiivf(id) auyfd)Ue^(id) !Iidger, Cvgan, couditio sine qua non luiebeg<2ee(ifd)cn ii(icvl)aupt, fo fpe,^icl( and) be§ 33eJuuf5tfciu§. ^m iitivigcn aim bleibt, ptjijfiologifd) bctradjtet, faft fiir alley uur cin bepvimieveubcS uon liquet. 4) 25tc 6iigc bcv3 SBcUiufUfciU'5. !J)ie ^^()i)fio(ogie gicbt \m§, une unr fcljen, iiber ba§ 93ciuu§t= fein feincrlei erl)eblid)en ober irgenbiuie mertbodcn 3luffd)ht^; c5 b(eibt un§ otfo Dorldufig uur bic pfijd)o(ogifci^e 5lnah)fc unb 3"tci" prctatiou biefcr (£rfd)einuug ai§ cincr fee(ifd)cu iibrig. 3Bcubcu luir uu§ i^r ju, fo ftetit fid) un§ ofy cine t)ert)d(tni§mdpig ciufad)C Xf)atfad)e bic fogcnaunte (Sugc be§ ^^eunifufciuy bar, auf n)e(d)e crftnm(§ in unffeufd)aft(id)cr SBcife bic .V)evbartfd)c 3d)n(c f)iuge= luiefcn Ijat. @§ ergicbt fid) ndmlid) bci cintgcr ^(ufnterffamfeit auf fid) fefbft, ba^ g(cid)^^citig immcr uur cine fcljr bcfd)vdnftc "^lii: 5a()[ Don S5orftc(Iungcn bcunifjt obcr im iBeumfjtfcin auuiefcub fein t'ouncu. ^a^ bicfer llmftanb unfever inneren 33eobad)tnng fid) uiclfad) ent^icfjt unb tf)atfdd)lid) and) Hon ber Si|fcnfd)aft lange 3cit iiberfe()en morbeu ift, baf; alfo bic nieifteu l^ccufdjcn luMi biefcr Vfi)d)ologifd)en !Il)atfad)e iiberfjaupt uid)ty miffen, fouunt bal)er, bafj bcv 3iid)alt bc§ ^Beum^tfein^^ cin beftdnbig unb rafd) iucd)fe(ubcr ift S)tc 6ugc be§ SBetoufetfeinS. 35 iiiib bev lIcbciiVT'rt I'om ciiicit ,vim onbcru fid) aupcrovbcnt(lrf) [djnctt iuiU^ycl)t. 2cl)on bic '3pvacl)e fciiiit biefc vafdjen llcdevfviiii^c, luenii [ic uoni '^litf()li^5cn ctiicS Wcbaiifcii5 rcbet imb bic 03cbanfcnid)neUc 5U Sl5ev9(cid)en bcnit^t, 'Jdid) bic Tid)tei- (jnOcu uoii .stonier') on bnuoit Cicbrniid) i]cmad)t, fo am bircftcftcn Vcffiiig in feincm „(yau[t": bev fiinftc ©eift ift „fo fdjiicfi aUi bic ©cbanfen bc§ 9Jten[d)cn," itnb — UHv5 bod) tciducifc uienigftcii'S and) ()iei-()cr gcfjovcn bitifte — bev [icbcnte lo [d)nen, „aUj bev Ucbevgang noni Oniten ,ymt 23ofcn." llnb faft erpcvimciitcn ()abeit luiv cine %kobc Hon biefev 2d)ncfle ^n evlebcn bci ieiicn i"d)einbav unenblid) loncjen ^^vmintcn, bic fid) in 2Biv!(id)teit in ben (e^ten Sefunbcn uov beui Gvumd)cn obcv in ben hiv5en '?(ugenb(id'en eine^ ,'?)afd)il"d)i"d)lafcy abfpielcn. 3o ent= ftcfjt bann leiri)t imb notiuenbig bev 3d)cin Hon Hicknn ('')(eid)5eittgen, luo bod) d)ati"ad)(id) nnv cin fd)ncllc§ '?iad)cinanbev Hov()anben ift. iffienn man nnn ober fvagt, mie lne(e i^ovfteHnngen (luie \vk liov(aiiftg fiiv 2?cuntf^tfeini'inr)a(te fagen fonnen) g(cid),^citig im 93e= untj^tfcin amuefcnb, bennif^t fein fonnen, fo cntfteljen Sdjuiievigfeiten. 9}fand)e tuoUcn vigovoS fein itnb meincn: jebevjeit nnv einc cinjige. 9(bcv nid)t etma nnv etnc immevljin bent l^wtnm nnb bev ilanfd)nng anSgefc^^te 3e(bftbeobad)tnng, fonbcvn eine fnvge Uebevlegnng iibev geiuiffe aUgemein sngei"tanbene 2()atfad}en notigt nnl bicfe Stvenge abjntef)nen. (Sin il>cvg(eid)cn jiueiev 53ovfteUnngen, ein 3nfamincn= fnffen mef)vevev, bag 5htffaffen cincv 9kif)c ai§ 9Knf)e, einev 5}cc(obie, eineS inuymaf^cx^ nnb bg(. iuiivc bei biefev 5(nnal)me einfad) unbcnfbav; jebe 3?evg(etd)nng i)at bie g(cid)3eitigc ^Inmefentjcit non bvei obev minbefteii'5 ,vvei S5ovfteniingen im 33euntf5tfein 5nv 'i^ovan-ofetntng nnb ^cbingiing, uienn luiv and) bic 5^^atfad)e einev fnccefftnen i>ev=: 9(eid)nng mit .r-^dfe bc§ 2Biebevevfennen§ nnb beg bamit uevfnupften @efii()(§ natiivlid) nid)t in 5(bvebc 3ie()en luoUen. ^agegen bcmeift bic Cn)atfad)c einea Dietfad) 3nfflnimengefe^^ten bann nid)t§, luenn nng bicfcy 3»U">"""*^"gcfc)?tc aly (Sinfjcit nnb al§ einy evfd)eint; fo finb ') .^tomer, Dbljffee 7, 36. vis; wyMa.'. w; £1 TiTspov Yji vc5r,(ia. .'50 Xa3 Sctritjstfcin. bic nieiftcn (Sinpfinbiitigcn, bie un§ alg ein()cit(ic{)c gum 23cnntpt[ein fommcn, tl)ati"dd)lid) ©mpiinbitngSfontplejie ; obcr bavauf foiiimt ciS I)icr iuc()t an, lutvS [ic [inb unb roie fie entftc()en, fonbern luie [ie im Seiuii^tfein auftuctcn imb fid) mi§ bovftcKen, unb ()iev gcigcu fie fid) ciuf)ctt(id). :ii>cuu U'ir abcv oud) bio CSiuyqfcit au§fd)(ic^eu, fo (Ucidt baiinu bod) bie '^voge und) beui luie uieC:* 2i?uubt unb feinc (^d)ii(er fjabeu t)crfud)t, auf eypeviiucutellent iin^gc ,^u liej"tiuuutcu 3af)(cuangaticn ju fonuucn unb finb badei Hon ber r()i)t()iuifd)eu ©lieberung gciuiffev SInneSeinbritdc in ©ruppen au>ogegaugeu. Xk\c§ v()i)t()mifd)e 0)(ic= bern unb 3'-'i-*f^96n ift eine n)id)tige pfijd)ifd)C T()atfad)e. Setbft fo vegcKofe unb g(eid)fi.ivniige ®evdufd)e uiie ba§ '2d)mettevn unb 3iaffe(n eineS bal)infaufenbcn (5ifen(ial}u,ytg§ ,^er(egen unr, luenn \m unfere 5Iufmerffamfeit barauf rid)ten, a(§(ia(b in vf)i)d)mifd) fid) fo(= genbc ©iiippen; unb ba bicfcv 3if)i)tf)mu§ int Gkn-aufd) fe((ift nid)t (iegt, fo niu§ e§ auf einer (Siurid)tung unfcver 3(uffaffung, uufercy S3cn)u^tfein§ bcru^en, unb bemgentdp edenfo .,a i)riori- fein luic bic 5?antfd)cn 3(nfd)auung§fonnen be§ 9launieg unb ber Qc'it ; [a luir (jabcn ()ier ofjne %xaQC ein efenientnvcreg unb biefen t^onncn fcinev= feit» tuiebcr gn ©uunbc (icgenbcy ^ninftiouiSgefe^^ hc§ S^emufufeino. %m nieiftcn tritt bicfcg rl)i)t()nitfd)e ©(iebern dei ben (Sinbvitrfen be^> £i)X§ in bie (Svfd)einung ; aflein and) bni> 5(uge gliebert, mo ci? fid) 3. ^. uin biv5 3i'l'iiiinnenfa)fen unb Uclierfd)auen Hon ein^^elnen nnregetmd^ig Hcitcilten '■^.ninftcn Ijanbelt; unb in uufcren 33eu)eg= ungen, beni ©cfjen, bent 53euiegen ber 5lrnie :c. geigt fid) bicfc "(yonn bcy ^Oi()ijt()nufieren§ of)ncbic§. Sie ift bavum nud) cine dftlictifd)c Gtententavfovm unb aUS fo(d)e und)tig, Tiefc 3^l)atfad)c Ijat nun iiMiubt') deniil^n, nut ben Unifang be^ ') SBunbt, ^^Dfiolofliirfie 5l?|i)d)oIo(iic, 3. Jrnfl. II, S. 24G ff. cfr. ©. 72 ff. Sffinnbt, W^oi. ©tubicu VI, ©. 250 ff. VII, ©. 222 ff., njo niir bcfonbcrS ber .S>inlDci3 aiif bic „@cfiil)l*Jwir!unG" bei jyergleic^inig oon ^eitreibcn crfreulid) ift. 3)ic ©iiac beS 93emuf3tieiii3, 37 'SBciuiijitfciud, b. f). bie 5(nvi()( bci in ciiicm '.)(ii,cjcnO(itf uniiiitteKuiv iitiicvlicl) iici^cnUHiitii^cu 'iunftcHuiiflen 511 mcnen. (Sv fiid)to iiiiinltd) 511 ennittcln, luie inct "■4>ciibolirl)lai]c, bic man bnid) icj^clnuifjiii an] cinanbcv fotgenbe ®(orfcn|d)(rti]c einia()ntt, anf bie[c 2Bcife ,yi cinci- 6\vnpvc .vifonnnengcfant mcibcn fonncn, nHi[)vcnb fitv nnfcv 53eunif5t= fcin bic OHoid)l)cit bcv nnfeinanbcv folgcnbcn 0)iiippcn nod) bcnttid) bk'ibt. (Sr finbct, bo^ bci giinftigfter (S)e[d)iuinbigfeit bcv <2ncce[[ion (0, 2—0, :-5 Scfnnbcn) nod) 1») @injc(i"d)liinc ini 33cninHtfcin ^n- fainmcnt]c()a(ten lueibcn, obev ine(mcf)v, ba [tets r()i)t()nufd)c 6)(icbc= vunij ftattfinbct, s Toppclcinbviirtc, b. I), alfo 8 (3;inl)citcn ; gicbt man bicfcr OJeignng ,ynn ^)\()l)t{)nu[icvcn nod) iiic()v nad), fo (affen [id) bic (Sindcitcn ncvgrbRcvit nnb man gclangt i"d)(ic|-5lid) biv gn 40 2d)lagcn, bic abcr in fiinf Ginl)citcn Hon je S gcgticbcvt nnb jnlammcngcfajjt mcvben. 80 luihbcu a([o s einl)cit(id)e 5>ovfte[(nngcn a('^ bcv 'il.liarimalnmfang bc§ 33cuni^tfcin§ an.yifcben fetn. 3.>ovani^- fc^Ming ift babci bic ganj vid)tigc 5(nna()mc, hci^ jcne 3in"'^i»"i^"= faffmig nnv babnvd) mog(id) luivb, ba§ bcv evfte (Sinbvnd cben nod) tm S3cunt^tfcin ift — fvcilid) aUS ein gevabe vievi"d)Uiimmcnbcv nnb lHnfd)Unnbcnbcv — , lucnn bcv (ct?tc ad)te in iiotlcv 2tdvfc inS S3c- unifjtfcin eintvitt. ©emiffe Sebenfcn fann id) nnn fvci(id) bicfcn 9Jic|fnng§t)cv= fncr)cn gegcniibcv nid)t gan^, nntevbviirfcn — Hon vuci GvuHigungen m§. CS'inmal gcbcn fold)c vclatio cinfad)cn nnb g(cid)fovmigcn nnb infolgcbeffen gleid)git(tigcn 35evftc((nngen fcin vid]tige§ 33ilb non bent gcmi.i()n(id)cn ®ang nnb iStanb eine§ tf)at[ad)(id) ganj anbcvyavtigcn !i^ov[tc[(nngyV)ev(ant§ nnb !i3ciinif5t[ein§tn()altv, bci bem bcv llntev= fd)icb Hon .S^iibcn nnb bicfcn, uon ^ntcveffantem nnb GJlcid)gii(tigcm ina @ciuid)t fiillt nnb cine SioHc fpicft. Unb bamit Ijiingt bann cin anbcvcS ,vi]"annncn: bet bem niiUig ivvelcininten ^n()a(t |otd)CV glcid)maf5igcn '^Hivftennngcn ift cei bnvd)aui! nid)t anegcfd)lo|fcn, baf? in bem 33en)nf?tfein eine^ nod) fo anfmcvffamen 33cobad)tev'o jencm 9(nf nnb 3"Ui""iic"fiMK" bod) atlcvtci \i\v 3cite gc()t, mn§ a(§ 'I^InS ,vi jencv i'Jiavima(:,al)[ Ijin.vtgejdtjlt mcvbcn mnfUc. Ci^cvabc 38 2)a§ 23ciuufetfettt. lucnn C'o gcniigt, bic ®(cid)f)eit bcr 03nippcn nuv „iin (5)eiiif)( 311 Ijabcii", luci- Inivgt unS bafur, ba|5 \v\v iud)t g(eid)5eitig nod) anbeue^ iiebeidjev benfen obev fii^fen? Unb fo |d)ctnt niiv etne bcftiinnite 3cif)tiiiiJia()C fitr bic ^hi^'mcfi'itng bc5 2,\Muitf5tieinsiimfang§ u[)ei-f)aupt iud)t inoglid), fo(d)e 3rt^)tc» luiifdd) ntd)t ei-aft ,yi fcin ; n)o()( abcr gebcii un§ bicfc intevcffanten ilnn-fudjc ba§ ooflc 3icd)t, 511 fagcn: jenev Uinfaiig ift uev^aftnigmapig f(ein, aber grof?er a[§ 1 inu^ cv iintcr aneii llmflanbcn fcin, lueil fid) fonft geiuiffc pfi)d)ifd)c (5r= fd)cinungcn nid)t bcgvciflid) niad)cn (icf^en; unb nad) ben angcftcflten ©j:))erintenten ift cr cv^eblid) gvi)pcr n(y 1, lucnn fid) and] m (Sin= gclnen teinc beftintintcn ^fl^j^*-'" fiiicrcn (affcn. 2Bof(cn )uir ung abev cin 33i(b nmd)en Hon bicfcni Ihufann bcv '^e= ivn^tfeinS nnb .ytglcid) uon bcv5lvtnnb:iL'cife, luie bie ein;,c(ncn 53cftanb= tcilc nnb ^nl)a(te in bemfc(bcn erfd)einen, fonuncn nnb gel)en, fo bietet fid) nnS fannt cin paffenbever ^iun-gtcid) bar, alv "i^ciS non 2i?unbt bcnit^tc S3i(b bc§ 5(ugeg, bic Untcifd)eibung ,^unfd)cn bcui i-^lirfpiint't nnb bent (2c()fctb bec^fclben. 3"bcnt mir cine 33ovftcr(nng in bicfen Slid* pnnft ev()eben — mic bicy gcfd)icl}t, bariiber mcrbcn mir a(§ba(b 9{uffd)hif? gn gcben fnd)en — , Dcrfd)iuinbet baniit nid)t fofovt aflcy anbcrc nebcn i^v, fonbcvn aUcS iibiige lutrb nnr \i)v gcgcniiber nns bcftinuntcr nnb nnflavev, Dcrfd)n)Dnnncn nnb abgeblafjt, luie bic fid)t- baren ©cgcnftiinbe rcd)t§ nnb Iinf§ t)on bcni fijicrtcn ©egcni'tanb gcgcn ben ^)u-inb bc§ '2cl)fclb§ ()in. Unb and) [}icv nnebcr fiubcn @rabnntcrfd)iebe nnb Slbftnfnngen ftatt; nnb iibeibicS ift bicfeg 9?crfd)Unnnncn nnb i^'vfinfcn cin allinii()lid)c§ : (angfani finft vcd)t5 nnb linfg i!>orfteUnng nm ^Hn-ftdlung in baS Tunfcl bc;?' Un= boun^tcn Ij'mab. "2)aran§ cvgicbt fid), Unv3 fiiv cine 3^efd)reibnng be§ 33cn)n^tfein§ Don bcfonbcvev 3.lMd)tigfcit ift, baf5 cS <2tnfcn nnb (^mbe bev 33ciiinf;tf)cit noni f)cllftcn'|.Minft biysnmiinnicvbnnKermevbcns ben 9ianb beS 5\ninintfcin§ gicbt; nnb juuiv I)angcn bicfe ®vab* nntevfd)iebc nid)t etum nur Hon bcv Cibnungy^af)! bcr il^ol■ftc^nng ah, fo bnfj bie evfte ii(g bic Hon 'Jiv. s ant U'citet'tcn ob(iegenbc bie bnnfelftc nuive. 4)aiiibci- tiinfdjt cbcn bic (Sinfad)()cit jenev iiMinbts 'Jlppcrceptioit iiitb 5(itfmerffamfcit. 39 fc()cii CSj-pciiiiiciitc and); [oiibcnt uioiauf oy anfoinmt, bay ift eiiiev^ foit5 bie ^siitciifitiit, luontit bic oiitc firicrt mivb: je tntciifiucv bicfc cine, bcfto lucljv iHT[d)Uiinben bic nubcvii; aitborcifoity bcr (^rab bev iiiiicrcii '^Hn>iniiibtfd)aft, in bov bic iUnirtou ;^ii bioKv ciiicn [tc()cn; imb cnblid) ba^S i]aii,^c ^^^cimifufciiiiouiiicaii bicfcy iiibiuibucKcii .Dccn^ fd)cn ill bcm betveffciibcn ^(ugcnOUrf. ^Hcix ahcu ift, baf? bcr be- ii)u{3te iinb bcv unbciDiifitc 3uftaiib ciucr ^Hirftcfding — um mid) \?ov= (iiitfig fo fc(){cvl)nft auy^ytbiitrtcn — bind) 5a()(vcid)c itteinanbcr= flicfjcnbc 3^"tffl)'-'i'U"K'" al(iiia()lid) iiioiitaubcu itdcvgctjen, cine 23e= obad)titng, bic ja and) ber ^ei(ini5|d)en I'efjve t)oin ucircoiTenen 33oi= [tcKcit unb Hon ben „t'(eincu Sl^ovftefhingcn" ,yt 05vunbc (iegt. Tay uiiivbe iniy itnniitteUnn- ju bcv lucitcvcn %x\X(^c fiUjvcn fi)n= ncn, UHiy uiir bcnii iintcv cincv iinbeiun^ten 33oifteQnng, refpeftitie itntcv bcui Unbeunifuuunben cincv ^Hn-ftcHung ju iievftcf)cn fjaben? ob JuivtUd) ein 2Bciben ,vi nid)tS obcv cibcx eiu "l^ol'itiuciS (bic britte fd}ein= baxe 5)iog(id)feit bev negatiuen ®vo§en ift ()iev natitv(id) an§gefd)(offcn : c§ gi ebt nid)tg '::)cegatitieg), cine ®vi)0c, bie nnenb(id) f(cin, abeu cbcn bavnm bod) nid)t gan,', nid)t§ luiive nnb fo jiuav nid)t fitu fid), abev bod) in if)ven iiiMvfungcn ctuia§ jn bebenten (jilttc unb fid)tbav, fpitrbar lucvben fonntc. 5K(cin fiiv nn§ fonimt bicfe Ueberfcgnng nod) jn fviif). Siv niiiffen ,viiiov bcv Xfjatigfcit nad)gcf)en, bnvd) iue(d)c eiuc il^ovfteKung bcunifjt geuiad)t, in§ S^ciintfjtfcin ev()oben mirb, — bent S3en)u^tfein ini aftincu ©inn; unb babci fto^en Juiv ,yinad)ft anf cin ScgviffSpaav, ha^ ivgcnbmic niit bem SSemn^tfcin ucvuianbt fcin ninf^ unb bcffen engev 3'M"'ii"'"'-'»f)i'in9 '"'^ bemfelbcn and) iuo()( befannt unb allgcmcin anerfannt ift: id) nieine bie SBc- griffe bev 5lppcvccptiou unb bcv 3Iufmevffamfett. 5) 3(p;icrccpttou unb 3lufmcrffamfcit. jj)ev SScgviff bcv '^(ppevccptiou, gcgcnmdvtig cincv bcv gebvand)- teftcn, jnglcid) obcv and) cincv bev ()a}5(id)ftcn unb fiiv i\iicno()vcu ganj befonbcvy fvcmbavtig nnb fd)u(iua^ig ftingcnben pfi)d)o(ogifd)eu Jevmini, fovbcvt um bev llnf(av()eit luiUcn, bic xijm a[§ cineni bod) 40 Sag S3etDiif3tfeiit. iiicfjv obci lucnigcv luillfiirlid) gcfdjaffcncn t'iinftlid)cu anl)aftet, 511= niid)ft eiiie ()iftoiiid)c (5vf(aiitng, ') iucld)C an bie im ciftcn 3(0|d)nitt gcgebcncn ^emcvfnngen jiiv ®e[d)id)te bcr 53c>iiuptfciu§(e()re anfniipft. (Sr ift Hon ^cibnij in bie p()i(o|opt)ifdie 2piad)e eingcfiiljvt luovbcn: ncben bcr 'innccption alS bev ^-iiljigfcit bcv ilconabe novyiftcUen, ftcfjt q[§ .^i3()crc§ bie (^nnftion be§ s'apercevoir (appercipere). 2Ba0 foninit ()icvbiud) v"" ^Hn-ftel(eu f)inyt rad-percipere)? Uvfpriings lid) fiebciitet biv5 "iinnt uio()( niiv cin bcfoiibeici encrgifd)e§ percipere, ciu Grfnffcn niit 3liifinevffamfeit , uiobiivd) iniy bie cingelncn 3>ov- ftcniiiigcn bciitlid)Cf ,ynu 93en)iif5ti"cin fommcn. Tann obev tvitt aud) bicfcr ^cgriff in eniieve iunlnnbung niit ber i'tonabotogie be§ ']3I)ilo- fopfjcn, luenn cv bie '2lppevception befinicit aiB la conscience on la connaissance reflexive de cet etat interieur, laquelle nest point donnet' a toutes les anies ui toujours a la nieme anie. 3ebev 9Jtonobe fommt bie 'Ja^igfeit ber perception jn, fot'ein fie i-epreseute les choses exterues; bie l)oijCX fte()enbcn ?l)?onaben ober 3ce(en IjaOcn beut(id)C, niit @ebad)tiii§ ncvbunbenc '^Hn-ccptioncn ; bie ©eiftci enb(id), b. I), bie an] ()od)fter Stnfe ftel)enben iltonabcn finb c§, >ue(d)e bie 2Bclt in itjreni ^anfaljnfammenfjang bcgieifen nnb bind) ben ^Ift bev 2tppcvccption ai§ einen acte retlexif jnm 2clbft[iciuiif5ttein gcfangcn. So ift bie 3(ppevception efnevfcitS einc llmbilbinig inib (Si'()Lil)inig bcu 2Bal)vncf)imnigcn nnb (Sifaljningcn 511 geovbiietcn 3nfaninienl)angenben ©vfenntniffeii, inib anbevevfeitS eiiie [pontonc , bivo SelbftbcunqVfeiii fon|"titiiiciciibc , veflcrine 2!()atigfcit, uiobiivd) bie 'Innccptioiicii aly in niiv lunljiinben ntib iiov= gefjenb, nl§ bie nieinigen eifaiint inevben. SDiit allc bcm lunr bev '•]>ii)d)ologic meljv nnv bay '^noblcm bev 9Ippevccption anfgegcbcn a(§ bie Vbiiing bec^felbcn beveit§ and) gc= gcbcn. Xk bciben in "ba^ 5l^ovt getegten Ojcbanfcn iL^ibnijeng non ') £).erbart, ©tciiitljal unb SlUinbt. Srcibnrg isss. ?(ppacci.itiDn imb I'liitjuerffniitfcit. 41 ciniT (2cc(entl)atififeit, bie ciiici'ieitci Cvbiiuiiti iiiib 3"[f""""-'nl)aii(] in hiVj Deiiuoirciic 3pie( ber i^ovftoKinirtcn biin.qcn itiib aubcvcvfeit'o oflc^ an] ha^j 3d) bc5ic()cn iinb fo boiS 3clli|'tbeuiiif}tKin ()ciuoi-ntieu foil, ()flt botm it ant cncvi^ifd) Ijcvuori-jcljoiien. ^fyn ift bic 5lppev= ccption ([[§• tvanycciibentalc bnv i2clbi"tlicunif;ti"cin, ba§ atlc incinc innftcUiingcn luit bcv cincii „3d) bcnfe" bc.qlcitct ober bod) lueiiitjfteiic begleiten faim. 2ic bcbenfd)t niit apiiovtfdjcr :^iotwcnbii]fclt alkB ^HnftelliiiuiC'iiiiitciial bci Scele, giebt bcinfclben bie ^i'Pi'i" cine;;, nioiiici? '^cimijjtfciny uitb ncvfniipft cy in benilclbcn iinb bind) bio ©efc^^c bcSfclbcii 511 cincr (Sin()cit, ,yi ciiiciu eiitl)citlid)en unb 9cfet3= niii^ig gcftaltctcn :iiH'(tbilb, bag bod) biefc (Sin()eitlid)feit unb @ci"etj= niiifjigfeit Icbiglid) von i()nt ,^1 Ve()en tviigt. ilnni bicfer tvan§cenben= ta(en 'iKpperccption , uicld)C fiir .^{ant bcr bebentfanifto nnb ticn'te ^egviff, l"o,yil'agcn bcv Cucllpnnft bcv gunmen ja inuncv nnv fubjeftin cvfd)cincnbcn 2i?elt gciiunben ii't, nntcvi"d)eibct cv bic cnipivii"d)e 2(p= pciccption, (\ni bcv ba^ ^d) be^ inncvcn SinnS, bie illicit bev in= ncvcn (Svfafjvung bcinl)t, bie aber ak-> bcbaftct niit bev i^ovni bcv 3eit nnv einen 5{n§id)nitt nnb cin ®vnd)ftiirf bcv (I"vid)cinnnggiue(t ini gonjen gicbt. 2Bie iibcvoK fo f)Qt jebod) and) ()icv ^ant bay ^^fi)d)ologifd)e — nnb biefc enipivifd)e '•^{ppevception ift cin pfi)d)o= logifd)cv Scgviff — iicvnad)laJ3igt , nnb fo b(cibt gegcniibev bev evfcnntniC'tl)covettfd)cn 33cbentnng bcv tvancu-enbcntalcn 5(ppcvception bic cmpiufdjc 2(ppcvccption nielfad) im Tnnfcln unb nid)t o()ne aflcvtci S!)ic()vbentigfeiten, ::lBei( abev aflev i)tad)bvnrf anf ben (iv= fcnntnic'Uicvt ge(egt iuivb nnb ba§ ''l>fi}d)o(ogifd)e leev an^gebt, fo nmg bciv l)icv ©efagtc geniigcn. ^erbavt, bev nanicntlid) gcgen ^lanti inncvcn 3 inn a(v ein 3.^evnuigcn bev 2elbftaiifd)anung potcmii'ievt, gcf)t luic iibevall fo and) an bicfem %hinh bivctt anf Veibni,^ ^nvitrf nnb ninnnt ben iSegviff bcv "iKppevccption in ben '3)icnft feinev ilnnftclhingytljeovie, 3?ov= fteOnngen obev gcnanev i^ovftcnnngc^gvuppen fnnftionieven babei cbenfo a(y 2nbieft luie a(y Cbjeft, nnb bay mivb fitv ben inn-gang bcv 'iJlppev^ ccption uiid)tig. :?lclteve, ocvbid)tctc, fcfigcuniv^cUc i^oiftellnngyuiaffen 42 2a§ 93ett)u&tfem. . [inb bio f)nnbc(nbon ^iidjeftc, luc(d)C tf)ven (5tn[(u(3 anf cine ncii= cintveteubc iHivftclUiiii] aiiyiibcri, [ic ifjvci- cicjcncii (jonn anpaffcn, einigcio bat3on fid) affimitioien iinb mit fid) ncvfdimeljen , anbereS, \va§ fid) bicfcm '?(npaffuiuv5pvo;,eR uid)t fit.qen luiO, ^emmen unb bcfeitigen. .^inber unb Uugcliilbctc appercipicreu bc5l)alb lucnig, mcK e§ i()ncu an bcv 'JitUe fotd)ei- iittcrer appcrcipiei-eitber 3>ors ftellungsgnippen fef)(t; unb cben ba()er bcr 2Bert, ben and) in ber (Sr,ycl)ung bie 33i(bung fo(d)cr ©ruppen ()at. ^ie appcvcipievenbe I'htfmcvffanifcit, bic frcitid) Hon bci ''Jtpperccptiou fe(bft faunt nev= fd)iebcu ift, tieftcf)t bnvin, baf? ba^g Cbjcft bcr 5lppcvcopttou, alfo bic ucue iHU-ftcflunt] bcr priibiyponicrtcu 33e)d)affcn()cit bcy 3ubjcftcv a(fo ben altcn i^orfteUungen in gan,^ [lefonbciy I)oI}cm Q^rabe ent= fprid)t unb entgegenfontmt. Sinb bic alten appercipierenbcn 'V-ov- ftcUunggmaffcn befouber^ cingeiuur^elt. unb tierfcftigt unb baburd) jugleid) and) befonberg umfaffcnb unb alTgcmcin, fo f)abcn luir in i()nen bie ^atcgorien, bic alfo f}icr uid)t irgcnbiuie apriorifd) ju benfcn finb. 1)ay 2I?crtt)of(e an bicfcr .C->crbartfd)cn 5lppcrccptii.in'3tbcLn-ic (iegt anf bcr §anb : fie erfcnnt bic :iiMd)tigfcit bc^o burd) CSrfa()rung crloorbenen 35efi^ftonbe§ im ©eefenteben bCiS 9J?enfd)cn an unb ,^cigt, mie alkS ^Jenc fid) ntobetu unb ntobifi,^iercn laffcn niuf^ burd) ba» Dorf)aubcnc 5t(tc. 5(ber uni fo bebenf(id)er finb an i()r 5iuei "^Mtntte: cinnuil fc()(t, luie uber()aupt in ber i^crbartfd)en 15fi)d)ologie fo and) [)ier alle ©pontaneitdt ; bie alteren 3?orfte[(ung§maffen finb bie I)anbe(nbcn Subjcftc cbcu nur im bi(b(id)cn 2 inn: nid)ty f)anbe(t, cv gcfd)icbt nur cUm§, atlcg fpiclt fid) ntcd)auifd) ab; fein Tl)un, nur cin ').h-o= 3ef3 — W:^ 5eigt fid) gan^ bcfonberg an beni S3egriff bcr 2(nfmerffam=: feit, ber aiiv ciner S'fjatigfcit unb .Ttraftanftrengung ,yi eincr ''^^cid)affcn= ()eit, cineni (Sntfprcd)eu mirb. Hub cbcufo niuf^ ci? .s'-^crbart gan;^ befonberc ?.1iiil)e niad)cn , uiu cine (Sin^elfjeit ()eriior5ul)ebcu , bic fo gebad)tcn ^tategorien Don bcr j^iille ber eingcirmr^ctten i^orurtcile ^n nntcrfd)cibcn. 'Jiirig ,vueitc aber: mobcr bie erftc '^(ppcrccption? (^3 niiiffcn inuncr crft iHnftellungoniaffen ba fein, cl)e appercipicrt Jlppcrccptiou uiib iHufmerfiamfcit. 43 JDOvben fnnii. Hub uiciiii man aiif bcit (eeicii Weift bcv .fiinbev ()tn= uieifcn imb fai]cn luollte, an il)neii ebon ^ci.qc [id), baf? nod) nid)t appcicipicrt, fonbcvn nni pcvcipievt luerbo, fo luiirbc bicfc Hon iid)= tigcv enipii-t|'d)ev 33cobad)tnng anSgcljcnbe ilunteibii]nniii bcr .S^evbart= fd)en Ve()vc nm bevUuKon nid)t§ niit^cn, uicH bicfctbc nor bcni 53ev=: I)dltniv bcv ciftcn ,yt bcr .vocitcn 'innftcUuni] niit i()rcr ©rfliirnncj ratlO'S .^a(t nuidicn nuif;. (Sine britte S'^SC, ob bcnn imnicr nnr bai5 ':)iene )"id) nad) bcni ?Utcn rid)tc nnb baa 5((te [tet5 ba5 ,V)erri"d)cnbc fcl, brand)t bcsoljalb nid)t preniiert jn uierbcn, Jneit bie .^erbartfdjc (5d)n(e fclbft biefen ^yeljler erfannte nnb f"v 5ln§na()inafallc and) bag nmgefc()vte iL^er()dltntv a(o nuigiid) ge(teu (left. "S^enn bie @rfa()rnng (cfjrt, ba)'^ bod) ;\nuici(cn and) bay 'Jccue bominievt unb hivS 5Utc iibcriudlttgt Juirb; nnb iiber[)anpt, inbem luir ^JJcneS ^in= .Vtlcrncn, unrb bad 'Jllte forttudf)renb umgeftaltct nnb mobifi,ycrt, nnb [o ncnoanbclt [id) jcncr ,pcrbart[d)c ^an[a(pro,;»c[? in ein bnrd)^ gel)cnbc!§ :iiu'd)[oliicrl)dltnid. %ik§ bag aber n)ci[t bod) nnr .yiritct anf ben ®vnnb[c()lcr bcr ganjen §erbart[d)en ^[i)(^o(ogie, an[ ba§ S-cl)[cn bcr ^pontancitdt. Unb bcSfjatb ()aben Va^arnS nnb (2'teint()at ben |)crbart[d)en 93cgri[f bcr 'Jtpperceptiofi in ciner ber (Sr[a()rnng mcf)r ent[prcd)cnbcn iJiVnie nni^nbilben Pcr[ud)t nnb i()n iiber^upt iite{)r [e(b[tdnbig gcfa§t nnb be()anbe(t. 9iamcnttid) i[t fiir nn§ ber .•pinuiciS anf Sen ©inflnf, bc§ ©efii()(y nnb SindcniS unb anf hm 3n[aninicnl)ang niit ber i2prad)e und)tig; unb lucun [ic Don Per= [d)iebeneu 5tufgaben cincr ibentifi^ierenben, [nbfumierenben, ^armoni- [ierenbcn nnb [c[)op[cri[d)cn ?(ppcrception rcben, [o [ic^t man bariu ba§ ii3c[trcbcn, jcne mcd)ani[d)C '?tn[fa[[ung i^crbartS ju iibcr- njinbeu nnb ^yi ncricbenbigen unb — ba§ Sd)opferifd)c uici[t baranf ()in — bcr vipontaucitdt me()r 'Dted)nung ^u tragen. (Sine in niclcr '-Bc,ycf)nng nenc unb eigcnartige 5(n[fa[[nng bco 5(pperccption5begrif[a [inben uiir bci 2A?nnbt, bcr bcm[clbcu urn [o utc()r ?(ufmcrf[amfeit ,ymHiubtc, aiS cr i()n gcrabc.^^n in ben WitkU pnnft [cincr p[i)d)D(ogiid)cn, um uid)t jn [agcn : [ciucr pl)i(o[op()i[d)en '^(u[d)annng iibcrljanpt [tcllte. '^Hnception — [o nntcr[d)cibct iinmbt 44 XaS Souufetfciit. bilblid) Hub bod) ncvftiiiib(id) — ift bcv CS'intvitt ciner 5,^orftc((inig in boy IsBUrfKlb, '^Ippcvccptiou bie (Si()cbiiiu;j bcijclbcn in ben I^lirtpunft be§ 5Beuni§t|cing ; bod) ift bicfcv 93(irfpiinft eigent(id) fclbft luicber cin fleiiieg Scfjfetb, benii mir bei 911115 f)cner 23c(ciid)tmig nnb gang bcitt(id)cr '^Jditfatfiiiig befdjviinft fid) ber banov i'd)U'cbenbc 3nf)nft auf cine eiii,yge (piinftucne) il^ovfteflimg ; fonft fanii cv l"id) c\uv biefci (Snge, luie \mx nni:-' Hon iiMutbt beveit§ ^aben [agcn (affen, auf s obcu IC) ii^or)'tel(iin.qcn cnuciteni. '^cm (£"rf)ebitng in ben 5B(irfpiinft ift nnn abev uid)t mir bind) bie gvofjere '5)eutUd)teit be§ iL^orftellinig§= in()a(tg evfennbar, fonbevn fie fiinbigt fid) nn§ and) nod) bnvd) ein Hon bci ^orfteOnng fetbft luefentlid) !i^eifd)iebenc!?' an : fie offenbavt fid) nn§ al;? ifi>iflen§t()atigfeit , mobei fveilid) nid)t gan^ flai luivb, ob itad) i^Muibt bie 5(ppcvception gciabcju ibentifd) fein foli init bent iJiMHen obcv nnr jn benfen ift ai§ 3lenJ3erung be§ 2i?inen§ im ©e= biet bev 'i^orftclhingen ; jcbcufaf(§ aber ift ?lppcvception novftcKenbe Jtjatigfeit, luobei ber Ion auf i^at- iIi>oi-t „Ii;i)atigfeit" ,vi legen ift. ?lnber§ aib^gebriirft ift bie ^'(ppevception bas Gvfaffen einev t^ox- fteliung bind) 5(iifinevffaiitfeit nnb fciUt fo init ber '?(nfinci1fainfcit ^ufannnen. '3^ainit ift natiivlid) bie Spontaneitiit int '^(ft beS 'I'tppevcipicvenS geiuafjvt, fofevn berfelbe ^ad]Q i>ci!- 2iMt(en§, ber primitiue :ilMflcn§nft felber ift; nnb barin liegt benn and) bie 93e,ve[)inig vim (Selbftbeiintfjlfein : ber iiMlIen^aft ift eben bav 'i-^anb, uieldjeii bie innftenitiigeii alle jit einer Giitljeit jufaiiiinenbinbet nnb 3nfannncnt)a(t. 2iHv3 ift aber nnn nad) !ilMinbt bie ^ebingnng, bie llr[ad)e be§ SIppercipierenS? Tiird) bie init jeber '^scrception ncrfniipften nnb QuSgelbften @efitf)(c iibt biefetbc einen 'Jieij anf ben 'iiMllen an^; ba§ ift ber C9etiil)(§= ober 'I'Jiotimuert ber i^orfteOnng. ium ben t)ie(en g(eid);^eitig an nity berantretenben '^J.^ereepfionen mirb bie- jenige appercipiert, bie ini ^(ngeiiblirt aiio irgenb iucld)en Oiriinben ben grofjtcn 9.)iotiiniiert befitjt. vift t'^ibei cine fo febr biird) IJntenfilat be§ (^icfiiI)('?toni! bcHoryigt, baf? il)r gcgeniibcr bie I'lpperccption ber iibrigen gar nid)t in "i^etradjt foinint, fo b^ibcn mir ciuen cinbentigen 5fppcrception imb 9(ufinerf)ainfeit. 45 2Bi[(eii!oaft, bic paifiue 51ppevccption, bic paffiuc obcv \vk man fd(|cf)5 lid) fiigt, bic iuiun['(fih(ic()e '^(ufmcifuimfcit. ^sft boi^cfjoit ,viiil"d)on incl)veven c]lcid)>'itii^ aiibiiiijjonbtMt '^Hnftcllinuicit uoit u>o!ciitlid) a()n= (id)em ©cfiiljl^Ston ciu 23}ctt[tieit , fo bafj luiv nm ,vi enti"d)cibcn, ba§ luiv ,vt aHil)(oii Ijabeu, fo ift ba§ bie aftine 9(ppeiccption , bic aftiDc obev uiiUfiivlid)c '^liifmcitjamfcit, luobci nnb lucil man [id) fjiev cincv ilMtlenvljanbdiitiv ber 2Ba()( aiigbi-itrf(id) beiim^t luirb. !^cim Ucboviuiegcn bcv paffincn 'J(ppeiccptiou f)abcn \\m bic fd)einbav un= uii01fihlid)c imb incd)aniid)c "^(ifoyation bcv ^Hn-fteUitngcn, uiogegeii bei lununcijciib oftinci- 'iJlppciccption Don apperccptiucr i^oi-ftennncji3= Devbinbnng im cngevcn 3 inn ,yi voben ift. ii'cnn mir (jinyifiigcn, ba^ 'XiMinbt and) pbi)[ioloi]i[d) cin bcfonbcreci £'vgan fiir ben appev^ ccptiucn "tn-iv^c)! anninunt nnb bcnfctbcn in bic 3tivnvegion bc§ @ro^()ivn§ ncvtegen ^n foKen gtanbt, fo Ijabcn miv bic ©rnnbpgc biefeu intcieffonteu Xtjeoric fenncn ge(eint. Xa§ ':)tenc baran ift frag(o§ bic ccntvalc 3tcltnng, meldje bem 2DitIcn cingeviinnit luirb. 3ni SiKcn (anfcn alk '-^.unccptionen mit i(}vcn iicvfd)icbcncn '?Jtotiinucrtcn jnfaninicn, nnb uon i()ni aii Sivait- niittclpnnft gc()cn bic '3Iftioncn an§> , wcid)C bic bcuov.yigten tm- ftcUnngcn iny ()eUc Vid)t bc§ ^euni^tfein^S ftcUcn unb am bcm 'Mid- fetb in ben S3(idpnnft cr^eben. '3)abei ift freiUd) gerabe bicfc llntev= fd}cibnng uon S3(irffclb nnb 5.Mtffpnnft cine mcnig fd)ai-fc, nnb fo b(eibt and) bcv llntcvfd)ieb 5n)ifd)cn '■]>cvception nnb 'Jtppcvception cin fd)iuanfcnbcv nnb nnftarev. 23}aii abcv 2inmbt niit feinev iiMKcny^ tl)eovie eiTeid)t, baS ift hex @ciuinn eincy (£inf)eit5banbe» fiiv atlc bie Devfd)icbcncn nnb niannigfaltigcn 33cuntf3tfcin§in()a(tc : all' bent ^Mclcn nnb iiu'd)|"c(nbcn gegenitbcv ftcl)t bcv einc '-UMllc, nnb lueit luiv in otlem 5Ippevcipieven bicfc (Sinl)cit (bc§ 2Billcn§) fpiiven, fo ift bie 5(ppcvccption bic ©vnnblage bcy cint)eitlid)cn nnb cinigcnbcn 2clbft= beunt^tfcinS. 3" biefcv ;!J3c-,icl)nni] mivb man fvaglo§ bcv i5?nnbtfd)cn Jfjeovie ben i^ovjng oov bcv i'pcvbavtfd)en cinviinmen miiffcn; nnb eg ift ()od)ft be3eid)ncnb, baf; bccil)alb nnflavc .'pevbavtianev') ben ') ^. Sangc, iiber i.'lppevceptlon. 3. 51 uf 1. 1889 nnb in naiofter •ir. S)a§ SBetuufetfein. ^crfurf) nuidjcn 511 bihfen mciiitcii, bic bcibon Tfjcovicn 511 ucvct= niflcn. '^lOein and) 2Bitnbt§ Vcf)ie fd)cint niiv goutffcr (5rgau5iiiu]cn iiub UmbKbungen 511 bebihfcu, um ben 3!l)at|ad)en gcred)t ju luerben. ®od) luenii C'3 fc(bft prtn,vptcUc ?lcnbcnmgcn fciit fotltcn, bIc id) im '5o(gcnbcn an i^r Dorndjinc, fo bleibo id) inir ininicr beffcn bcunif5t, baf3 id) ()ier an'] [einen "Svuvcn luanblc iiiib niiv Don if)m oug 511 [o(d)cn anbcven Gvgcdniffen gefommen bin unb fommen fonntc. SBunbt ^at bic 33cbcutung bc§ ®efii()If' im "^l-H-of^cfj bcv 9(ppevccption nid)t iibevs feljcn: foiuoljt nntcr ben ^.Itotincn fiir bie 5lttion bcy :iinllcn§ a(§ unter ben {^olgen bcr 5lpperception aUi ^nnerbation»= unb 2pannung§= gefiif)( bcS moHenben SubjeftS tvitt e§ bcmov; obcr ebcn bod) nnv al§ ilHirauvfc^Hing ober iid)tiger a[§ (^e(cgen(}cit5uv[ad)C eineifcity, unb anberer[eit§ a(y cine fojnfagen jufaflige Sofgc unb i^eg(cit= cv[d)cinung, [omit lueber bovt nod) l)ier in einer centraten StcKung, luic fie il)nt bod) in 2Birf(id)fcit gebitf)vt. (S§ l^angt ba§ niit bcm niJUig im '3)uufe[ bteibcnbeu i^crl}a(tni§ jufammcn, in bcm bci Sunbt @efitl)( unb Wilk ,yt cinanbcr ftc()en; mic bie^ DieOeid)! nod) bcut(id)cr a(§ in bcr -|,^fi)d)ologic im (^i)ftcm bcv 'l.^bifofopfjic ju Sage tritt.') Hub ebcn banon miiffen mir I)icv, mo e§ un;! nid)t um ^ritif, fonbern um iBeitcrbitbuug unb pofitiDc (Srgebniffe ,5;u t(jun ift, nu§gef)en. '^(m f(avftcn biirfte bie centvatc Stctlung bc§ ®cfiif)b3 im ?(ft bcr Slppcrception merbcn, menu mir bag 2Bort OiUtcreffc mit bcm Segriff bcr 5lufmerlf)omfeit jnfammenfteUcn unb in 55cvbinbung fc^'.cu. 2Ba§ unfcr 3»tere[[e crrcgt, bafiir ^eigcu mir 5(ufmcrf[amfcit, ja ^ntereffe fd)cint o[t gerabevt ibenti[d) mit 5(ufmcrf[amtoit. Unb 2Beii'e §. (Sd)i(Ier, ^anbbud) ber praftifc^cn ^l^tibagogtf fiir pl^ere Cc^ranftalten 1886 (3. 93. @. 89.). ') 21>unbt, ©i)ftem bcr ^t^I^ilofopbic «iib meinc obcn @. 13 siticrte 93cfprcd)unG bc§felben in bcu 05ott. ©cf. ^Jlnjcigen IS'IO 9Jr. 11, g.45Sf. ^lud) i.'cf)niann a. a. C I}at bicleS 2>crI)aUni§ nid)t aufGcftdrt. ®etBot)nl)eit iinb G^rmiibuiig. 47 bod) ift btt!^ nid)t ganj c\c\\an, \v'k nitri) bie >2pvad)e sunjeUen beut(id) unb fd)arf iintoifdjoibct. Giit jiiiu^cr 'i'Jimm, boi ..."siitoroffc" fiiv ctii 5)fcib= d)oii l)at, luivb bicKiii „':'lu[iiiovf|\iiiifcitcu" cviuctfcit; adcv cv fann if)v biefe 5Iufmei-f[innfcit and) yiuicnbcii, ol)uc 3iitevcf[e an i()v ,vt ne()incn. Unb bod) ift |cll))'t in biofem ^yall cin o,utcre|fe ba^^^ jit (sU-iinblici^cnbc — bay vM'tcveffc tin nicbcvcu Stmi bc§ 2Bort§, ba^S (^elbluteie|[c uicl(eid)t obcr ba^ Sntcveffo boy ©tvcbevg , bev biird) einc fliu^c ^eivQt Gnvvieve iiiad)en luifl obev lua^o [onft immev. 3cbenfnt(§ jeigt fid), 'i^ay, bic 5(iifnicvffomfcit bcm oi'tt-'vcffe fofgt: fie ift cin me()r 5(cii)3Cvlid)Cy, btVo :Csntcvcffc bngogcn cin vSiiiicrtid)Cy unb !licfcve!?v '!)a^ oon §ev^cn ivonnnenbe unb ,yi ^ergen ©cfjcnbc. 3"tereffc aber luirb evvcgt unb vci;ic bnvd) Wcfiil)(, ober ift niclmefjr fetdft cin (^efit()(. 2i?cnn id) nun ^tufniciffanifcit ,^cigc unb aufmciffaut meibc iiOevall ha unb nur 'i>a, wo cin 3»tcvcffc in niir crvegt i)'t, fo fo(gt bcntnad) bie 9(nfntcitfamfeit bcm G)cfiif)(, nnb mix f)at>en ba§ 0)cfitl)l nid)t nur ah$ 3?ovau§fctMtug obcv So(gc an,^ufc()en, fonbcrn aUS ^ntercffc ftcrft eg in bcr '?(nfnicvffanttcit, nnb U)eun bicfc ibcntifd) ift ntit bcv 5lppev= ception, fo ftcrft and) in biefev fclbft ein @efid)l5ma§ige6: ba§ ®e= fii()( ift fojnfagcu bcr tragcnbc .sSintergrnnb, any bcm bie il^orftcKung in ha§> ()etle Vid)! bc'5 33euiufufeini5 tritt, aber of)nc ba^ bcibe§ fic^ o^ne U)eitcre§ trcuncn unb non ciuanber fonbern Ucpe. Sldcin nod) fc()(t un§, nm bie %vaQC iibcr()aupt unb fpcjicll bic nod) bem i>erl)d(tniy bc§ 33ciun^ten unb llnbcunifjtcn cntfd)eiben jn Bnnen, ein uicitcrc§ 33cgriff!ypaar, jn bcffcn 33ctrad)tnng mir balder juvor iUievgcfKu. 6) (^cJuof)nf)cit unb (^rmiibuitn. SBaS uiir gcniof)uf)eit§ma^ig t()nn une Wcljcn, 3d)rci[icn nnb bg(., ha§ t()un mir ntcd)anifd), b. I), luir rid)tcn unferc 5(ufmcrffamfeit fo lucnig mef)r baranf, ba^ bicfc ben gcU'ol)nf)eitSmd^ig=mcd)anifd)en 5Ib(auf bicfcr Tljiitigfcitcn gcrabc.yt ftijrt, luir t()nn e§ of)ne fie, o()ne uuy uufcre§ J()un§ int gaujeu obcr bod) in feincn cin,^clncu %hm irgcubmic OcunifU ju merbcn. (io ()dngt bie 93ciuu§tfeins!frage 4s SiaS SetDufetiein. iiiit bcm 23ci}vitf ber G)e)uo()nl)cit aufc; eiigfte :,ui"animeii: dcibc^i fiiib 5uiuirf)ft Oiegcnfat^e. 5)iad)t imb (iinflii^ bov OkMULil)iil)eit auf bcii '?Jicui"d)cn itnb aitf fein ganjeS @etftey(cbcn ift bcfaimt, unb feitbem Sd)i(Icr im25?allcn= ftelu poeti[d) baiauf I^ingctincfcii i)at, Don ':]3f)l(o[op^en unb "iMiijCio: (ogcn nidfad) evortcrt luoi-bon.'j i5?enigcv fjaut'ig aber benft man bavaii, bafj tf)re ii^irfiing eine boppelte, fd)cin(iai fid) felbft unbci-= fpi-ed)cnbc inib entgegengcicl3te ift. Xay iiftcve :i}icbei-()o(cu eine§ itnb bccfelbcn X()uiiy " luivft cinevfeito cnniibenb unb abftitinpfenb, anbercvfcity iibenb unb fovbcvnb. t'Juin fiinntc jcncy bic paffiuc, biefei bic aftiuc !iCMrfung bcv ®eir)0^nf)elt nenncn.') 33(eibcn luiv ,ymad)ft bei bcr crfteven, fo fdjcint p()ij[io(ogi[d) feftytftefjcn, ba§ Uiir ey ()icv ntit ben 2Biifungen non fid) cntandelnbcn ©iftftoffen in ben 9}hi3fe(n gu t^un ^abcn, burd) uie(d)e Sdjntcr,^ unb Vo^mung f}er= ijorgerufcn luirb. 5lber eS ift and) cin ':)3fi)d)o(ogifd)Cy babei, bie ofterc 2Bieberi)o{nng ftnmpft and) gciftig ab — : men obev may? ?Jian fiinntc fagen: bay Csntcvcffc, man fagt ;^nnad)ft moI)( i-id)= tiger atlgeniein: i^aS, @cfiU)( bcu Vuft obcr llnlnft, bay uvfpvung(id) mit bcm "Tfjun neifniipft mar. ^ci^er ©enup nertiert bei Ijiiufigcr &^icber()o(ung |d)(te^(id) feinen 9iei,^, unb ebenfo mirb babnrd) icbcn= fa((§ gcmiffen, nid)t aH^n ftarfcn 2d)mer5en i^r (Stadjei genoninien. 5?ur ba§ 9icuc iuterefficrt nn§, cr^mingt fid) unb rci^^t unfcvc :)(ufnierf= ') 3. ©. a-rbmnn, ©rnfte epicfe, i. JfufL 1890. Ta. XI. S) u b i § : 91 e I) nt n b, lleber bic Uebuug, JHeben, 2tc Jolse 1887. ©. 404—447. 5t. 9}Jof[o, ®te C^-rmiibunn. llebcrf. Don ©linjer. 1892. iQormtcs, i.Ht)^oIogi|cf)c I'lnnlijien auf pbpiiologifdjer ©runblage, 1. S;eil, ®. 857 ff. ') .sZioffbing, 5j?fi}($oIo9ie ©. :i")5: ,,'i'iur fofern ba§ (Sefiit)! aI-3 rein pafftDer ^uftaub betraditct mirb, faun eS burd) ^ii.>iebcrboInuc] nub @cmof)ut)eit abgcftumpft merben; aftiuc '■I'cmcgnngen unb ®cld)icflid)'- fciten bagcgen mcrbeu burd) 2Biebcrl)oluug ncrDoflfonimt; I)icr mirb bic ©cmorjti^cit 3ur llcbung." ®ehJDf)u^eit iinb f^-rmiibitng. 49 fontfcit; bci§ cuug 3iMcbcife()i-cnbe ncrlicrt md) unb nad) aiie§ '^n- tcvclfe, alien !JRci^, Cy luivb ,q(cicf]gii(tig iinb (anguicilig. (Sy erftrccft fid) iibiigciiy bicfc Gintiibunggcri'djctmnu] and) anf bie 2inncgn3a()Vi neljmnncjcn : btc iiMvfnng beu ^ontvaftfarbcn I)dnqt iiiit ciitor (Svmiibnng bcv ^{etiiia fitv bcftininitc mivbonoinbviirfc yifannncu. '^(in bont[id)ften abev |'icl)t man btefcn 'in-o,;,cg bcint (5ini"d)(afcn : bay ^ntcrcfic an beni, UHVo nnt nn§ l)cv ttovgcfjt, f)int anf, bic 5(nfnierffamf'cit fiiv h([§, UHiy gefd)icl)t obev maS wiv felder t()nn, liigt fid) nid)t nief)r fon^cntiiiTcn nnb firicvcn, )uiv appcvjipicven ntd)t mel)r, t)crftc()cn 5. ^. ba§ Q^elefenc nid)t mctjv, nnb anma()(id) f)oi-t ba§ 33euni^tfcin gang anf obcr )uirb bod) anf cin 'ilitninium (jeiabgefebt. 5lC(cin bie Gvniiibnng nnb 5t(iftnmpfnng ift nnr bie eine <£eitc. :iLHi won WcnHiI)n()cit nnb 'Jlngeiuofjnnng gefpiod)cn mirb, bcntcn Joir cbcnfo oft obcr nod) l)dnfigcr an bic anbere 3Bivfnng ber ©iniibnng obev 5(npaffnng an bie innnev iuiebcvfef)renben ))la]s oon an^cn. '2old)e "^(npaffung jeigt ung in printitiufter 5'onn bie 3lb()artnng ber .s^ant gegcn .f)i^c bei ^ijc^innen nnb ^eijein, gegen ^iittc bei iiHifd)eiinnen unb eyn()r(enten. 5(nd) bie anntd[)(id)c 3teigentng bev Tofcn @ift, nic(d)e 5lrfenifeffer obev 9}corpf)innifiid)tige i(}i-cnt .ft'i3vper jufiitjvcn fiinnen, ift ?i-o(ge fold)Cv 3(npaffnng : \va§ anfg erftemat nn- fel)(bar tiiten niiipte, mirb al(md()(ic^ anftanb^loS nnb fd)cinbav of)ne i2d)aben jnjnfiigen cingenomnten. 'ii?oranf biefe 'Hnpaffnng p^l}fio= logifd) beru()t, fd)eint fid) fannt nut (2id)evf)cit angeben jn (affen: man benft an eine llmlagernng ber '^(tome ober 9)Jorefii(e ber 9?eroen= fnbftan,^ ober an eine, fei cS nnn qnalitatine obcr gnantitatioe 33er= dnbernng in ben Srndf)rnng§ocrf)d(tniffcn berfelbcn. ^Iny biefcr 5(npaffnng fo(gt nun aber gerabe bcii<, may mir oftioe @cmo()n()eit ober Uebung nennen. 5lnpaffnng ij"t eine 'Heaftion, mcld)e a[(mdf)lid) bie 5(bftnmpfnng beg ®efitf)(y bei gemiffen ^dufig miebcrfcfjrenben 'lieijen [)crbcifitl)it ; 3ng(cid) aber finb, fagen mir jebenfaUg uorldufig : ofle ftarfen GJefid)(e non Seiuegungen bcgfeitet, cincrfeity a(y unmittelbarer "^(nsbrnrf bcy poefiibfy felbft, iia§ fid) in biefen '53emegungcn Vnft nuid)en mn^, anbererfcity aUi> t)a§ paffcnbfte 3icoIcr, £a3 ©cfiiOt. •* 50 ^ai SelruBtfein. unb gccigndftc 9)tittcl, uiit bent ©efiil)! ber Vuft fcvncrc 33efviebi= nung, bem bev UiUuft 'JdifiKfc ju 1cl)affen. Xicfe 33ciucgungcn Dev= laafeit anfang§ nicift lefultatlo^, biS enblid) bic iid)tigc, gum ^icle tiU}venbe gefunbcn ift ; biefe luirb bann fcftgcfjuCten unb lueif fie niit bem kfonbeien @eful)(§n)cvt ber S^cfviebigung auSgejeidinet ift, fihiftig()in jebe^mal beDovgugt; unb je Ijiiufigcr bo» gcfc{)ie()t unb ge|d)e()en ift, befto fid)evci- tuivb fie Juiebedjolt : auf biefe 2Beife >uiib fie eingeiibt unb ei(cvnt. Sc^en mix nun biefen i^orgaug in '^egicljung ,yir 33cn)uptfeina= fvogc, fo evgiebt fid) cin nierfmiivbige^ ^neinanbevf^ieten. '^chc (Snipfinbnng Don geniigenber <3tavtc tritt nut cincm geiuiffcn @c= fitfiiSton auf, bev untev normalen 3>crl)a(tnt|fcn nm fo inteufiner fein luirb, je ftdvfer bev Sicij ift, biig ev fid) fd)Iicf5lid) gum 3d)niev5 fteigevt. '^iivdj biefen ©efit^fSton evjujiugt fid) bie (Smpfinbung bie Stufmevffani:: feit, mit biefem Ton tritt fie in bac; 53ennif5tfeiu ein, ev ift gevabe,^u biiig, \va§ an bev (Svfd)einung juniidift benn:f?t inirb. 3"9fcid) fnd)t ev fid^ in 5Bett)egung umjufe^cu : luivb bie vtd)tige gefunbcn, fo >nivb and) biefe Juiebcv mit bent ®cfii()tguievt beg @c(ingen§ an£(ge5cid)net unb bavum fiinftig jebe^mal micbev f)evuovge(}oIt, iuicbev(}o(t, fo oft. fener ^^ieig aufti-itt. SIbev je (jciufigev fid) bev 3>ovgang abfpieit, befto metjr ftumpft fic^ buvd) 3In^iaffung an ben 9ieij ba§ @efii^( ab, unb anbcvevfeit§ cvfotgt bic bayt gef)i3vige ^-i^euiegnng innnev (cid)tcv unb fid)evev, unb nevtievt infoigc baoon nun and) iljvcvfcity ©efiifjl^njevt unb @efii()(sbctonung; bamit abcv l)bvt fie auf, ,v"» 33eunt^tfein ,^n bvingeu, )"ie mirb unbcunifjt DoU-;ogcu : unb fo loiib, \va§ nvfpvitug(id) mit SciuuJ3tfcin ancsgcfiifjvt untrbc, mcd)auifd), luivb gcvabeju 9tcf(ej.bemeguug. £>h bie 9tcflevbcniegungcn iibevfjaupt auf biefem 2Bege entfte()en unb cntftonben finb, b(eibc Ijiev eiuftmcilcn nod) bafjingcftent ; id) bvaud)e ba§ 2Bovt ,vinad)ft im ^lopuidven 3iuu, mie man fid) bic ^([d)c ctuui am Unterfd)rcibcu fcineS 11iamen§ DorfteHig niad)en mag; abev innucvljin uiollou U'iv un3 bie XljaU fad)e oorldufig mcrfcu, bafj m^^^ beiuufUeu 4">'i"blnngen al'lmdl)lid) uubcauifUe rcflevavtige 'iVMneguugen cutftcfjen. @cn)ol)nI)ctt iiiib Grmubuiifl. 51 '•))i\t bom C>V'i"n()tcn (jal'cn \v\v bon 3d)(ii|fol 511 bcv ^^caiittuoiluiig ^wckx fdjUiicvigcv 5vai]cn i^ciuoiuion : bcr tfiagc nad) ban '•■lkx{)aitm-i hc^ 5Bmii|3teit ,yim UnbciuiifUen unb bcr imd) bcm !i5ov()anben[ein bcv fogcnamitcn angcdovcncit ^Hnftettitngcn. ^md) bic ''■I^c,vc()iuig bc3 '•i^cnmf](fcin§ ,yim (33efii()( unb .yi ben baiuit ^,ul"aiiniicitl)diigciibcn 'inngiingcii bcr 'Jdiftumpfiiiig unb (5iii- iibimg uev[d)Juinbct bic fiiib(id)c 5>orftcflnng .^erbavts, al(i ob bic <3ee(c geiuiffcrinafjcn cin ,s)ol)(rauin unirc, bcr in ,^»iici ^^lbtci(ungen jcvficfc — cine oberc .Spiilff*-'/ crlcud)tct unb erfiUIt mit fid)tbarcn, b. (). bciuuf?ten 5i5orftcfIungcn unb ^itbern; bic aubcrc untcn in Tunfci gcljiillt unb angefiillt mit bunk(u, in biefcr 9?ad)t uu[id)tbar b(cibcnbcn 3?i(bcrn, ben tf)atfad)lid) Dov()nnbcnen, nbcr uubcmufjten 5.Hn[tcninigcn. 1)ent gcgcuiibcr mcrbcu uiir eg un^ Dichue()r [0 ju benfcu l)abcu: burd) if)rcn @efnf)(§ton l)at bic ©mpfinbuug ben %n= f^rud) bcumfU ;,u mcrbcu unb .VHl^^-'iff) ^"^'rf) bcnfcibcu (*>)cfiit)fgton bic leubcn;^ ixnucguugen aucJjufofcn; {cbe mirflid) nu;igc(o[te !^c= mcguug ncriiubcrt, unb um [0 mc()r, jc Ijaufigcr [ie fid) mieberl^ott, bie "Jtcrucntcitc, uou beneu [ic au?gc(i3ft mirb, ju Uugunfteu jeneS ©cfitl)tgtou!?v bcu bic 2Biebcr()ohing abfd)U)ad)t, aber ju iljreu cigencn (^unftcn, iubcm fie cine ®i§po[itiou beg (cid)tcrcn 3lb(aufcn§ (jinter= (d^t. Xaraug fofgt : feine (Smpfinbuug ober il>orftc[(ung ift Don §aug an§ gan;, unbcmufjt, fo[cru [ic ebcu ncrmogc \\)xc§ (^k'fit()(§tou§ fid) bcmcvfbar ju uuK()cn fud)t; aber [ic blcibt an bcr ©rcujc bcy gci[tigen 331irffe(b§, mcun [ie mit ciucm ab[o{ut obcr rctatin [d)n)ad)en ®efit()tgton f)craufommt, blcibt [aft notlig unbemcrft. Unb and) bag 33cunif3tc mirb allmd()lid) Juicber ,^u einem [o(d)en llubemufjtcu baburd), ba^ eg jencn @efiiI)(gtDn Dcrlievt, burd) ben eg fid) ben (Sintritt in bag S3c= luuptfein evjiunugen f)atte; bagcgcu tritt an (StcHc begfefben bic gropere ?eiri)tigt'cit bcr 25>iebcrf}oluug unb ^)icprobuftion. So giebt eg Ifcine ublUg uubcu)uf?tcn i>or[tc((ungcu, [oubcrn waS mir [0 uennen, [inb gan5 fd)tt)ad)e, bunfte ii>orftcf{ungcn, bic petites perceptions SAnbni'^eng, bic aber in 2Baf)rr)cit fciuc innftcnuugeu, [oubcrn @e= fiifjlc [inb; unb aubcrer[eitg ticgcu fjicr '-i3ciucguugybigpo[itioucn 5U 52 XaS SetDufetfein. ©ninbc, bic fid) I'ci Jeber (^c(cgen()cit gctteub mad)cn, a(fo feinc fcvtigen unb auigefpeld)ertcn, fiir fiir.^evc obcr (angeic 3^'^ nn[id)t= lunxn 23i(bev, fonbcvn nur jJ^iSpofitioneii gu fpontaner iJi^tvffamfeit, ,^1 (eidjterer 2Bieberl^o(itng hc§ fnt^er Opetljanen. (2o(d)e 'J)iipofi= tionen ,^u Soueguugeu fonncit mm fi">-n(id) — al§ $Bmicgiiugjmcd)a= iii§jnit0 — and) angcbovcn feiit : bie Slnpaifung , bic fid) iin inbi= tiibitcllen ?ebcn Dofljicfjt, faun fid) namentHd) dei einfonnigcv ?ebeng= jueifc unb bei clcntcntarcn S3eiucguiigcn nercrbcn, unb bavaiif bciu[}t bevSdjcin angcborcnev iBovftcKuiigcu : fo(d)C giebt e^ nid)t, lucbev fiir ben cinjehieu nod) fiiv bic 65attiing, bag Unpfi}d)o(ogifd)e biefe» 0cbanfen§ i)at I'orfe fitr atle Qe'itcn fiegreid) enuiefcn. 2Bo()( abev fann bic ©attung cdnorbcnc T)iypofitioncn — fci c§ aU:- 9Jio(cfu(av= iimlagcniiig iin -Kci-ucnfijftcm obcr fonftmie p()i)fio(ogifd) bebingt — t»ererben, bic im ^ni^iwibnuin crftmaly aiif bcm '^u'gc bov Grfa^vung in {^un!tion tretcn, bann aber a(5ba(b unb I)infovt luic gciuoljnte otjnc fonbcv(id)en @cfiif}(§ton mciter funftioniercn. 5i}o luir nom ^nftinft gu veben f)aben, fonnucn mix auf bicfe tiererbtcn ^i^pofittonen nod) einmaf juriirf. Xcf (Sinflu§ bcr llcbung auf ba» 93eiiuii5tfcin ,^cigt fid) abcv and) nod) an cincni anbcrcn gan;, bcfonbevy H)id)tigen ^;|.>unft. 2iHi§ ba§ @efiif)( im 2i>iebcv^ohtng5fafIc burd) 5Ibftunipfung ucvlicvt, ba$ fann (id) fage nid)t : niup i bic bcnfcnbc '-l^ctvad)tung gcunnneu. iiMV luiffcn and liic(fad)cr CSifaf)rung, mic bav C'icfiil)! bac' Xcufcn, bic iuf)igc, objeftitie ^etvod)tung be§ ^enfcn^ er()cb(id} beeintiad)tigt nub tviibt. iH^obci miv gcfiil)lciniaf5ig (cb()aft betcitigt finb, bav bctvaditcn luir nid)t obfcftiu, nid)t fad)lid) unb gcgcnftmiblid), bao CM'tcvcffc fcilfc^t ifi?al)rnel)nten unb Tcnfcn. 2o fiinncn uiir gcvabcjn fagcn: jc objeftinev unb t(jcovctifd)er cine i5}af}vnc()mung obcv iHirftcHung, bcfto g(cid)giiltigcr unb gcfiil)(oifvcicr : unb unigcfcbvt : jc gcfiif)lc-= nuif^iger, bcfto mcuigcr ll)coictii"d) unb fad)lid). 'iiH^nn cine Gnt= pfinbung, luiuicutlid) ciiic ftavt'c, yiiu ciftcu il'uil an niuo Ijcvantvitt, fo unvft fie V'*^i"U i"'^ S'^'^idift burd) unb auf bac^ C"''cfiil)l, gcrabc.^i alv C!!)cfiil)t : luti nitciicn auf ben evftcn (iinbvnrf bin, bafj unS cin ®eiDo{)nf)cU nub (5riiiiibiiiig. 53 5Dicn)'c() „3j;mpiit()ic" obcv „';.Hiitipall)io" oiiu^oflofjt Ijabe iiiib i;cniii)C)cu bod) nirl)t ,vt iao^cn, uiorauf bieCi ltcntl)t, foimoii boit (S3niiib bauon foiuciiu] aiigcbon, bnf} luir itiio nod) tiid)t ciiimat ciit flaie^ iBilb Don feiner ^evfon(id)feit gcmad)t ()iil)eii. 2o ift ©efallcn obcv 'Hiifjiaffcn, Vitft obcv llndtft, ^(luiciicbiit obcv Uitaiigcnc()in bcv ciftc (S'iitbntrf, bie cvftc iiMvfinic} cincy (Sinbnirf'^. Hub bici? tinit;, natitv(id) : bind) bie[c§ (^ofit()( 5tcf)t bcv ©egcitftaiib mi[crc 'Jdifmcrtjaiufeit aitf fid), bavin befte()t ha§ ^ntevcffc, ba§ luiv an if)nt iicl)nien, bnbiivd) tuivb ev appcn;!;ipiovt, iit bicfcv (]cfitf)t§ntaf5i.iic:i 'Jovin .qcton.qt cv aUcvevft in nnfcv "-IVniniiltfcin. Ji^ct jcbcv iiHcbcvfctjv [tuntpft fid) abev bay (^c= tiil)lgniaf?ii]c ab nnb cc* blcibt ininiov nicl)v nnv ba§ @egenftanbnd)c bauon evf)a(tcn: bic)"cy itdvig ^iMeibcnbe luivb unv nid)t beiunfltcv, abcv c^ uiivb geiun^tcv; c» mivb un^ nid)t inteveffantcv, abcv Ci? tuivb befanntcv; njiv mev!en nid)t mc^v bavanf, abcv n)iv bcnievfcn eg nod), luiv nef^mcn fcin 3ntcve[fe mel)v bavan, njiv bel)a{tcn nuv nod) cin !£}ovt bafiiv in bent gcfitl)(§avmen nnb nicd)nni[d) tljiitigen @ebad)tni§. iWid) "I^iafjgabe bev 4"»aiifigfoit i()vcv 'il.Mcbcvfcl)v Dcvlicvt bic (Snipfinbnng i()ve ®efii()(gcmp[inb(id)fcit unb luivb nnn evft bcfcifjigt, al5 2lHif}v= genontnienc!3 Coegcnftanb cincv objcftincn Gvfcnntniy jn uicvben. 5)al)cv [inb bcnn and) btejcnigen Sinnc^ovganc, nie(d)e bcfonbcv§ ()anfig Hon ::)ici3cn gctvoffen Uicvben, bag Singe nnb \)a§ Dfjv, bic obieftiiiftcn 3innc; bicjcnigcn, bci bencn ba§ ©evei^tiuevben Dcv()a(t= niynuij^ig fettcncv bcv ^-aU ift, '?tafc nnb 3""g^r ["ii^ i'""^ bkibcn gefiiljliSnuipig ; nnb cincn Don i()ncn, bcv ben ©cfii()(5ton am fdjU'cvftcu abtegt, ben Jaftfinn ncnnt man ba()cv in popnlcivcv 9k'beiueifc oft gevabe,yt „Q)efiif)(". Unb bod) uevlievcn miv and) {)iev fitv bai% may nnv beftiinbig vcijt, mie Vnft nnb iUeibcv bay (33cfit[)(, miv ad)tcn nid)t mc()v anf fo(d)e Sici^e, ifjve Ginmivfnng fommt uny nid)t mel)v ^nm 53eunt^tfcin. ^avani? lie^c fid) Dicl(eid)t bev 3d)(nf5 jiebcn, ha}') bie ,St'om= poncnten bev jcbev 3t;it ,3nfammengefct5ten 3rm()vnef)mnng nnb (e^t(id) fomit bicfe fetbft nid)tl anbeveS ata ©cfiiljte nnb ha^ ha§ llvfpvitng= Iid)e bev Gmpfinbnng GW'fiif)( fci, Saf)vncf)ninng nnb inn-fteflnng 54 2)a8 SBetDiifetfciii. aber geinificniiaf^cn mir cifattcte uiib abgcftumpftc 0Acfuf)(6fonip(ei-e. 5I[Iein einc fo(d)C Sc[)aiiptiin,q fniue untcr aflcii llniftdnbcn l)iev, luo e5 fid) (cbifjlid) inn bie ^Bctniifjti'einsfiagc f)anbc(t, nod) ju fviil). 2inv fonneu mil- fageit, i>a}] fitr bai $8en3u|tfein @efiif)( unb 33orfte(Iun9 fcf)i- im()c bcifniniiten liegcn itnb baJ3 babci bcm C»kfiif}( iinbcbiiigt bic 'Spviovitcit 5ugcfd)vie(icn lucrbcn ntuf5. 5(iid) cine 5^c,!;ic(}ung ,ytnt SBotten crgiebt fid) — in ben an bo§ ®efitf)( fid) anfd)(ief,cnben SBemcgnngen ; aflein el}c luiv ben 33egriff be§ J'riebg nti(;cu crortcvt I)aben, Idfjt fid) Ijiev nnr bie 2^f)atfad)e f onftaticven , baR beu 3Bi((c nnb ein 23?oIlen, ^mnal menn babci ton ifi?a()( bic 9{ebe fcin fof(, fid) nn§ in bent, lua§ mx Seunt^lfein ncnncn, crfQljvnnggnuiRig in feincr 25?eife anfitnbigt, tuie bie^ iiMinbt anninnnt obcr bod) anncf)nien miifUc. 2lHi§ nbcv fiiv ba§ i2ee(en(cbcn Hon 23}id)tigfcit ift, ift haS, bafj bcr er>iiad)fcnc nnb gcbitbete 9)fen)d) cin immer mef)r niit gcnni^tcnt ^nl)a(t crfiiflteS Scmnfstfcin Ijaben nm^, uid()vcnb ha§ .Siinb nnb ber ':)Jatnrnicnfd) »or alleni ®efitfj(en ^ngiingiid) fein mivb. Tovt ha§ nil adniirari, h([§ bci ©reifcn fo mcit gcf)cn fann, i>a]] fie fcfbft bie fie trcffenben v2d)idfa(!§fd)(nge o()ne tt)efcntlid)c @cfiil)(§= emotion f)inncl)nten: 5UIc§ fd)on bagcluefen! ()ier cin fid) iiber alic§ untnbcni, jd()e Uebergdnge oon (yvenbe nnb Vnft in i2d)niev5 nnb llnbcfjagen, cine gefii()(gmdf3ige @mpfangUd)feit fitr allel 9cenc. Unb jniar n^irft I)icr faft nf(e§ a(§ ein "ilicncg, nod) llnbefnnnte§ biveft nnb an§fd)tiei3lid) anf haS-^ 0)efiil)(; beini iMe(erfa()vcnen bngegcn unvb jeber Sieig aU alter 58e!annter fiit)( nnb gleid)gii(tig ()ingenonnncn, lueit if)nt a(§ba(b bie gciuofjnten "DiSpofitionen cntgcgenfonimcn unb antiuDvten. 3"9fcid) liegt f)ievin cine 5fncrfennnng beffen, nuivi an ^erbavtS 5(ppcr,^eption£it()eorie vid)tig ift: ba3 ^^llte beftinnnt ba3 iVcnc nad) fid); luo lucl 3"^)n(t Don frii()er l)ev ba ift, cin reid)cr nub niannigfattigev 5^ennif?tfeinciinbalt, ba mivb bao 'Jtcne einfad) o()ne Did '^hificgnng ai-i" ein irgeiibmie fd)on 'i^ofanntev nnb (i^e^ fannteS biefem ^ntjatt bin^ngefitgt nnb ciiiiunleibt; luo menig ?l(te§ iHn()anben, bcr (33eift nod) (cer ift, ba f)enfd)t baiS ":)iene anf 5lngcn= blirfe niit aller (^Vnualt nnb loft ftarfe C-iefiible an^^, urn balb bavanf £a8 Sclbftbemufjtiein. 55 — benn c§ fcljlt bie ^Jicfonait;, iiiib bcr \")alt bafiir — eincm an= beven 5?eiicn '•^.Hag jii niad)cu. 2Bir fjabcn bivo S3c»)u}3ticin ouf gouific (Sleincntavnorgiingc juiiirf;^iifit(}icn gcfiidit nub gefefjcn: bag, lua^ cinev 33ovftcUunf| ben (Sintvitt in bivo ^-J^cnni^tfcin cvjmingt nnb nm^ bay 33eiun^tfcin ^n= niicf)ft fonftitnicrt, wav ali beunifjt empfunbcn luivb, ift cin ®efut)(, bag ©cfii^l^ma^ige an bcr (Smpfinbnng obev bic Gmpfinbnng a{§ 0ofnf)(. 'J^av iiiiivbe uny a(ci(ialb }^n bci 'Jrage nacf) bcv 'DJatnv nnb bent ilBcicn bcy OVfiiljliJ lueiterfnljvcn fijnncn. %ik'u\ luiu ftnb mit bcr S3ctun^tfcniy(t'()vc nod) nid)t jn (Snbc; fe^(t nnS bod) nod) ba§ 2i?td)tigftc bavan, iL\yii'agcn ^cvn nnb Stent ber gan^^en !Semn^t[einl= fiage, 'biVj luonon nmn and) Juoljl iier|"nd)t fein fonnte an§5n9ef}cn : bie 1'e()ve Dom Sclliftlicuinf^tfein, uom ^d). 7) !?a§ ScIljftDciuttfitfciH. '$dk [jabcn fd)on gef)6rt, ba^ ^\int in ber 1)ebnftion ber rcinen 33erftanbe§[iegriffc non eincr tranSccnbentaten 5lppcr^eption rebet, wonad) ba§ „3d) benfe" atle nteine inirftetlnngen bcgteitet ober bod) mnf5 bcgtcitcn fbnnen. 'Jhir in einem ibcntifd)en Snbjeft fijnnen mannigfaltigc S,^orftctInngcn n)ivf(id) jn eincr (Sinf)cit, einem @an,^en ticrfniipft luerben; iene§, bie l^^bentitdt be§ Sciun^tfeinS, ift a(fo bie ^HU-an»[etMing nnb 9^ebingnng atter (SrfenntniS, nnb bic ^ategoricn finb nid)t§ anbcrcS aU$ bic licrfd)iebencn ^yormen nnb ^nnftionlmeifen, bnrd) iuc(d)c nnb nad) mcldjen ba§ 5!J?annigfa(tigc bc§ 5^cn)nf5t[cinyinf)a(t§ jn ciner (Sinljeit jnfamntcngefa^t nnb t)er= fniipft luirb. ^ant i)at d\o al^o tragenben .^intcrgrnnb alle§ 53or; fteHenS nnb jr)enfen§ einc apriori)"d)c — ^^orftcUnng, Juie er felbft fagt; aha in feinent eigencn 3 inn uio()( beffer: — ®entfnnftion angcnonunen, bic altem -i)enfen cvft fcinc @in()C!t nnb bamit jngteid) and) bic ^lUgcnicingiittigfcit unb 'Jcotmcnbigfeit giebt, mcldje — barin ift ^ant mit "■iUato eino — bay 1)enfcn erft ,vi einem >uirf(id)en Tenfcn, ,^nm (Srfcnnen nnb ST^ffcn mad)t. @an^ anbery .per bar t nnb bic 3cinen. 5'i'i^ •'^pci'^fl^'t ift bie 5G 2)a§ 23eiuuf3tlein. lotijuorftcHung, ba^ ^d) eiuev jcncr unberfpiucfjsooUcn iBcgviffe, bic biivd) !i5cav['citmig uicgjui'djaffen cbcii bie xHiifgabc bev 9Jictapl)i)fif fcin [oU. ®a§ ^d) foil nam(id) nnd) %'\d)te§ 33eftimmun9 bic 3ben= titat Don Siibjcft unb Dbjcft, eon 33ovftelIcnbcm iinb 3>orqefteUtem fcin. ®a§ nntvbc abcv eincn Kegi-essus in infinitum cvfjebcn: i>a'j 3d) ftcUt fid) fclbev nov ; irer ift biefeS „fid) fctbcv?" Tasi fid) 3>oi-= ftcHenbe, alfo ftcflt bnc' ^d) has fid) fcibev i^orftcKcitbc uov; baS fiif)vt aiify lliciie 511 bcr Siogc nad) bent „fid) fcibev", unb bavauf crfoigt in iutiuituiii ininicr luicber bicfedic ^^Intiuovt. (Sin foid)Cv regressus abcv ift fiiv ,'pcrbavt ftetij 3<^it()cn cincsi bovfjanbenen 2Biberfpiiid)v. Unb be^baib mup bicfcv befcittgt, bnc- ilHirfteflenbe nnb ba^» iHn-gefteillc , ha§ luiffenbc unb bus gciuupte 3d) niitffcn ^tucieviei, e§ niiiffen jwei Don einanber ocvfd)iebcnc 1)inge fcin, Hon bencn bag crfte — mir fennen ha§ fd)on — aftiu gebad)t bay .v^i^it^' paffinc appcrjipievt. Goniit ift baS 3d) nid)ty (5in()cit= Iid)cg unb (Sinnialigeg, fonbcin cv uicd)felt bc)"tanbig ben ;Crt, ift je^t (a{§ appevgipierenbeS) in biefcv, baib baiauf in cinev anbcrcn ^Hn-fteflnngggvuppe; bcnn es ift nid)t» a(§ bic Xurd)ficir,ung0ftc(lc unjiifjiigcr il>oi-ftcnungcn-citjcn, ift jebc»ma( ha, mo cine iiltcvc iH">v= ftcUungj^niaffe cine ncuc 3.^ovfte(htng appcijipiert. 2Bci( \m nun »on jeber einjelncn bicfer DJJoffen nnb i^ren 3nf)fl(ten abftialjieren tijnncn, bilben Juir nn» cin, man tonne iibeif)anpt Don atleni '^wijait ob= )'tiaf}icvcn, unb fo cntftc()t bcr 5d)ein, al§ fei hav 3d) etUHiy vein fiiv fid), ein iiber jcnen einjefnen Stppevjeptiongoftcn (Sd)iuebenbc§, uiiif)venb cy in 2A?aI)vf)cit nid)t bie £luef(c unb i^ovanC'fe^ning bicfcv 5(ftc, fonbevn ^Jicfnitat, ein Ui^teS" ^IbftvaftiouvcvgebniS any bcv Diclfad) gciibten 33evbinbung Don 33ovftcr{ungen ift. %n biefcv G'vtiiivung \")cvbavty ift fvagioS gcgeniibcv bcvjcnigcn Don ^ant, bev iibvigcn^ and) cin empivifd)c§ 'i^euntfufcin fcinev felbft fennt nnb bicfeC' auiobviidlid) and) alji ^jcbev^eit manbclbav", nid)t ai§ ein „ftct)enbcg obev blcibenbc^ Sefbft im %ini}c innever (£vfc^ci= nungcn" bc,^eid)nct, baji >2i)nipatbifd)e unb il>cvlDoilc bay, ha]] ha^^- 3clbftbeuni^tfcin obev luic ev cy ncnut, bic 3d)iHnfteUnug nid)t aiy 2*a§ SelliftbciuiiHtfcin. 57 cine aller (Svfafiiung uovangeljciibe Ivoiisiccnbentafc 5,^orait§fct}iinf| uiib Oiicfic, [onbcvn aUi ^tcfultat iiiib Gigcbni^o f\cbad)t »uirb. jJ)a= gcgoit \}(\t cv fief) luid) ,viici ^eitcit I)in bio 2nd)c bod) ,yt cinfad) DorgcftcHt. CS'iiimal [inb co iiid)t bfofj il^ovfteQiincjcn imb iiid)t in crftcv Viiiio '^nnftclliniqcii, bic bai? 3c(('j'tbeumf?tl"oin iiiboiiuid)eu iiiib fonftituicvcii, foiibciii and) l)icr [inb, une uni i'cl)oit uiorbcn, (S^ofitljlc bcr 5ln!?gnng§pnnft. llnb fiiiy ,vi)citc fann jcnov 9J(ed)ani§niu§, hwd) ben .s^cibavt alloy evtliircn tuiU nnb bnvd) ben nllcg entfteljoii [on, oinoy nid)t ci-ftaron, luaS (jier fvag(o§ im ?3iittc(pnnft [tcl)t nnb rod)t oigontlid) baci iH>e[en ber 3ad)c an§ntad)t, bio Spontaneitdt nnb 5lftilutdt, bio [id) unci ini (2eUi[tbeiun[5t[cin unfiinbigt nnb bio ebon bovl)alb orfliirt obev bod) anevfannt [ein uiill. llnb bainni ()at man Horn -il)atl'oi'tanb an^,pii]el}on. 3i'"^'^)U er[d)eint \m$ nn[or Secfenlebon nuv aiv oin eiuigov ii^ed)[cl non il^ov[tellnngon, (^kbanfon, r*«)efiil)lcn, (2tintinnngen, Ivicden, 33ogici = ben :c., ein be[tdnbigey iionunen nnb O^efjon o()nc oUe '5e[tigfoit nnb (Sinf)eit, ein S'fi'^Bcn nnb 3Bcvben, t'ein Gtill[tef)en nnb Sein. ':.'(bev ba(b tvitt mil" bei an[merf[anient 3»fef}en in all' bic[ev (ntnten ?.1tannig= [altigfcit, in biefem .§in= nnb .^enuogen bod) et)in>3 luie ein (Sinf)eit:o= tninb ontgegon : alle^o, uia§ ba fonnnt nnb gefjt, [inb m cine 3?oi[tel= hingen, meinc @e[iil)lo, nioine SBiCten^afte; id) inn e^^v ber ijorftellt, fit()lt, mill, bov affi.yovt mivb obev tf)dtig i[t, ^er 3nf}alt i[t bei bic[cv 33otiad)tnng gleid)giiltig; jcbev beliebige 3nf}aft i[t ber mein= ige; nnb ebon bie[e ^^-orm, i^a}i aik§ mein !Bemnf3t[eini§inf)a(t ift, bleibt nntev ben emig med)[elnbcn Ok^[taltcn, ^"ffi^"'^^"/ 23ovgdngen immcv bic[ctbo. llntov bie[cn ^nfjnft*-'" [in!^ n»n otiov ond) intnier [d)on [old)o, bio bovcttS [riiljor einmal in dl)ntid)cr !ii}oi[o bagen)e[en [inb nnb (\i§ ol)nlid)e obev gar al§ bie[elben non nn^o micberevfannt nnb ango[pvod)en moiben. Xagcmo[on — mo? in niir; miobeveifannt — won mom? imn niiv; al» ma§? al§ bic fvitfjev Don miv [d)on gctjabtcn. Xa§ ift unferc 93c,ye^nng jnv 3cit obor gonaner ,yt bci 33cr= gangont}oit, [pcjicli jn nn[evcv eigcnen ^Inngangenljcit. '^Inf if)r bc= inl}t bio (iiinnernng , mcld)o cine ii^ov[tetlnng aliS cine [d)on bage= 58 Ta§ 23ett)u6tfciit. mefenc iuiebcrcrfennt , ha§ @efu(}( bcr iHn-antiuDrtncf)feit itnb bie 9{eite. ©bcnjo ift abev niic^ cine 33c5ic^iing 311 bev 3»f»nft bamit eimog(id)t : id) fann mid) entiuirfedi, fann ct\va§ mevbcn, ma§ id^ ic^t nod) nid)t bin, fann ein nnberev mevbcii, imb bicfev anbcvc bin bod) tuicber id) [efbft. .s^")ie()er gef}ort and) nod) einmal bie fd)on bc[pi-od)cne (Snge bc^ 3.\Miiuf5ti"ciniv luoinad) im '-yiid'punft besfclben immer nnr cinigc menigc 3ii^)iiltc, bci gnn^ getpanntcv 2(ufmevffam= fcit DicHcid)! ,^cit>i)ci[e iiuv cin cinyger, g(eid),^,eitig Dorfjanben [ein fonncn. Dic[c niouard)ii"d)c @invid)tiing be» 33en)iij3ti"einS, mic man ') e§ nenerbinga nid)t iibct genannt f)at, ift eine !If)atfad)e, bie eben= fafl§ onf cine geluiffe Ginf)eitlid)fcit (jinmeift : fo»ie( a(§ id) in jcbem 9lugcnb(irf gu iiberfctjcn, ju bc()crr[d)en unb gciftig ,311 iimfpanncn Devmag, ift luirflid) mcin nnb fonftitnievt in biefem lltoment niic^ nnb mein ^sd); jenc cin()cit(id)e ^-ovm i)'t feiii fcvtigcS @efd^ Hon unenb(id)em obcr b:(iebig gvofjcm Umfang fiir eine nnenb(id)C 9Jcannigfaltigfcit bey 3»J)titt^^, fonbcvn ift ber '^(ft bey ein[)eitUd)en 3u[ammenfaffen§, ber fid) ai§ biSfnrfiuer nid)t greid)5eitig an beliebig biclen Hofljiefien (d^t. (Stcljcn nnn abcv ben Ii;i)atfnd)cn, bie ouf cine @in(}eit nnb ^ontinnitdt I)in»ueifen, nid)t and) anbcve gegeniibei, uietd)e Ginljeit nnb ^ontinnitdt in ?^rage iMten'r* 3»ndd)ft fonnte man bavan er= innevn, ba^ ^'inber erft non einem gcmiffcn iiorge[d)rittencn filter an Hon )"id) in ber evftcn '].^ev[on ju rebcn bcginnen. 'Hllein menn man genauev ,vifief)t, but ba^5 ^inb bod) (dngft, efje cy „id)" fagt, ein 33ennifUfcin non fid) fclbft in bev 3^onn, i^ay^ ey alley anf fid) be,^ie(}t, ein guof^er G'goift unb 3d)men|d) ift. 3()»i U¥^ fomit ldngl"t fd)on nid)t ba§ 23eumf5tfein, bay C*9efiil)t unb bie ^i^ovftellnug [einey 3;d), fonbevn nur — bo5 lilnnl bafiiv. Unb bag ift ganj natiivtid) : mit i()m reben alte anbern in ber jmeiten obev, mie cci in bev ^^inbevl'tube iibliri) ift, in ber bvitten '•]>evfon, mit bem 'I'camen, nub fo fuiipft aud) ba§ 6{iub feine 3d)iiorftel(ung, fciu ;3id)beuiufui"ein ;,uudd)ft au ') Storl ®roo«, C^-intcitiincuin bie ^,»lcftr)ctit 1892. SaS ©clbftbcmufetieiii. 50 biefcn [ciiion fnolcnitcu 'i)iaimit an iiiib vcbct in 33cr^)i^bu^j:^ niit bcinfclbcii u>ic bic, lum bcncn Co l|.nod)cn Icnit, Don fid) in bcv bvitton 'Innfoii. TaS kMucift alfo an iinb fiii" fid) cjar nidjti?. Sd)Uicrci- uiicf^t bcv fotjicubo CSiuiuaitb goiieii bic ^ontinultot nub G"inl)citlid)fcit, gegcn bic I'id) cvljaltcnbc oi^t-'ntitiit iinfcixc; (^ciftigeii 3ciny: mid) 3iil)i'en fiiib luiu bod) iiid)t nief)i- bicfclbcn, bic miu uiaven. 3In9cfid)ty bev DcrgKbten S3((ittei- unferer langft erftoibenen iinb mir gc(cgcnt(id) Juieber Quftaiid)cnben ^ngcnberiunerungcn fvagert wiv nn§ oft erftaunt: urnvft bit baS nnrflid)? luiv evfcnncn mh$ in bent, tmio luiv bantaly gctf)ait, gcfprod)cn, gcfit()lt, cntpfnnben (jabcn, felbft nid)t uncbcv. Uitb iniflenby luo niiy toon jcnen p(o^(id)eit llm= luanbtnngctt ci^iiljlt unvb, bcrcn cftatantcftco 33cifpic( iinntcr bic 33c; tc^vung bcv d)viftcnDcrfotgenbcn Sanhto in ben d)viftngcifrigcn '4^au= h\§ bic'ibt, rvk fte^t cS ba ntit jcncv .ffontinnitat bc§ 35ett)n§tfein§? ift nid)t f)ici- cin uuvf(id)c^> 5lblu-cd)cn, ein Xiird)(n-ed)en ber ;^itfatnmen= Ijiingcnbcn 'iKcif)c t()atfiid)(id) gcgcbcn? Unb bod) lievfd)tuinbct and) ^ier itnb gcrabc f)iev he\ gcnaitercnt 3iMc()cn jener (Siniuanb bnvd)nn§. j^Tei(id) fontmcn mir \uh$ — nnb ein je rcid)eve§ 3nncn(eben \vk fii()vcn, tint fo mcf)v — f)eutc fo iiie( anbcrg nor a{§ fritf)er, we'd fid) fo niclci', \va§> ben llcbcrgang, baS '^{nberSiuerben nermittctt itnb bic 9(cnbcrnng ()erbeigefitl)rt ijat, am nnferem ©ebad)tnig tocrtoren [jat nnb mir fojitfagen nnr nod) bic ©ipfcl bev .^ette an§ bein ^?ebel; nicer itnfcver 3>ergangen()eit l)eriiorragen fc^en; bie ^ctte felbft, bic 3roifd)en= nnb 93tittclglicbcr, bic ben 3iM'aiiiiii^nf)f>»0 fjerftcden miir= ben, blcibcn nnfid)tbnr. ^\mc einfain rngcnbcn ifolicvtcn ©reigniffe abev f)abcn baitn frei(id) fd)cinbar teinen 3itfanuncn()ang mef)r meber nnter fid) nod) init uni, fo mic mir je^5t finb, \m\) fo ift bag eigene iHcnSbilb nofl Don (^priingen nnb ?itcfcn, tjott iibcrgangglofer unb Icevev 3tcllcn, nnb bantni nn§ fc(bl"t jct3t nie(c3 aiiS itnfcvein eigenen Veben nnbegrciflid) unb faft itnglaubtid). 5" '■Ji'al)rl)eit abev mav eg boc^ eine Uicfcnlofe ©ntmirfdinglfctte, bic alleg einjelnc nntev fid) ncrbanb, nnb bev Ginbvnd beg llnnevbunbcitcn itnb Unncvinitteltcn ift blof^cr Sdicin. Unb natiir(id) munbcrn mir nng iiber bci$, mag C)0 2a§ 23ciuiifjticin, luir friifjev t()atcn, lueK mir c§ wad) imfcvem je^igen 3cin unb Stanb liciirtcitcn unb baraii mcffen, unb ucigcffen I)a[icn, luie luiu geiucfen [inb, a(§ luir c§ t^aten, unb mcIdjcS bic inncrcn unb (iuileven ^er= ^altniffc UHircn, in bcncn luir \mS bcfanbcn, bie 9)?otiiie, an§ benen Ijcvauy uiiv fo lianbcUcn unb I)anbcln niufucn. 3i^cnn lutf na(}cv 5u|cl)cn unb nny auf (Sin^clnca ticfinncn, fo erfcnncn luiu l)dufig nod) bic iSejieljnng unb ^ebeutung beg (Srfcbten innevfjalb unfercr baninligen (Sntiuirfe(ung unb fiiv blefelbe. Hub fo finb and) jene p(b^(id)en 33efef)rungcn nid)t fo pdi^iilid) unb nnuennittclt, \vk fie auf ben eiften ^{nblicf au'^fc()cn. ©crabc bic 95efef)rung bel 3(pofte(§ -l^antul ntag nxK- bay seigen, non ber .^o(ften') bargettjan f)ot, uiic e§ fid) bod) and) ()icr um fein %b' bved)en nub fein luiliig 'Jieucy, fonbent in bcr Zijat nnv um ein 2Bevbcn unb fid) Gntanrfcin (janbclte: in bcm ©ciftc^Ieben bey 'ipanhtg laffen fid) bie 5(ntuiipfungypunftc bcy 'Jceuen an ha§ 3(ltc anf^eigen; unb baf^ ber bcfe()vtc unb (Sr)rift gcmovbene 'i}.^an(u§ in feiueni gan^cn Tcufcu unb c^anbeln unb in ber 5trt nnb 2i}cife bey= felben nod) burd)auy bie 3i'gc beg alten pl)arifaifd)cn (SifevcrS jcigt, aiobuvd) bie CS'iudeit bev geiftigen ^ubinibuatitat unb bie ^^ontinnitat feiner CS'utnnrfhing eiljalten bleibt, ift (eid)t eifid)tlid) ; neu ift nui 9tid)tung unb oi"t}ii't biefeg TenfenS, 3"iif)tcn!3 nnb ^anbehis ge= moiben, abcv gebliebeu ij"t berfe(be (eibenfd)aft(id)e "illtenfd) unb Zia= leftifev, bev auf bev neueu '^a()n lueitcv luanbelt. 3)od) nid)t nuv bie ^ontinnitat ini Vanfc bev 3cit, and) bie (Sin()cit ini fetben ^higenbtid fd)eint buvd) gemiffc JI)atfad)en gefal)v= bet unb in ^-vage geftellt: e§ ift bie 9[)tog(id)teit eineg iuncven .Sion- fliftg nnb ^luiefpaltg, iuoDon nuy nanient(id) Xvanuitifev eine fo anfd)au(id)e iNovfteflung ^u gehen Dcvmiigen: jiuei 2ee(en mobneu ad) I in meinev 53vu)"t! CivKiivet niiv, ©vaf Cvinbuv, biefeu 3uiie= fpalt bev !:)iatuvl 3lbev and) iiant feunt il)n, luenn cv ben (i)egen= Sari ^olftcn, jum &DangeIium bc§ ^i^anlnS unb bc8 'i^JctrnS. 1868. ©. 65— lU. '^a$ ScIbftdciuiiRticin. (U [at? jmifrfion 'rHn-niiiift iiiib 2iiinlic[)fcit, ,vi'i|"cl)cn 'i^flidjt iinb 'jici.quiu] )o cnmvkl) botont iinb fpaiiiit, iinb biblii"c()-tl)Colociii"cf) tft cr iin§ aU$ ^ampf ,viiifd)en %ic\id) iinb 0)ci[t ofjuebieg Don frii()c an bcfannt nnb gctiiniij]. '3^icfcv Wcgcnfa^^, ben in irgcnb eincr lyovni jebev Hon nny cvlcbt nnb bcr fid) int Oiemiifen nnb a(§ (^'iciiiiffcn oft (\c\\nc\ nnanijcncbm bcmovfbnv niad)t, foK nnn cin 33e>ueto fiti bic 3^ucil)cit unfereg 2Bc[en3 nnb gegcn bie Shdjcit nn[eve§ ®e(bft fein. ^Idein ba^o uiiivc bod) lum Hovnebcrcin cine gan;^ nnbercd)tigte llebeifpan= nnng cincy tbatfad)(id)on '-i^crbaltniffc^o. (S^cvnbe bci jcncn ^^orfonint= niffen innever 3^"tc[piilt'gf*-'if lutiKn 'viv inm hen bcibcn [tvcttcnbcn ''I.HU-tcien in nnj! gan,^ genan — nnb bavin liegt cbcn ba§ "ipeinlidje bc§ ^nftanb'S — , baf? eS anf beibcn Scitcn nnfcrc ©ebanfcn, (s>cfii()(o, ©cgicvbcn [inb, bic fid) nnter einanbcr bcfiintpfcn, bcvftagcn, iiberunilligon unb bcftcgon ; Cy [inb ntd)t ,^luct t)ei-[d)tebenc Snbjeftc, Hon bciwn fid) ba-o cine front nnb ba-3 anbere trancit, fid) ba'g cine befiegt fitblt nnb ba^ anbcrc tiininpljicrt, fonbevn bayfelbc (Snbjcft ift <2iegcr nnb 2.\'ficgtcv ;^ng(eid), e§ ift cin nnb ba-5fc(be ^d), bay jct5t ben 33cd)ci- bcr Vnft niit gicrigcn Siifl*-'" fd)(itrft nnb g(eid) ba= ranf con ben ^-nrien bcr 9tenc gcpcitfd)t bittcren 3d)mcv5 cmpfinbct: ein 9iad)cinnnbcr, ein Ogciflicrcn ine{Icid)t, aber atleS in bemfelben Snbjcft nnb non i{)ni atS ein in ifjni i^orgef;enbc§ nnb if)m Qu- gc()i3rigcy empfnnben. 3Uicr cr(cben Juir nid)t bod) tiiglicf) etiiHiy, \m§ gegcn bic ^onti- nnitiit nnb Ginf)eit nnferel S5e)i3n§t[ein§' 3engni§ ablcgt — ben 3d)(af? Taranf i)'t ,yinad)ft ,yt fagcn, bajj e§ fid) bcim 2d)(af nid)t cigenttid) nm cine llnterbrcd)nng, fonbcrn nnr nnt cine cV)crab= fe^nng be§ 93e\i)nf3tfctn§ [)anbe(t ; e5 b(eibt etiua§ Horn ^BOrffcIb itbrig, nnb e6 iicrfd)n)inbet nnr bic ^dfjigteit be» ^-ij-icreny in cinen Snrf= pnnft. '?(bcr and) lucnn ba-S 33cii)nf5tfcin luUtig anf()orte, mie Cy iin 4:icffd)laf fd)Uicr(id), iuof)( aber in £[)nniad)ty5nftdnben bcr %(i\i ift, finb mir bcnn btinb, iiiei( mir bic I'lngcn fd)ticf5en fiinnen nnb mcnn uiir fie niirflid) fd)licf^cn? nnb fjoren luir bc^oUicgcn ouf cin 3d) ^n fein, )uei( luii cine ^tittang fci cy nnn ba5 ^^cuntfjtfcin ganj iier= 62 2)a§ Sehjumiein. licmi obcr cine ftarfe .^eiabfcOiin}] bcsfctben evfcbcn? 5(nd) bcr !Jvaum bcftiitigt ha^. @5 finb mcinc Jvdiimc, bie icf) tniitme; ic^ bin ftetS babel, bin bcr §e(b bc» Xramag, 'Ha^ fid) h)a()rcnb beg (Sd)(afe§ in nicincm 33euntf5t[cin abi"pie(t. llnb bagfetbe jeigt iia§ (Sniiad)en am aubcvn '^.''un-gen : nciigcftiivft fiif)(cn uiiv un» bod) a(g biejeU'cn, bie luiv am '■Jibcnb ,yn)or cvmattct urn jum (2d)(afc niebevgclegt unb mafjrenb bcr ^hd)t inefleid)t aUei()onb toHel ^ei\Q gctvanmt f)aben; fcin anbcvec' ^-Bcunijstfcin ift in bcr 3ii^il"d)cn5cit an bie (2tcl(e be§ marijcn !3d) gctvotcn, mir fniipfen t)ielme()v genan ba miebcr an, mo miv am '^Hbciib ,ytiior anfgel^ovt fjaben, miffen ung ahS biefelben (jcnte mie geftern unb reiljen ouc^ bie ba^mifdien inne- licgcnbcn Jviinmc, foiueit mir nn§ i()rcr evinncrn, cin in ba§ ein= f)oitlid)e C>3an5c nnfevcS 23emuf5tfein§. ©djmieriger ticgt bie (2ad)c bci gemiffen ©eiftegfvanfen unb bei ^ijpnotifierten. Sine 9kif)e non !Xf}at[ad)en mad)en aUerbing^ and) f)ier nnr obev[(ad)(id) angc[cf)en '2d)micrigfcitcn. Ta^ ber iiianfe ctma Don fid) aly bom ^xiiljcx ©efunbeu in bei britten "i}>er= fon lebct obcr ba^ er in fid) frembe Stimmen bernimmt, benen cr antmortet, nnb \va§ berg(cid)cn mel)r ift, ba» bemeift bnd) 5nnad)ft, bof5 er Don feinen inneren 3»ffii"^cn einc Gmpfinbung, cin 33e= muptfein l^at. ©crabe inbcm er bie ©timmc (^ottcS in fid) 5U Dernef)mcn glanbt obcr ben 'Jcnfct in fid) liiftcrn biirt, gicbt cr jn erfennen, bafj c§ iungangc in il)m finb; nnb bci ben cigcntlid)cn .^aUucinationcn liegt bie 3ad)e ja nid)t anbery. ^Ibcr freilid), biefe 3nftanbc nnb 33organge finb abnorm , nnb mcit fie fo gau^:; anbcr!^ finb alS atlcg in frn()eren gefnnbcn Jagcn Grleblc, mcif3 er fie nid)t anberiy jn benten, als* baf? eS f rem be (Ztimmen fein miiffen, obcr ha^ e r je^t e t n a n b e r e r fei a[§ ber fritljcr ©efnnbe, er bentet fie falfd). 5htfgef)oben ift bamit nid)t bie (Sinf)eit bco 33 e= mn^tfeinS; biefe ift tf)atfad)lid) ba unb jcigt fid) alv bafeienb ; fonbern anfgel)obcn ift nuv ba^> ^UMuufitfein bicfer Gin^ (;eit. ilBir Ijabcn l)ier [ojufagen cine '^-i^eUnifUfcinSiflnfion , cine SaS Sclb[tbe>uui3tfciii. G3 ^Kufion bcf> iimcvcn 5inii5, eine Jiiiii"d)unfl iidcr imlcvc cigeiicii tf}atfad)lid) novfianbcncu inneien ^ufttinbc. Tal)or baiui and) jonc liiftigcn (Sk'fd)id)tcn, U'ic eiiici im 2d)laf biivd) iirtciib ciiicii |)anin at ^)uifd)ib anbev^raoljln, in cine ganj anbcro llmgclniiig iinb Situation ncrfcljt nub a(v ctit aubercv bc= l)nnbclt unib: bev 2d)ufteiiuiu]C uuvb gum 'l.H-iii,^cii, 3L)ian bcnfc an biv5 liefoiiutc Viiftfpiei ! .^icr ift e§ bev .'Sanipf juiifdjen bcr tl)at|(id)lid) iioil)anbcncn Gin()eit bcc 93cunif5tlein§ — id), I)eiite "In-iiij, bin bcvfclbc, bcr gcftcnt (Sdjuftcvjuugc wav — mit bem biivd) ha-$ '^Ibnonnc unb 9tcue bev ?age aUina()(id) un[id)ev mevbenbeu imb jdjunnbcnbe 93eunt^t[cin bev Ginljeit; iinb bavin eben befte^t ha§ (^x= go^lid}c unb iTonii[d)c bev Situation. Xagcgen btcibcu fd))uev 5n evfldvcn unti bitben allcvbingiS eine ^nftan^ gcgen bie ©in^eit fetbft jenc ^^-aUe, in benen c§ fid) unt bie {5itt)vung einev 2(vt bon ^oppctteben f)anbett, luie Juiv cB bei ^vven, bei .V)ij[tcvifd)en unb nun and) bei gemiffen 'g-ovmen bev .s~-)i)pnofe finbcn;') nnb ebenfo t'onimt umgcM}vt bie ijijtiigc 5lnnif)itation be^ <2etb[tbcn)upt[cin5 t)ov. Xa^ luir in biefen j^dffen ntit fat|d)en Teutungcn unb bem 3?cvtnft bcS S3etuntltfein§ bev (Sinf)cit bei ev= l)attencv Giufjcit fetbft auC'fouinien, mage id) nid)t ju fagen. iS^cnn \ia§ Setbftbeumptfcin cin 5ltt bev 3i)ntf)cfc, bag ^"[^"""^"f^tT^" ,Viv (5int)cit ift, fo faun cy nid)t 2Bnnbev nel)mcn, ha^ \vk atte anbeven geiftigcn ^'iniftioncn fo enbtid) and) biefe (^iifjigfeit be§ 3nfanunenfaffen0 tjevloven gef)en fann nnb bann fc^fie^tid) nnv nod) bie ilnet^eit iibvig bleibt. Xagegen ift fveitirf) mevfroiivbig genng, bo^ bicfey SitU^iiiinc^faffen — fei c§ nnv jeittid) obev fiiv t)evfd)ic= bene 3«f)i"ittc — gefpattcn in 5mei obev mef)v 'Dteif)en nevtanfen unb fo fid) eine 9J?c()vt)eit bon Ci^entven unb "^djcn bitben faun; bev 9Jtenfd) luivb f)iev gevabejn ein geiftige^i IHggvegat, eine 3'wci^eit obev 'iUtet)vl)eit. ') 25. ^irc^^off, fie^tbud^ ber q3li)d)tatrie 1892. ©. 100 f. mef)rere Dovl)anbcn finb ; and) l)ier fnnn ber 9}?enfd) in jebent 5(ngenb(icf Don fid) fagen: id) bin id). (Sin 3eid)cn tii^Higcn geiftigcn UntergangS ift bagegen bay abfolnte 3cvfatlen be§ 33c>un^tfciny in iU*id)ty, bic 3>oiftcflnng beg ^ranfen, bajs and) cr nid)t mc^r ha fci. 9ltte§ ha§ uiibeifpvid)t ab^v feincSfall^ bcni ©cbanfen, ha^^ bay ^d) (Jr= gebnig unb ^)iefu(tat fci, ba§ fid) bei gefnnbcn ?Jienfd)en iniincr ein= ftetlt; bie anberc 3^ragc, ob iibcr unb fjintcr bicfcni cnipiiifd)cnt ^d) ein tranScenbentalcr, ein nietap()i)fifd)cr ^ern fid) finbe, ift fcinc ^ft)cf)o- togifd)c ^ragc nie(}r; bie cben beiii()vten franfbaftcn (5n"d)einnngcn er= fd)iucren bie "Jlnnaljmc cincy fold)cn, fd)[ief5en fie abcv allcvbingy nic^t gerabcgn any. Untcr t'cincn Ihnftdnbcn jcbod), baran ift fcft5n()a(ten, biirfen bie ©ii^se ai§ ibentifd) betrad)tet lucrben, bafj ber 'Ih'cnfd) c i n ^ d) f e i nnb ha^ cr ein Sclbl'tbciunf^tfcin ober bic Csrfl^'orftellnng () a b c. Urn nun aber bcr Grflcirnng biefcy enipirifd)cn 3d) iiiif)cr ju fomnien, iierfud)en mir nniS bie @enefi§ beSfetbcn Dorftefltg 5U niad)cn nnb menben uuy gu biefent 53cf)uf ,vtnad)ft eiinnaf an ben erftcn befteu uugcfd)u(tcn ober uueutunrfelten ^\1ienfd)en ntit bcr ^yragc, mer unb uuvj unb mo benn fcin ^sd) b. 1). er fclbft fci? 3id)crtid) mirb cr ^ucrft auf fid), b. I), auf fcine (eiblid)e (i"rfd)cinung benten ; erft bcr ©ereiftere unb fid) meiter 93cfiuneube mirb unci anf fein 3nnere§ Dermeifen nnb Don fid) al§ bcnfenbcnt, fiil)(enbcni, luoUcnbcnt Sl^efcn reben. Unb and) in iiltcren nnb naineren Sprad)cn finbcn >uir, bafj bay 3d) "orf) '"it ber (cibncf)en (Srfd)cinuiig ibcntifi= ;\iert luirb, fo ini 'il)iittell)od)bcntfd)en, 5. '^i^. 'i'cibelungenlieb XX, 1230, luo .^agen fagt: ez geraetet nimnun- miu lij) — baju fann i d) niinniennef)r raten. llcbrigcn^o fd)reibt and) nod) 'iiMe(anb in ctnuig anberer 'AHMibung: „aly er fcincin Veibe feinen ')iat nnifjte", nnb 2)a8 (£eI6ftbeh)UBtietn. 05 U'ir icbcn lum ciiiciii „Vcib"liob, biv3 bod) niiv ciii c^an^ pevfonlicfics Viobliiuyoliob feiii foil. 'iiH'lcl)c inni bicfcii lioibon 'Jdildiaitimqcn ift nun bic vid)tigcic, bie (cib(id)=dn^cv(id)c obcv bie innoi(id)=(]ciftigc ? iicrf)a(tcn fie fid) »uiif(td) fo jn cinanbev, baJ3 bic cine iciiid), bic nnbcvc um()v fcin niiif?tc? obcv [inb e'5 nid)t incflcid)t nnr 3tufen fovtfdjvcitcnber (Svfcnntniy itlicv inifcr cigcnc^S 3d)'^ Xa6 Ve^tevc luivb uiof)l bo§ 9{idjtigevc fcin. C)c()cn miv badci ouf bic (Smpfinbung jnviirf, uiorin [tcrft benn bei i()r baS ^d], mobnrd) mivb [ic meinc C£iupfinbiing? 'A^obuvd) anber§ a(§ bnrc^ ba§ (^cfii^liSma^ige bman, ben fogenannten ®cfu^(y= ton? T'icfcr bcftcf)t cbcn bavin, n)ie id) non bent Steij affijievt lucvbc, in bev I'uft, bic bcvfctbe in niiv l)Cvuon-nit, in bev lln(nft obcv bcm 3d)mcv3, ben ev niiv ncvnvfad)t, in bent 2Bcvt, ben ev fiiv ntid) I)at. '3)nlfelbc alio, \vci§> bie Ginpfinbnng gn einev beuiuf3tcn inad)t, iljve IHppevjepti on bcioivft, baa ©cfnl}! a(§ fovpevnd)c§, inad)t fie gu nt einev ©mpfinbung. Unb lueitev , feinc (Smpfinbung ofjne JBetDcgitng ; abcv and) bicfe ^^eiuenuiig mivb toon niiv miebevuni nuv babuvd) a[-o bie nteinige benicvft unb cvfannt, baf? fie imn @cfuf)(en beglcitet ift: ba6 3nnevDotion§= nnb ba§ (Svntubnng'°gefii()( fagt niiv, bap fie non nitv angge^t, baR id) fitv fie bie Uvfad)c bin; nnb inbcm id) biefc (^)cfii()(c an geiuiffe 3tc[(en nieineg Vcibc3 ^jvojigieve, fontntc id) ba^n, biefen ?eib al§ mcincn ?eib onjnfc^cn unb ntein ^d) ntit biefein incinem "i^eib gu ibcntifijieven. 5(iid) baS gcfd)ief)t nuv atlnta^(id): ba§ ^inb nin^ fcincn Veib cvft nad) unb nad) a(§ fcin (Sigcntnin fciincn (evncn unb ancvfeniicu, niii^ evft noii i[)ni '-i^cfit? cvgveifen unb i[)n in feinc ©etuatt bet'oiiinicu: abev bafj ifjiii fcin Veib a(y bev feinige, aU5 fein ^d) cvfd)eiut, ba§ bcvu[)t bod) bavauf, baf3 ba§ ''^lffi,;;ievtuicvbcn biefeg Veibcio i^m gcfiU)(gindf?ig ,yiin 'iPeiun^tfein fontint, fein Stffi^ievtiDcvben ift. ^n btefcm fijvpev(id)cu 3clbftgefiil)l gel)t ,vtndd)ft bag ^d) nnb bic gaiijc SBclt fiiv itity auf; a(fo nid)t luie ^ant incint, in bev ^.^ovftcUiing „id) bcnf'e", nid)t mie .^cvbavt luid, aUj iiftcvc appev^ipicvenbc iun-ftcllnnggtuaffe, fonbevu buvd)auy 3if n(cr, Ta? ©cfubf. 5 ()(•> 2)a§ 29ctuu&tfein. ii(§ 03cfiil)( itnb in bcv %oun beS (*>3efiif)(y ift cc> ha. Tic Se^iefiimg allev mcincv (Smpfinbungcn iinb atler mcincr 'IVnucgungcn aitf nicinc Vnft obev Unlitft, baS 3nnett)erben berfetben in j^ovnt tion \!n\t nnb Unhift ift bdS crftc, bcm a(;((ia(b bic '•^l^rojcftion bicfer Wcfu()(c anf bic '|>erip()evie meinc;3 Vcibe!§ qI§ bc§ Jvdgcrg nnb (5mpfangev§ bcvfetbcn fotgt. j^eS lucitern uerUingcvt fid) bann biefc ^n'ojcftion and) iibev incincn ^brper ^inan6, 5nnad}ft in bcr ilBcifc, bafj 3. S. bie S3e= vii()vnng cine§ ©egcnftanb^ niit eincnt 2torf, ben id) in bcr.s^anb finite, aly einc ilkviU)inng Hon niiv nnb am Gnbc bc^ifelbcn fo gefiit)(t luivb, a[§ ob ber (Stocf ein ®tM non niiv felbev tuavc. 3Bciterf)in aber (ofen fid) (Smpfinbnngcn in bem 9Jtaf}e, aU5 fie i()ven @efii()('oton Hevlicven nnb gegenftdnbtid) lucrbcn, Hon nn§ ah nnb iueiben a(^^ (iigcnfdjaften bei- Tinge an^er nn§ angefcfjen, nnb fo befommen luiv infofge be§ 2Bicbcvfcl)vcn§ berfetben Gnipfinbungen nnb be§ mit §t(fe "bcv ©r^ inncrnng fid) iio[(3ieI)cnben SBicbercifenneng berfetben bie tt)eoretifd)e ilnnftetlnng Don Tingen niit itjven (S"igcnfd)aften nnb geiuinnen anf biefc SBcife aOniatjtid) ben Untevfd)ieb beg ^d) Dom 9?id)t=3d). ^d) brand)c abfid)t(id) bie iJ3c5cid)nnng „9i id)t = 3rf)"r ^"t-'it bic evfte Stnfe bicfer Unterfd)eibung iibcr bay ^d) '^'^^) »id)t t)tniueg= jnfommcn Dermag. T)a§ 9Jic^t=^c^ be§ ^inbc§ ift ein 5lnd) = 3rf); ba§ ^inb Ijiitt olIc§, and) ba^ Unbctcbtc fiir ebenfo fnl)lcnb nnb Ijanbclnb, luic e§ bieg an fid) fetbft luatjrnimnit: eS- fd)tagt ba^er ben Xifd), ber eB ftij^t, e§ tri)ftet bie ':|.Mip^ie, bic co f,erbrid)t, meit e§ otten biefen Xingcn fein eigeneg ©nipfinben jnfdjrcibt, biefe^ a(fo anf jenc I)inan§proiijicrt, in bic 3tnf^enuielt cintrdgt nnb baljer bort Juieberfinbct. So ge()t ber 'IiVg Don 3"iicn nad) X'lnfjen, bie 2Bctt ift betn ^inb jncrft niit bent 3d) W nnnntcrfd)eibbaren (Ein= f)eit t)crfd)nio(,3cn nnb lii)'t fid) cr)"t allindbtid) baimn (o§, nanicntlid) niit §ilfc bc§ ''^(ngeS, beffen (Snipfinbnngen fd)on bnrd) i^ererbnng iDcniger gcfiitjt^nidfjig finb nnb eine angeborene Tcnbenj jnr Objef= tiliicrung an fid) l^abcn.') ') <2>o fllonbc id) snm Xcil and) ben ©iniuenbungcn Hon W. ® c f f i r , iiber ben §antfinn (Vlrd)i» f. ?lnat. nnb liU)i)iioIoflic 18!)2) gercdjt 2a8 (2clt)iltH'tuiif5(Kin. 07 ^af)ev jcncv lucitiunbieitotc 1.no,^cf? bev (Sinfuf)(mi,i^ , bov ini§ aUi unrf)tigftcr aftf)ctifd)cr '-IVHiviff fpatiT nod) bcjicrtucn luivb, iinb ba()cr bie biud)aii§ c}cfiU)l'5iiuif?itic ^citc bev fiiiblid)cn iiiib al(cv fiiib= lid) bfeibcnbcn !iBc(tanffaffung itnb 2Be(tanld)auiau3, bic bic ^Jdij^cn^ U'ctt ([{?- cin ?Iitd)^d) dctcbt unb nicf)r obcv luciiigcv au-o(icf).ivod)cn (int[)voponunp()ificit unb povfoniii^icvt. 3')^' t'cgegnen mir gan;, anbcvy nod) a('o nnf aft()etifd)ent an\ vetigiojem ©eblet, in bev 50ii)t()o(ogic t'inb(id)cr unb p()anta[iclHiller iuilfcr unb itbcr()onpt in allcr religiofcu innftcUnng. 3e t()coreti|d)ci- nun abcv unfcr i^ovftcllcn uiivb, bcfto gcgcn= [tanbltd)ci" luiib nn§ bic 2i?e(t brnupen, unb nl{nia()(id) uiivb fogor bic "•].Hnip()cvie uufevcS !oid), bev cigcuc Vcib cin 2tnct' biefev '^Inncniuclt, unb miv nevlcgcn biiiS 3d) uic()v unb nie()v in bcufelben (jcvcin, in nufcv ,3n"cvc§. 3o ,^icl)t fid) baS ^d) i^'-''" '^^^ 5(uf?onuie(t .viviirf, bicfe luivb vein gegcnftaub(id), ein "Jtid)t = 3d) "" I'oUcn '3inn hc§ SBovtS, nid)t inef)v in bev fviifjeven '^x'bentnng eineg 9(nd)^3d); »"'> unfcr ^d) mivb bemgentiiil centvatev, inuer(id)ev; unb me\i eS nnS immer betanntcv luivb, mivb c§ felbft and) inintev menigev gefii()(g= miifiig, luivb nad)gcvabe felbft ein ®egenftanblid)e!S unb nl§ fold)e§ ein G9e»uuf;teg. i2o entftel)t neben beni ©cfitl)! non unfevem ,3d) bie 3>ovftellnng baiuni, ncbcn bent 'Selbftbciunf^tfein alB Selbftgefii^t ba§ iSelbftbeanif^tfein ak- 3d)inn-ftellung. Tafj biefe 9iotlc bey ©efiil)ly bei bev i^ilbung bcv (2elbft= bctDu^tfeinS and) bev Spvad)e nid)t eutgongen ift, ^eigt ba§ 2Bovt „®elbftgef 111)1" ; unb lucnn baSfelbc je^t unv nod) in bem empl)atifd)en (Sinn be§ SBevtlegcnS onf fid) felbev gebvaud)t mivb, fo ift and) bo§ fein 3"taf^: inbem man fid) ful)lt, cvfapt man fid) in feinem Ur= eigenften unb eben bavum mit bem gan^en Stolj be§ mcnfd)lic^cn gu hjerben, ber freilici^ „ba§ ^Jad^aufecnfcfeen fiir ha^ ^^rimittttc unb bic SPefdirantnun auf cin 3d) fiiv ba^ i^lbgclcitete" cvtliivt: nautcutlid) bin id) mit ibm eiuucvftaubeu, bai3 c§ „feiu S^i^aU ift, bci^ £id)t= unb l^i- Tu^ruui]§empfinbuiiflen fofort nad) bev ©eburt persipiert ircrbcn." (®. 225.) GS Sa§ 23clruf3ticin. ©goiyimt^ in felncnt noUen SBertc. Tic uijpriing(id)e iinb tiefc !^cbciitimg be§ (^cfuf)(§ fiir bie ©ntuiirtlung be§ „3e(bft" tritt in biei'cm 2pvad)gcbraiirf) bciit(id) 511 ^agc. ^nbem id) aba an\ jcne T^at[ad)e, aitf bie ^^oi^^i" meineS 33c- uniRtlciiu^, ha\] aUcv fcin ^s^\\)ci[t mein ^nflf'ft ift, ineinc 5(ufmcv!= fnmfeit rid)tc, fo entftc()t ba>o, lutvo man SctbftbeiiniRtfcin im cngeren ®inn nennt, jcne fd)cinbarc ;^ci1egung nnfeve^ Selbft in Snbjcft nnb Objcft, nnb ba§ SBiffcn barnni, baf^ Snbjeft nnb iDbjett in biefem ^vallc ein§ finb, ba^ SBiffen, baR miv felbft c§ finb, bie fo fn[)(en nnb bcnfen, cmpfinben nnb bcgeliucn. 2l([o eine 3(rt ^kv- bopplnng unfereg Selbft, 33ilb nnb 2piegc(bi(b, ein vcf(c),-it)er 2Ift, nber in !fi>ivf(id)feit bod) nid)t§ a[§ eine 3(bfh-aftion — bavin i)at .S^crbart ganj 3icd)t, uici( babei Hon allem ^n^i^tt abftva^ievt nnb nnr baranf vcflcftievt mirb, baf? jeber 93en)nf?t[ein§inf)a(t bie ^onn uon mil- triigt, ber nieinige ift. 2.l^ci( biefe ^^orni nnb bcr 5(ft bc§ '-ixnintfituicrbenS fitr nnfer See(cn(cben nner(dRlid), bie fd)(cd)t()in aU= gemeinc nnb notmenbigc ?5orin al(e§ 2ee(enin()att§ ift, fo fniipfen mir haS' ^d) on biefen 2l!t beg 2?ennif5tuicrben:o, an biefe 'Jorm bc5 ixnunf^tfeiny. Unb fo ift e§ gang felbi'tneiftanbtid), baf, nid)t biefer obcr jener 3»f}fl^t, fonbcrn baf? nnr bie '^yornt bc§ fce(ifd)en Gr- Icben§, ber 3lft be:?> 'Slpper^ipiercnS aU5 bcr jebcx^nuil babei feienbe, bav S5ciunRtfein o(y iViiniRtiuerbcn mit ber i^orftcllnng bay ^rf) iierfd)uii(,^t : fo luirb bag "l-^cuuif^tfein jnm ^sd) nnb bas ^sd) jnni 3e(bl'tbemn^tfein. Gin U)irf(id)e§ 3?en)nf5tfein nnfercr felbft o()ne 3n()a(t gicbt eS aber frciiid] nid)t, fonbern nnr einen 'iVgriff baoon nnb ein il^ort bafitr. Ta§ "SclbftbcunifUfcin ift fiir bie 'i)>fi)d)o(ogie cine p()i{ofopt)ifd)e '^Ibl'traftion. ^sn 'ilHi()r()eit ij"t alleg 3e(bft= beiunptfein iBeiunf^tfein uon ctmav, abcr uon ctuuvo in niir, nnb al(e§ i\'nnif;tfcin il't 3clbftbounifUfctn, locit allcr i\ni)untfcinci'ivb c^i nienialg [o§. Unb ba()ev jnglcid) bcv !ii?cd)fet Don inimev liiMebcvfcljvcnbeni in bcv ^ovnt beS ^innftcflenS nnb Xcnt'eni3 nnb Hou mid) ininiev nen Stffijicvenbem in bcr (yovm bel &c]ui)l§; in biefev f^-ovni be§ (5>5efnl)(!3 ift bag 3^) ^<^ (ange, e()e e§ §ur 3d)^'-^iftcflnng fomnit; nnb and) ba erfjcilt fid) bev Untcv= fd)ieb bcS 3elbftbciunf5tfein'3 al5 eincv abj"tvaftcn 6)cbanfcn§ Hon bent otl ift, ha^ Id) a(§ 3olIcn unb ^Hivflctlcn fclbft aiis ba§ meinige; ic^ fid)(e mid) bavin iigenbinic ani,vcvt unb bcnicvfe e§, ha^ id) c§ bin, ben c^^ angc()t unb non bent e§ anj;ge()t. Xabei ift obcr nicvfuiiiibig, baf? SBoden nnb ®cntcn nm fo uicrtooUcr unb fd)a^'.barev luerbcn, je me()i- fie fid) tioni ^d) ab(ofen nnb entfevnen. Xa§ nncgoiftifd)e SBoKen ift ha§ befte — ba§ fitt(id)e 2BDlIcn; bag nid)t nm 3d) t'lebcn bleibcnbe, fonbern vein gegenftiinb(id)e 5^ovftet(cu obev 'Lenten ift al§ bac^ bev $LHil)vl)eit am nad)fteu fommeube ba^j ev; fenntniSt^eoretifd) oor5ug(id)eve ; unb cin 5le()n(id)e§ (ie$e fid) fogav mm ^•itf)(en fe(bft fagen, mo fa ba§ oftf)ctifd)o C^kfii()t boy 2d)onen gevabegu aU ein intcveffe(ofeg nnb unintevcffievtey :ii.Hil)lgefalIcn bc5eid)net movbcn ift: in bicfem (Sinn tvitt bann bag i2d)onc a(g ^beat bes ^-iiljlenS neben ba§ 2Baf)re nnb ba'^ Wute a(y bie ^bealc bc§ (Srfenneng nnb be§ SBoIkng. ^[nf ber anbevu (2eite abet gilt bod) aud) l)iev fiiv biefe fd)ein= bar ganj inteveffefofen, fubjeftfieien j^ovmen beg geij'tigcn Sebcng, baf? man uie unb nivgeubg nom ^d) nub non bev Vuj"t am ^sd) nnb fiiv bag 3rf) lo'ofommt: bie ?,\'omeute, mo man fid) ganj ocvgifjt, aft^etifd) gang ''Inge obev !DI)v ift, bcnfenb (\a\y-^ iu feincm (Scgcns ftanb anfge()t, fitt(id) begeiftevt fid) in ben fveimilligen Cpfcvtob fitvg ^^atevlaub ftitv,^t unb fomit fein 3d) ba()ingicbt, fiub bao uid)t bod) bie fe(igftcu l^iomente beg ^afeing, in bencn umu cvft bie vcini'te nnb PoUfte SBefriebigung fiiv fid) fiubet? Unb jeigt bag nid)t, baR bag (5ii()(eu bent ^(uggauggpuutt uni> bev Cuellc beg 3eeleulebeug bod) am nad)ften fteljt nub bleibt unb eben bavuui ba>o gefii()lte unb fii()(enbe '^d), bag ^rfwi-'fiiljl ">*-' fV"^ elimiuievt mevbeu fauu? 2Benn abcv bem fo i)"t, mivb bamit nid)t jut't ba>o gefdbvbet unb in ■Jvage geftellt, umg ^'ant hwd) feiuen ^-l^egviff bev tvancceubeutalon 2)a8 Selbftbcmiifetfcin. 71 'Jfpper^cptiou gcuiinncn luollte, bie XHllflcntciit^cit iinb :)iotiueiibi(ifcit unlcicv (S'vfoniitiiiv? uicnn alleci cin iKiid):^^) ift unb ber 'lOJoni'd) uom ,"^\cl)ftaiibpiiiift iilHnl)anpt nidjt lovfomincii fann, luo blclbt bcim baiin bic CbjehiDitiit iinb bic i\?a^ii)cit? Tao ^sd) ift lion .v>aii-3 miv fiihleiib, ift [eibcnb, uici( ci affi.yert iiiirb; Co ift abcv i^evabc alo fiiljtoiibcv b. tj. veaivcronbcc> imincr and) be- wegt iiiib fid) bciucqenb, unb iuei( Cv biefe 33en3egnng loiebcrum a(§ bie fcinlge nub uon fid) auogcljeiibe fii()(t, ift ei baneben aftin nnb fo betvad)tet causa. "Jinn l)aben mir gcfcben, baf? bic 3i>elt bex5 'JJid)t=3d) anpev \m§ fclbftuevftdnblid) nnb niit 'JiotiDcnbigtcit ant()voponiorpI)i)'iei-t wirb, a(fo eben blefc Itatcgoricn be§ I'eibeng unb bel ^anbe(n§ anf fie angemenbet lueibcn. !&si fcnnen nnv nu!?, alle§ ift nnfev ^-ii^fen, ill^oUen, ilsovftcUen; nnb fo ftcllt bac* ^J'inb notmcnbig alley a(§ ein ^d) ('i!tud) = 3d)) ^or. 5(Umd()nd) abcv crgicbt fid) il)ni ein Untcrfd)icb innevl)n(b biefc^ '}cid)t=5d), baf? ndnilid) cin Xci( baoou anf '^Iteije dl)n(id) reagicit mie unr fclbft, olfo Juiiflid) (eibct nnb l)anbelt raic Juir unb fid) baniit and) a[§ ^d) ju crfennen gtebt, iud()renb ble§ bei anberem nid)t in biefcv 3i?eife beu %a[i ift; unb fo fomnit bev ^OJcufd) balb foiucit, nuv nod) (ebenbe 2Befcn fiiv cin 5(ud)^^d) ,yt ()a(tcn. Unb and) I)ier uicrbcn nod) cinnial llntcrfd)icbe geniad)t: ben ftunnnen ^Ifd) glaubcn unv bcint /vang ntit ber 'Jlngc( ober beim ^od)en gan,^ anbcv-o qudlcn jn biirfcn, lueil ev nid)t fd)rcicn, anf unfere ©mnfamfcit nid)t in ber nuy jugdnglidjcn unb befanntcn ^prad)c rcagicren, feinc Okfitfjle nid)t fo duRern fann mie luiv: nnb baf)cr be= [)anbc(n mir i()n, al§ ob er Juirflid) nid)t fiif)(cn fonnte, unb finb gegen i()n niit(eibc^(ofer aU$ gcgcn bic anbern iliere. llnb baj^ rvk fd)[icj^(id) Jucitcr biffercnjicrcn nnb ben 5Jienfd)en cine gan,^ befonberc Stellung anraeifcn unb oud) unter biefen loiebcr nur unfcrc 58i(bnng§= nnb 3tanbe'ogcnoffeu gan,^ fiir unfere§g(eid)cn Ijaltcn, fclbft anf bic (^efal)r l)in, alien anberen baniit bittcrcj llnrcd)t jn tt)un, ha^ allc§ ift ja bcfanut genug. '^(bcr tro^ fold)er Unterfd)icbc, noni ^sd)ftaubpunft fonintcn luir nirgenbi; loy, njcil eben aiieB 5(cnf5ere, and) bay nuv gan;^ 5-crnftef)enbe ,vindd)ft in una ift i'„Tie 23}clt ift 72 5)a3 23eluuf5lfciii. iiieine 33orftellun9") itnb 'bas in \m§ (*pcfiatbcnc b. (). ba» (Smpfitnbcnc Don 11115 crft I)inau'opvoji,yeit lucvben muf? aiif cine '?(uf5enuie(t. jDavaiif griiubot fid) niiii einevfcits bie ©cuuiVjcit allcv (Srfennt= niy, itnb bcc4)alb bic S^crufimg (jieraiif a[§ mif ben (cgtcn *iD(\-ipftab iiKer G)ciiiif?()cit: fo \ml]v id) (ebc nub bnbin! ift bie ftavfftc !iNev= fid)ci-iing fiir bie !iiHil)il)eit cincr i'liicifage. Hub fo ijat benn Xc^carte^ mit 9?ed)t aiiji bcm „3d) bcnfe" a(§ bcni Qrc^imebifd)eu %Hmtt i>a§ Setn cincr '^(iif?cnn)c(t nnb bie ®eiuif3l)eit alle» ^cinc' bem 3»ucife( gcgeniiber a(igc(citet itnb feftgefteUt. 9iod) niet und)tigev aber ift cine anbeve Scitc bicfcv and) int veinftcn, obftiofteften nnb gegenftanb(id)ften SBiffen nnb 3)enfen feft= ge()a(tencu 53e,yc()inig anf bag ^sd). !iinr geben ^n nnb moden cy ved)t enevgifd) betonen, bap fe(bft bie fid) gerne fitr nbUig objcftiu anggebenbe 2Be(tanfd)anung be§ 9}fateriaUlntng nid)t o()ne 3(nlei[)cn beim Snbjcft jnftanbc fonnnt, fid) nid)t lo§ntad)en t'ann uon 5(nt()vo= ponioi-p()ignicn unb uont Sd)ftanbpunft. ®er 23egviff ber 5liaft ift ja nid)tg anbevel aUS bie llebcrtvagung nnfcrev eigcnen, in aUcvfci ©efii^ten fic^ nn§ offenbavenben nnb nng jnm JSeiunfttfein fonimenben 3tftiDitat nnb ^anfa(itot anf ha§ 3Bir!en ber 'Dinge in ber 5lnf,en- uielt nnb anf bie "J(rt, inic unr nn§ bayfe(be lun-ftcllen. Unb ebcnfo Ijiingt non beni ^Jkid)tuni bcci ^rf) ber 9ieid)tnni nnferei^ 'iBcltiuiffend ab: barin liegt bay ^Bal^c ber .sperbartfdjcn 'Jliifdiannng, baf5 oppcr,ypierenbe innftellnngen bafein niiiffen, uni bie '-l*3e(t auner nng anfjnfaffcn nnb nny erfennenb an,yteigncn. ,,"sn all bent ift pfi)d)o(ogifd) bat? 'J{ed)t (Vtg(eid) nnb bie ^cfd)ranfnng bcy ^antifd)en a priori ^n fnd)en, ha^ bod) and) cine pfi)d)o(ogifd) bcnfbare nnb 5nganglid)C (2cite baben nntf;, felbft bann menn cy erfenntni5tI)eorctifd) befretiert luirb, ober gerabe unb oor alleni bann. Acrtig angeboren ift nn§ feine iHirftellnng; aber nad) jencm befannten 5(nyfprud) wn ^'eibni,^ finb unr nny felbft angeboren, b. I), baci :3d) a(y ein ntit fid) ;3bcntifd)e§ nnb ^ontinnicrlid)ey nnb bay 3^lt-'/ n'lb anf bcv anbeni 3citebie .Sian)alitdt, bic bavin beftefjt, bap ba§ 3d) fid) a(^3 llv^cber [eincv 53cU'cgnni]cn — lucnn and) nid)t mciR, fo bod) fit()lt. ^(ni^ctun-en ift [omit bic ganjc "iixt bc6 (Vitfjdnii^ nnb ^Iffijicvtiuevbeng , bc§ 9icagicveny nnb be§ !©oUeny nnb bic ^it nnb bic (^ovni, in bcv nn§ aflc^ ha-i jnm 58cn)nRt|ein fommt nnb uon nn? apper,ypievt luivb. 2Bei( nn3 abcr nic ctuniS anf anbercm iiHU] alv bnvd) bic (Sinnc nnb bnvd) bic cngc '^^.^ovte bc£5 ^-Bciunfjtfciny ,vifonnncn fann, fo ninf? and) al(e§ in bie ^^arbe be§ ^d) fletandjt nnb niit bent ;VMd)cn bcy ^d) gcj"tempc(t fein, fo ninf? alley, and) bac' vein i^egcnftanblid)c 'D?id)t= ^\d) nad) xHnologie be§ ^d) nnb feinev iiiMvfnngsavt, aly bcljavvenb nnb aliS mivfcnb uou nn^ Dovgcftcllt nnb gcbad)t luevbcn. Xccljalb ift i>a§ vcine 5?id)t = 3d) fitv nniS nnv cin ©venjbegviff, ein ubllig nnbcfannteC' nnb nncvfcnnbaveS X, foiocit c§ nid)t cin % n d) = ^d) ift. (So ift in bcv Jl)at hod] hi.\§ ^d) bic CncUe allc:§ Gvfenncnc- nnb bic cin^igc Cnelle bcv 'Jcotiuenbigfeit nnb ^{Ugentcingnltigfeit bey Xenfeng. 5lnd) biefev leOtcven; benn gevabe in bicfent ,3ng, in bcv 5?otignng allcg in bic Unifovnt bes ^d) jn fleibcn, licgt bic 6v= lueitevnng beSfclbcn iibev fic^ fclbft ()inan§ nnb bie G)avantic be§ (£inftang!5 mit bent 9cid)t'-3d), fofevn btefe^ ein 5{nd)=3d) i)"t- llnb l)icr fomnit enbtid) and) bcv fogiatc @efid)typnnft bc^ „3Bir" jn feinem "Dicdjt. Xicfcv 2iMvftonbpnnft, ,^n bent fid) ha§ 3d) evnjeitevt, ift ein nief)vfad)ev ^•ovtfd)vitt. Go tvitt bavin 5nndd)ft jene fd)dv|cve Tiff evenly cvnng nnb Untevfd)eibnng non 3d) »nb '')cid)t=3d) i» ^ic (5vfd)einnng, bic ?(ni?fd)cibnng einegnnv befonbevc' naf)C fte^enben cngevcn ^veife§ aU eine§ bleibenbcn 3lnd)=3<^ "nb bie 23ev: binbnng nieinciS 3d) niit biefcm '?lnd)=3d) gn cinent (Sninjen , bev o»fnmmcnfd)lnf? ^n cinev 0)eincinfd)aft uon glcid) fiil)(enben, glcid) uioKcnbcn, gleid) benfenben 9)ccnfd)en. Xaljcv bicfeS „3Biv" uoni 3d) gcvabe^yt fiiv fid) oUein balb a(§ pluralis majestaticus nfnvpievt luivb : id) fiiv uicle, fitv alle ; balb baS 3d) in bic 2Biv ,ytvitrftvetcnb nnb l)intcv iljnen ncvfdjiuinbcnb alv pluralis moilestiae: id) fein ' OJ- THK UNI VER. -^11 1- -Of nff, 74 Xa§ 3?eiDui5tiein. fc((iftanbuier (Siii,^e(ncv mcfjr, fonbevn cttuaS niir ;,ii|'ainmen mit btefeit inclcn ober alien ; itnb iiljiilid) luirb ja jo and) in bcr ^oflirf)fcit§anvebc Dic(ci- <2pvad)en ba^ einjetne ^d} jn einer 5)tc(()eit ermeiteit. iBefonbevy uiid)tig ift 'ba§ alkS ]nv ba» pvaftii'd)c ©cbiet, anf bcm fid) ber Uclier- gang bco GgoiSmng in ben 5(ltrHi^5nni§ (jicv anfd)ncnt. 5(bev inie miv gcfunbcu Ijaben, ba^ 3c(bftbeuiuf?t[cin nnb 4i>e(tbciuiit^tfcin bc= [tdnbig mit einanbev abiued)fe{n unb nic cinc» ganj ol^nc ba§ anbeve ift, fo oScillievt and) im "-in-aftii'djcn iinfcr Vcben ,^,uni"d}en (5goi§nniy unb 5(Itrni§nin5 l)in unb l)ev : ben etncn ,yt (N)uu[tcn bcS anbcru gau,^ nerbrdngen gu luoUen, ludvc Jfjovfjcit, njeil unniijglid) unb unmen)d)= (id). %ux unfcv Vebcn ift bcibc^i notiuenbig. 35>a§ aber nun bcm 3cf) a(^ Ve^tcg ju ®vuube (icgt, ob cine einf)citlid)C Subftanj afe Scele ober ^'raftccntvnm obcr line man ey fonft fjciRcn mag, ober ob cS- nur ein @efd)e()ni§ ift, bcr iebe§= maligc '^It't hcv i^cjicljcnC' unb oufanuncufaffcnS meiner gcfamten feelifd)eu Il^dtigfcit ju einer einl}eitlid)en 4!otalitdt unb bie 'J-orm biefeg Se^ie^eng, baS ift cine metapf)i)fifd)c <>-rage, bie mvi l)icr nid)t befdjiiftigt. 'gitr un§ eriftiert in ber Tl)at nur empicrifd) ber '?Ut unb feine ^•orm, mobei nidjt nur bie ein()citlid)c Subftan^ unb bie ^ubftaujiaU^ tat iibertjaupt in S^rage bteibt, foubern ber ganje .spergang bod) nur nominoUftifc^ befd)ricben, nid)t uieiter erftiirt unb abgcteitet merben fann. Unfcr (2ee(en(eben ift Seiuuf^tfcin-siufjalt, nub 3elbftbenui^t= fein ift nur bie (Sornt bec> '-IV'iinifjtfein!?, non 4")auy anS 2clbftgefiif)l; erft al(maf)(ic^ entfte^t banu aud) ein 2Biffen nm biefe oberfte nnb bod)fte (2l)ntf)e[e, cine 2?cfd)reibung bevfclben, cine '^Ibftrattion : man ab= ftra()iert won allcm 3"(}rttt, unb bod) giebt c^ in :iiMrtlid)fcit fcinc 3i)ut()cfe of)ne ein ju bcrfiipienbeS tl'iannigfaltigcy, feine ^-orm of)nc einen ^"(jrtlt. X(i§ fbrpevlicfic Wcfiif)l im olhicnicinen. II. Die !orpcrUd)en ®efuMe. Tie 9(na(i)fc bc§ 33ctuiif3ticin!8 Ijat un'5 an atlen ©cfeit iinb Gnbcii mif bivo ©efit^t lilniicuiicfcn, rcd)t eic|cnt(icf) a(§ auf ben ?Iug= i]aug5= unb (Icntvatpiinft mifcrcy gcin.^eu 5eelcnlc(ien§. ©y ift ha- I)er 3^it, 'ifa]] w'w itiiy nad) ben Gvfdjciniingen bc§ G)efuf)(§(cben!§ fedift iuiii"cl)eu nn'i^ fvngen, iinvo bcim nun cij^entlid) ®efnf)[ unb bivS 2i?eicntlid)e am G)eiii()t fci. Xabei gcl)cn luiv ahcx bcffei- nid)t non ndgemeinen SBeiengdeftimnuingen unb Tefinitioncn axbj, fonbevn Hon ber (5vfal)vnng, unb menben \m§ bcnigcnuip juevft bcrjcnigen Gr= fdjeinungyfonu beiofetben ju, bic nn§ bic 'I'Jioglidifeit gicbt, uu§ uon jtuci 3eiten fjer, bnrd) eiue pfi)d)o(oglfd)e unb einc p()i)[io(ogtfd)e ^ntev^ pretation i()ni jn niit^ern, — ju bent forperlidjcn ODefii^l. ') Tabet btcibe id) niiv iibrigen^ bc§ pf i)c^o(ogil d)en G^avaftev§ mciner llntcv[ud)ung bnrdpng bciunj^t, urn fo nie()v aUS bie p()i)[io(ogi[d)e <2eitc beg ®eiii()(§(ebcn!o ja bod) ,vim griifjtcn 4^ei( nod) cin nnbe= fonnte§ Vanb ift. 1) !?a§ fiirVcrltt^c (^efuf)( tin attgcmciiicn. Xamit hci^ luiv Don „!ovper(id)cn ®cfiif)(en" veben, nefjnien mir fofovt SteHung gegen bie 5(nna()mc ber .oran§= fe^nng Don bcni 2ce(enreal aiv eincni rein norftetlenben !ii>e[cn nnb Quf einev bnaliftifdjcn i^orfteUnng Don bem ^erljiittniS 5iuifd)en 3ce(e imb Veib, nnb enueift fid) iiberbieS ber SeUifnuafjrneljmnng luie bent i3prad)gebrand) gegeniider als? bnrd)an§ iDiQfiirlid) nnb geiuahfam. 'JreiUd) niiiffen and) luir non ber (Snipfinbung au!?ge{)en, „a[y bem crften 3"iiiifeu[d)(tig be» eben crft anibdnunernben ixnunfUl'cinv, al§ bem Urpf)dnomcn, aiS- bem %niaig ^n jeber lueiteren ^[i)d)i[d)en (Sntmirftnng;" -! aKein fo „primitiD" nnb „einfad)" ift biefclbe bod) nid)t, '^(\]] mir nid)t an i()r, fo luie fie \m§ 2)?enfd)en jnm ;^euntf5t= fein fommt, Derfd)iebene ®eiten nnterfd)eiben Bnnten; nnb jmar finb e0 beren brei: CnaUtdt, 3tdrfe nnb Jon. Un§ intereffiert ()ier eben biefer (etUere ; benn er ift nid)t§ anbere§ cil§ bie fnbjcftine :^ebentnng, mctd)c bie CSmpfinbnng fiir un§ l)at, mit ber fie fid) in unfer 33ennij^tfcin einbriingt nnb bie fid) 5mifd)cn ben bcibcn cntgcgcn= gcfe^ten 3iiff^i"^'-'tt '^'^^' ''-'"H itnb ber llnluft bemcgt nnb un-? in biefer e^orm, fomit a(§ (33cfii() I, ,yim ^i^emufufein fommt. 33efd)reiben lii^t fid) I)ier nid)ty, iebcr mnf? anf fcine ^erfi3n(id)e ©rfaljrnng Denuiefen merben: ba5 ift nnb bai: erlebt man. Tagegen erl)ebt fid) fofort eine S'vage, bie fd)U)er ^n entfd)eiben ift: ob jebe Gmpfinbnng bctont, mit einem fotd)en (^efiiI)(§ton uer- fe(;en fei, ober ob e§ and) inbifferente, nnbetonte (Smpfinbnngen gcbe? 3nn(id)ft mirb man geneigt fein, bay Vel^^tere anyinebmen unb mirb ') §aralb .s^offbing, ^.Mi)d)oIoijie in Umriffcn anf (^rnnblagc ber (Srfa{)rnng, iiberf. Don i!5enbij:en 1SS7. ©. 279. ') iUal)Ioni8fi) a. a. D. 0. 19. 2a8 forperli($c (Mcfiiljl im atlncmeincn. 77 fid) bafiiv namcntlici) aiif Wcfidjlyciiipfiiibiini^cn bciuftMi, bio uoflit] ivrelciHint, olfo inibetont iinb mcbcv non Viift nod) non lliidift in unci bcglcitct 511 Kill i"d)ciiicii. 'Jlbev anf bcv anbcvn 2 cite laf?t fid) bod) fiagcn, ob fid) ()tciin nid)t jene SBiifung bcv @eiuo()nf)eit gcltenb inad)c, bie luiv aU$ abftitmpfonbc, Wcfidjt abti3tciibc fcinicn gelcvnt [)abon. Unb menn luiv bcmcrfcn, i)(\]i cjcvnbc im Ciebiet be§ 0,)cfid)t§ aUS be§ ant Ijiiiifigftcn fimftioniercubcn SinncS ber @efit()('^^ton am meiftcn Viriirttvitt, unb boR bod) and) [)icr bic $^etonnng aUobalb luicbev fid) cinl'tcOt, lucnn Juiv ()i)pcvaftl)cnifd) finb obcv and) nnv cine 3cit(ang 5. ^. ?^avbcn beftimmter %xt nid)t nietjr gcfe()cn fjaben, 1 raomit bie ■Jreubc bc!§ 3tabter6 am ©riin bev 9catnr §nfanimcn()angt), fo (icpe fid) bavano bod) uio()( fd)(ief!en , baf; uvfpviing(id) jebc Gmpfinbnng if)vcn ITon l}atte unb bcnfctbcn nnv buvd) liiiufige ^-li3icbcv()olung, fci Cv nun im inbiinbucUcn Vcbcn obcv ,yim Jcil and) mic beim 2Iuge bnvd) '-luncibung cingcbiif^t obev vid)tigcv luofjt anf cin 5}(inimnm fid) I)abc vcbujicrcn (affcn niiiffen. 3inc bcnn and) Vo^c ' > fagt, baR „iuobei- im fi3vperlid)en nod) im gci)"tigcn Vcbcn bie 0^efiif)(e Pei= ein5Cltc Svfd)cinnngcn finb, fonbevn baf? in mannigfad) abgo'tnftcn (*»)raben nnb iucd)fchibcn (jormcn @efit()(c gan;, altgcmein jeben ©rrcgnnggprojc^ bcgfeiten; uiiv pflegcn allerbingS anf fie nnr anfmcvffam ju fein, mo fie in befonbcrer Stiivfe obcv untev auffaltonbcn 0')cfta(tcn fid) geltcnb mad)en, bcnnod) finben uuv bci nii[)cvcni 3ufe()cn jcbe ii?nf)vncl)mung, 5. 'S. non ^-avbcn, fclbft uon cinfad)en, mit eincm (cifcn ©cfiil)! ncvbunben;" unb wav com Singe gilt, gilt Don ben anbevcn 2inncn nod) oiet mc()v. llebcvbic§ mivb bicfciS jeben (SvvegnnggpvogeR bcg(eitcnbe (N)efitl)( in fcincv ^ntcnfitiit bcbingt fein bnvd) bie fonl'tigc ^gciuufufeiuylagc be^ 9.'tcnfd)cn: bev (^efit()(gton mivb f)anfig nid)t )*tavt gcnug fein, nm appcvjipicvt jn mevben nnb ,yini 33euntfitfcin bnvd),yibvingen ; nnb fo mcvbcn luiv imntcv^ l)in bcv llntcvfd)eibuug uon (Smpfinbnngcn bcitvctcn fiinncn, bci bcncn biefev !Ion nnmcvflid) ift nnb fanm obcv aud) gav nid)t nicf)v gnm ') £ D tu, ajJcbisintfd^e $fi)d^oIogie ober $l.<^^fioIogie ber Oeele 1852. ©. 254. 78 ^k f6rperlid)eii ©cfii^Ie. lBen)uf5ti"cln foimnt, unb lutn fo(rfieii, bie ftavf bctont imb acccntuiert finb uiib oben bariim and) in bicfev i(}vcr 33ctomtng aiifgcfafjt iDcvben. Hub iucnn man fd)(ic)l(id) a parte potiore jcne „(Smpfinbinigcn" unb bicfe „®efuf)(e" fd)(cd)tii)eg ncnnt, [o f)Qben luir and) bagcgcn nid)t'o cln,^nuicnbcn , lucnn man fid) nnr beiDu^t bfeibt, ha]] ber Untcijd)icb etn flic^cnbcr ift; bic Gmpfinbnng ift bnvd) bic 53etonnng unb fo meit ftc bctont ift, (5^cfiU)(, unb bafjcr gicbt e§ forper(id)c 05cfiif)fc, lueil e§ ftarf bctonte ©mpflnbnngen giebt. @cgen bicfen cngcn 3i'[«"irncn()ang non Gmpfinbung unb ®e= fii^t fd)einen nun obcr gcmiffc 5:[)atfad)cn jn fpred]cn: Gmpfinbung unb attent fid) bcffcn bewu^t mirb, Uia!§ mit i()m l5orgc()t, cB empfinbct, aber fcinc 3d)mer3en Icibct, c§ a(fo nid)t fitf)(t (5(na(gie ober 3(na(gcfic). Xarin fd)eint bod) cine cntfd)iebcnc ^inbentung auf cinen prinjipieUen llnterfd)ieb 3>uifd)cn (Smpfinbung iinb 0)cfii()( ju (icgcn, ber bent ebcn (5nt= inirfcttcn unberfpvid)t. ^^(flein id) faun mid) bnrd)auy nnr ber 5In= fid)t .?er)niann§ ') anfd)(ie^cn, luornad) bicfe 3:i)atfad)e gcge« bie 3nfanimenge()origfeit Hon Gmpfinbnng unb ®efii{)(ston nid)ti^ ^n bemci- fen uennag: cin '3d)nitt a[§ fo(d)er ergicbt nnr cine fd)Uiad)bctonte (Sm= pfinbnng ; bcr eintgc 3cit nad)l)cr entftel)enbe 3d)mer5 ift ba-5 3iefn(tat ber and) erft oIIma()(id) fid) cinfteflenben {yofgen hc§ ^2d)nittf^ in ben Perle^ten Tcifen; baber ,^'^^1^ ''•c fd)Uiad)betonte fNB. nid)t noflig nnbetonte) ©mpfinbnng, unb bann erft etlid)c 3<^>t barnad) bai? ') 9r(fr. fief) ma nn, bie .s"tnuptgcfe|5e be5 mcnfdilidien ©efiiblS- lebeng, iiberf. Don 23cnbiEen 1M!)2 i:? 52— (i:3, luo fid) and) cine pf)i)|io= logifdic interpretation bicfcr 6rjd)cinungen finbet, bie id) abfic^tli(^ iibergebe ; iibrigenS and) fd)on i? ^ e, mcb, 'TM'i)d)oIogie 2d)mcv,^; aber iua'5 id) cmpfinbc, ift nid)t imbctont, jonbcv |e()i- unangcncbm, imv nid)t bivcft fri)mev,^()aft ; pf)i)fioloj.iifd) f)aiuit bic5 o()nc oUicifct mit bcr '^ctcKigung obor "liidjt- bctciligimg bcv graiioii l)unucnfiib[tan5 an bcr Vcituni] bc^^ 9ioij;c§ ^iifammcu, ba Hon jciicv bcv (2d)nic^ a(y (2itnniiationgcvfd)cinuii9 ') bcbingt ift. 5(naftl)e[ic abev bcl evf)a(tcncr *2d)iitep^cmpfdng(id}fcit ift fid)cv nic beobad)tct luovbcn, fonbcvn bcvit()t cin'i Jiiiifdjiing, bic um fo iial)cv liegt, q(§ bci ftavfcr Q^efiU}(!§bctonung allcvbing§ bag t()covc= tifd)C 5(iiffaffen not(eibct unb guviirfgebvangt mirb; benn ba§ 03eful)( ift cbcn ba§ Jicfer(icgenbc unb IJntcnfiucve an bcr (Smpfinbnng unb iibcrfdjattot bci cincr gcuiiffen (Stdrfc luic alTcS anbcvc, fo ond) fie. Hub ba^o ,^cigt fid) nod) in cincin 3'U'-'^tcn, 2Bid)tigcren : hex ®efiil)l!?ton bcr Gnipfinbung ftc()t in ix'^ctjung ^n ibvcr ^"tcnfitdt. 5?ci ftavfcr ^mtaljnic bcr ^"tcnfitdt cincr (Smpfinbung uermanbclt fid) bicfe — jcbe o()ne 9In§na^me — in ©d)merj ; biel gilt and) imn ben fd)cinbar objeftincn 3inncn beg G)efid)tg nnb bcS @c()org : )"tavfe Vidjtrcijc, ein grcllcr 33lilj 5. 33. nnb ftarfe Zone luic bcr ^natl cincr ^anonc t()nn pofititi Wei); iualjrenb ntiif^ige (Smpfin= bnngen mcnigfteny in bcr ^Jvegcf angcncljut betont finb. liefer 1>ro,^cf; ift and) nod) nad) cincr anbcrcn 9'{id)tnnii t)in intercffant: \vk finbct in bicfcni ^nll bcv ^nnal^nic ber Ucbcrgang nont 5lngcncf)men jnm llnangcne()inen, @d)mer^^(id)en ftatt? SBnnbt') mcint, e§ miiffe cin Turd)ganggj"tabinnt ber ^ni^iffercn^ bci uiad)fcnbcr (Stdvfc angcnonuncn merbcn. (2d)on ^oriuicj'') l)at bcni mibcrfprocben, ebcnfo neuerbingS and) Vef)mann'): nnb id) finbc burd) eigenc S3cobad)tnng an ') 9taunt}n, Siofenbad), ffiolbf d)eibcr, Celimann. -) 2Bnnbt, 5C{)i))tol. $ft)cf)oIogtc V. a unb bovt cin momcntancr 2tid) nnb i3d)mcv5 ani tici-|"d)iinnbet mieber nnb mad)t bent Vnftgefiifjl nod)ma(ig ^iat}; bicfe llnlnftmomente lueiben abcr rafd) ^^af)(= rcid)cv, ncvbvangcn a([o bic Vnft mel)v nnb me^v, bi§ fie fd)(ici^(id) allcin bominicren nnb Sd)mer5 an >3te[le bcv i'nft getrcten ift. '.Htfo fcin 'i!(ngcnb(irf bei- ^nbifferenj nnb ©efiifiUotofigfeit, fonbcrn cin ;^uftanb be^S anfang§ fpiiiUd)en, bann vafdieren 5D»cilUcvcn§ ift baS llcbergang^5= unb ;]n)ifd]cnftabinm. Silks bai? ift abcr immer micbcr cin bcutlid)cr 33ciiicic; bafitv, hay^ mie (Skfit()t§ton nnb (Smpfinbung§ftavfc Don einanbcr abbiingen, fo (Smpfinbnng nnb ©cfii()[ iibcrtjanpt ,^nfammcngebi3vcn nnb fid) nid)t Hon einanbev trcnncn laffen. Unb nid)t nnv mit bcr 3tarfc, fonbevn cbcnfo and) mit bcr X^ancv ber (Smpfinbnng mcd)fe(t ber !Xon berfelbcn; nnb ;^\mx ift bicrbci jmcicrUn mog(id): (iingcrc Tancr ftnmpft ben (Smpfinbnngc^ton ab; baS trifft bei miifjig ftarfer Vnft, abcr and) bei fd)iuad)cn llntnftgcfiifjlcn ^n; fie lucrben allind()lid) unbetont, cS mirb a(fo nid}t mcbr gefiiblt, t'aum nod) benterft nnb entpfnnben. "J^ag bic§ nnrf(id) and) non llnlnftgefiiljien gilt, babe id) bei fd)mad)en ii'opffd)mer5en Ijiiitfig jn fonftatieren ©ctegenbeit. 1)(i^ gegcn mad)ft bei anbanernben ftarfbetonteit llnlnftgcfiiljlen (3d)nter5en) llnlnft nnb 3d)mer5 big .ymt llnertraglid)en, nnb umgefebrt fd)lagen felbft ftarfbetontc Vnj"tgefiil)le bei Uingerer Taiier in Unluft unb tSrfel nm'). 5Ind) ba^ gcl)ort l)iel)er, baf; alle iutermittiercubcn CS'mpfin= bnngen uon Unluft begleitet, iu\i]ntiu betout fiub. ') iicbniann, a. a. £. ^2-i2—2i)(), S^afebic'Mbi'tnmpfnuG „cin rein fd)einbarc§ ^Ijiinomcu" fci, fonn id^ ibm nad) bem friil)cr ©cfacitcu freili^ nic^t guflcben; unb ebenfo fommt cr gu eincm, luie id) Glflubc, nid)t Qau^ rid)tigen ;'iefnltiit, lucnn er in fciucm „0)efct^ uon bcr "M^- EaS fovpcrlic^e ©efii^I tin a[I(]eiiieincn. HI 'Sdiiincv'u^cr ^yt bcaiituutrtcn ift bic Aini]c, oO bcu C^efu[)(c'ton and) iHMi bcv Ciialitiit bev (Smplinbmii] abliiitigo? Ta§ 93ci[pic( be§ ©c|d)macfg biirftc bnfiiv ipicd)en, ba ja, \vk cS |d}eint Don 5(n= fang aii,')ba^-' 33ittcve alc^ cin UmiiiflcncIjniC!?, ba3 2iitV a(S aii.qenef]nt enniiiinbcn luiub. e^'i'f'ftd) "'d)t an»fd)(icf?lid) ; benn and) l)icbci uiivb immcu bie Stciifc niit in Setvad)t gcjogen luciben miitfcn : ciitc vt ftavfe ®ofi§ 3itd».n- ctiiui in !©a[fev genonimen toirft un= angcndint unb efelcireiicnb, Juie warn] fiiftco iLniffcr fabc [d)medt; iinb iiingcfc()vt bcunrft ^. "^. im ii3ici- bie ridjtige 9Jicngc bc§ (ntteiu ^eigcfd)inady 'I'ltft, uidl)vcnb aUovbiiigS cin 511 tntteve§ ^-J^iev at^batb fcf)v iinangcncf)iu iiiiy ben ?Jinnb t)ev,ve()cn (iifV. '-JHlo ntd)t nnati= ()angig fiir fid), uio()l abet fo gciuinnt bie Dnalitcit ber Gm^jfinbnng ©infhiR anf ben (5^efid)('oton, ha\i Don i()r ba§ I'uft, be^. Untnft er= icgenbe 9A\if? abf)angt: ein fleineg ']>(n!3 Hon 33ittevem Juirft nnan= gene()in, bag (SiiRc erft bci fcf)r ftavfcn "JJofen, ba§ Vid)t erft bei ganj befonbereu '^ntcnfitiit. .^iompti^iert abev mirb bie ganje ^vage babnr^, baf? nanient(id) bei ben GmpfinbnngSqnaOtaten bev l)6f)ei-cn Sinne rafd) !iHirftcllnng§affociationen niit in§ '3pie( fonuncn : bay lis}ol)lt(jnenbe ber gvitnen S'^^'t'C, inonon obcn bie 3;ebe wax, ()iingt jngteid) toon ber (Srinnerung an !ii?alb nnb 2Bie[en, an ^^erien nnb {yreif)eit ab. ^?fatiir(id) whit ha§ nnr tjerftavfenb mit; aber eben ba§ ?J?aft biefer 5.>erftdifnng ift fd)iuei- ,yi beftintmen nnb bavnm biefer rein geiftigc ^^-aftor nie gang jn climinicren. (Snblid) aber fontmt fitv ben ©efii^t^ton ond) nod^ bal roic^tige 93tDnient ber gefaniten 35e= untfjtfeinSlagc in 33etrad)t. ^cbc einjefnc Gmpfinbnng tritt in einen fo(d)en, natitv(id) and) pf)i)fifd) bebingtcn (S)efanit,ytftanb bey 93c= lunfetfeinS f)crein nnb unvft anf itjn fti3vcnb ober fiirbcrnb nnb luirb baf)er ba(b frcnnblid) bcgritf?!, baih mit 3i^ibcrftveben anfgenommen. !i>on bicfeni oortjanbencn 53ciunf3tfciny]nftanb fann ber eingelne @e= I)angtgfett be§ ©efii^lS Don ber 3eitbouer cincr fontiniiicrltdjer Ssorftels lung" (250) smifdjen mafjiger unb ftarfer 23ctonnng nid)t nntcri'(^etbct. ') stnfsmani, llnterfud^ungen iiber bo§ ©eefenleben beS neugc^ borenen aJknfc^en. 2. Jfuft. 1884. S. 13 ff. 3 icgter, 2)a8 ©cfiifjr. 6 82 2te forperlid^en ©efu^Ic. fiif)(gton gciabc.yi oeii"d)liut!:^cn lucvben : fo [)abcn geiuif? mancfjc d)viftlid)c 9JZai-ti)vcr iiii llcbcvfd)UHing djrcv moftifdjcn Smvfinbungen unb iljrcv <2c(igteit^[d)^Dainierci bie p()i)fii"d)cn Oualcn bcS 'Jcucrg obcv ber ■goiter tt}atfdd)(id) uid)t gefiU)lt. Gbcn bavitrn [inb aber quc^ bic crpovtmcntcllen i^eifitd)c cinfad)ftci 2Ivt ftetS anfcdjtdar , lueU biei'c allcjenicinc 33ciunf?ticiny(age bet if)nen nid)t bcritdfidjtigt luirb unb lucvben fann; unb miv bcv Uinftanb, ba^ meift ganj^ jiinge 3D?anncv bajii ucviucnbct lucvben, bci bcnen [tubentii'd)C 3ovg(ofigfcit nnb ingcnb= lid) fvi[d)e ©inpfiingndjfcit ,yi [inbcn ift, laf;t biefc Vi'trfc unb 2d)vanfe ber 3?eobad)tung uiellcid)t fetnen aUyt gvoRcn GinfluR gciuinncu: cin 9)fann nilt Sovgen luivb [id) yt joldiem ©fpevimcntievcn fd)iuev= lid) eigncn. (St)e lutv abev bicfent ©ebanfen, bev un§ nid)t nuv cixij i^civ Snbicfttuc unb ^n^i^ii'iielfc biefcv @efii()l§betonung Ijiniuelft, [onbcvn fitv bie Sebcntung bc:^ ®cful)ly(cben» iibevfjanpt Don SBidjtigfcit ift, lucitcv nad)gc()cn, fjaben luiv evft ciuen fuvjcn Uebcvbliit iibcv bic einjelnen ©inne unb 3inne§eniptinbnngen ^n gebcn, nin bavauS ?luf= fd)ntffe itber ba§ 2Befcn bc§ @cfii^t§ im allgcmeinen 511 geiuinnen. 2) 2)tc fijrvcrlid^cu ®cfii()Ic im Gin,^clncn. 2Bir folgen bet geiuof)nlid)cn ©inteilung bcv Sinnegempfinbnngcn unb bcginnen 1) mit bent .^antfinn. '3)enn ciunial ift bicfcv fiiv cine llutcrfnd)ung iibcv baS ©cfiiljt bev iuid)tigftc, ba bic bnvd) ifjn fid) auilpfcnben (Snipfinbitngcn ftavf bctont finb, fo ha^ \a and) bic (Spvad)e (jicv pvomi§cuc uon ®cfii()lcu nnb Hon (Siupfiubuugcn vebct. Unb fiiv^ ,^iucite ift bicfcv i^antfinu bevjcnigc, an§ iuetd)cni fid) ana= tomifd), p()i)fiologifd) nnb pfijd)ologifd) bic iibvigen <2inne evft ent- luidclt (jaben, fo ha^ onf i^n in gcmiffem Sinn bie anbcvn iiiuucv nod) ,ytviid,yifit^vcn finb. ?(ni bcutlid)ften ift bic§ bcim ®cl)ov nad) Sinueifcn nnb gn cvfcimcn, fofcvu gciuiffcn uicbcvcn Jievcu cin fcinev I'tatt offenbov nuv cin (Svfd)iittevung6finn (sens de trepidation) ^nfoiuint, bind) ben il)ncn nud) bic fd)Unid)ftcu Gvfd)iittcvuugcn nnb (2d)iuanfnngcu bcy fie niugcbcubcn '?Jiilicnv, bev Vuft obcv be3 2)ie forpcrlidjeii ©cfiil^rc tm ©iiisclnen. h:\ 2lH-jfl'ci§ ,vim '•■J^MuiifUfcin gcbvari)! luevbcn, Uiib ba,yt bieiicn bann bcfonbevc ilHnTicl)tiiii}]cii mic 'i^oiftcii, ^aaic, ill'iiiipovn, luomit niandjo bicfcr ^icvo an bcu laftoigaiicit aiiSgeftattct finb. ^tkr Olid) (iciiii xHugc ift bcv ;)iifmiimcii()aiiq ;,uiii"d)oit Vid)tfiiiii unb !Jcmpeiatiivoinpfinbiiiig |d)on ani pl;ij[ifalifd)eu C^Ji-iinbcii uitfd)iuci- cvfid)t(irf). 3ii bent ,^aitt= obci Xaftfinn finb nnn abev cigcnt(id) brci (Sinne Dcvcinlgt, uiodci \v\v baiS pI)i)[io(ogifd)e '^n-oOtem bev (^cnteins famfeit obcv i>cvfd)icbenl)cit bcv bakn funftionievenben Vcitnng'ofafcvn gan,^ bci[eite (affcn fonncn: ncimlid) ^vnrffinn, !3^cnipcratiu[inn unb @emcingcfiif)L il^eil)dltnii§nia[5ig cinfad) (iegen bic Twinge bci ben beibcn evften. jDie 'I)rnd'entpfinbnng 5cid)nct fid) hmd) ftnvfe (ofa(c i)iiiancievnng ang, Uiobuvd) bcv Taftfinn rcd)t cigcntlid) ,ytnt nvfpritnglid)en Crgan fitr bic ^Jiaumanffaffnng getnorbcn ift. Oualitatit) nnterfd)cibct man an ben betaftctcn ©cgcnftdnben ha§ ©fatte nnb haB 9ianf)c, haB Stnmpfe nnb bag (£pit5igc, haS .•parte nnb ba§ 3Beid)c, ltnteifd)iebe, Uie(d)e ahcx nid)t fd)on bei b(of?er ^enil)rung, fonbcrn erft ki taftcnbcni fid) baviibcv .^inbeiucgen juni i^ouufUfein fonnnen. "Dabci ift baS 2p\\}e, .Sjarte unb 9taul^e bent '^hiI bcr llntnft, iaS 2Bcid)e nnb (V)(attc bent bcr Vnft ndfjcr ftc^enb, og(cid) ha§ 5llf,vtU)cid)e nnb 'Jdljngtattc, namcnttid) abex iiaB (2d)(iipfrigc and) luicber nnangcncf)in luivft ; bie Undift am Stan^^en bernf^t, mie miv nn§ nortdnfig merfen luoQen, anf bent ^"terntittievenben ber ©ntpfinbnng. %nx nng abcr ift nnn nor allent iiiid)tig bie ftavfe 'i^etonnng bcr bnrd) biefcn <3inn Dcrniittettcn ©nipfinbnngcn, bic I)icr bei ber gcringften Steigevnng iiber einc getuiffe :5ittenfitdtgftitfe f)inou§ in ©d)iner5 iiberge()en. ©ben mcgen biefer Gigenfd)aft IjcifU bcr (Sinn and) ®cfit(}(5finn. ^af? tro^bent gcrabe l)icr bie '^ccignng fid) bcfonber^^ fd)ncU unb energifd) geftenb ntad)t, bie ©mpfinbnng anf ben betaftctcn ©cgenftanb aU beffen Cualitdt ,yt iibertragen nnb Hon il)nt jn fagcn: er fei f)art, fpitjig, glatt, ()dngt ol)ne ,;]mcife( mit ber rafd)cn nnb feinen VofaH^ fationc'fdtjigfeit biefeS 3inne§ 5nfaninien. 84 S)ie forperlic^cn (Scfii^Ie. 2lHif)vcnb biefc ^•einf)elt bc§ ?ofan[icmi§ bem Teinpevatiivfinn") a(igc()t, teilt er batjegeii mit bciii innangefjcnbcn bie Scinfiitjligfcit fiivjebeSjutjiel ober gulrenig. 3cin biird)au§ fubjef titter d^orafter jeicjt fid) bavin, bof? bie Iieibcit dialitatcn bco !ii}armen iinb bcc< fatten in i()vcr ^(bgvcu^ung gegen einanbcr lcbig(id) nou bcr ©igenmiirmc bcr §aut (+ 32 — 35" C,)-) abfjiingcn: einc Xemperatur, bie niit i(}v iibcr= einftintntt, luivb iiOerfjniipt nid)t cmpfanbcn, itbt feinen 9lei,^ a\\§, mcit [id] bie 'DJeriien il)r affomobicrt ()aben ; \mS baviitier ift, ift unn-ni, was banintev ift, fait. ®er 'Jiiinpiinft 'j ift iibrigcuj! bitrdjauS t>er= (inbertid) unb abaptievt fid) fefjr vafd) bcr 5lupentempcvatiiv, fo baf?, \va§ \m§ erft iimvin ober fa(t crfd)icn, (mtb iubifferent luivb, Ucbcv= bie§ ,^cigt fid) and) I)ier einc ftarfe (Subjcftinitat: nid)t nitv baf? ein fd)neUeg llebevgel^en an§ ©mpfiubitng in Sdjmerg ftattfinbet, unb bafj biefer <5(^mer§ bei ftorfcr ,^a(te bent bei grower .^itje ^war nid)t gan^ gteid), aber bod) fel}r ci^nlid) ift; fonbern bie Jempcratnv^ empfinbung an unb fitr fid) ift burd) einen bent(id) in» ix'UiuHtfcin treteuben ©efiiljti^ton au:^gc,^cid)net, bcr uiefent(id) toon ber @cfQmt= lagc bc§ ^nbiDibuumS abfjiingt: ob ntir ict5t cine ftarfc 25?arnto ^n- fagt (moUig unb bef)ag(id)j ober ein anbernwt bie frifd)e Siaitc beffer beljagt (ftiirfcnb unb ftiifjtenb), ba§ ()angt Hon mand)er(ei bleibenbcn unb gufdUigen ii^erfjiittniffen nieineS (Sjefanitorganiymug ab. 3Bie fid) p()i)fiologifd) biefer 3;eniperatur= 3uni llaftfinn oerf)dlt, ge^ort nid)t ()ief)er. I'od) fei U)cnigften6 barauf fjingeuiiefen, baf? jioei 9tei()en Hon 5?eobad)tnngen fid) gegeniiberftef)en. '^fuf ber eincn Seite (affen fid) bie beiben (Sinpfinbungen foyifagen abbicrcu : fd)Uierere ^'iirper, bie anf bie .S^aut briirfcn, erfd)einen \ubi fiilter aU$ Ieid)tere Hon berfelbeu !Jemperatur, unb uiugete()rt crfd)eiut ba§ ^atte fdjiuerer aU bat^ Sinirme imu beuifelben (S)cuiid)t. Hub auf *) SJJay 2)cl f oir n. a. C. iibev ben .'^mulfinn, too insmiWicn ncbcu ben attgemcineu (JTortcruuflcu erft bcr 2cnipcraturfinn ciiuiclicnbcr bc= ^anbelt ift. ") 2)icfe !ItemJ)cvatur crfc^eint frcilid; bcr §aub bab„njanu", ba biefc an cine luett niebrigcre Jcmperatur (+1SC.) abapttcrt ift. ') S)effotr 0. a. C. 2. 248 f. S)ie f5rperlid}cii ©efii^Io tin G'-iiiicfiicii. 85 bci' aiibciii <3eitc gc()t bie i^cvteiding i)e§ 'Jeinpevatuifiiuic; niif bcv .•pant bom Tvmfflcfiil)! nid)t paval(e(: Cv f|ic[it Stctlcii, luo man 'iHn-iU)viiiti3 iiitb Tviut [piivt, abcv fiir Icnipciatmciiibiiirto iincmpiinb» lid) ift; bio 3tcllcit i^iofUov unb gcihi.qftoi- Icmpciatuvcmpiinblidj^ fcit [inb iiid)t bicfclben luic bcim X)ntrf[inu; ja [elbft fiti cine Ivcinning bc^^ StAik'- unb !©rtvmei'inn3 unb fiir gefonbcvte ©in = viditungeu fiiv jebc biefcv beibcn (Smpfinbunggavten fdjcint niand)cg 5u fpved)en, obgdnd) T'cffoir'), uiic niir fd)cint mit 9ted)t, bie 5(uf- ftclluuii Hon bcfonbevcn 3Bdvntc= unb i{ii(tcpunftcn in l)i)fiologifd)c, fonbcrn uur inn bay ^^fi)d)o(ogifd)C ,vt tljuu ift; unb fo fiiuueu luir un^j beiut norliiufigen non liquet berul)igcn. !Xaftfinn nnb Tcnipcraturenipfinbuug bcrnfjcn auf iiupcrcn ^leijen unb merben auf fold)e be,^ogcn. 'Xnbery ift e^ niit eincr 9iei[)e con ©mpfinbungen, bie uout ,<>vorpcr fe(bft angge^en nub iui ^iirper norlaufcu nub bie luir ()ier untcr bom 'Jiameu bcy Wont cin= gefiif)(^5 ,yifantiuoufaffen uioUen. :iiHMtn man frciUd) baruittcr ititr bicfenige @efit()le begreift, „iueld)e nid)t (£inem boftimmton '^.Mtnt't bc§ ^orpcry, (Sincm £rgan ober einer (S)ruppe uon Crganeit auge- ()i)ron, foitbcru mo(d)c ai§ ben ganjen ^iirper bctreffoub ompfuubcn uicibcn"/'j fo ntiif5ten Juir cine ganjc ^tnjatjt Pon ntcift ba,yt gcred)= neten ©cfit^tcn au5fd)(iof?ou nub einer befouberen niertcn ^taffe jmucifen, unv5 fid) fiir oiuc 3inne§p[)i)fio(ogie iiicUeid)t empfcf)(cn mag, \m§ abcr I)ier jit lueit fiif)roit miirbe. liiMr faffeu a(fo bie 2^ota(= nitb bie Drganempfinbiingen jitfautmon nub itel)mcu jn ben le^teren and) ben fogenannten 5Dhi§fe(fiun, bcr allcrbingv in otiuay ') Scffoir a. a. D. 290 ff., mo man and) fiir ba^ a>oran= fte^enbc bie 23elcge unb tcilmeifc and) bie ©rfldruug finbet, 3. il3. ®. 305. ') ©0 (5. St r 6 n e r, ia^ forpcrlid)e @cfiit)I ©. 28, Ujo iiberf)aupt fcf}r ausfiibriid) iibcr bav3 ©cmcingefiiljl ge^anbdt ttjtrb, orau'o(ieied)iiinui uoncnbS iinmijglid) mad)cnbcn (iiatiir(id) nid)t aQju bictcn) ^Icibcni. !iBid)tigcv jcbod) aUi bicfc cici()d(tni§m(!ipig flarcn, nie^v obcr tuenicicf lofnliftcrtcn ©m^finbungcn finb bic ttoflig imbeftimmten Zo- tafeiupfiubiiiigcn, eiii iiDuglonicrat non bctonten, adcr mcift ntd)t [efjr ftiufcii ©efiiljlen , uic(rf)c iljrcn llrfpning in inncrcii iBeranbeiuiigcu unfcver Dvgone ()abcn. '■Kud) ou§ i()nen ftcd)en bci jitnc^mcnbev Stiiffc cinjchie ()cviuu- luic 3(temuot, 2>cvbaitinig§ftiJningcn ii. bg(., unb iimgetcl)rt licfcrit and) .'pungcr obcv ©rmiibiuig i()ren SBcitvag bajii, ma()rcnb fiiv geiuof)n(id) alle bicfc fd)iuad)en (5ntpfinbiingcn unb ©cfii^fe (petites perceptions) ai§ cinjctnc nid)t jum !i8e= uniRtfcin tiov.vtbvingcn Dcnnogcn, 2I>o^( abcv tviigt jebe5 tion ifjnen ctiuas bci ju bent ®cnteingcfii()( in toto a(§ bcr 2ummc allcr biefcr ftcinen (^cfitljte, jn bent Vcben§gefiif)(, ha§ ai§ 0)efnnb()cit§gefii()( novnuitev 2Bcife bcv tiagcnbe Untcrgrnnb unfcrcS gan.^cn Wcfii()(§s (ebeng ift, ebcn ai§ nonnateS unb geiiuit)n(id) cinpfunbcneg Qbcr Don un0 iibevfcf)cn luifb luie Dont yjJiincv ba§ ^(ap).icrn fciner 50?ii^(e, ha§ fid) abcr nad) eincr ^ranf()eit bcin Svcfonnalcyccntcn ini G^cgen* fa§ 511 beiu t)orange()cnbcit ^ranf^citegcfitfjf in gon^^ befoubcvev ©tcirfe bcr Vuftbetonung aufbriingt; unb nmgefefjrt fpic(t c§ im Vcben he§ .f-^t}pod)onber5 alv ^'fanff)ctt§gefiif)( cine gan^ bcfonber§ intcnftue ^Ovofle ; unb cbcnfo mad)t c§ fid) bci ncrtiofcn 5D(cnfd)en iintcv bcin (Sinflu^ bcr iLMttcvmtg, 5. 33. t^ov bent ^i(ucUniid) cincy ©ctuittevg, bei grower ©t^lBiile obcr bci ftarfcin {56()n, fe^r bcnttid) al§ Unbc= fjagcn int nngcmeinen gcltcnb. %nd) fiinncn, 3. 33. bci (5d)iuangcren, cigcntitnt(id)c 3torungcn unb 'lunlicrfioncn biefccs 4!ota(gcfiif)I§ cintrctcn. Ucbrigcn§ fie()t man bcuttid), mic mir, ba aitd) Jene (ofa(i= ficvten 0)efu()(c be§ 5}iit§fclfinn§, .t)nngcr :c. il}rcn Scitrag baju liefcrn, bod) '}icd)t get()an (jabcn, fie al(c unter bcr ©efamtbe- 5cid)nung „G)cmcingcfiU)l" jufamutcit^ufaffcit. ^n bicfcm ©emclns 88 Xit forper(icf;eu ©efii^Ie. fjefiil)! ticix^ man itbeibic-^, .qciinf^ mit i^iitcm Wviinb, 5(it§gangi3punft iinb 4>iototi)p a (lev ein^clncit (^efiil)lc fiidjeu, bie fid) erft aUmal)Ud) — pt)i)(ogcncti[d) itnb oittogenctifd) — biffcrcn,ycvt unb auB jeitci fid) ju elner (^cfanitfjeit jitfammenfalTeiibcn inel()cit auSgcfonbevt i)aben. ') ^Ict Undjligcr ahcv ift bic ^^ebcittung biefcg ®cincingcTuf)(6 fiir haB gau^e gciftige Vcben ; inic 0:3 ouf bie Stiiunmng mivft, luerbcn luir uod) [e(;en ; c§ ift aOcv and) jugfcid) cilv Veben§gcfii()( bic Safi^ be§ 3cU)ftgefiif)(y , in if}m fonnnt miv mcin ^d) aUi foipcr(id)c§ imnicv luicbcv jitm ;^euntgtfein, unb fo fiinntc man bicfcs forpcrlid)C @emcingc= fitl)( gcrabejn a(y bie pvimdre j^-ovm be:3 Setbftbenju^tfein^ bcjeid)ncn, \m§ mit frii[)evcn 5(u'jfiif)rungcn bnrd)au§ ,yifammenftimmcn unirbe. 2. ^Jcod) immei ftavf bctont, lucnn and) nid)t mc()v in bcm 9Jcaf?e be§ ®emcingefit()(§ finb bie Gmpfinbnngen ber beiben d)emifd)en ®inne, be§ ®crnd)§ nnb be§ (^efd)marty. ©entlid) edennt man ()icr, mic cS dci bicfcni (el^tevcn f)infid)t(id) bc5 Unterfd)icb§ Don angcnc()m nnb nnangcnefjm nor altcnt anf ein Q\mQ[ obev cin o^iuenig anfommt: banon mar ja fd)on bic "^Jiebc, baf? ein jn fiip cbenfo nn- angene(}m luirft mic cin ^n (utter, mcnn and) ^n.yigebcn mar, ha\i im Unterfd)icb nont 33ittcrn bic C.nalitdt beg Sitfjcn Hon .s^anS a\\§ ben IHtftdjaraftev an fid) tragc — uermntOd) infolgc non 33ererbnng al§ ber ®efd)marf ber norma (en ^inb(}eit§na(}rnng, ber fiipcn 3)Jutter- mi(d). Unb baf)er and) bic Ucbertragnng bicfer Cnatitiiten anf fjofjcrc (^efid}(c (fiifjeS .s2)offcn — bittcrcy Veib 1 1, nnb cbcnfo, mic mir fcf)en merben, bie tl)atfad)(id)e nnb bic fprad)(id)e Ucbertragnng ber ba,vt ge= ()brigen @efii()(iSanf5crnngen nnb 5(nybrndc4icmcgungen anf I)b()crc (!!^efit()(e (fitf3c§ Vad)e(n — faner fe(}en — bittcr(id) mcincn \). 3tarf to njen trier te bitterc ober fa(5igc Viifungcn crjcugcn iiberbicio (cid)t ein ®efid)( be§ (5fe(^ nnb fii()rcn fo bic ©efd^marfiScmpfinbnng iuieber anf ha§ @emeingefii()( gnritrf. ') 3)ie ©ntiuicfluna bc§ @cmetngcfiil)(8 aU ber ©runblaflc aUi^% (leiftigcn ScbenS Ijat suijncr a. a, £. C. 7 nnb S eingcl)enb nad)5n= meticn unb gn befdjreiben Oerfud)t; ctV. and) II). 'ii^att'i, 0>Jr«nbIc= flung ber iLMijdjologie 1S4(). S. 79 f. 2)ic forperddKii ©cfiifjic im O'injclueit. 89 ilMif)Vonb fid) bie (^k'fd)inacfvempfinbimiien flnffifiycrcn iinb bcv Dualitiit luid) bcftiinmen laffcn, i[t i>k^i bci ben C^ei-iid)cit ntd)t bev (yall: niii luid) ben Ciijcften, Hon bencn bie ^){ei;,e an»gc()en, tuev= ben if)ve l^iobatitiiten bcnniint. Xk Juidjtigfte Untcijd)eibnni] ahev bleibt l)iev bie nad) bei '-lunoniniii in 3Bo()(geritd)e, bie nn^ angenef)nt I'inb, nnb in [tinfenbe Oieviid)e, bie bei l)ol)ev ^nt'-'nU^iit ebcnfaUv (eid)t (Sfe( benuniufen fiiunen. '^(nf eine (5igentitnt(id)feit be^5 ®e- vud)C'finni> ift l)iev i"d)on l)in viiueifen : (S3eviid)c fjaben eine ftarfe (Sv= inneinntjC'i'dljigfeit, obev nielleidjt nod) vid)tiger : fie iuiifcn icijv ftavf anf bie ^i^ci-'ni^ffociation , fo 'ini^ un§ nad) Diefcn S^ifj^en bei cinem beftimmtcn @evnd) cine beftininite "^^.^evfon obev Vofa(itdt obev i2itn= ation einfdllt. ^d) nieine, e§ fei (^nnj be "I^ianpaffant, bev eine feinev pifanteften (^e[d)id)ten a\i'\ bie 5(n,yef)ungc^fvaft eincg beftinimten '"Inn-fiim^o gcgvitnbet ijat. )evitd)e, fo (iegt (}ievin and) bev beved)tigtc Siini Hon &>. .^cigevS „3ee(envied)evei": 'j ilMe bie 5(ffeftc nntcv anbevcn fovpcvlidjen 5(en= ^evungen and) ®cvitd)e ev^^cngen, fo luivfen biefe and) anf bie 5(ffcft= bitbnng ,yiviirf nnb beftinnnen geiuiji niel)v aiv mv nieift nteinen nnfeve 2(nti- obev 3i)nipat()ieen. iSaS fid) bei mand)en lieven in an§ge= pvagteni SQcafje finbet, ba§ fc^tt and) bei ben S[)cenfd)en nid)t gan^^, luenn e§ and) luenig ansgebilbct obev ftavf oevfiimmcvt evfd)eint. 3. Gjebov nnb @efid)t. a) '^(nd) ba§ @e()ov betont nod) intenfiu. (2d)on bie 3tdvfe be§ TonS mivb ()iev non Ginflnfj: nbev= nm^ig (ante Tone t()nn wdj. Tod) niad)t fid) I)iebei bie 6?n(tnv geltcnb: ilinbev nnb iiMtbe (ieben (dvnienbeS Octiife nnb (^icfd)vei, luogegen bent @cbi(beten bag afljn Vantc (eid)t uiibeviuiivtig ift, ev evfd)vid't, ev Ij'Ait fid) bie £'f)ven gn, ev gebictet ^tille. Xec4)a(b t)a(t e§ bev Uebevbilbete fitv cin 3cirf)C" ^on 'Jeintjeit, ,yt (iypefn, nnb bcbenft nid)t, baf^ and) bie ,^1 fd)Unid)en !Ii.ine iniebev nnan= gcnefjni uiivfen: baiS Unbeftinunte, llnuevftdnbtidjc, l)tiil)fQnte bevfctben ') ®. 3ager, ?et)vbud) bev atlgcmcinen Soologie. III. SJJfndboIogie. (Jutbecfung ber 8eele. 3. 9(uf[. 188ii85. 90 Sic forpcrIid)en fiJcfiifile. cvvcgt iinfere llnhift! CSbenfo ift bei ber Jou^ofjc bic ???itte((a9e bie bcoor,^ugte, mad beutlid) baiaiiji f)ert)oigeI)t, ba§ an bci oberen ©rcnjc (ctma bei 40000 2d)mingungen) bev Jon in Sdinierj ubev= gc^t, unb bic tietftcn Jonc (Kl (2d)miiigungen) intcrmitticrcnb 1111= angcne(}iii iiub auf bic Taiicv ebciifalld [djmer^^jaft cnipfunbcn uicr= ben. Tod] ijaban and) I}ici- .^iiibev fiiv bie (ji)(}evcn fd}viUcn 2onc cine cntfd)iebenc 55orlicbe. Gbenfo ift bic ^(angfavbc con 2Bid)tig= feit: tvci(id) bcnd)t f)iev inc(ed m] ^Cffociationcn unb gc()in-t babnrd) in haB ©ebict bc§ 5Ic[tI)ctifd)cn ; allcin luic baS^ 5lcft()ctil"d)e iibcv^anpt »om (2inntid)cn nid)t getvennt luciben barf, fo ift bod) and) bie ^^renbe an bcrinotine ober ha§ llnbcljagcn am 3!vompctcngefc^nicttci- nnbanbem faft obcrtonfvcien ^-lijtcngc^irpc ,ytnad)ft rein finn(id) bcbingt. ^a^ gcgeu mcvbcn unr ba^ (59efii()( fiiv9x()i)tf)niny bcffcr fpatcrbort bc[pvcd)en, inic luir cS ja umgefel}it fd)on in bent 5?apite( uoni '^^ninifjtfein cnuafjncn mnfuen. Uni fo nicljr gcl)ort bagegcn ()icr[)er bcr llntev- fd)ieb 5nii)d)cn (^evdnfd)cn unb ivtiingcn, jenc bnrd) unvcgctnidpig perio- bifc^e ^'nftbenjcgung erjeugt, biefe bic 2i>ii-fung i^on regelmiiHig perio= bifd)en (2d)niingnngen. Sevn()t nun fd)on bic ^(angfarbc auf bcm 3"[i'"""f" cinc3 ©runbtonS ntit feinen fd)iudd)ercn Cbcr= tonen, fo tomnit bod) cvft bei ben 3"fiiiii"it'nf(dngen .parnionie obcv ®i§()avnionie in S3cti-od)t. .£->ier erfjebt fid) barnm bie n)id)tige unb t)ie(iienti(icvte t^vage, uiic cS foninte, baf? Uiiv gcmiffe .5 bi'o= ^armonifd) unb unangcneljni cuipfinben. S3efannt(id) bad)tc nuin fntl)ev baran, bircft auf bie ix',^iel)ungcn ber 3d)n)ingungovil)lcn ber Xone jn vcfurricrcn. ':)iantentlid) 'i)Jiatl)eniatifcr betvaten bicfen '^n-g, fo in maf?gcbcnbev !JBeifc @n(ei-, ') ber annaljni, ba§ 3'ih^'«»iciifliinge, beren 2d)iuingnng§,^al)(en ini il^cvf)d(tni'o einfad)er ganjev $c[l)len ^n einanber fte()en, un§ ebcn be«uiegen ()arn:onifd) iiorfonnncn, n>ci( nnf> biefe CS-infad)(jeit bed i^cvljdltuiffcy biiett iuo()(gefdll[ig fci. I^aniit ') (5nler, Tentamen Novae tlieoriae musicae. Sfap. 2. (£.26 ff. cfr. ffiunbt, pljljfiol. ^M'UdjoI. H'', €. 70 jf. 3^ie fbrv>crlid^cii 0cfiil)lc im C-iiiicInen. 91 tuiivbc ble i^vcubc an bcv Mavmonic at^Sdalb auc!fd)cibcn any ber Qaiji bcr foipevlid)cn iinb cin,yncil)cn [cin iintcv bic intellcftuctkn Okfii^lc. ^lUciii bicfc lS"vf(iiniiig Icibet an jiucl ^-cfjfcin: cinninl crflavt fic nic^t atte^o, fdjoii nid)t, luantut uiiv bie Ouint (2 : 3) bcffeu gcfaflt al§ bic DftiUi (1 : 2) itiib bic i^voRc Jcv,^ (4 : 5) beffcv a(§ bic Ouint; gan,^ bcfonbcve ticr()aiigtuC'iiol( abcr Juirb fiir bicfc Jljcorie bci Umftanb, baf? cine fdjuuid) lunftinnntc ^onfonanj beina^c cbcn^ fogut f(ingt luic cine vciiic iinb jcbenfafl^^ bcffcr a[§ cine ftiirfev t»cr= [timnttc, aiiiljvciib bod) bie 3a()(eniicv()a(tnitfe genibe bei jcneu fd)tuad) Dciftimniten bic aKerfomplijiertcften unb irrationeU[ten fcin fijnncn. Unb fiirg guicite: f)abcn luiv bcnn Don biefcn 3d)unngiingg5Q^{en unb it)vcni i^evf)a(tnio 5U cinanbcr ivgenb iue(d)ei5 33eiiiuf3t[ein, fo ba^ fid) unfev 3 inn fiiv Cibnung unb (Sinfad)()cit bavan cifveuen fonnte? ober finbct gar cin unbcuiupte§ 311^^^" ft^tt? Ta§ ift jebcnfaUg bei alien ^bl)cvcn Jiincn, trot^ ber (ycin()cit bco £f)rcy ini 3Ina(i)= ficrcn, gar nid)t moglid) ; unb iibcrbieg luilfen bic niciften, bie fid) an .^armonie crfreuen, iibcr{)aupt nid)t§ oon biefcn (Sd)Uiingung§= jafjtcn unb bercn il^erl)a(tniffcn. Unb bafjer blcibt bie 3^()Coric con ,^e(nt()o(§') immcrfjin bic uia()rfd)cin(id)fte. ViiBt man ,^u g(cid)er 3eit 5»uci Jone tion gteid)er §i)()c unb 2tdrfe erflingcn, fo cntftebt cin Jon oon glcid)er §o^e unb bo^pettcr (Stiirt'e, ba in biefcm '^aUc 33erge unb S^cilcv ber Senenbewcgung bcibcr Tone yifanimenfallcu unb fid) obbieren. 2'reffen bagegen bei uug(cid)cm 3lnfang je Scrg unb 2()at jufammen, fo ^eben fid) bicfc — nad) bcr ^^tcrferenj ber 2Bcffen — auf unb c§ entfte^t iiber()aupt feine Tonenipfinbung. ^(ingcn enb(id) Tone jufammen, bercn i2d)minguugi5jaf)(en Don ein- anber biffcrieren, fo tucrbcn batb Serge unb 53ergc, Tljiitcr uub Xi)cilev jufanimcntreffen balh nid)t, uub fo bic Sonc fid) ba(b toerftcirfcn ba(b fd)UHid)en : ein foId)e§ abuicd)felubc§ 5lufd)UietIen unb ') ^clm^ol^, 2ie Se^re Don ben Jonempfinbungen al§ pi)t)\\o- Iogifd)e ©runblage fiir bie 2f)eorte bcr 2)?ufif. 3. 2Iu§gabc 1870. ®. 250 ff. 92 Tie t6rl.ierlid)eu @eui{)Ie. 9(tifd)Uiac()cn be§ Xoiiio neiint man 3d)iuc(ninfleit. TiefcS ^ntev= iiiitticvcu glebt nun, inenn c§ fpiubar mib Ijovbar luiib, bcu Joiieu etimig ©tofjavtigcs! iiiib mad)t baf)cr ben (Sinbiud beg *Dtauf)cn unb ^nancnben, bc3 ^Mrrcu unb tynmnicinbcn. Xa§ 9Jiaj:i= mum bev 3toning (iegt etma dci ."SO (2d)iuchtngen in bcr 3cfunbe, luiitjvenb 1152 (•)(>?) unb iucl)v uid)t uui)v ai$ fo(d)e empfun= belt lucibeu. 5luf biefeu iSdiiuelutugcu uiib ^Ivau^igfeitcu bevu()t nun nod) .S^ic(ud)oH5 bic Xiifounn,^ unb Xicil)arniDnic hu Ok'genfa^^ ju bee ^oufouau,^ unb .viavnionie berjenigen 3iM"t^""iic»fl'''nrt*-\ I'*-'' '>^'-^^<^^i fiii" unfer Cijv telnc '3d)iuebuugeu iua()v,ytnel)men finb. <2o l)eipen )utr ein ;3»fti'ument lunftimmt, menu bie ©lunbtone mit ben C6ev= touen beravtig ftorenbc 3d)Uiebuugen btlben, a([o xaiii) nub fnavvcnb fUngen, unb cbcnfo etnen ^^)U[annuenttaug biisfjarnionii'd), uicun bev- fetbe fid) burd) fo(d)e Sd)Uiebungeu iutevmittieveub geftaltet. *:)?e6en anbcren (Siniucnbungen Ijat nun [vci(id) 2lniubt') gcgcn bicfe .*pelm= l)olt5fd)c !l!I)Cinie licnicvft, buvd) fie mevbe ba§ Apavntouicgcfitljl nuv iiegatiD evfUirt; bic 3d)melntngen tuivfeu ,vvor ftijveub, aber bev SJianget an fotd)en (idjiDelntngeu fci barunt bod) nid)t pofitiu htftevvegenb unb fonne bal)er nid)t a(» pofitine lU|ad)e beig .spavnuniiegefii^Ig ge(teu. (Sr gveift ba^er ju bem ^lofitinen '"-j.n'invp bcr bireften unb inbircftcn ^(augtieviuanbtfd)aft, monad) ,vuci iiliingc nut fo ,uaf)ev mit einanber iKnmanbt finb, jc gvof5cr bie oiiljl unb 3tai'fe bcr '■^^artia(tDnc ift, mcld)c fie mit einanber gcmein l)at)cn ; nub je ein^ fad)er ba§ 33erI)aUni!§ bcr i2d)mingung§5a()(en ber @runbtone, befto ,^al)(rcid)cr bicfe iiOercinftimmcnbcn 'i^eftanbteile ;,mcicr .SUiinge. Gincu aHj^igrofjcn (S)eunnu ucrmag id) jebod) inbicfcr „pofitincn" ^iiffnng uid)t gu erfeunen: fie rebu,vert bie ganjc 5(nnel)mlid)feit unb ba§ ii^oI)t= gcfafleu am §armonifd)eu anf bie 3tarfc unb fagt ung nid)t, mavum un5 bicfc§ gcgcnfeitige fid) ^Hirftart'cn in ciner Tpulicrdinbung aU Iiarmo= nifd) erfd)einc, uuiljrenb .s>clml)oll5 mcnigftcuo bac 'Jyotjlcn bcr Unluft pofitiu erflcirt. :iBai§ aber iiMinbt an bcffcu Il)cinic ncrmij^t, niiiffcn mir aller^ unbt a. a. £?. IT^, S. 71; sunt ^oliicnbcn 2. 47 ff. 2'te forpcrlic^cn (^cfiil}le im C^-iiijelncn. 93 biiifVS in-rtan',cit. 3" i^bcr 2cfiiiibc tveffcii uiiciib(icf) mdc Wevan[d)c uiifcv £l}\-, bic cben jonc (Smpfiiibiiiiq bccs .Siiiarvenbcii iinb 2i>ivi-cn in vcid)lid)ciii 'i'Jioftc ^erDoiriiKMi iiub im-3 oft fo uncitiogdd) lue^c tl)iiii. llni fo mcl)v lu^qveifcn tuiu, luic tut Ci)egenla^ ,yt [o(d)er Uiiluft iinb "iu'iu bio nid)t tiitevinittievenbeii Jbiie, tucWje iinfcvem 9tenienfi)ftem bag ^tnadjficicit ,vint evfveulidjcn Spic( niad)cn, pofitio angcncl)nt, b. f). [}avnioni[d) cntpfimbcn iDCibcn. (S§ ift bic§ nuv ciu (2peva(fan bco ba^ i^an^c Wcfiif)(§(ebeit — mn nid)t mcfjr 511 fiigcn — buvcl)vc()cnben ivontvaftijeftM3c§, monad) I'nft ini ©egenfa^ ,Vt Unlnft, llnluft ini ©egcnfa^ ;^u Vnft cvft red)t intenfit) cmpfunbcn luivb. Xnvd) bicfcn ^nfa^ mivb, Juie ntir fd)etnt, cben jcnc Don 2Bnnbt ncvniifitc pofitine 5eitc jn ber ,'r)clni[)o(i,^i'd)en Jfjcorie f}in,yis gefiigt. £b bagcgen mit .'ponoiq') and) nod) ble allgcmctne (yantbe on 5Uni)cd)'o(nng nnb bag ®cfit()( bc§ ^onncno, bic Vcid)tigfeit, bag 9!)(annigfaltige yiv (Sin()ctt jnfamnicn.yifaffon, ^yiu (£"rf(arnng f)cvbet= 5uvufen ift, fd)eint ntiv Ijicr, 100 e-o fid) uni bay vein torpci-(id)e .s^avmoniegcfiif)( I^anbelt, (^UHnfcl()aft ; aft()etifd) tontmt naincnt(id) bicfea Ic^ncve fveitid) gar fe()r in 5^etrad)t. b) 5Iud) roiivbe biefe ^^renbe an 5(bnjcd)y(nng nnv anf ^renbc an iievfd)icbcncn Ibnen itberf)anpt, nid)t (m einev bcfonbeicn Xonnevbinbnng nnb =S-ovm fiifjucn fiinncn ; nnb frci(td) ift ba§, luie luir nod) fef^en luerbcn, ein vid)tig bcobad)tetcy ^Illgcnteincg, bag ebenfo Dom 3tnge nnb Horn Vid)t gift. 2Ind) ba finb nng Vid)t nub bnnte ^^arben ticbcr a[§ ^-inftcrniv nnb ©intiinigfcit, niei( bav Vidjt bag 3lnge be- fdjiiftigt, i()nt yt tf)nn giebt, nnb iibevbieg gan;, pt)i;fiotogifd) ben 3 toff = n)cd)fe( fi)rbtnt, fomit anf bag ?ebenggefitf)[ im aUgcmeincn ©inflnp ^at. ^ni iibvigcn abev finb, luic fd)on cnuafjut, Cjefiditgenipfinbnngcn bic am lucnigftcn bctontcn. 3'wcicr(ci ift bavan fd)ulb : cinnial ift bag ''^{ngc bev befd)dftigtfte Sinn, @efid)tgcinbriide finb non aflen bie fjcinfigften, nnb info(gcbeffcn ftnmpft fid) ^ier ber ©cfiifjtgton ant rafd)cftcn nnb ') ^ortoicj, pftjd^ol. 3fnali)fen II, 2. B. 121 ff. 94 2)ie forpcrlid^eii ®efuf)le. cntfd)lcbciiften ah; uiib \\vax gift blcS nid)t bio^ Horn l^ni'i^tbiunu uiib (Sin.icUclien, [oiibcvn and) vl}i;fo9tMietii"d) bind) i^ererbuiig non ber ©attung a(S fold)ei-; non ^aii§ ait§, [djon Don @ebmt an ift bag 5(iigc bev objeftiuftc 2 inn. Hub fiivy ,vucite iieitniipfen fid) bci ber 5l'(avl)elt bev 0cfid)t'3cinbriirfc mit biefen atSbalb (^ebant'eu= imb 3>ovfteUiingyaf[ociationcn aller ^dt, unb bc0()a(li ift eS (jicr fefjr id)mer, ble vein [innlid)en ®efiU)(e, bie bod) nid)t gon^ fcl)(cn nnb fitv bic aftl)etifd)en and) in bicfcnt ^-all ben 5(n§gangvpnnft lii(ben, l)cvanvvi= fdjiitcn nnb fiiv fid) bav^yiftetlen. Unb babei ift in bev a(ten „'^(eftl)etif iHMi obcn" anf biefe finn(id)e 2eite iibev{)anpt niel ^n luenig ®enjid)t gclegt nnb gead)tet nnb biefelbe ba()cv bi^^ jet3t uicnigftcn'5 nod) nivgenbo cvfd)opfenb bc(}anbelt luorben. 3d) iucvbe ini onfanimcnljang nut bent 3(eft()ctifd)en bavanf ,^nviidtoniinen nnb luiU begl)a(b Ijiev nnv novlonfig anf cinige '^ntnfte f)iniueifcn. ®af5 bev ©egenfa^? lutn Vid)t nnb (yinj"tevni^' ini allgemeinen >uivft luie angeneljm nnb nnangenebm, ift fd)on cviiniljnt luovben; and) jengt bafiiv a(§ fiiv eine ganj oUgenteine 33eobad)tnng bie 33ilbcvfpvod)e mit i()vev ine(fad)en ^Isevmenbnng be» Vid)t'S fiiv .'ocit nnb 'J'venbc nnb 3^voft. Unb mit bev Vid)tfvenbe §anb in ,^^ai\h ge(}t bie {^^vbcnfvenbe. Sie ift nng fvcilid) nntev bent ®tnfln^ bev ^n(tnv in I)ol)em ©vobe ab()anben gefommen; ba§ $5unte evfd)eint nn^ (eid)t al§ gefd)marf(o§ nnb gvell, miv !i)Jidnnev evfd)verfen ovbent(id) bei bem (^ebanfen , nno bnnt !(eiben ^n fotlen/) miv (^ebilbcten bei bem ''^tnblirf eine§ bnnt be= malten ^anfe§. Tabei seigt fid) ein bemevfcnSmevtev Untevfd)icb ^^unfd)en fat()o(ifd)ev nnb pvoteftantifd)ev 3^eno(fevnng nnb bavin jn= g(eid) bie '■))lad)t bev Weuiol)nl)eit : jene ift nntev bem (linflnf? bev bnntbemalten ^ivd)en nnb be§ ganjen favbenveid)en ^nltn^^ meit favbenlnftigcv aUi bev ':].noteftant , beffen 5livd)en nielfad) alle5 (2d)nuirte3 bav finb nnb beffen iinltnvi evnft nnb fabl fid) abfpielt. Unb bod) evjuad)t biefe {5ail^ei'fi"t^»'^i9ft-''t 3- '-i^- bc\ bem C^ivof^ftiibtev vafd) luiebev, Jnenn ev SBalb nnb illnefen miebevfiel)t ; unb bie 'i^lnmen ') UcbvineiiS fictbcii fid) and) im Xicvvcid) Diclfad) bic il?annd)en cinfadjev alg bie S5?eibd)en; snrocilcn fvcilid) ift ciJ and) unujcfeljvt. S)te forpcrlic^cn ©cfii^Ie im Gtnselnen. 95 fiiib im>5 nicl)t niiv iiin bc§ Wcnicf)§, fonbovit aiicf) iini ifnov (ninteu "•^H'adjt luillcii fo licb iiiib fo cvfvculid). Hub fo ()at and) bic lyxei- lidjtniateveiiun alloiitiuit bet ®ciuof)n()cit imfcvcoauf gebaiupftc'Siivbcu eincjcftclltcii 'Jlu.qoci ben .Uainpf ,vt bcftc[)en. '^ik bic lh[piiiiiii(td)fcit biefcv ^iivbcnluft ipiidjt iilnigciiy and) l)icv luiebev bic auf iiatuvlid)cve 3"= ftcinbc ^yiviirfieid)enbc 3prad)e unb 3ittc: baS .^cUe unb Si^cipe, bag 3^uiitc unb (varbeiivcidjc ift 2i)in(io( bcv Vuft unb (yrcitbe; ba§ (2d)iuai",^e unb luenn "mk glelc^ je^t bci (^d)mar,^ fofort an Trauer unb Job, bci '^Mirpnr ^) $erm. oon SBtfsniann, 3}kine sttjeitc ^urd^ciuerung 2tei-|ua= tortat=5rfrifo§, er3af)It g. 3i: „3d) ertnncre mid) I)ier etue§ bemerfeuainerten 5yalle§, ber ntir im .^anbet mit ben 33afuba aufftteg, 3d) fanfte einft einen 6-rcp[}anten= 3al)n nub iDoHte, ha bie ^dnbler 3cugc forberten, babur^ imponieren, baf3 id) ein ©tiirf intertfio rotcn SfiUlc^i , nor ibrcn liHugcn im ©urf aufrr)IIenb, cntfnitctc. Xer ©rfolg mar ein iibcrraid}cnb anbercr, ahj id) annal^m. 2}lit einem 6d)rci be? G'utfetjeU'S fprangcn bie 2?afiiba auf, f)ielten fid) bie ?(ugcu 3U unb fIoI)en eine Stredfe mcit ; ic^ meine, e§ mar bic SSirtung biefelbe, mie bie eineS (Sd)uf)e§: mie bei bic)em pIotilid)en, nie ge()Drtcu Uwall ba§ ©el)i3r, fo mirb bei jcnem burc^ bie pI5^lid)c C^-utmicfhuui bcr nie flciel)cncn isarbe ha?> @c)id)t in iiber= f)oI)em ©rabe iibcrrafd)t." 2)ie S)eutiing ift offenbar nid)t ganj uoII= I'tanbig unb tjcniigeub. 2ic forpcvlid)cii ©cfuf)tc im ©iiiaclneii. f>7 an .V)cir(id)foit imb 'Iliadjt bciifen, fo imtn bod) eift bcr [innlid)c (Sinbnirt bicfoi ahvIkmi bagciucfcn fciii iiitb fo iljix i^eviucnbiinq a[§ ;V'id)Oii uiib 3i)ml)o(c jcncr l)b()crcu Ginbvihte (jcvDovcjcnifcn iinb beiulvft l)abcn. Uebvigciig ift gevabe ^ievbet bog inbitiibuelle lOcoment bev ^ilbimg, bed "ilikxS, bcS @c[d)(cd)t§ fc[)i- ftavf bcteitigt, and) Csbiofuitfvaficu fiti' obev gegcn geuntfo ^rti't'en fc^Icn iud)t. (Sine ©cfd)id)tc bciS ?yarbcngcfiil)(§ tucire pfi)d)o(ogild), aft()eti[d) iinb ht(tiiv= (jiftorifd) nid)t o()itc 'iinnt unb ^ntereffe. /yitv ben rein |"innlid)eu(5inbnirf bcr^-arbe i"pvid)t and] bie '??iog(id)5 feit cincv in tl)iei- '^(uiifiiljnnig freilid) oft fpic(crifd]eu 4>i.ivaliclc 5iiii[d)eii (leftimniten ^^nvbcn unb ^(iingen: [d)on bie 'i)iomen j5ai"f'enton unb ^(angfavOc U'eifen aiif fo(d)e naf)e 33e5ief)ungcu {)in. 'i)?ieinanb mirb bie 2lel)nlid)feit bei' Trompetengei"d)metter§ mit bcm ubeninittigcnbcn unb rtufbving(id)cn ,V)od)vot, beS ']?o[aiineuton5 mit ber niaie[tati|d)en @(ut bc» '•^MUpuiS (ngL \m§ @oet^e iiber bie 3?ertt)enbung be^felben am jitiigfteu Oievidjt fagt, ba§ [a mit 'i]?ofaunen cingetcitet mcrben foO I), be§ (y(i3tenb(afcny mit bem fcI)iiiitd)tig=id)iiHirmeri[d)en .V)immeU Uan berfennen. 2)}ag Hon ben cin^^clnen Snvben gilt, (iipt fic^ natiirlid) ebenfo and) lion {>-avben,yti"amntenfteQungen fctgen, bei bcnen ©oetfje d)avattcs vifti]"d)C unb d)araftcilo[c uutcrfd)eibet. Xod) bitrfte ba§ G)cfit^( ^ie- fiiv nid)t nieljr a(§ rein [innUd)ey, fonbern bietme^r a(» aftf)eti[d)c§ an5n|pied)en fein — fveilid) an'i ber finn(id)cn 33a[i§ ber 5iompte= mentar= ober ^ontraftfarbcn unb ber fomptementdren l1iQd)bilber. 9htr iiber bie 3»Ui»"»'-'"fttl^ung Don 2Bci^ unb 3d)mar5 ein ii?ort: o()nc {^avbcnreij erfc^eint jebed iiix fid) in gro^erer Sluigbe^nnng faf)l \mi> obe; nub bod) jebe§ gauj anberg, bo 'i>a§ 2l>cif?e ben gri3ptcu, (2d)iuar5 gar fciucn Vid)trei3 gemdfjrt; unb ebeu borum bitben fie gufomnicn ben ftorfftcn ^outroft nub luirfen bann euergifd), fd)neibig, frdftig („id) bin ein '|>reuJ5e, fennt if)r mciuc (>-arbeu!"); gfdujenbed 3i'ei$ ouf glonjcubem 3d)mor5 (fd)U)or5er 3omt mit fitberuen Sternen) ^t gerobejn et\va§ ^^(eubcnbey unb j^oScinnierenbey unb Stealer, 2ai ®cfu^f. 7 98 2)ic forperItd)en ®t}ui)k. ift bantm fiir bte ^(eibung bev 3aii(Hn-cr itnb SBa^vfagerinnen t)Ov= ncf)mcn 2d](ag§ bcliebt. 5lud) ba§ 2Bol)[i]efaUcn obev ^liljjfaKcu an geiuiffen 9lid)tungen, Umriffen itnb ©eftaden Don Vinicn itiib Xingeit ift finn(id)en Uv= fpntitgS : bcm innlifatcn nad]vigc()cn ift fiir ha?^ 5(iige inii()fan:cr aid bcm §ovi,^ontalen, unb t'ci bicfcm ancbontm jiel)! ba§ iHiige bic lcid)t gcfd)iiiungcne Vinie »ov (cfr. .^ogart(}§ 2i?e((rn= itnb (id)(angen(inic), \va§ init ben y3ciucgung§gcfe§cn be6 2Iuge§ unb fciner 5[)tuc4'ulatnv jufamntenijtingt : bicfeS foigt niit 3>or(icbe foid)cn Vinien unb Univiffen, bic i()m feinc atiju ungen)ol)ntcn unb unbcqucnten 25ciucgnngcn jn^ mnten. 2o ift and} Ij'icv luicber ba§ finnlidje @efii()( bic Safi^ beS nft()etifd)cn, unb bic 03ren5c ,vinfd)cn beiben bitrfte fd)Uicv .^t finbcn obev beffcr: itbevijanpt nid)t ,yi fudjcn fein. Xod) bauon uieibeu luir fpciter nod) gu rcbcn l)aben. §ier ()anbclte e§ fid] nur urn notovifd) finn(id)-'fovper(id)c &(- fiit)(c, '3)iefe fteOten mir in if)ver ©cfanitl^cit oovan, unt an bcr §anb oon Xl)atfad]en nun fofort bcr ^yvage na()er gu tvctcn, uuiv benn eigentlid) ba§ ®efiil}I fei? 1)k (^efaf)v, \)a^ tnxx anf biefe 9Beife eben nur ba§ 2Befen bev forpcrHdjen ©efii^tc crfaffen unb unferc 3^eftintniungcn ju cng luerbeu tbunten, ift bc§f)a(b nid)t gro^, lueit un§ bic l)o()cren G)efit{)(c in gemiffcni , 3inn befannter unb beut(id)cr im 55cuntptfcin finb, a(fo and) oor if)rcr Scfprcd)ung im (Sinjetnen (eid)t ^nv Grgan,^ung Ijcrangcjogcu aicrbcu fbnncn; unb anbeverfcitg bin id) niir beg 3»ffl"i"'<^"f}'i"9'^ ^'^^^ i]3fi)d)ifd)en niit beni ^^eib aQ^tfcbr bciunfjt, urn ju enuarten, ba^ bic fogcnanntcn l)i3()cven ©efiibtc fid) in ifjrem 2Befen unb in if)vcn gcfet5nuif3igcn 5(cu§crungcn fpc^ififd) oon ben fbrpcvlid)en ©cfiil^ilen int cngeren Sinn unterfc^eiben uicrbcn. 'J(n cinciu griiublid) unter= fnd)tcn Tcil incrben loir \mi ba(}cr ol)nc (*«>cfal}v bac^ ®an,^c flar uiad)cn biirfcn. Unb and) bic Vc()vc lunn '-i.^ciuuf;tfcin lucrbcn U'ir nid)t untfonft unb obnc '^xudjt fiir bay '^otgenbc an bic 3piL^c gcftellt I)aben. TnS 'i^roMcm imb fciiK t)cri'd)icbcncii Goi'unflcn. U'J III. I^ao IPefen 5e6 (BefiiMs. 1) Tav ''4?roOIcm lutb feiuc ucrfrfjicbcucii Vofmigcu. liiMv i'pi-ad)cu bi'oljcr uoiii Oicfiil)! unc uoii ciiicni Selbftoevftnnbs tid)en uiib ii.Hi()([icfanntcu. (>-ragcn iinv abcv, iiuvS c§ benn nun [ci, i)iefe§ alio Ci'mpiiubiiiti^cit iBegleiteubc, fie 2kcentuici-enbe, xijncn xljxen Sou (^)e(ieubc, iiiib fiidjcii bafiir nnd) iB?ortcn ober nad) cinev ^e= finition, fo gevntcu loir a(^5(inlb in^ >2to(fcn. '^reilid) tcUt e§ bamit nur bag (2d)irffa( allev p[i)d)i[d)en (Sv|d)eimtngen unb ©vletniiffe etn= fad)ev 5Irt: man iimf3 C'o ebon crlcbcn, luib ba cc! jcbcv cv(cbt, fo bavf man ibn auf feiiie fitbjcftinc (Svfa()vung ucnucifcn ; beitu C5 ift ja iebenfallji cine evftc unb iinmittetbare 9tegung be§ (2ee(en(ebeni, cincS fciitcf (*>niinbclcineute, itiit nid)t fd)on I)lcv 511 fageit: bad (SJninbc(cmcnt fclbcr. Slaver fd)ctnt bic 33ebcutung bc§ QjcfiUjty fiiv meitt fcclifd)c§ I'ebcn unb in bcmfclben ^^n fciit. (Sg jeigt niir ben 2Bert an, beit •ein Oict,^ fitv mid) f)at, unb e^ cr.vuingt bcmfetben burd) bicfe iBcr= tung unb 2Bevtfd)a^ung ben (iintritt in uiein !i5eiuuf5tfctu. Hub fo •l^angt e§ ,vtg(eid) nut bent gau,^cu ;:JiVrt mciner '^^evfonUd)fett nub niit alTeni !Iiefften be^? "Scelcntcbcng itbevl^aupt .ytfannnen, iiov atlcm niit bent, \m\§ unr al§ 53en)ni3tfetn unb Se(bftbeuiuf3tfein, a(§ ^n- icreffe unb 5Ippei-jeption fennen gelernt (jaben. ?iTag(o§ ift weiter ber polave (£f)araftcr be§ @efiil)(!§, ber G)cgeu= fa^ DDu Vuft unb Unluft, Hon augeucl)m unb uuaugeuetjm im jnncrftcu 2Befeu bcSfelbeu begriinbet unb ein buvd)au§ uifpritug(id)cr, njenu bcrfetbe alid), mic unr atSbatb febeu meibeu, iievfd)iebenc Xin- tungcn 5n(af5t. Tiabci evbebt fid) nur bie d^%c, bie abev nou gvo= |cr nub prin5ipiellev 33ebcntung ift, ob cS baucbeu uid)t and) uou 100 S^ag 2Beien be§ @efiif)I§. bicfcnt Oiogcnfa^ frcic inbifferente ©efiU)(c gc[ie ! XaB ::B}ort „g(cid)= giKtig" fd)eint baraitf fofovt bie bcjatjcnbc 5(ntiuort bcveit ,-\u l)a[tcn. ^tbcr oh '!:>aS iiid)t OIo^ 2d)eln ift? £b nid)t bic 03(cid)giiltigfcit ijtctmcljv eln gefu^(freicr 3iiftfi"^ 'ff/ <^'» i"^i» ilcegatiuci, bie 5((i= uie[cn()cit non allcm (^cfitf)( uiib atlcr ii\n-titng bebcutct? £[) mil- uid)t cbeit bay glcid)gii(tig ift, may gar foin C^cfii()( in inir f)cniov= viift? 3oiueit abex ciii pofitiucy itiib unif(id)c» @efiil)( babei iui (2pic( ift, f)at ha§ 0)(eid)giUtigo ftcty cUm§ Dom llnangcnel)inen an fid), @(cid)gii{tigfcit ift Ieid)t bie i^oiftitfe imb bcv llclungang 511111 Ucbcvbriif3 unb dkl, uiib bie (Stinnniing bev @(oid)git(tigfeit, bic 9(pat(}ie unb t)ot(ige ^ntereffetofigfeit l^iiiifig fd)on t'i-ant'()aft unb bann burd)auS unaugcnefjm , faft pein(id) unb v<^inigenb. !ii?eiiu [vei(id) .spijffbing 'j meiut , bie 5lb(cl)iiitng eine§ fo(d)en ^hiflviiinftiS al§ eine einfad)e ^onfequen^ bc§ ®efe^e§ ber ^Begte^ung bejeidjucn ^u biivfcn, fo fd)eint luir ta§ nid)t ganj vid)tig; bcnn lueim ev fagt: „eiTeid)eu luir benfelbcu nou ber 3eitc bcy Sdjincrjc^, fo luirb er a(y Vuft erfd)eiueu, nou ber 3cite ber ?uft bagegcn aUS Unluft," fo Denuec^feU er offenbar ben bcf)aitptcten :Lltunpunft beS 33ciuuf3t= fein§ mit eineiu tl^eoretifd) angcuoiiiiiiciicu 9)?ittc(punft , luo jencr (iegcu niiifjte, aber uad) if)m uid)t (iegen faun. Jl)atfad)(id) aber bin id) mit i^m einnerftanben unb fagc nod) entfd)iebener al,y er, baf? ey eiueu fo(d)en abfotuteu 9?unpiinft aiS Q\inid)cuitc\'i>\um iiub 3^urd)gang'ypuuft 5Uiifd)cn Vuft nub Uudift uad) lueiuor 2clbft= l)eobad)tuug iiber()aupt uid)t giebt. C^ianj leife Giupfinbungeu , mie 3. 58. (cid)te§ .liit^edt ober Vaufen uon (>-liegen auf ber .s'-taut luirfen ftet§ nuaugenc()iu, Gmpfiubungen nfler 5h-t bei mittlcrer 2tarfe faft burd)iiicg ougene()in, beiiu Uebermaf? bagegcn fdjliefUid) luicbcr un= angenc()m, lueift fd)mer5()aft : biefen ©infln^ ber Suten)"itat auf bcu C>k'fiif)(i?tou feuneu luir bereitS ; unb cbciifo f)abc id) babei (in^- briirflid) toiiftatiert, -j ba{5 ber Ucbergaug nou Vuft 5n Unluft 3.33- ') ."^offbinG, $ft)d^oIogie in llmriffen robIcm imb feiiic Derfd)iebeneii £'o)iiiuieit. 101 t)cl al(md()lid) fid) ncvftartciibcii Jciiipcvatmeiiibiiirtcii nid)t biivd) clneii "JiiiUpimft l)iiibiivd)c\o()C, foiibciu ciit Cscillievcii noii Viift uiib llnhift iitit allinal)(id)ciit Ucbcranegen bev Undift bcut(id) jit bciiicr= ton [ei: ciiiv fomiiit (o.^ifagcn in, luit iiiib iicbcu bem anbein aiif, biv! c5 bao cvft bacjciucfcitc iUicmiitd)oit iiub bie ^^((Iciuf)ciTi"d)aft an fid) gcviflcn fjat. jE)a§ cntid)etbct and) bie Avngc, ob c^^^ c)cnu[d)tc ®cfii()(e gcbc? <2o o[t itny und) [djcibcubc Jvciinbc ocvfid)cni, „ntit ,qeiiufd)tcu &C' fiif;cn" Dor iniy l)in ,vt tretcu, — >ucnn fie genau reben, tdufd)en fie fid) bcnnod). &an^ abgefe()cu bavon, ba^ fie qu§ ben tiDvangcgangencn ftd) fven,^cnben (Sviudgungcu @efii()(c mad)en: ba§ \va§ iljiiert itnb iin§ a(§ @efii()(§nitfd)ung evfd)eint, finb in 2Baf)rf)eit imv 0efiif)(3= oScillationcn, abev nttt fo vafdjem 2i^ed)fc( boit einem ^iniiber ,^um anbcvit, baf; bivo fitcccffinc i)iad)einaubev fid) in eiit fd)einbar C^(eid)= jeitige-o nciUHinbctt ; itiiv luititv(id), baf? babei jebC'S bicfcv ®efiil)(c biivd) bie iBcjicljiiug auf baif^ anbeve mtb bcit Wegonfatp bi\yt fdbft and) in feinem 2Befen beeinfluf^t iinb niobifi^ycvt uiivb unb auf btefe 9Beife fo eigenavtige ®efit()fc line ba§ ber !il'el)mitt entftc()en. iltieinanb lutvb je ba§ „frciibtio(I unb (eibtioll," ha§ „()tmme(f)od) jaud),^enb, juni Sobe betviibt" fitv 9(eid)5eitige ©efitf}(e bc§ ^v'icbenben gef)a(ten f)aben, iDo()I aber finb e§ ©efiif)le, bie abn)ed)§(ung§uieife in ber SSerliebt^eit fid) finben unb biefe Sttmnmng eigenartig be()crvfd)cn unb bceinfUiffen ; unb baljer iuerben luiv ha, luo luir non bcv Stimmung reben, .gufe^en ntiiffen, may c5 ntit biefeui „nuter Jfjrdnen Icidjeln" auf fid) f)abe, uament(id) Juenu e§ fid) uut ben junior l)aube(t. 'Jiimntt juan aber ba§ gemifdjte 6)efitl)( in biefem grbf^ere 3citrdume umfaffen= ben i2iun, bann luiirbe man t)iefleid)t nid)t niit Uured)t fagen fon= nen, baf? iebeg @efii()[§gan3e nur fd)einbar einfad), in 2Baf)r^eit immer ein gemtfd)te!§ fei, 2Bovauf bcruf)t nun aber ber ©egenfat? Don Vuft unb lln= Inft, ben luir a(v einen urfpritng(id)en unb burd)gdngigeu an= crfenneu uiitffen? Hub uuiS erregt bie oine, \mv bie anbere? S)ie ^^Kntiuorten , bie man borauf ju geben gefnd)t Ijat, (anten 102 Sag 2Bcfeu be§ ©efu^Ig. licijd)icbcn. Tic rein p()i)[io(ogiid)c Jfjcorie nteint, ba^ ha§ ®c= fiil}( Don ben @rna()rung§iici-I)a(tni|[en unfevcr iTrganc aWjangc, fet c§ nun, bn^ bie "i^uft a(5 '5o(gc cine§ i^er(ufte§ an Spannfriiften be§ Drgonignuty angefefjen luivb, obev umgcfe^rt a(§ 'Sofge ciner 3>enne^rung feinev Gnergic, molici banu cin 3»^''i'-'f ^cS 2,Hn-(ufte# bort obev bev ii>ermcl}vung f)icr, iibcrljaupt cin ftavfc^i 5ltnricid)cn oon bcr niotefutarcn (5^(eid)gcU)id)tg(agc ber l^tevnenfnbftan^ a(§ Uvfadjc ber llnhift an5nief)cn luiive. ') (Sine anbeve 5(nfd)aunng iieijud)t e§ au§ rein tf)coreti|d)en (Sriucignngen Vuft unb Unluft auf einnnbcr ^u bejiefjen unb cineg Kon bem anbcin abljdngig ju niad)en nnb bnrd) baS anbeve jn ev= {(iiven. jDabet f}anbe(t eB fic^ entiuebcv nni ben ^^ontvaft toon ®e= fitl)( ju ®efiif)(, obev nm ben ©cgcnfa^ bc§ ein,^ehien ®cfii[}(g ju bent int .'pintcvgvunb fte(}enben !lotaIgefii(}(, Don bem fid) jene^ ab^ I)cbt, ju bem ©anjen be§ aKgemeinen SebenggetiiljtI. Hub ^mar fonnte man f)iebei an fid) natiivlid) eDenfognt tion bem einen loic uon bem anbevn anf^geljen; bod) ift tl)atfad)lid) nnv bie eine 3eitc enttuirfelt trovben : man beginnt mit bev llnhift unb fie^t fie ai§ haB^ einjig pofitioe unb niivf(id)e ©efitf}! an, ivaljvcnb bie !i?nft nur in= biveft unb negatiD auf bev 3(uf^ebung obev il>evmtnbevnng bev Uutnft bevuljen foil, fo ha^ (ebig(id) bie Unhtft etmaS 'OicelleS, bie !['nft bagegen eine ^Uufion mave. d)lan fieljt, ba^ hieB bie 5lnfic^t be§ 1?cffimi§mu§ ift, mie i^n 3d)opcnf)anev entiuirfcft l)at ; "" bod) fiinnen and) genjiffe ^eobad)tnngen any bem ^eelentebcn bci? iiinbe^ bafitr ') L6on Dumont, mtv aufcillig in ber beutfc^eii Ikberfe^ung 5ur .^anb, „2JeTgniJgen unb ©^merj". 3"^ i?ef)re Don ben ©cfii^Ien. Setpjig 187G ©. 78 ff. Alex. Bain, Mental and moral science 1875 ©. 75: „States of pleasure are concomitant with an increase, and states of pain with an abatement, of some, or all, of the vital func- tions." SJagu fie^maun a. a. C. § 204—215. ") ©d^open^^auer, bie 2BeIt alB SBiflc unb 2?orfteIIung 93b. 1, § 58; iBb. 2, § 4G; unb baju (Jb. oon .'^TortmaunS abwcifciibc S^ritit btefer iHnf^auung, jp^ilofop^ic bc§ llnbeiuufjten. 10. 3htf(. 2. 2cil ©. 295 ff. 2)a8 5lJrobIent unb feinc Deridjicbcncit Sofmigeii. lu.'J f)ovaiuio;^0(icn morbou, ') unb babiivd) ift bcv mfpviincjlicf) a priori aiifi]cftcUtcn Il)covie iuid)tiaiilic() ciit cmpiii|d)ci .V)alt gcgcbcii iuoi-= ben. Giiblid) bcnt'on uioic an cine tclco(oi.}i[d)e ^'ofunfj, tnbcni fie i>a^5 'Jlni^cnolinic olijoftiu niit bent '-iHilltonuncncn unb iU'iHj(id)cn ibcntifi= ,ycvon unb Cy aiv biVo ben XTrganiyumy tfi^i'tx-'i-nbe beftininien, luiiljvenb i)a§ Unangenctjnie bay UniuiUfomntcne nnb Gdjiibtidje fein unb mit bem ben S^rgani^ninS 3d)abiiienben jnfanimcnfaUen foQ. '■') 3cbe blefev Xf)covicu fd)lief^t gciuif? cin obcv ntc()rcre rid)ticjc 9J?omente in fid), abcr fiiv fid) allein biivftc bod) fcine auyveid)cn, uni eine genitcjenbc unb nadi oUen 3citen l)in bcfviebigenbe (Svfiilrung ,^u gcbcn, ':J^ogtnnen unr niit bev (cl^ton, fo crl)e(it fid) a()u[id) luic bei bev mctiifd)en '^^Ijeorie iiber ben @iunb bcr ;garnionie unb ^on= fonan,^ bie {^rage, ob benn unb iuo()er bag @efiif)( luiffe, \x)a§ bem Ci-gauiyuuiS niicUid) ober fd)abtid) [ei? nnb na()e(iegenb genug finb ja bie tl)atfad)lid)en Giumenbungen barang, bafj tiie(fad) 2d)ablid)ey a[§ angenel)nt, 'Jiittj(id)e§ a(§ unangeucfjut entpfunbcn luevbe: baS fiipc @ift ift fcine b(o§e 9teben§ait, fonbern eine J^atfac^e; unb man miif^te nun evft gcnau ben 53egriff be§ 5?ittj(id)en unb Sd)db= lid)en nmgvenjcn unb il)m fo engc (Hd)vanfen jieljcn, bafj bay 2(u= gene^nic ftd^ al5 bay nur pavtieH unb im 2Cugenb(irf be§ ©enuffeS 9Jii^lid)e, iiaS Unangene()me a(y bay momentan 5d)db(ic^e barfteflte; ') 2B. 'i^repcr, bie gccre b£§ Stinbe§, 2. JhifT. 1884, (2. 105: „3m gansen seigt fi(^ fiir alle ^inber in ber erften 3eit i^te§ fieben§, ba& tiiel nief)r §eitcrfeit butd) Sefeitigung bon 3i'ftanben ber llnluft al§ burd) oIIfommenI)eit unb Un- noHfommcnficit bie §anptroIIe fpielt unb baS^ ©efii^I in ein llrtcil iierJuanbelt njirb. So befinteit 2SoIff felbft in feincn „23eruuuftigen (^liebanten uon @ott, ber 2BeIt unb ber menfdjltc^cu Sccle" (1733) @. 247; „2)ie Suft ift iiid)t§ anbereS a(§ baS Jtnfdianen bcr ii>oIIs fommcnl^eit", unb i'obIcm imb fcine Ucrfdjiebcneu i.'bi'iiitgcii. 1U5 G'vKiinuiiVopvinvp i^ofovboit, iiidjt [d)oii (^ofiinbeii ift. Uiib bic gc= loi]Oiitlid)c (iiUHil)iumj^ bcv 'Anitliift iiui;] iibcibicy bcii '|.Hi"fiiniften baran iiuil)ncit, 'i>a\] cci l)icr iiiit bcm liloiV'ii .Sioiitvnft .q*-'rt'-'" iHn'an= .qcf)citbc llitliift nid)t .qotljait ift: [te ift ciii fc()v cncv!.]ifd)cS '•]5ofitioe§, ciit iibcv ben Tmd)fd)nitt lucit l)inau§(icgenbc§ 'i^dig. llcbcvl)aiipt flbcv, OMeidiflcuiidjt im ftrcitc^ftcn Sinnc bc§ iiji^oxi^ giebt e§ ini iDvgani'5nin^o ciuc^o Icbciibeu iiH'fcii!? iibcrljaupt nid)t; luo Vcbcii ift, ba ift (S'lituiiddtiig, '^innbeii, ^Hnmibcniiig, '-li^cdifcl. Uiib bivo fii()vt uicttov: jcbcr ^lioi;, vcgt bcit £v.qanidiuu^> bayt an, il)ii fid) ,vi offimiliovcii iinb an,yipaffcn, fid) gcgcn i()u ,yi be= l)ouptcn, fid) an i()u ,vt acconmtobicvcit imb .yt gciuol}ncn. Hub ba:§ Ijiit eo ipso eiit ^^c(cbenbe§, (5rfvifd)eiibco nn fid). Xte 'Jvincic ift nun ober jebeSmal bio, ob ber OvgaiiiSnuiy bent ^Jteij gciuad)fcit ift unb i()n fid) 511 affiniilievcn ncrmag. Hub baljcv nun bie ©venjen nad) oben ,ytnad)ft, aber and) nad) nnten. Sft bev 9lei;^ gu ftarf, aly baJ3 id) mid) bagcgen bc()anptcn nnb mit i^ni fevtig mevben, mid) an i()n geiuotjncn nnb i(}m accommobiercu fonntc, fo empfinbe id) bay a(y cincn Gingviff in niein Tafcin nnb I'cbcn, a(§ (StiJvnng nnb i^cnimnng bc^o Vcben^ipro^cffej!, alS S3ebvol)nng mcinc^ '3elbft; unb ba^S alleys mivft unangenefjm ober bavin beftef)t nic(nie()r bay Unangcnc()mfcin. Unb ift anf bor anbcni 3cite bev 'Diei,^ jn fd)ir)ad), unt mid) ,yiin 9icagicvcn ,vi Pevan(affcn ober genaner gefprod)en, ,^1 unbeftimmt, nm einer ctmaigen 'Oveaftiou bagegen bic ':){id)tnng geben ^u fonnen, fo ift giuciertei beufbav: entiucbev ift biefe ®d)mad)e be§ ^3iei,',e§ '5o(gc t>on ^Ibftnmpfnng unb banu mivft e§ at§ vei;,(oy nid)t evniogcn§, jcbcnt a(§ nen, al§ .^ontraft anftveten- bcn ))\crQ gegeniibcv buvd) Cknuoljnung nnb SIffiniilation fid) fctbft 5n bel)anpten; Unlnft bagegen entf^vid)! pfi)d)ifd) bent 'lOiangct an fo(d)cr 5Petf)atignng, fci e§ Jucit ber 5(n{af3 baju ubev()aupt fe()(t ober mcU bei- 9ict5 jeneS il^evmogen foiueit iiberfteigt ober foiueit nnter ber ©renje bfetbt, ha^ con einer 5Iffunt(ation feine 9tebe fein fann. 2Bie (}iebel bie Sfjeorie Don i'nft unb Unhtft al§ 3cid)en beg dln^= (id)en nnb (£d)abHd)en cbenfaOg ,^n ifjrcm 9?ed)t fommt, (iegt auf ber §anb, o()ne bajj bod) irgcnb iueld)e3 te[eologifd)e i^tonient ein- gctragen iuerben mii^te. Sci biefer ?(uffaffnng ergicbt fid) yig(cid) and) bie nafje $^e= jie^nng be§ ©efitl)(g gnm Sclbftbeum^tfcin, beffen ^ern mir \a eben a(§ ®efii[)( erfannt (jabcn. 5(Ucg, um§ an ba§ ^^eiunfttfein I)crantritt, finbet nur al§ @efitl)( 3(ufna()me n n nng nnb er^iuingt fid) ai§ fotd)e5 ben 3it9fl"9 r>» nnferem Seiun^tfein ; benn alleg, \m§ an nn§ (jeranfonunt, mirb anf feine 33e,ve^ung ,^1 nn» (jin an> gefe()en : )m§ n n § retjt (ba^ev ber 33egriff beg cift^etif d) 9tei5enben) nnb Hon nn§ affimifiert luivb ober )ucrbcn fann, nennen )uir an= genel)ni ; nnangcnel)m bagegen, mcnn cntiucbcr ber 'Kei;^ feblt {'bivi 9\eig(ofe) ober ber eintretenbe Oki,^ fitr bag o>d) ^n ftarf ift, nni affinii(icrt merben jn !onnen, ober .yt fd)Uiad), nni beni ^d) fiir ben Oveaftiong; nnb 3iffinulationgpro,^eB ^Hnl)altypnnfte jn gcbcn. (^efii()( ift fomit bie vf*)d)ifcf)e iBetbiitignnggiueife beg 9)cenfd)en gegeniiber aQen non anfjen an i()n ^eranfonunenbcn 9teijen, ber ^fi)d)ifd)e %U ber 2clbftbc()anptnng ober bag vfi)d)ifd)c 3fid)en fiir biefen 5lft. Wan,^ oer)"tanblid) mirb nng bag freilid) erft unnben, menn unr and) ben jmeitcn 4^ci( biefer <2e(bflbe()anptnng, ben uuMteren iun-lanf (^iufeiluiig ber Ojcfiif)Ie. 107 bovi"o(('oti, U'ic or fief) in ben ('')cfu()lCHiiif!cninf]cii iiof(,ye()t, iiaf)or (ic= [timmt ijalmi lucvbcn : ba evft unvb bio Vcljvc uom iLn^fon bc§ 03cfu()l!§ jum 9(b|d)(u^ fommcn fbnttcu. I'od) c()c uiir bnyt iikni]c()cn, iniiffcn uilr .^iinor bic ^hivbreitiing beS 0)cfu()Uotcbcng mib bic eiu^elncn &c= fii()(e iia()cv fenncn Icnieit unb ,vt bicfem 'i^efjitfc un§ Dov allcm nad) cinci ©(iebentug unb (Sintcilung untfc[}cn, \va§ nn§, ba fid) eine fotd)C bod) ftetg an iuefent(id)e (Sigenfd)aften ,yi Ijattcn f)at, '.U'a= tuv unb 'Xi?cfen be§ Ciiefitf)(§ nod) bcutlidjcv nuid)cn unb uuy nanieut= (id) and) bcv fpiitcv bod) auf^ynuevfonbcn 5'™rt*^ "^^d) beni ii>cv()altni§ beg @cfit()()§ ju onberen pfi)d)ifd)en ^BetljiitigungStucifen entgegen= fit()ven unvb. 2) Gintctluug bcr ®cfiif)fc. '2)ie Ginteilnug bev (^cfid)(c ijat ftet» ju ben fd)ii)ierigftcu 2Iuf= gaficn bev '|.^fi)d)o(ogie gcl)i3vt, unb cine in a((en 'Jei(en [icfviebigcnbc ^laffifijievnng bevfeUien ift une uiiv fd)oiut nod) nid)t gefunben nub and) int ^-olgeuben nic^t ^n cviuavtcn. ^d) tuiivbe ba§ oiefleic^t fdj^erer ne()utcn nub mid) you bicfeui ^.'cangel uio()v bebvitrft fii()(cu , menu id) fo(d)eu ^(affififation'§nevfud)en itbcvfjanpt nie()v ii?cvt bei5uiegen toevniijd)te. (5eitbeni )uiv adev ben 53egviff nid^t nie()v aiB ba§ ibeatc ©cgcnbitb bei3 vealen ©egenftanby, foubevn uuv nod) a(S bie im 3Ji? V t fid) i^ufaninteufaffcubc Sunnuc unfcveg 2Biffen§ tion bemfedien au|e()eu, niiiffen toiv and) ancvfennen, ba^ bie @efid)t!3puufte, uac^ bcnen )utr bie Segviffe ein^uteifen pflegen, con bem Stanb nnfeveS je)uei(i= gen SBiffenS a(i()iingen unb foniit Uied)fc(u, alfo uie fvci lion Subjcftiui^ tiit unb 'ii}intuvnd)feit fcin uicvbcu; unb baniit mivb and) bie ii(affi- fifatiou ftety eine »i)i((fitv(id)c unb Hinft(id)c fein unb bleibcn niiiffen unb 3U fein iiai Oied)! l)atien. il^oUcnb§ abev pfi)d)ifd)en ilnn-giingen unb 3"Ui^"'5C" gegeniibev I)abcn itiiv ba:3 ®efiil)(, bafj t)iev bei jebev ^(affififation nid)t btop willfiivlid), fonbevn and) geiualtfant getvcunt unb auiSeinaubcvgeviffcn luevbe, wo bod) ein ftetcig ^n- unb 9Diit= cinanbev gegebcn fet; unb bei bent ^^icfften unb 'Jeinften in \m§, beui ©efii(;(y(cben, fiiv beffen -liMiancen unb Untevfd)iebe uuy taufcnb= lOs S)a2 2Be)en be§ 6cfuf)r«. imi |"c(bft frf)ou bic iinnte fef)(cn, ift jcbcr (5iiiteUiingyiicrntd) nicf)t§ anbcrcg a(y ba§ .s^crcingicifcn cinev pdimpcn .panb in cin fii(iti(c§ Splnngeuicbc, mobci nicl)r geiTiffen al§ gcfonbcvt luivb. Unb baljcr l}Qt Vanbc nid)t fo Unvcdjt, luenn cv ini „3iin9cn Guropa" einnial fngt: „iucr fdilfifijicvt bie @efiif)(c, o()iic 511 litgcn?" llnb fo fantt c§ fid) and) ()icr bod) niiv baviini l)anbeln, id) inod)te fagcu mog(id)|"t Qnfpnid)§lo§ iinb [)anit(o^5 fo .yi gvuppicrcn , bafj in bie gebilbcteit ^'lUaffcn afle'S imtcvgcbvndjt Uunbcn faun; unb ba§ ivivb gctingen, mcnn man nid)t uon luivn Ijevcin ,yi ticf ing (Sin;,e(nc ge()t, fonbevn bie ^(affen mognd)ft nmfangreid) nuid)t. Tie <£c(bftbeobad)tnng int ^nnb mit ber i3pvad)C ntag bann bafiir forgcn, baf? taB 0)reifbavc unb (SiTeid)bare menigftcnS and) mivflid) atkS cingerci()t luivb. (2nd)en Uiir nun nad) etneni gecigneten @cfid)t5:|)nnft nnb (Sin= tei(nng§gvunb fiir ha§ (S^efiUjf, fo bieten fid) bafiir, mcnn man nidit any bent ':)3fi)d)o(ogifd)en btnanSgcfjen mitl, \m§ mebcr logifd) bcrcri)tigt nod) fad)ltd) erfpricfjlid) ludvc, bici ':l)ii,ig(id)fciten im tii^cfcn nnb in ber ^latuv beg @efit^(§ felbft bar — 3>denfitdt, Tancr unb C.ualitdt. Tie beiben erftcn fd)cinen jnr ©cminnung cinev ^laffififation menig gccignct, ba bic ^ntcnfitdt natitrtid) nnenb(id) oiele (2tufcn nub ©rabc annc()meu fann, bic fid) iibcrbieg Don ©efiifjf ^n @efiil)t nur fd)iuer fcftftcUen nnb Derg(cid)en (affen ; nnb ebcnfo ift bie Tauer cine nn= enb(id) mannigfad)e. Unb bcnnod) f)at man beiben je cine midjttge llntcrfd)cibnug abgemonncn. Ter 3tdrte nad) nutcrfd)cibct man &e= fitl)l unb Hffeft, luobei miv oorHiufig lum ber 'ixHiutnuntung ber ^rage abfetjcn fi.Mmcu, ob fid) bicfe beiben ^uftdnbc n n r buvd) if)re 3iitf"= fitdt Hon cinanbcr foubcrn; ber Taucr nad) serfaHen bie C>)efitl)lc in fo(d)e, bie ifoliert in ^itrje iicrlaufcn — bie @efiil)te int cngeren <2inn, mojn I)ier and) bic ^(ffefte ^n rcd)ncn finb, nnb in 3iM'f^'i"'^*-' Hon (dngerer Tatier (nnb ^ytgleid) non gvofjercr '^(ugbreitnng'i, bie fogenannten Stimntungcn. iinel griijjerc (2d)iuierigfeitcu bictet nun abcr ber brittc ber mog(id)cn Wcjid)typnnfte — bie Cnalitdt. Tcnn l)icv crl)cbt fid) bic fitr bag iiiu'fen ber (^cfiiljlc fo n)id)tigc, non nng feitl;er iHn-= ©intething bcr (^kfiiOIe. 109 iuid)laf?ifitc 'tsva(\c, ob O^ofiiblc ii(ici-l)aiipt cine Oiialitiit l)abcn, obcr ob Mcfo nicl)t anci'd)lic[Uicl) baiiii bcfte()t, bafj fie niigcneljm obcr iinangeuefjm, Viift obcr llnluftgefiU)(c finb?') ^I'liifUc nuiii fid) abcr bamit boiiiiiigon, fo iinivbc man itbcv bio 2cd)C';,ab( iiid)t Ijiuau'j; fonituoit: Vii[ti]cfiil}lc, Viiftaffcfte , Viiftftiiiiiitmigon ; Uiiluftgcfiiljle, llnliiftaffeftc, llndiftftinmntngen. Xalm fief)t man jcbod) fofoit, luic ilHn-fd)icbciiC'o l)iev .yifammeiigenommcu lucrbcn mib luie unbcfriebigenb infolgc beffeu bio (Sinteiliiiii] aii'ofaflcii miifUe; iinb and) XitmontI") iion^'^cffion nnb Untcii"d)cibnng einev po)'itiiicn nnb ncgatiuen Vuft obcv Un(nft univbc .^umr bie OUiebev iicvnie()vcn, abcv lad)lid) nirf)tS l)clfcn, ^))lan fonnte abev and) anf bic '^^eantiiuntnng bcv cben anf^ gewovfencn prtnjipieUen d'^a^c ()iev, mo ebcn nnv bic (Sinteilnng jnr Xiyfn[fion [tc()t, iier5id)ten nnb fagcn: mcnn and) bic Onatttdtg= iicn"d)icbcnl)cit cine nnv fd)einbave fcin nnb cS> fid) babci uietmefju um cin lion aupen nnb anbcv^moljcr 6ionnncnbc§, a(fo um cine ?>-i-age uad] bem ;:fi?o()cr nnb nad) ber (Sntftef)nng§nvfad)e (janbehi foUtc, nad) ber bic ©efiifjle ticrfd)tcbcn bcnannt mcrben, fo fonnten mir fitr nnfcrcn ^md bod) of)nc meitercy banon ©cbranc^ mad)cn. ■iJdlcin mir biirfcn bic Gintci(nng§fragc nid)t in bicfcr il^eife ifolicren, fonbcrn moilcn ja gcvabc bet ®elegcn()eit bevfelben fiber 3i^efcn nnb 'Juitnr bey (33cfii()li3 oo((enb5 in^ ^larc fonnnen, alfo and) bariibcr, ob bie @cfiil)(e felbft nnb an nnb fiir fid), if)rcm 3id)rttt nad), oer^ fc^icben finb ober nid)t? '9inn meine id) abcr, ber i^erfnd) jcbc fiber ben pofaren ©egcn^ fa^^ Hon Vnft nnb llnlnft f)inan§ge()enbc ^nf)a(t5tierfd)iebenf)cit ber @efit()(e 5U beftvcitcn, bernfjc bod) nnr anf bcr aften 'i^ermogcn§- t^coric. Solange man ba^ ?5iif)(cn com Si'oUen nnb i^orftellen trcnnte nnb anf ein felbftanbigcy i^ernuigen 5nviirf'fiif)rtc, fonnte nmn natiirtid) feinen anbercn ^nljatt a(^ ben ber Vnft obcr bcr Untnft ") ©0 neneflenS tuieber (Sb. Don §ottmann, $|]f)iIofopf)ie beS UnbclDufeten, 10. SJIuff., crfter Xe'xl oim iiuin abcr jcne ncvaftete I'ofjuc, uicnicjfteno in il)vcm cigciittidieu luib iiri"j.ivihiglid)cii 3 inn, fallen lii^t (iinb ivcr tijate bQ§ ()cutc iud)t?i iinb an ba§ 3"l"o'"ni^" ^i^'t^^' pl"i)d)i[rf)cn 3it= ftiinbe unb ^iHirgiiui^e benft, luie e§ itn§ ini 33cuni^ti"oin entgcgcii-- tritt, fo ftcOt [id) bic 3ad)c bod) cdjcblid) anbcvs. ^ie iift()etiid)e g-vcnbe itbci- eiu fd)i3ne§ @cbid)t ift inl^altlid) iicrfd)iebcu Don ber finn(id)en iiber ein @la§ gntcn 3Beincv obcv uon bev intencftncllcit iiber cine gclbfte -^n-cii^anfgalic; nnb ,vuav ift nid)t nur bic Uvfad)C, boS a quo, bac^cnige an bent )"id) bic S'l'cnbe Ijicv nnb bort anfianft, lHTfd)ieben, fonbevn and) il)r 3"')i^(t, bic ilnvfnng, bcv ganjc ilun-= lanf, bie 'Hvt unb :ii^eife biefcr '^•venbe im gon.^cn ftellt fid) nn§ alo Don jcber anbern fpc,yfifd) ncvfdjiebcn bov; bavitbcv glanbe id) mid) in ineiner 3cltiftiiial)rne()nuuig nid)t .yt taufd)cn. Xabci fonuncn natiivlid) in ci'l'ter Vinie 33oiftcnnngen alter 2Ut, (SvfenntniSelcincnte in :^ctvod)t, abcr nid)t fo ol§ ob fie ha§ 93ef)evrfd)cnbe nnb 33e= bingcnbe, bic ®cfiil)(c nur ba§ 5lbge(eitcte nnb bnrd) fie 33cbingtc traren;') im ©egcnteit, ba§ ®cfti()( ift primilr, nub bic gefii()l3freien (Smpfiubungen nnb 5>orftelTungen finb crft b)trd) il^ieber()olung unb 5lbftuuipfung bavauS eutftanbcu, inenn and) im iubinibneUen ^nfein Hon 2lnfang an ucbcu ben ®cfiil)tcn tior[)auben unb ol3 fold)e iunuer lucniger banon ju trennen ; unb ba deibcg ^^n-obufte einel nnb bef^= fclbcn iSubjeftcS finb, fo ift c§ nur natiirlid), iia^ fie cinanbcr gcgcn= feitig beeinfluffen, (jemmen, Ijeruorrufcn nnb nor allem and) niobifi= ^icren. Sod) mcrben mir bariiber nub bciT' tucitcren and) iiber bay ') (S§ gilt btc§ nid)t blofe gegen bie .'oerbartfdjc Jfnffaffung bicfe§ S?er^dltniffc§, fonbcrn and) nod) flefien bic ?lrt, luie 2cf)niann a. a. £. i^ 14 ff. fid) jn ber „Siantfd)en" Il)eoric bcfcnnt, 2)eu Bci\}, „ein rein emotioncller iBouufstfeiuySuftanb fouimt uid)t oor; i'uft unb llnlnft finb ftets an ©rfenntnigclenicnte gebunbeu" (§ 69) faun id) in bicfer Jaffuug nub 'Sormuliernng uidjt gutl)ci|3cn ; unb fo benfc id) iDof)l and) bci bcu im gaujcn rid^tiflcn SBorteu: „uuter ©cfiihlcu ocrftefjcn luir bic rcellcn pfi)d)ifd)eu 3iiftaube, tucldje foiuol)! iutcUcftuclIe al^ etnotioneUe ©lementc enttjaltcu" (g 21) fd)mcrlid; gauj baSfclbe >uie et. (i-tntcihiiig ber ©cfuljle. Ill 3.\nf)a(ttti5 bco On^Tifilo ,viiu iiMllen fpiitcv nod) .yi vobcn f)aOen. S^icx I'oUtc iiit'o bicfe pvinjipicUc CSvbvtcniiti^ miv bav 0\ec()t cifdmpfc", bic @cfu()lc quatitatiD 511 gncbcvn. SBie luiib bciin imn adcv gcuHi()n(ic[) ciiigetci(t? (Sinen (5in= tcidingvgninb l)abcn miv bereitg tioviucgfjenoinmen, mnn t'onntc i^n ben biialiftii"d)cn I)cipen, moniad) t'orpeilid)c iinb ^jfijdjifdje @efiU)lc untci|d)iebcn lucrben. 2iMv luiffcn fd)on, 't>a^ bie A5ei(mrtid)e 3d)u(c biofcit (^V'|"id)typiinft fo [ol)r u(icn>amit ()at, bag fie bic evftcren Dom ^kfiil)(yle(icn uonftiinbig auvfd)licf5t') inib fie ai§ Gmpftnbiiugen Dou ben @efii()(en trcnnt. ;^)n bent, uuaS unr fvidjcv bagegen gefagt l)abcn, ') fiige id] l)icv nod) l)in^yi, baf^ cine ]old)c fd)roffe 3d)cibnng eben aly bua[ii"tifd)e and) becU)alb nevfeljlt ift, meit fie ba-o pfi)d)o^ p^i)fifd)c :©efcn beS lOJenfc^en Derfennt: c» giebt fein '|>fi)d)ifd)C§, ha§ nid)t S)it§ aSefcn beS @efuf)lS. ]iid)t aii§ bei- 31101)0 geuiouucuc, foinit Tii([die 2diiH3niu^ ;\\wM= gc()t, ift cOcitfo f(av, luic ba^^ (ogi[d)e 'iV^boiifen gtncdjtfevtigt, baf? bicfer llnterfd)icb ciu gau;^ [licficnbcr nub unbcfthnmtev bleiben miif^te. S3cad)tcii0Ricit ift bngcgcn bie in bcr .^cvbavtfd^cn 2d)itlc ii[i= l\d)e 3cvlcgitng ber ©cfiiljle in nagc uiib fiye, ') iiic(d)e mil bevieitigen t)on ■)ta()(oiu§h}^) in foviucUc luib qmilitotine im uiefcnt(id)en jii= faiinncnfa({t. ."port man abcr bic iiiiljcre iVgriinbung biefev llntcr= fd)cibiiiui, luonnd) bic llnbefttinmt()elt bcr toageu 0)efu()lc aiiy bcv itr[piiingtid)en 3d)iuad)c bcr ^Hirftellungen ober and) baraii» fid) crHciren foH, ba^ fie mi tcincr if)nen bcftiimnt t)orge5eid)netcn Ouatis tiit bcio inn-ftcdciiv ()aftcn, fo mirb nuin gegcn bicfc nid)t lutn ber 33efd)affcnl)cit bcy (^iefiiI)lS fclbft l)crgenonimeiic Gintcilimg inif?- trauifd) uievbcii. Hub ba^fclbc gilt and) imn ber luir bcm lU'amcii luid) bauoit iierfd)icbcneu (Sintciduig Vctjnmnnf^/') ber im 5(nfd)(uf5 an feiitcn Vanbgmann 3ibbern jiuci i^auptgnippcn aufftcfit — 3"f)'ift5= unb SBcjicIjungggefuljIc : jene fo[d)e, bercn Cita(itatgeigcntiimlid)fcitcn ouf beni ^orftel(ung§in()a(t aUein beru()en, bicfe bic, bei bcnen bic^ fe(ben tiou bcm iI>orftc[htng§iicrf)d(tni^, ,V S3, bem bc§ "^^fiantaficbitbS ,^u bem finu(id) 2Bal}rgenommcncn abljiingcii. Hub oud) Ijiefiir gc- niiunt cr bie llnterabteitungen nod) ciumat ai\§ ncrfc^iebcnen Slrten bicfer i^Htrftclhtng^Aierfjaltniffc, uuifjrcnb cr fiir bic Snbbintfion bcr erftcrcn bic @ruubiicrl)a(tniffe 5Uiifd)en bcm ^d) nnb bcr 5lnf5cniuelt a(§ (Sintcilnng^Sprin^yp benii^t; lucnn cr aber babci u. n. Jl)atigfcit»i unb rc(igibfe ©efii^tc foorbinicrt, fo ficl)t man lcid)t, mie I)icr gan^^ oerfd)icbcnc ©cfid)t§|.ninttc maf^gcbcnb finb. iMcncid)t ift abcr cine fold)c iunfd)icbcnl)cit bcr @efid)tc4innttc gar nid^t fo fc()r nom Ucbel, luenn fie nnr nid)t jn eincr i^crmifc^ung fitljrt, fonbern menn man mit 5(bfid)t nnb "-Kcnntfjtfcin fombiniert nnb meinets ') 26. 33 If m anil Slitter bon 2}oIfmar, fie^rbnc^ bcr %^i)i)o- logie 2% § 132. ') 91a^rolD8ft) a. a. C. § 3. =) £ c I) m a n n a. a. D. 410 ff. d-iuteilmtg bcr ©cfiifile. 113 Uiogen fogav ct\m§ ct(cfti|c() 511 iinnfe gd)!. llnb fo icf)cibc id) 1) bic &C' fiil)(c imd) if)vcv qunlitatiiicn il^cn"d)iebcnl)cit, unb 2) biMt Cocfii()(3Dei(ouf itad) Taiicv unb ^Mitotifitat. 'i'ci bom (ctUcicn liegt bic 2ad)e ein= fad): ()ier haiibclt e§ [id) a) unt 0cfiil)lc im oiigcvcii 3 inn (ifolierte (''')Cfiil)lc), 1)! uiii ■:!lifoftc unb c) unt 3tinininngcn. ^mo( i"d)U'iorigcv ift bic O-Uicbcvnug uad) bcr qua(itatiucu 2 cite. Xafj l)icrbci bic fi.ivpcvlid)cu obcv [inulid)cn @efit()(e in bcui obcu feftgefteUteu <2inu a parte potiore unb in bcm t^on un^ bcvcitg befd)vicbeucu Ihnfnng ben erftcn ^(a^ einncf}mcn mitifeu, licgt auf hn .^anb. 3ucng (ogifd) miiptcn i()uen bie fcc(ifd)cn Okfitl)(e a parte potiore gegeniibev= tictcn ; abcv miv bitifcu bicfc fd)ab(onen(}afte Stnfe moi}i foiovt iibers fpiingcn, mic \a bic Vogif and) gcftattct, bic ^veierfc in fpi^=, red)t= unb ftnnipfunnfligc cin^utcitcn. Xann nber b(cibt nur bie Xrci= tcilung : bcr 9}?cn[d) iun-(}alt fid) — natiirlid) bcr ii^clt gegeniiber — entiueber genicf^enb obcr crfenncnb ober ()anbclnb, nub allc 3n(}a(te fommeu, unt mid) fo nugonau au^o,',nbritden, feinem C9cfit()[ nur burd) Gmpfinbcn, ^i^orftenen, 5)cnfen nub 2i^oflen ju, wie unigefe^rt aik ein= gefuen (Smpfinbungen, 5?orfteUnngen, Xenf= unb 3i?illen§at'te nur burd) ha§ Oicfit()( bie feinigcn merbcn ; unb fo fd}(icf5cn fid) an bie [inutid)en @cfiil)[c bireft bie dft()ctifd)cn an, iiic(d)c bie jiucitc 3tellc cin^unefimcn ^aben ; unb menu mir ()icr im ©ebiet be§ 3?orfteIIen§ [inb, fo folgen baun Uiciterbin bic mit ben Xenfaften jufammcnfjiingenben iutcfleftncHcn, unb cnb(id) bie fittlid)en ©efiiljte, cine 53c5cid)nung, bic id) aber fofort im lueitel'ten <£inne he§ 3Bort§ nerftanben wiffen mod)tc. £b neben biefen brci ^(affen bie religiofen @efiif)(e eincn befonbercn %'eifitgung ftcl)cn; uio abcv ii^ortc fe()lcn, luie luiU man ba ^laffen bilben nnb Scgviffc eintcilen? Urn fo mc()r ift e» ange^eigt, cinfad) nnb pcbefter bcim "i1idd)ft= Ucgcnben ju blciben unb nid)t .yt fitnftctn, mo afle ^hmft nnb alie 5Jtiil)c bod) ocrgcbcn0 mare. (SinteiUingen finb ja gottlob in ber 2Biffenfd)aft nid)t bie ,s)auptfad)e. S)ic ©efiiOte iiad) i()rcr inialitatiucn i.H'ricf}icbeuf)cit. 11, IV. Dae O^efiibl^lebcn im (Ein5elncn. 1) ^ic OkfiiOlc narij iijvcr qualitatiucii jycrfrijicbculjclt. Tie Wciiiinii] tft, ^a]'^ bic ('">)cfiU)lc a[^:-> Vuft obor llitlii|"t, an= i^ciicl)!!! obor iniaiigcuolim .Vtglcid) and) iinb baiiedcn nod) qiialitotio lHnl"d)iobcn foicn, Juobct ba§ iL^o()ei- unb ::iiH'>l)in cine ^OioKc fpiclt; aber uid)t fo, al$ ob nitr in bicfcm !iiHi()er unb i^i?ol}in bci llntev= fd)ieb lagc, fonbevn 3hi^ogang!§punft nnb ^Otid)tung geben bent (^cfitl)[ felbft einen eigenavtigen 3nf}fltt, eine bcfonbere j^nrbe, bie luiv fveKid) intniev lulcber nur fiif)(cn, nid)t bc[d)veiben fbnnen. Hub babev U'iib, gegcn bie cigentUd)e IlK'einnug, niel nicl)r Hon jenem lilHi()er unb 2Co{)in bie ^Jicbe feiu niiiffen, al§ nou ^avbe nnb Ijubfllt fe(b[t, bie loiv eben nuv jebeu nad)5u[u^(en cr[ud}en fiinnen. 3Biv begiunen alfo niit a) ben fiJr^crHdj-limiHd)cu Wcfiililcn. Ober t)ie(ntef)r mir (jdtten bamit jn beginnen, menu mv biefctben nid)t im ,vucitcn '?(bid)nitt (11) bereit§ eingefjenb be|'pvod)en fjiitten. '2)a§ ift freilid) fitv bie ^ouipofition beg (^xin,^en ein ::)cad)teil unb ^•ef}(cr, luivflid) „eine Jonne fiir nnfeve h-itii"d)cn 2Ba(fi[d)c/' unb nid)t „ein5ig unb aQein fiir [ie auijigeuiovfcn," fonbcrn ein "Jiotbebelf. 3d) niuf3te mir ben 3»9'^"9 Si"» C^efii()i5ilebcn buvd) iigenb ein Zipv baljnen : ba5 (Sinn(id)=,ft'orpev(id)e luai- biefe^ 2l)or, ba§ nad)ft(iegenbe unb ba§ am meiteften offene, nuf[eni"d)aftlid) am beften befannte. 5Uht eine 5>oiiuegnal)mc wax c§ eben bod) ; nnb nun b(eibt ()iev, Juo bie i"id)tige 3teUe fiir biefe tovpev(id)=[inn(id)en 0)efii()(e ludve, eine 'OMc, cine blope ^>enuei[ung auf fd)ou ^i-^c()anbeUe!?'. 2Bcnn id) tjinjufiige, t»ap c0 iiicl(eid)t feinev aUvigiofjcn fd)iiftfter(eiifd)en ^unft bebuvft I;>'itte, nm bie|cn iiompofitiouofeljlev nieinev 'Jlvbeit ju ueifdjleievn. 110 Xn§ @efiif)t^le(ien tm (^•injelnen. biiR id) c§ ttkn- iiorgc^^ogen \)(ibc , i()n offcn ciuyigcfte^en unb vcd)t bcittlid) 311 inartuTCii, iiiit ber Xuvd)fid)tii}tcit bcy ©an^cn lultleu itnb ai\§ iJurc^t nov bavnn fid) an|d)(icf3cnbeu fod)(id)en 9Jci§ttcvftanb- iiiffcn, fo mei^ id) nid)t , ob id) biird) bicfe (5l)rnd)fcit ineine 2ad]e ncrdeffcvt obcr ni^t nic( 'tnc()t i)cvfd)(imiucrt fjabc. '\*im, banu ift bic Jonne ja nitr urn fo erfreu(id)cr fitv bac^ 2pie( ber 2iHilfifd)C. ') b) Tic nftf)ctifd)cu Wcfiiljic. tJBir miiffcn unb fbnnen and) f)ici- auf bie finnlid)cn Wcfitlilc unb aiif bay bovt 33emer!te juviidgveifen , itid)t iint um bamit 311 be= gniigcn, iuo()( aber inn toon ha an§ nnb baran anfniipfcnb n)eitcv= jnfoninicn. 5)enn bavan ift hod) feiu 3'ueife(, baf^ baS finnnd)e Vnftgefiil)! nom aftl)ctifd)en nid)t rigoroiS anig3nfd)cibcn nnb abjnfon^ bern, fonbern bnrd)au^ al§ 9(n§gang§pnnft nid^t nnr, fonbcrn and> a\§ b(eibenbc§ ^"gi'f'^ien!^ bc§fc(ben jn betrad)ten ift. XaS jeigt fid) fc^on in ber Jicrmc(t: bie ^-reube an bnnten ^-arben, an Inftig fd)mettcrnbeni obcr fii^ flotcnbcm ©efang, an jicrtid) annuttigen 3?euicguniien , ba§ fofette fid) "•^ni^^en nnb ,'r)crrid)ten bci niand)cn i^ogeln ift bod) ein entfd)icbcn 5tcft()etifd)e;i, luenn and) anf ber !i?afi§ angeborener Iriebe nnb im jl)ienft gefd)(ed)tlid)er 3Ing(efe. llnb nod) Diet nie()r finben wk biefe§ 3(nfteimen be§ 5(eftl)ctifd)en in nnb anS bem 3innlid)cn l)crany beini ?.1(cnfd)en. 3>on ^annonie nnb ^onfonanj, umr fd)on bic 9iebc. 2Bir fd)lof5en nn§ babci im ganjen an bie .s>e(m= l)of§fd)e 2f)eorie an, nuinad) ber lliangel an bcntlid) UHi()rne()mbavert 2d)Uicbnngen finn(id) angcnel)ni loirft, glanbton abor, fie crgiin^en v' f often bnrd) ben .s^inmeiy anf bie Aiontrafmnrfung gcgeniiber ben nn^iiljlig. tielen bilI)armonif^en ©eraufd)en, bie nwi bel'tdnbig ntartern. Tabci ift ^) ©in Seifpiel, ft)ie „trefflid) fie fpielcn !" -3n ber (Sinleitnng su niciner (Sdirift „S)te fojiale 'iyxaqt eine fittlic^e S'taflc" I)fittc id) gefagt, id) I'ct fein 5JattonaIofonom; faft fcincr ineiner uiclen Skitifcr I)at c§ Otrfiiunit, bie» mit aCer 2Bud)t nnb Strtngc jn micbcrljolcn, am menigftcn natiirlid) biejcnigcn, meldjc Don i,iiationaIi3fonomic ncrmittltc^ erf)cblid) njcnigcr J)crftel}cn alg iclj. Sie tti'tf)cttirf)cit ©efiif)re. fliicf) nocf) ciniiial bc§ 3il)i)t()mi[cl)cii uiib beS (^cfi'tf)(y fiiv ^ifjijtfjmiiS yt gebcnfcii, bay luiv mol)! hcffcv l)ie()cv ftcHcii, we'd c» ol)nc uitf5t[eiii'5, luobuvd) bic fiiv has ?(cftl)etifdic fo undjtigc ;^itfaiiimcufaffiiiig ctnci- -\U\iniiig= fiittigfeit uoii (Siiibriirfoii ^^u ciiicv (Siiiljctt iiiib Uicitcvfjiii bic foiift anS- gc[d)lo|fene '?litffa[fung ciiicr ^Mcll)cit uoit 3iiffn»»icngef)origem cift cvmijg(id)t luivb. 9Jiit bicfciii in uiifcrcm inncvftcn Ji^efcii ,yi fitd)cn: ben Ihjpvuiig bcf^ C^cfitl^b fiiv ba^ 'Ji()ijtl)inifd)e (jangt bie mcite i>er= ivcitung beS 9t()l)t^nufieren§ jufainntcn: unfevc cigencn ^'orper= beiucgiingcu, unt(fiiv(id)e luic itinuillfitr(id)c, @e()cu tiiic3(tincn ncvtaitfcit niclfiid) v()i)tf)mifd), unb nid)t niiv mif bcm Ojedictc bev ^'iiitft, in iDiiifif unb 'l^ocfie fpictt bcv 3{l)i)tl)muy eine gvo^e 3tolIe, fonbevii, luic fd)on gc= fagt, feU'ft fo ivvationate @evaufd)e \m ha§ 9laffc(n cincy bafjin faufens belt GifcnOafjnytgy ,:^cv(egen luiv itn§ in vf)i)tf}ntifd) vcgchnapigc Coticbcv, iDcil u'iv aiif bicfc 3i^cifc ctumiS luie iCrbuung unb 3iifii""i'cnf)ang I)iiteinbvingcn unb fo ntlciit baiiiit fcvtig lucvbcn, fie bciuattigen fonnen. %nd) an bic Siaiiniiunftclliing ()abcn Juiv (}icr bciiit Uebcvgang Horn [iun(id)cti gum aftl)ctifd)cn @cfitf)( 511 cvinnevii. ©in §anpt- cvfovbevniio fiiv bie ©ntfte^ung unb 33itbung bevfeiben ift icbenfaHS bie Scnjcg(i(^feit be§ 2Iuge§, mobuvd) cbenfatl^ cvft ha§ Qniammcn- faffen bcS (ofa( 2(nyeinaubcvnegenben juv (Sinf}eit unb ^ontinnitcit mijglid) unb bic '^(ffimifation bcv uncnb(id) uielcn gleidj^eitigen 'Dtcijc cvteic^tcvt luivb. Unb andj bag 2Bof)(gcfattcn an beftimmten 9ftaunt= gebitbcn, CS)cfta(tcn, llmviffcn, Vinicn bcvu^t auf Sciucgungen be§ 2(ugcS unb bcvcn (cid)ter unb bcquemcv v'(u§fii()vung. i\'iil)c(oy fo(gt ha§ 5Iuge in mcite ©ntfcvnnngen ^inau§ einev gevabcn obcv nod^ liebev einev leidit gcfd)nningenen ?inie: ha§ entfpvid)t feincni 33au unb feinev natiivlid)en %\i fid) ju bemegen, ivogegen ein beftiiubigcg 5Ibbved)en fcei 3'ff5fii^fi"i'-'" f^ctig ftovt unb ^emmt nub fo ba^$ @efiil)( be§ 9}?ii()eDoIIen, beffen ttjomit man nid)t ved)t fevtig mevbett faun, f)eviiovvuft unb Ijevoovvufcn muft. 3Benn abev fo bay 5lcft()ctifd)e in geiuiffen (egten ©(ementen 118 5^a§ ©cfii^I^Iebcn im einjclnen. aiif bo§ <2inn(icf)c jnviicfgef)! , oiif rein finpcv(id)er , p()i)fio(Dgt[d)er ^^a)\3 fid) aiifOaut imb fe(bft bie ^cquemlid)feit bcy (^nnftiouievcng bcr (?inne 511 .^i(fe ruft, gerdt e§ bamit iiid^t in eine ttev^iingni^- lutUe nnb nngcf^orige 5((i^(ingigfcit 00m -i-agc ift ja eben bic, ob cine fo(d)c bnali[ti[d)e 3d)cibnng be^ vec^tigt mar. Unb ba§ beftrcite id); ben Sinnenreig Doni dftfjctifd) SBirfcnbcn anyi"d)lief5en yi moKen ift cite! "In'iiberie unb uiiberlprid)t alter Grfabrnng. ^ui 3d)iincn, in bein \m§ dftfjctifd) gcfiidt, fterft imnier and) finnlid) 5(ngene()nte^^, im .^(i^Iidjcn nnb beni, \m§ dftl)etifd} nii^fdnt, [inn(id) llnangencf)nicg. Qm *2c^i3n^eit bev 9tofe ge()ort bod) offcnbar i^r !3^Htt niit ; nimnit man i(}r ben, fo ncrliert fie mit bent finn(id) ^^(ngeneljmen be§ ©crnd);; and) an rein aftf)ctifd)cr 2i?o()(= gefiifligfeit; nnb jmar gilt bie§ nid)t nur non ber bireftcn, fonbcrn cbenfo and) ton bcr affociatinen SBirfung : fclbft menn id) cine 9iofc nnr non '^cvm fe()e, bcnfe id) jngteid) and) an i()ren Xnft. Ter Sinnenveij ift fojnfagen ber ^ober, ben ber ©egcnftanb an^iuirft, nm baran cine f)o^ere aft()etifd)C iBirfnng anjufiigen. Xa§ fann nnr 3innenfcinbfd)aft (engnen, luie fie ^ant anf ©runb non 3iigcnbein= briirfen einer pietiftifd)en (Srjiefjnng nie lo^gemorbcn ift. Unb ebenfomcnig tijnnen \mv bie Vetjre rion bcm rein nnintGref= ficrten ober intcreffctofen 2Bo()fgcfa((cn acccpticrcn. ^)lcid) nnferer 5(uffaffnng fann c§ nid)t nnr fein l:2Bol)lgefafIen, fonbern iibcrljanpt fein SBcuni^tfein nnb nic^t» Scmn^te^ gebcn ofjnc ^ntereffc: im ^ntcreffe beftef)t eben ber ©efiibt^^mert, mit bem fid) af(c^=, affo and) bie ©egenftcinbe beg aft()ctifd)en ©cfaltcnS ober illii^faftensi, nnfcrcnt ^cunt^tfein anfbrcingcn. Unb c§ fragt fid) be§()alb nid)t: ^ntcrcffc obernid)t? fonbern mettle 5(rt con ^ntercffc ba§ fpejififd) aftl)etifd)e fci unb anf bicfem ®ebictc ben ©intritt nnb bie 5(nfnal)me in ba§ 3?euni^tfetn Ijcrbcifiitjre? 1)ap c§ haB finnlid) 2(ngenef)me nid)t allcin ift, bav frcilid) ift rid)tig. !ilMr fi)nncn ba§ aft()etifd)o 2inM)lgcfancn il)m gcgeniibcr aly cin — id) mbd)tc fagcn: !I()corctifd)crc:o bc,^eid)ncn, uic^fjalb c§ 2)ie aftfictifc^cii (Scniljfc. 119 Qiid) lucfentlid) (lucl)t ausifdjlicfUid) i an bcii l)ol)cicn 3iiuicn bc» ^(ug^S unb bcio C^reg (jaftet unb niit i()nen fid) nevbinbct. Cmi "'«" fonnto faj-jcit, bei '^(iige iittb £'i)\: \)abc fd)on bcr 2inncnvci,^ fclbcr ctUHv:* Dom 3iinUid)cn abflcftreift unb lutvfc ab?^ fo(d)cv iiftfjcttld): ]c l)ol)Cv bcv 2 inn, bcfto a[tl)ctifd)ev biVo i()ni 5(ngonel)nic I Xa lac] nun bic Vc()vc nal)e, baf? luiv Co beini 2d)oncii unb i^af?(id)en ini llntevi"d)icb lUMn 2innlid)-3tofflid)cn niit einciu uici"ent(td) AOvnui(cu ,^u tl)un Ijabcn. Unb bai?^ ijat bcnu and), nid)t oljnc fid) and) l)ie= fill- teiducife ouf ^ant beiufcn ,yt fonnen/) bie ^erbaitfd)c 3d)u(c') in bcr 2i>eifc aufgegviffcn unb auf bie "Spit^c getricbcn, bafj fie er= flcivt, bav 3d)oue fci au5fd)liep(td) unb luefcnt(id) in bei ^vorm be» 3id)tbavon unb .sMivbavcn bcgviinbet unb tion affem ^nbalt fci babci luillig abjufebcn. Tag <)itd)ti9e ()ician ift fidjevUd) , baf^ betni 3d)i3ncu Hon bcr 'Jorm aniSvtgebeu ift: ^onfonan;^, ,V)avmonie, 9i()i)tl)nin» finb ,;^unad)ft fornta(e C£igcnfd)aftcn, unb cbenfo fdUt nn§ beim 3 id)tbavcn ncbcn bcr finn(id) anrcgcnben ^-arbc jnerft unb oft nod) nor bicfcr bic rdunt(id)e Configuration, @efta(t, Uutrif? unb Vinicn= fiifjrung in^ 5(uge. Unb meun luir fragcn, n)c(d)e ^-ornicn nng ge= fatten, fo toeift man mit 9ted)t ^in auf Srcgclmapigfeit unb 3i)mnietrie gegeniiber bem StegeUofcn nub Unfi)ninietrifd)en, auf ba» 23cgrcn5te unb S3eftinimte gegeniiber bcui Unbegrenjten unb Unbeftinimtcn, auf i>a§ in )ueid)en 33ogcn(inien '5lie|3cnbe gegeniiber bem fd)arffautig C9ebrod)enen unb ©ejarften. ^(ttein d()n(id) mie bci. bcr ©rfldrnng beg ©egcnfa^^eg non I'uft unb Un(uft au^ bciu n)cd)fe(fcitigcn Con= ti-aft, tritt nnv and) I)ier bie Jl)atfad)e entgegen, ha\i bod) jumcilen anc^ ha§ 9icgeUofe gcfdttt gegeniiber bem attjn ©intijnigen unb (Sin= formigen, bag in 9teget unb Orbnung (iegt, bag Unfi)mnietrifd)C gegeniiber etner pebantifd)en unb cbcn barum crmiibcnbeu 3i)mnictrie, ') lleber S?out alg dftl)etif(^en Jormaliften f. (Sb. 0. .'r« art maun, bic beutidje i>(eftf)etiE feit Stant, a]] in bev llnbcftintnttl)eit nub Unt(ar= I)cit if)ver (yorincn uub C^cl'tattcn, in bent 'i1cebc(I)aftcn, Xdnuncrnng§= notlcn nnb iun-[d)Uiebcnbcn bovfclbcn bcv :3ici,^ uub ;]aiibci- ibrcr 9.1iard)cnpoeftc beftef)t. Xcr ©vunb bie[cv Xoppclfcitigfcit licgt nnn fvcilid) auf bcv .•panb. Xort gefdttt 9tcgcl nnb 3i)nunctric, lueit [ic bic 5(ntfaf[nng be§ 5n S3ctrad)tenben cr(eid)tcrt nnb cnnog[id)t, Ijicv miRfafit fie, menn [ic in ciuigcr 2iMebcvl)otnng bcm 3(ngc |d)(icf3(id) nid)t§ mcf)r jn ttjnn, ^n affiniiiicrcn barbictet, ivenn fo^^nfagen aUe? [ertig nub uiof)(a[fovticrt i|"t; bal)cv ba§ ^icijlofe einev ,yt mett getiiebcnen 9iegehnaf5igfeit, e§ i]'t (ccv, nitd)tcrn, fd)aa(, pl)ili)"tcrl}aft. 3o tiinncn nn^ jcnc 93cifpic(c frcilid) gcigcn, bajs nn§, nnb in gcft)i[fem Sinn and) luavununty bic cinen ?5oi"nien gefallcn, bic anberen entfd)ieben niifjfatlcu ; allein fobalb man bariibcv Ok'fct^c anft'tcUen mill, fo finbet man cbcn ntd)tci anbcrcy, alo hci^ innncr and) ba^ C>)cgcntei( gcltcn fann, bafj al]o, lucnn )uir bei bicfem ^-ormatiioninS ftcf)cn blcibcn, bic 2(eft()ctif in bcv Tf)at bic unberfpvnd)§t)oflfte 3Bi|[en[d)aft miive, bic, wo fie ii fagt, inmtcv and) non a fagcn fiinntc. Unb mcnn miv bonn fragcn : umnn gcfdtlt nn§ bcnn nnn ba:o (5inl)citlid)c nnb 53c5 ftintmtc, uiann ba^o 9}iannig[a(tigc nnb Unbcftimmtc? umnn bay C'kvabc unb maun ba^ @cid)Untugene V umuu ba^o ®vopc nnb uuinn h([§ ^(cinc":' fo untvbc nny anf allc bicfc (Viagen cine abl'traft for; ma(iftifd)C 5(cft()ctif niit 'Jiotiuenbigfcit o^uc 3lntiuort laffen miiffcn. !J)er j^onnalismng ift nnr fo.yifagcn To^.iif nnb '-iH'>rfd)n(e ber xHc|'tl)C- tif, nid)t bicfc fclbft: cr fann nn^ nnr bic ii^cbentnng ber (yorm fiir bic (Srfaffnng bc§ <£d)iJnen im allgcmcineu flar mad)cn, nnr cine ^ategorientafet oon fd)oncn ^-ormen cntuievfcn, ') fobatb c5 aber on ha^j ^onfretc nnb (Sin,^clne gel)t, liifu cr nuy luiKig im 2tid) ; ') 6. MO ft I in, 3(eft^etif 1SG!>. 2)ie iift()etili)eu @efiif)le. 121 wdd)c ^•nrm fiiv uio(d)cu i^ni^ait paffc imb aic(d)cv ^snf)a(t bicfe iinb nid)t jcnc Joiin fovbcvc, baei, b. I), alfo oben bie i^aitptfadjc, lucifj ex un5 nld)t ,yi fageit, iiiib fo ftcl)t cv bcr 3Bclt bc§ <2d)bncn vat= lo^, niad)t(o§, ved)t(o§ gegeuiibcv. (yicilid) tatm man U)m and) uiiebcr 9ted)t gcbeit unb fagcn: oftljetifd) bctiad)tet ift bie ^onn a[[ci unb nUcy fomnit aiif [ic an, — abcv bie ^oviu a(§ lyovm, b. 1). nid)t blojj Hon mi^en, fonbevn and) uou inneii, bie %oxm gaii,^ bcgviifcn, nid)t (oogeloft alfo Hon beui, an bcni [ie Ijaftet, uou bcm ^nl)iilt, bcffen Sovni fie ift. Unb ,vuav bvand)t cv gar fcincr be= foubcrS tieffinnigen llntcifnd)ungon iibev bicfeg 33ev[)a(tniv uou ^n- ijalt unb ?50vm, um fid) fofovt baviibev tlax 5U luerbcn, ban nid)t jcbe (>-oini fill' jcbeu 3"{)iitt pafjt, obev nod) genauei', baf, 3"f)att unb tyovut ouf§ engfte jufanuncngcljoi-en unb eiu untrennbavcs ©an^eS bilben. 2Banim gefaKt un§ 3. ^. ber ge|d)n3ungcne ?yup eine» ^ifd)ec! unb evfd)ctnt un§ bie gciunubenc '2'dnk cincf^ f)of)cn 3aa(c§ dftljetifd) unevtviiglid)? Cffenbar iinivbe in biefeni (ct3tcrcn %a[l bie 2Ibiueid)ung Don bev gevaben Vinic bie iBorftellnug criucrfen, aii fei bie betveffenbe Vaft fiiv ben Xriigei- ju fd)Uier, biefev fiiv i^ne ju |d)iuad), lualjvenb beini !lifd) mit fcinev lcid)ten %''latU eine fo(d)e 23efiird)htng nid)t anffommen faun, iiiehne()r biefe§ fd)einbave fid) 23iegeu unter etner hod} fo (eid)ten I'aft ben ©inbntrf bev Vcid)tig= teit uevftiivft. Xovt ift c§ a(fo bie i^ol•fteUnng be§ Unnevmogeng nnb bei- 3'^'i-'*inbi-igfeit, bie uufer ilcinfatlen erregt, Ijiev ba» gerten= artig 2?iegfame, uuia ben (Sinbvurf ber 3d)iuere unb ber ^i.^(umpt)eit nid)t auffontiucn laf5t. 5lbcr nid)t nur bie 2(ngenteffen^eit ber ^-orm an ben oiuerf, nod) ein anbeve§ foninit ()ier in 33etrad)t. SBir tragcu non i>en una befannten Xiugen je liiuger je nief)r anf ©rnnb ineliad)er (Sv= fa()ruugen fo,ytfagen ein '?conna(ma^ unb eine ':)cornialgefta(t mit \m§ I)eruni, ein C9attnngvnuif5ig=Ji)pild)eg, unb berlangen nun uou alien (£j-emplaren ber betreffenben ©attung ober 5(rt, baf] fie fid) biefem Xi)png fiigen nnb m biefem 'JJormalmaB meffen (affcn foUen: cut= fprid)t il)m bcr einjelue (S)egenftanb im allgcmeinen, fo luirft er 122 2)a§ @efuf)[siebcit im (^•inselneii. gcfciUig, aubernfalli! luifsfiiltt cr ituy a(5 cin "iKbiiovnic^ itnb 9}ion= ftrofcS, eiii Uugcl)eiici-Ud)e§ obev ^.HMiuttiofcy. 3o gefiiUt luty am ^^)iann bay 'iOiduulid)C, b. I). baS (£nt[d)icbcue itnb in fid) (^'ie- fd)(oi"fene, bal i^tavfe unb '^cvttgc, bay ^vciftige unb (Sh-amme; beini .^linb ba§ ^inb(id)e, b. (). bay 5tiio[peiiartig4lnrcife, bay .^ilf- (ofe Itnb .'pKfylicbiivftigo, bay imbcftimmt 3|.iiclcnbc; bei bent 2Betb '!)([§ 2Bei(i(td)e, b. i). bay 'iC^etdic unb 3{unb(id)e, bay Qavtc nub 'Jeinc, ba§ .sotngebenbe itnb fid) 5(nfdiinicgenbc. Tayfelbc ^-ovma(c faun al)o i)\cx gefailen unb bort intf5faflen, itnb and) ber (^e|d)ntad' faun fic^ je nad) ber 5tnffaffnng cinbcvn — fagcn uiiv ;^. 55. Don ber ^Beftimmung be§ 2i?cibe5 unb benfen babci an ble virago a(§ ^beat ber 2ruMb(td)feit in gciuiffcn ^reifen ber tta(ieni[d)en .'pninanlften. (2o tomntt ld)(ie^(id) aOey anf bic 23eftininutng, btc 33ebcntnng an, unb cbeu barum Id^t un§ eine rein fonna(e ober „freic" (2d)onf)eit ^nie bie non 5(rabe§fen a(y bebcittitngy(oy nnb g(eid)gii(tig fa(t: fie fagt uuy nid)t§, il't iibe nnb leer, bebentitng§(oy nnb nnbebentenb. Unb auc^ ha, wo luir noin ^nf)alt fd)einbar nid)tg luiffen ober mo gar feiner ba ift, mirft bod) ber ©ebaiife an einen fo(c^en mit — 3. ^. bei einem un§ fijmpatf)ifd)en, fd)i3n erfd)einenbcu 5Jainen, neben bem blofjen ^(ang bie (Srinneriing an eine erfreit(id)e Irdgerin biefe^ 9?amen§, an blaite 5(ngen nnb b(onbe Vorfen, an rofige '-liHingen unl> fd)iiief(enbe Vippen. Unb dl)n(id) gefiiKt bei ber nertitalen Vinie bie Jeiding nad) bent gotbenen 3d)nitt unr baun, luenn ba^o obere (Stiirf ha§ f(einere ift: luaruin? iuei( mir nuy bay Tragen iiorftelien nnb ba^er ber nuteren ^(btctlitng niefjr 3tdrfe nnb Shait yigeuiiefeu fel)eu, fie Icinger ^abeii njoUen ; bagegen ift bei ber .porijontaten bie ^albiernug bie n3o()(gefafIigere Teidtng, meil luir l)ier etma an bie Sage benfen unb fonft ba§ Umfippen nad) ber Idngeren 2eite l)in fiird)ten ,yt initffen gtanbten. 2Ca§ dftl)etifd) luirfen foil, barf alfo nid)t nitr aitf feine ;{ ,^iueitc: C'5 ift ciii 9{ctI)cii)"d) = Viifti(jeg, Tiu-cf)ficf)tii]of> itiib ^itvd)- fd)ciiienbcy ; iiiib ,yim bvittcii l)aiiflt bamit .vtliT'init-'"/ bap c§ q(S Gvfd)cinmic| (Sijd)ciiiiiiui ift noii etUHic>, bof? CC' ctiua§ debeutct. .^icbnrd) unrb bii!? 3d)i3ne 511111 Si)nibo(ifd)oii, in jciiom 2iiiii, mic C'? !iMi'd)ci- ') fo iticiftev()aft cntunrfelt l)at. Tcr 3i)iit[uit(iegiiff fii()it iiUiS aber luicbcr jiiviirf 511 bcni, Wo- Hon nnr aitygegangcn [iub, 511111 Wefiifjl alg beiii ci9cntlid)cn Cvgan fiiv bav 2d)i.iiic. Tcvfedio fd)oiiit \a niif boit cvftcu 33(irf etiuoS 53c= bcnflidjOv ,vt IjatiLMt, ba luir I'jouuiljnt fiiib, iit bcr '|>oc[ic obci" lUiateuet biv3 3ijinbotiid)c 511 pcr()Drvc'5cicrcii iiub luic bie 'iKdegoitfterei a(§ ein jopfig i^evaltete^ ob^itlefjuen. Cffeiibar liegt ba()ci- im 3Bort cine gemiffe 3iueibeutigt'cit. 3""i'irf)ft ift 3i)ni()o( cinfad) fo Diet a(§ 93i(b, itnb iim| n(j( fo(d)c§ ^ilb Don ctiuag, "SinnbKb fein, unb fo getolnnt e^ rafd) bie engeve i^ebeutung be§ 3<^i'i)C"^ • ^'" 23itb(id)c§, ixiS cincu Suf)a(t, eincn ©ebnufen aiigbriicfcn foU. I^n bicfem Sinit t'ann c§ mm gcfd)e[)en, bafj baS ;]eid)cn a(5 fo(d)ey ^itr lucvtlog g(eid)gii(tigen 9Jcbeiifad)e itiirb, Qflcr 9cad)bvitcf auf bn§ fiiKt, wa'-S q3 be^eidjnct, unb fo unter bcv .§anb bie 33itb(id)fcit cntfd)iuinbet imb nuv nod) bev be^eidjncte 3nl)rt(t, bie ^hcz iibiig unb in ©eltung bteibt. §ier ^ebt fid) hc[§ 5(eftI)etifd)C auf in ein ©cbanfenbing, tuirb fait unb fteif, (eb(o§ unb fd)eiueul)aft; aber man fte^t aucf> fofort, baf5 bic§ gerabeju int irnberfpviid) ftcf)t iiiit bciu 2Bcfen bc§ 3(cftljetifd)en , in bem bie (Svfdjeinung unb ber Sinneufdiein, ba:§ S3i(b(id)e nub ':)(nfd)aulid)e a(fo inimer "t^aS Srfte bteiben mit^. Unb eg (iegt bavin ein ':fi?ibevfprud) and) becif)a(b, lucit I}ier 'Joviit unb 3»l)a^t aufl)oreu, ^ufaunnenjufaUen unb fid) 511 becfen, bie j^onn uie(ine()v abS ein burd)au§ llnaugemeffene§ unb Slbjuftreifenbel fid) barfteflt, Xa§ ift bag Sd)(ed)t=i2i)iubolifd)e ; nub bod) ift bavin bev lug= gangg^unft ju ne^inen and) fiiv haS (2t)iubo(ifd)c, um i>a§ eg ung ^icr ') 58if(^er, baS Sijinbol, in b. pf)i(of. 5(ufia^en jn 3ett«r§ oOici^r. S^oftoviubtlcium 1887. ©. 151— li)3, cfr. 3. a^oHelt, ber ifd)er a{§ „(Sinfii()(nng" fo treffenb bejcid)^ neten 2(ftc3, burd) ben unr nng, nnfere (Seete, nnfer ©igenftey in bie (infjeie 6vfd)einnng f)inein(egen nnb fie belebcn nnb befcelen („2)o lebte mil- ber$8amn, bie 9^ofe . . . e§ fii^lte felbft ha§ 3ce(en= lofe t)on meine§ l*eben§ Sibev^atl"). Q:B ift eiiic 33erg(eid)nng, nbev Hon einem „C"'3(eid)iuie" ift bavnni bod) nid)t bie Sxcbe. 'L^uitiir^ (id) gtanben mx nid)t, baf5 in bcm Dbjeft elt ber l)armonifd)en ober bi§()arnionifd)en Tijne, nm Horn 2Bort gar nid)t ,^n reben. Ta- ranf bcvnl)t bic !ii.Mrfnng ber 9}(nl"if, bic bie ahi)'tifd)c 3i)mbolif be§ @cfiil)l5, red)t cigcntlid) bie i3prad)c bcsfelbcn ift; aber and) 120 2)a§ @efu{)I»Icben im (viusehien. fie bod) niiv ciii Wlcid)iii§, bent iininer etwaS' non ber Unan(:jcmcffen= I)cit bc§ 3i)mt)olii"d)eu an()aftet, \m§ gcgen 3d)opcnl)aiierfd)e lle()er= fd)UHini-jlid)fetten auSbviidHd) bctont luerbcn nnijl. ^JJod) tbimte man fragen, od ba§ aflci nid)t ibentifd) fet niit bent, \m8 Aed)ner ben nffocintiocn 'Jaftov ber y(cftf)etif nnb bc§ <2d)bncn genannt I)at? ^^Ulein aits ber Strt, luic btefes 2i)ntboli= fieren bcfd)rlcbcn unirbe, ge^t bod) beutlid) r)eruor, ba|l mir eS- balm ntit einem niel 3»tti"ercn, 3i"i'-'rnd)eren , !Jieferen jit tf)nn ijaben: bort fontntt cine§ § n , n c b c n ba§ anberc (a d - sociare) , ^ier cini in has anbcre f)erein (@ i n fid)(en) ; bort i[t beibe§ ein fi'tv mid) 9(nbcre§, Ijter bin ba§ (Sine id) fclbft. 3?ifd)er fagt best^ald, bie ^([lociation fci fchinbiir ; aber ba§ ift {)od)ftcnci nnr bann vid]tig, mcnn ntan an ben ii^crt benft ; faftifd) ift fie nielnteljr ein ber Stnfii(}htng ^orange^cnbeS, "iprimareS nnb fie 55orbereitenbe§. ^lllcin bicS^orbebiitg- nitg ift nid)t bie '2ad)e fetbft, nnb bas Gvfte ift nid)t and) ba§ Ve^^tc, itnb bay i^tid)ftc o()nebic^::i nid)t. ®erabe ba§ ©efiiljliotnapige, bag 9Jh)ftifd)e fo^ufagen ini 2Befen bc§ 3teft[)etifd)en ('D?aturnH)jtif) luiivbc fel)(en, menit mir nn§ init ber Slffociation begniigcn ntiijsten; bie il^erntittfnng biird) ba§ :3d), bitrd) baS eigcne Vebcn^H]cfii()(, ha§ vcr= fbn(id)e ?,)iitbabei[ein, ha§ non innerfteitt .per,^enjigritnbe any 3nteref= fiertfein giebt nid)t bie 5(ffociation, fonbern erft biefer 9tft be§. Gin= fiif)len!§. iffiaiS fid) a([o bet 93ctrad)tnng etncio Ok\genftaitb'5 affoctatin in ineincr (5riniternng jitl'ainineitgefitnbcn nnb nin il)n Ijer grnppiert l)at, ba^y ntnfj itnn erft fo,ytfagen intnitin in tl}n l)ineingclegt, iit ilm I)ineingefii()lt merbcn, fo ba}3 er bantit non iitnen Ijerait^^ bnrd)leitd)= let fci luic ein 3tiid gliil)enben (Si[en§. 2)a§ ift bie ©in()cit nnb ^nnerlid)feit, n)d()renb bie 'Jlffociation in ber 3^w^'')f't nnb '^lenfier= nd)teit fteden bteibt. ilMencid)t toitnte man nod) eiitcn Sd)ritt meitergcbcn nnb biefe ?(rt beg ii)mbolifierenbeit (5infiil)leity attd) jnr (Srfliirnng itnfercr Vnft an beftintmten Aormen uermenben. Xa§ i^crl)dltnig bey gol= benon 3d)nittcg ift ein uuiblgcidUigcy , barin ;^eigt fid) ein taB XHc)'tl)etifd)c nielfad) bel)crr[d)enbey Inin^ip — bay ber (iinljeit in ber 2}ic afttietifc^eu li)efaf)tc. 127 5^?ianiiiiV*o(tiiifoit. (Sine 1old)e (£1iil)cit in bev iluiimij^faUiqfeit ift mm and) bii§ "iiH'[cutlid)c in luiv iinb uiifevcm (5!^ei[te5lelicn, cv ift cin ''|.^[l)d)o(ogi1d)C!3 itber()aiipt: ba>3 ^c^ a[§ (Siufjcitidonb bee- niaiinifi- fa(tii]ftcn ^-J^eunifUfcin^iinlialtg. Tamit univc mit cincin 2d)laii jcnc ?5ueubc ail bcr (yorm cvfldvt, lucU and) borin bci ^Jtenfd) fojufagen juiv fid) fcdift, itur bay 2Befcn fcinesi 2Befen§ lutcbevfdubc. Xer ?5ovina(i§uiuio wlixc bcfiiiitio an§ bent (jcfb gcfdjlagcn, beini oud) bie (^onn univc bamit dftf)ctifd) fiir iui§ in cin ^snl)a(t(id)c§ iicv= umnbclt nub aUi \old)C\-' bci^viffcn. '^Mkv cbcit mcil babnvd) mit cincni 2d)(ag a[le§ cvfldvt unb fo cinfad) cvfldvt ludvc, tvdt-jt man bod) liovfid)tig 2d)cn, bicfcm S'lmbe al(,yuncl anf^nbitvbcn, nub fo blciben luiv bev ^-ovm gegcniiOcv bei bcm Tviuialcvcn, baf3 bnvd) jcne^ "l^nn^^ip bev (Sinfjeit in bev ^.tiannigfaltigfcit 5undd)ft vein finn= lid) baS 5(nfd)ancn cvmtiglid)t, cvlcid)cvt, dcquem 9emad)t tucvbe, ivcnn and) im Ict^teu (Snbc fid) nod) !Iicfcve§ bavin Dcvdcvgen foUte. Xagegcn luill id) bod) nod) anf ben pantt)eiftifd)en .'gintcvgvnnb be§ i2i)mbo(begviffy ()innjeifcn. ') 2iMC bay gcmcint ift, laffcn luiv nn§ am bei'tcn non 2d)cning aiiobciitcn, lucnu ev in jencm gvanbiofcn <^cbid)tc bie l^catnv Gin offen @e:^eiinni§, ein uitflerblid^ ©ebid^t, 2)a§ i^n atten 8innen fprid^t, nennt, unb bann lucitcv non i()v fagt: Siivd) 3^-Dvm unb 23ilb fie 3u unS fpvid)t Hub uerlje^let felbft bas 3nueve utd^t, SfaB tt)ir au§ ben bleibcuben Kbiffern 2}fogen aud^ ba§ Oebeime entsifferu, Hub biniuiebcrnnt ntd)t§ mogen begveifcn, !©a8 fie uu§ uid}t giebt mit i^idubcu ju greifeu . . . SSiifet' and) nid)t, luie mir »ov ber 2BeIt follt gvanfen, S;a ic^ fie fenne won ounen unb ^fnfecn . . . ©tedft jmav ein 5)tiefengeift bartnuen, 3ft aber Derfteinert mit feincu iSinuen, ') on fd^oiier (Mcftnlt iinb [tarfeu Sproffcn, §eifet ill bcr ©prad)c: llknfd)cnftnb, £er 9Hefe fid) fclber finb't. 23om langen Sd)Iaf, nom cifcrncii Sraitiu O'rlunc^t, fid) fctbcr erfeiinet faitiu, llcbcr fid) gar fel)r UcrtDiinbert ift, dJl'it grofeen 5htgcn fid) priifct itnb mifet; dMd)V al§balb luiebcr mit aHeii ©iuneii 3n bte grofee l^catur scrviimcu; 3ft aber ciiimal lolgcriffcn, Saiin iud)t uneber jiiriicfflicfecit, Hub ftc{)t 5citlcbeu§ cng imb flciii 3n ber eigncii grofeen il^elt aUetn. i5-iivd)tet iBobI in baiigcu Xrduincn, S)cr Stiefe fount' fid^ crmanncn unb biiunten . . . S)enft nid)t, bafe cr e§ felbcr ift, Seiner i'lbfuuft gang nergifet, Xi)nt fid) mit C^Jefpenftcrn plagcn, Sionnt' alfo jn fic^ felber fagen: 3d) bin ber @ott, ber fie im 2?ufen f)egt, 2)er ©eift, ber fid) in nttem betuegt. Tlcm ficf)t, baf3 bicfc (Sinfiil)tnng nor atlcni ber 5tatuv nub i()rcr dftl)e= tifd)cn 'Jtuff aff nug ,ytgcfc()rt ift. 1)at)er ift anf ber primdrftcn ^2 tnfe nnfe= re§9?atnrgefii()(§, ') luo unr berfclbcn rein naio gegenii()crftd)en, nou i()r and) fanui obcr jcbcufallS in gon;, anbcvcr ^U^Mfc bic 9?cbc. Gvft menu fid) ber 9,1iciifd) fcntinicntalifd) ,vi il)r iicrl)dlt, fei c§ nun fijuipalljctifd) obcr dcgifd), bcginnt bic 'iV^fcclniig niib (5infiil)lnng: 9?ouffcan ift nid)t ^) SJaritber f. baS berbienftli(^e SBerf Don ?f Ifr. iMefe, bie (5nt- loirflnng be§ 9iatnrgcfiili(§ I bei ben Wricc^cn 1882. II bci bcii 9iomern 1884. 3m i'Mttelalter unb in ber ^fenseit 1888. Sic dftl;etijc^cit ©cfii{)le, 120 i>cv cvftc, bcv i"o onipfiiiib, iinb ift iiic()t oI)nc iiic( Ginfeitirtfcit iinb Ucbcv= fd)uiaiiij, abcv cv nini] l)ioi bod) gonaunt utcvbcn. ^\)>:cn .pbljcpimft abeu cvrcid)t bie Ginfiil)litng bod) eift 'i>a, rco fie fid) aiif pnnt()eifti|d)ent .s^intcr- giiiitb aufbant, luic iinv C'o [ctcbcii bci 3d)elliiig fafieii iinb luic c-:? im eiui= iicntcftcn 3 inn bci (V)octl)C bcv 5'iiU \mx. Hub gaiij cigenavtigc ^-ovnieii einer befonbey tunigen "Jtatuinnjftif ntmmt fie in bcu Otomantif an, bci Jiccf etiua nnb nenerbing-S 5. 2?. in ben 23ilbcrn non 2Irno(b Sorflin. Xcnn cy luiivc ?a(fd) ,yt nicincn, baj? bicfe (£infitl)(nng nnv auf bent ©cbietc bcy 1^iatnijd)bncn jnv 3lnuicnbnng fonnnc. 3ic gi(t cbenfo and] von bcv .Hnnft, lucnn luiv ^. i\ ntit bent !lnvni be§ 3tra^= bnrgcv liytiinftcvy bininietan ftvcbcn nnb „int 3tanbc bfeibt bie (2d)iuevc mit bent 3 toff, ben fie bc()cvvfd)t, ^,nvitcf," obev luenn mir cin ^'anbfd)aft§bi(b ftintinnng^tiott finbcn nnb niit bctn ^itnftlev itng in biefc '3iatnvftintnuing l)ineint)cvfet5en. 5(liein ein llntcvfd)ieb ift bod) ba: uui§ luiv bcint 'Jtntnvfd)onen Don nn^ an§ niad)cn niiiffen, i>a§ i}at ung beint ©eniepen t^on ^unftnicvfen bev ^iinftfer juerft t)ov= gentad)t: cv ijat fcin n!enfd)nd)c§ ^c^, fein ®cfiif)t in bay ^unftiuerf l)incingc(egt nnb tuiv Ijaben foniit nnv f)evanyyinef)nien, nia§ abfid)t= lid) (jincingclegt inovben ift. Xiefes §cvan»nel}ntcn ift fvei(id) and) ein 9cad)fc^affen (inev ben ^itnftfev md. nevftefjen, nm^ in ^itnftlerS Vanbc gcf)cn); abev auf ber evften 3i(be licgt bev 9?ad)bvnrf, bay 5iad)fd)affen ift ein inneveg ^Jtod)af)men/) unb ha§ ^onnen be§ ^iinfttevS beftel)t nid)t nnv bavin, \>a^ er ntit Seid)tigfeit §err ttiivb iiber ben fpvoben 3toff, aix§ bem ev fein 2Bevf fc^afft nnb in hen er fein ^d) ^inein(cgt, fonbevn ba^ ev e§ uitg and) (eid)t niad)t, fpiclcnb fo,ytfagcn i()ni nad)5nfii()(en, nja§ ev ,^uevft gefiif)(t nnb cmpfunben Ijat. Hub itifofevn „ftef)t" aHevbing§ „bie .Slnnft bent i'.1icnfd)cn na()cv a(y bie 'Oiatnv." Xamit niad)t fid) abev nntcv ben cin^^eincn fd)i.inen obcv ^dp= lichen ©egenftcinben nod) cine anbeve il^evfc^ieben^eit bemevfbar: ber •)@otarr®roo8, ®inleitmig in bie ?reft^ettf 1892, ber biefen Segriff ber inneren 91ad^al)mung jum (f'cfftcin nnb 3fu§gang§t3nnft mac^t inib barin befonberS bie Stftiuitdt beg 23eiDu6tfein§ hetont. 3if gter, XaS &va1)L 9 1,30 S)o8 ©efii^lSlcben im ©Iniehien. jyvagc ^yorm obcv ^nf^'^lt? gcgcuiibcv ucrljaltcn [ic [id) nid)t alk g(eid), Inilb tvttt bev (Siubnirf bc§ rfonnalcn uoran, balb bev beg ^nfjaltv, Imlb and) ba§ finn(id) 3lngcnel)mc. ':){aincnt(irf) gilt bie^ uon bcu cin,^cliicii ^i'tnfteu. ^-ragloS baS ftiirfftc finiiUd)e ^ngvcbiciiy ()at nebcn iittetifiner Vitft am J-ovmaleu bie llhifif; in bev 'Jhd)iteftiiv iibermiegt bo§ j^ovniatc biird)aii5«, unc>uoI)( f)icr and) bie '?(ngemcifen= fjeit an ^\nt)Cil\ nnb ^aicrf, an bie "iJeftinininng be£* ^auunnfC' miditig luirb, fo iuid)tig, bafj biefc ^tunft babnrd) jam iinn[t()anbJucif ,yt ftetlcn ift : cine ^ivd)e mnf^ anbeve 5'ovnien f)abcn a[§ cin ^ijr|engebdnbc, cin ?anb^an§ anbere a(S etn ^onigSfdjtof?. %n bcni anbern, enti"d)ieben oderften (Snbe fte()t bie "^.n-iefie, in bev bev ^nliatt fo fc()v iiovi"d)ldgt, ha]] ev fogav bie fd)einliav baf iiv nnnnigdnglid) notiucnbigc ivnnftfovnt fpvengen fann, iuobei ic^ iibvigenS menigev an ben "^n-ofavoman aly an Xid)tevnievfe mic ©octfjco ^anft obev Veffingc; i^iattjan benfe. 0)enancv nod) ftellt fid) bas iu'vliiiltniS fo, t^af^ ein fovmnoUenbetcy @ebid)t 5. 33. Don "l^Iaten fait (d^t, luenn i()m bie (Seele fef)(t unb c§ a(§ feelentoS nid)t jum .'pevjcn fpvid)t obev luenn i()nt bev geiftige ©efjalt iibev()anpt nuingelt nnb eg leeveS 2BovtgefUngc[ ift. Uni= gefe()vt, luo fid) i^evftiif^e gegen bie ctemcntavftcn ©efe^je bev S'ovni finben, ha bleibt auc^ betm bebeutenbften 3nl)alt bev nncvfveuUd)e (Sinbvncf bev 3tiimpcvf}aftigfeit, be§ '3cid)tfonneny ; nnb ,vigf'-arf) Tef)ft bie .S2)avnionie : man ift bcftdnbig geljemmt nnb geftovt in bev 5(nf= faffung nnb im ©eniefjen be§ 3ni)rtft§ bnvd) ba§ 53emevlfen bev §ovmfc()(ev, nnb fo mivft ein fo(d)e§ 6iebid)t gemiffevmanen intcv^ mittievenb nnb mie allcS Qi'tei^'iaitticvcnbc, nngcgldttct nnb t'navvenb, pein(id) nnb pcinigcnb. 33enievfen§n3evt ift Ijicvbei and) nod) bev 3Bed)fcl nnfeveS 0>efd)marf5, a(fo nnfevev Vnft nnb j^-vcnbe am 2d)onen, bev anf ^vii()eve§ jnviUf^ lueift.') Xu 0)emof)nf)eit mivft and) l)iev cinevfeity abftnmpfenb: man gemijl)nt fid) an beftimntte e^ovmcn fo fcljv, baJ5 fie feincn ©in= bvurf me{;v mad)en, nnS nid)t mefjv gefaKen, ba^ luiv fie nid)t niel)v ■) 5r. ©oiler, SUV 3feftf)ettf ber ?rrd)itcftnr 1887. I: 233a8 ift bie Urfa(^e bet imineriBaljrenbeu Stiloerdnbcrnng in ber 5lvd)itcftur? a:ie aftfjctlfcfjen @efiU)re. 131 fd)oii fiiiben ; iiiib ba()or iitiiifcn fie fieiinbert ober ,vniacf)ft uiit nod) 511 U'iifcii, miincit fie gefteigevt luib iibeidoten luevben. 'JUier und) bev anbcve '^hiI bev GxMuiJfjnung mad)t fid) gelteiib : man gouofjnt fid) an lieftiiiimte ^-ovmeii, iiietlcid)t felbft an fotdje, bie itity ^itcvft a['5 uiifd)i.iii iiiifu'aUen Ijabcit, 5, l^, and) anf bent ©ebiet bev 'Dcobe, unb t)cvmif?t fie iiiui, lucnn fie fef)lcn, fo fefjr, ha^ "txxi SBeif iint he^- uiiKcn uid)t jiefallt, lueil i§ al§ cin aOjit frcmbavtigc§ unb nngeinijtjni Iid)e§ nid)t affintiiievt mcrbcn fann nnb un§ ai§ (itcfeu^ obev cjar ([Ui fel)(ev()aft eifd)eint. 11tur ein gvopev unb origineder ®et)'t fann biefen ^anipf niit bem ©ejuofjntcn aufnefjmcu unb fiegveic^ befte^en. "Iieben alleni fid) ^lenbcvn be^ Gicfd)marf§ gilt aber ini 9leid) be§ ?(eft(}etifd)en bod) nid)t unbcbingt bay SBovt: de gustilni:^ non est dis- l)utaii(liiiii; and) ()iev une anf inteKeftnedem &dnct erl)c(it fid) bev ':!(nfprnd) ber Oiefe^^ntiif^iigfeit nnb 5(f(gcntcingiltigfeit. 2iMi^^ )'inn(id) angcnel)m obev nnaugencl)ui iff, ift uielfad) inbiiubneff, obgteid) Juiv un§ bin-d) ^ant Ijaben bevlciten (affen, baS 9(flgemcingi(tigc unb ©efe^miipige, baS bod) and) f)icv fid) finbet, Diet jn feljv jn tgnovieven unb (^n nnterfd)a|3en : and) fitv bay finu(id) 'i!(ngenef}nie gibt c§ etiua§ mie ^(nfdiauungijfovnieu unb .Siategovien ; man bcnfe nod) einmal nn bay Wefii()[ fitv ben 9t()l)tf)mng. Saneben fvei(id), mev moHtc ben ftavfeu i^obenfat? bey ^"'^•'•^ii'iieltcn beftveiten? Hub ein fo(d)ev bleibt and) beim 5(eft()etifd)en, any jiuci Catelleu ^ev. (Sinnmi mivf^ lid) cin uid)t ireitev ab^nleitenbev ivvationeUev 3»'5'l''i^"flli-'"ti'»/ "^t-'i" tei(^ anf angebovene ^biofijufvafien, 3(nti- unb '3i)mpat()ien, teil» anf 5lff oeiationen , .^ngeubeinbviicfe , ©emiJbnungen u. bevgt. ganj ^evfi.inliri)e jyaftoven jnviirfgetjt. 3obann abev, mit bem (eljteven ^ufammcnf)augenb , bev gonje S5eU)u^tfeinlftanb, mie ev bnvd) bie S5i(bnug be§ (I'injeinen nnb bnvd) ba§ 33i(bungyniiieau gan^^ev 3*-'itcn, ^>ijlfev nnb Seiio(fevnngyfd)id)ten beftimmt unb bebingt ift. 5lbev tro^bem fann I)iev bay ©efiit)! bod) gauj anbevS at§ beim fimi(id) ^Ingenel)men (unb bavin liegt U)of)( bie 9>?einung unb ba§ !j)icd)t bev ^antifd)eu i'ef)ve) auadjfievt unb llvtei(en jn (^)vunbe gelegt nnb in Xlvteilcn bavgelcgt nnb bnvd) fold)e fogav begviiubet nievben: au3 132 5:a8 ©efii^ISIeben im ©Inselnen. bent ?ic(i()a(icr luirb ()icv bcv ^feniicv, mt§ bent C')eid)niacfcntvteil ha§ ^itiiftgeie^V o"!^ ^'^^ ^iinftfovni bev ^{uiififtil. Ihtb ba()cr gielit e§ gcvobegu einc SBiffenfcfjaft bcS <2c{)oiicn, bic 2Ieft(}etif, bev and) luiv ijm ha§ ?1ieifte iibevtaffcn mitffen. Toinit jucire jngleid) ber paffeitbc Ucbevgang uo:n aftl)ctiid)eit ^iini inteUeftiteHen ©ebiet gefunben, itnb e§ fonnte fc^einen, ai§ ob luir jcne0 nun ticrlaffcn fonntcn, ha \mv ja jivei lueiteve ^tapitef ber 9(cft()Cttf an anbcrev 3tel(e, bic "il^bantnficKiatigfeit bei ben inteHet^ tncUen ^unftionen lutb bic .ft'nnft bei bev XavftcKung iinb 9(eu§es rung (Dbjeftiuicvung) ber Q^efu(}le, nod) ju bef^jvec^en Q^elegcn^eit finben njcvbcn. 5lbcv eS fc()(t nn§ (jiev nod) c\\va§. Cfin aftf)etifd)e§ '5)?avaboyoii licgt nor, bafl itn§ nani(id) 3)inge, bic an [id) llnhift ervegen unb alfo iitipfdQig fein fotltcn, a)'tl)cti[d) Vnft cvvcgen iinb gcfaUen — bic ^unmtljeit unb i^cvfe(}vtfjcit iin ^{omiid)en, bev 3d)inev5 iin 'Jvagi= fc^cn, ha§ ^n ®vo^e im (Svljabencit. 5>on biefcn ^cgviffcn, ben fogenanntcn 5Dtobififationen he§ (2d)oncn (obev )uic ©vooS (ieber mill : be§ 3(c[tl)cti[d)en) I)aben luiv l}icr nod) ,^u vcben, 5)cv 53cgviff bc» (Svl^abcncn l)at fri)on im 3((tevtnm bic 3(eftf}etif be[d)aftigt, in bcv neneven S'^h ift ev uon '^nxk in ben i^ovbcvgviinb geftcllt unb in bev beuti"d)cn 5(c[ll)ctif non ^Mnfaitg an bitvd) .*»iant unb 2d)itlev befonbevg fvud)tbav unb cvfd)bpfcnb bc= I)aubclt movbcn/) unb fo ift man itbcr il)n luic faitin itbev eiiicn anbevn o[tl)etifd)en 33egviff im tiic[entlid)en einig unb flar. 2Ba§ ncnnen luiv evf}aben? !iVi[piclc mogen cS^ mvi fagcu: bay uucnb= lid)c ?.)icev in fcincv evliabeueu ')iul)c, bic evljabcnc <2tille bcv (}od) oben in bcv ticfeu Ginfanifeit beS eiuigcn <2d)nee!§ gelegcncn 5Upcn- laub)"d)aft, bcit uncnblid) iibev m\S fid) lublbcnbcit i2tcvucitf)intmet : haB bviillcnbe, tobeitbe ?Jieev, menu ec> Xdmmc bnvd)bvid)t unb ') (Sine ©efc^id^te biefcg Scgriffg in 5(eft^etif unb Sinn ft ift buvd) ha^ fc^lerf)tc 2?ud) uou © c i b I , jiir (Meid)id}te beei C-vfjabcn^eitS^ begriffS feit Mant 188'J, evft rcdjt gum 2)e)ibcrat gctuovbeu. S)tc a[tf)etifc^cit Gefit^re. 133 flid)t fd)lid)t nnb cinfad) gn crfiifkn; nnb in bcr iinnft bie XavfteHnng nl'Icr bicfer Swinge, obcr ben ()ininic(anfvagenbcn, f)od) fid) luoldenbeu 2)om, bie 9)cajeftat be§ oIt)mpi[d)en 36"^^/ ^'^ (Srfd)einnng be§ (Svb= ■gciftS in ®oet()ei3 '^yauft. !C'f)nc 3^i^^ifct ift «ttcn bicfen 5?cii"pic(cn cineS genicinfant — cine ba§ geiuo()nnd)e nnb nonnale 'Iliafj lueit iittciTagcnbc Giro^e. ^n biefem Sinn rebct .Si ant tion cincm mat^e= matifd) (Srf)a(ienen, bent er bann bay btjnamifd) (5vf}a6enc a(§ f'oov= biniert jnv 3eite ftettt, bay nid)t auf bev 03vi)f5C, fonbcrn anf bci* ^raft, anf einer ba§ ge>uof)nUd)c 9?ca^ itderfteigcnbcn ^vaft bcrnf)en fott — jeneg (cad)c bc§ ©rfenntniSuermiigenS, biefeg fid) I)c,vef)enb anf ba5 33egcf)rnngjiucvmogen , ben SBiflen. ^od) gtoube id) mit (5b. Hon .'p'li"^'"^"" ') ^^^d]t, ba^ fid) biefer llnterfd)ieb fej"tf)a(tcn ia^t, menn bamit eine ?lrtbifferen,^ bejeidjnct luerben foU: cin (cbig(id) mat^ematifd) (Srf)a[icnc§ gicdt e§ nid)t; fofovt affociicrt fid) bamit bev ©ebanfc an eine Ue(icvmad)t, an bay unfeve ^iraft Ueberfteigenbc unb Uebernjattigenbe, ©erabe barin fef)en mir nnn aber nod)ma(§ ba§ 9)?ange(f}afte ber ^ormaliift^etif, mc(d)C ja ein ju &xo^ mie ein ju ^(ein o()nc lueitereS perfjovreScieren mu^ nnb bavum ratfo^ bou bent ©inbrnrf beS ©vfjabenen ftef}t, ba§ 5unad)ft einmat ein llcber= gropes, alfo ein biefer formatcn ^etrad)tnng!ymeife 3»i»tberlanfenbe§ ift, SBic fann cin fo(d)Cy llebermafj Don Ojriifje nnb .fi'raft tro^^ bem gefaKcn? 2Bir nannten eg ein UeberwdUigenbeg ; u6ern)a(tigt ttjerben aber t)'t ftetg nnangcncbnt, pein(id), beprimierenb. Unb fo ift benn oud) bag (Srfte im (^cfitfjt beg Gr()abencn — baran tann nid)t geriittcit Jrerben — llntnft: nid)t '5nrd)t, mie man fd)on gemeint t}at, fonberrt (5b. b. §artmann, bie bentfc^e Sreft^ettf feit ^ant ©. 381. 134 XaS ©efiJFilSIeben tm Sinsefncii. cin ©efu^I ber 2^epvcffion, bei UebeiuidftigtiuevbcnS unb nid)t 33c- uniltii^enfoiutcny, bciS finn(id) bcgiiinbct pi"i)d)opI)i)fil"d) aiif 3pannunc)g= gcfiil)lc jiiviirfgef)!. 35(icbc nuiu adcv Ijicr ftcrten, fo tuitibc ber ©egcnftanb nid)t ev^abcii aitf iinS uiirfen, fonbeni bnim niiif?te [id) bie llndift 31UU ©inbntrt bcv Onaufigeu, (Snt[ct3(id)cn unb '5uvd)ter= tid)cn ftcigern, unb ^Hbfd)eit, Ji'vd)!, Gntfc^H^ii iial^utc iinieni ®eift gcfaiigcn. Xa§ faun and) bet ^nnftiuerfcn in ber Zljat geid)e()en, luic e§ bei 9tid)arb III. geiui^ nid)t (eid)t foUt, jnni @efi'd)l beg (Srf)abcnen burd)3nbringen mxh ben Ginbrnrf bc§ (Sntfc^'i(id)en fern gn f)a(ten; ober mc ^nnjcilcn anf ber .^o^e ber ^Upen inniittcn ber bben, fd)iueigenbcn 9?atnr ba§ bange ©cfiil^I ber nncnblid)en ©infanifcit unb 33ev(affen()eit, 5lngft nub 33ef(cninuing bie ^-reubc on ber ©roportigfeit biefer 'Jcatur nid)t anffonnnen liifjt. 2Bobur^ fann nun ober jene§ Un(nftgetiif)( ubermnnben tuerben unb ein afd)etifd) 2i}o()(gcfanige§ borau§ entfte()cn? ®oc^ nur ba= bnrd), bai3 jener erj"ten eine ^lucitc l)i3l)crc ^iraft gegeniibertritt, bie has llcbcrmad)tige mciftert, haS^ Ucberqciuattige bemiiltigt, ba§ llebcr^ ma^ gum Wh^ 3nriirffiif)rt. Unb jivar ntnfj biefe fiegreid)e 5Jca^t ^•(eifc^ t)on nnferem ?^-(eild), ©eift non unferent @ctfte fein; benn nnr fo t'ann nn§ ba§ llebenudftigen ber erften bnrd) bie jiueite Vuft crregen. ^af? mir ben ©ebanfen be§ Unenb(id)en faffen, nnS ber gemaltigen '•?catnrfra[t gegeniibcr bel)anpten, niit beni ?.)ieer iux- lln= enb(id)C fjinang nn» uieiten, niit beni 3turni um bie iiVtte flicgen nnb rafcn tijnnen, ba^ W'lx a{§ fitt(id)e 9Jien[d)en bod) nod) ftdrt'er finb ai§ ba§ i2d)id[a(, felbft ba, wo c§ nnS jerniotnit, ha^ mir aiim ^^erfud)nngen trol^en, bof? luir an} aUc§ &IM nerjiditen fonnen, — bicfe^ 0cfit[)( eincr in ifjrer C5nblid)t'eit bod) nncnblid)en iiraft in \\n§ erf)cbt un§ nic^t nur iiber cine gauge iiBclt, fonbern fogufageu iibcr un§ fctbft, b. f). eben iiber ieue uni'erc (Snblid)feit, iniponiert un§, notigt nug 3td)tung nnb iBeiDunbcruug ah. Xav ift and) ein (2picl, nur nid)t 't>a§ Spiel beg tdnbclnben ^naben, ber 3anbf)dnfd)cn fd)id)tct, fonbern ba§ ^h'aftfpiet beS '•J(tf)(eten, ba§ furd)tbarc 3pie( beffeu, ber fein Vcben einfe^^t („(aRt, ^\iter, genng fein bag gran^ £ie aftf)ctifd^en @cfuf)Ic. 135 fame ©pied"). XaDci l)anbc(t co fid) um Ucbcituinbung im= itdcnuiiiblid) fdicincnbov 3d)Uiicvtgt'oitcn, inn bic ciiif)oit(id)c 3iifamjneiis faniing bcffcn, uniS fid) oiiioi- l"old)Oii ^iifantutcnfaffiing bod) aiif^ aUcrl)cftigftc .^t nnbci[e(jeu ld)cint: c§ ift bcv liininpf) be§ ®ei[tc§ iidcv bic 'Dtatitv, iibcv bic pl)i)fifd)C, abcv vo(>c ih'iift, iidcr (ilinb- iBirfcnbcia Unncvniinftigcxv iibcv imfittUd) 'iinbcmcrniiiiftigcy, ift fo ved)t cin (2c^aiifpic( fiii^ ©otter,') unb bal)er cbcn bag fid) ^inan§' I)eben iiiib fid) .s~")inau!?gc()obcii fitl)lcn itber baio incnfd)lid) (£nb(id)c ,^um gott(id) ltncnblid)cn. ^abci ift eS abev bod) luiebcr — unb bamit iniif? ciu uaijeliegenbeu ©inmmib abgciuiefcn uicvbcn — 9?cbenfad)e, ob id) felbft bag (Sub= jcft bicfe§ Tviuntp()c§ obcv nitv bev olI^^■"•el■ bcjifcibcn bin. 2?ci( cy G)cift ift Don niciucm ©cift unb (''ieift luic id), bcr and) in bcni anbcrn itber jene 11cad)t fiegt, beC'ljatb frcue id) ntid) an anbcrn unb fiir anbcve, unb bod) jugtcid) fiir mid): bie CDcifte§ntad)t (jat fid) ge= offenbart, unb @cift bin anc^ id); ber enb(id)c 'I^tenfd) (}at fd)ier unenblic^c ^raft gc^cigt, unb ein fofc^er ?Jcenfd) bin and) id^. ^0= rum ift \)a§ ©rfjabene baSjenige 5leftf)etifd)e , iueic^c^ am meiften gciftig, am inenigften fiun(id) ift; erfjaben ij't, menu man ticf nnter fid) in uiefculofcm 3d)cinc Uif^t, waS un§ a(Ic biinbigt, has ©cmeinc. 5ft c§ abcr bann fcin SBiberfpruc^, 3. SsB. uon einer i^anbf^aft ju fagen, fie felbcr fei cr(}aben? ^ft i)a^$ ®ii)abcne nid)t bictmefjr ein bnrd)ou§ (£ubjcftioe§, luie \a and) ^aut bel)auptet, „bie iual)re ©r^obenl^eit fci nur ini (SJemiit be§ Urtcilenben, nid^t in bem Dla* turobjcft?" ^catiiriid) ift ba§ ridjtig; and) ha§ ®d)onc ift nur in mir, bnrd) meine inncre 9?ad)af)tuung fd)on; auf bcr aubern 3cite aber baben luir ju erfenuen gcgtaubt, bafj bie 9catur nid)t uotiuenbig al» cin Ungciftige§ unb ©eiftlofeiS gebad)t incrben mitffe, ba$ fie tiiclme^r felbft ') cfr. Seneca dial. I, 2, 9: ecce spectaculum dignum ad quod respiciat intentus operi suo deus, ecce par deo dignum, vir fortis cum fortuna mala compositus, utique si et provocavit. Non video, inquam, quid babeat in terris Jupiter pulchrius, si con- A'ertere animum velit, quam ut spectet Catonem. 13G ' S)aS @efiif)(5leben im ©injelneii. >2i)mbo( cine§ ()intcr i()v (iccjenbcn „3iit[engoifte5", einc§ i^r inne- uioljncnben (5)eifte5macf)tigen nnb llncnb(id)eu fci. So 6cni()t and) bai (Si"f)abene, fpcjicU hivj (Srfjabene bcr "^latm au^ jenem 'i}.n-o,^ef} bev ©infiiljlung, burd) ben bie 3>iJiefpa(tigfcit btefe^ @cfiU)(§ fd)(ie^lid) bod) iibcmnmben ititb ba§[e(be ,vir (Sin(]cit ,vifammcni.]c[d)(offcn luiib. ©0 lucire iiidjt uninteveffant, ben ^c^vitf bcc> CSiljabcncn an [eincn ©egenfa^en noc^ beut(id)er ^u ntad)en itnb i()m inner()a(b bc§ 3d)onen i>a§ in fcincv ^(einf)cit bod) 'Jciebtid)e, inncdjaib bee; .'paRUd)en bav ©emeine in alien iicr[d)iebcncn 'ik'beutnngcn biefey 2Bort» gegeniidcr ,^u fteUcn. 2(l)ei- \mx niitffen nn» begnitgen, biefeg (^egcn[a^'.(id)C menigftcns genannt gn [)aben, nnb ge()en iveitcv ,^n bem jweiten ber un[er 58ebenten >uad)rnfenben 5^cgrtffe, jnm Xragifd}en. 2Bir veben Ijier ooni 3;iagifd)en al§ einer allgenicin dftf)eti[d)en ^otegofie, nid)t niir uon iljvcr fpegieflen ^(nttienbung in Dcr poctifdjcn ©attnng bev Tragobie : bicfc ift ja frei(id) baci angenfiidigftc nnb Ijaufigftc SSeifpiet bc^ Iragiid)cn, and] l)icr [iir nnc ; abcr [ic ift bod) nid)t baj; cin;,igc ©ebiet begfelben. .^cMobc 5. S3. — id) nieine il)ve ?3-ignv, luie fie bie gvie^ d)ifd)e ']51aftif bargeftcUt f)at, ift tragifd), Saofoon ift e^i nid)t; bie 9iibc(nngen finb, obg(eid) ein (Spo§, tragifd) nnb ber Untergang ^3iit= bigevs ift eis in gang Ijcrtiorragenbem IWi^ ; in ber ®c[d)id)tc giebt c§ tiagifd)e iBovgiinge, \vk ber Untergang ber £)ftgotl)en obcr ber ber Stanfer in i()reni (et?tcn 3>ertreter ^onrabin; and) ini *iMicn bev Gingetnen, im engen 5ivei§ bev {ynmilie giebt ec* tvagifd)ey 03cfd)irf, ^avl Stauffer') enbigt tragifd); nnb fetbft in bev '•Juitur fann man ben Untergang einer ganjen (Svbpcviobc tvagifd) nennen, menn bliibenb tvdftigeS Veben ein jiiljeS (£nbe finbet. 2Borin beftefjt nnn baS 2i>efen bey Jragifd)en?') 'iBa§ fonft ai§ Untergang nnb Job, alB I'eibcn nnb 3d)niers Untnft crregt, foU ()ier dft()etifd) mivfenb Vnft fd)affen: mie tann ev ba§? .C-)iev liegt ') S&qI bag 23nd) oon O. SB r a f) m, Slarl Stanffer=^ern. ©iifcficn 1892. ') ffr. Xi). 2ippS, ber 6treit iibcr bie S'ragoDic 1892, nnb feinen ©treit mit 58. 58 a I c n t i n in b. 3tid)r. f. oergl. i'lttcratntgcfc^. 2?b. V. ."v::»anbbii(i)er ber Jfeft^etif gttiere id) natiirlid) I^ierbct ni^t. 2)ie oft^etii^en Gefii^Ie. i:57 till "inodtcm. 3""«rf)lt "mg bie iBe,ycl)ung 511111 (5i()abenen cnua()nt jucrbcn: biiv 4^va(]ifrf)e debavf, luic ba§ and) 5(viftote(ey') fiir bic Jvagobic cihumt imb nnoitaimt Ijat, cinev gciiHncii ©vofjc, bic bad 9}tittcl= iiiib Tmc()l"d)ititt£iiita|'j i'tbcrftcigt , nub [d)oii iiifofcin foiinte mail noil aKciii Tiagil'dieit fageii, cS niiiffc ctmavi uoii (i"rl)aboitl)eit an [id) Ijabeit, uialjiciib iiatiiv(id) iiid)t umgcfcljit aUec; C£vl}al)ene tvagifd) jit fein fjatte. :ii^oiiu Ucgt baiin aber ba§ vipe^ififdjc bev Svagi!? 3""iif^)ft '"•i"'' '"i^" baSfelbc am fiir^eftcn ititb ciiifad)ften ill bcv ?i3fitiui cincfi .Si'onfliftS biivd) llntcrgang |iid)cit biirfcii. 5(bev iiid)t jobcr ivonflift ciguet fid) jiir ^cnunviifinig cineS Jragifdjcii, nub nid)t jcbe Aorm bc» llntcvgangS bvingt baiSfelbc gnr 2iMrHid)feit. iiMc iiiitf; atfo ,viuad)ft bcv 5ion[lift betd)affcn fein? (Sd ift ein (^fo^CiJ nub iiraftuollci;, t^av in .Honflift geiiit, alfo, ba e§ fid) in bcr iibermicgcnben Qa\)l ber ^iiUe inu 'i'Jionfd)cn (jaubeit, fonucu luir tiortdiifig fagcn: cin .^c(b, cin iDieufd) in all feiner Xt)nami§ mit fcincv ^fraft, mit feincm 2Boflcn imb (Stvebcn, iinb c^i ift ba§ node (5inft%um bicfcr fciucr ^raft, ba§ niiv uuiglid) ift, mo ©(anben an haB cigcne 9ied)t, mo 1>at()0i§ Dorfjanbcn ift. i&3o id) abcr fo fvaft=^ noil mid) ixgc nub meineu 33?illcu fo cnergifd) burd)3ufcl^cii fud)e, ba treffe id) uotmonbig jufamiucn nub gevate in .Uouflift mit aubercn SBidcn, mit aubcrcu ''I1cad)teu, nub im itampf gegen biefe mid) be!^aup= tenb mcvbc id) im (>Maubcu an ba:§ 3kd)t meineS ^iimpfeny nub <2ti-ebcu§ lcibenfd)aftlid). Xavin beftel)t bie ®d)iuierigfcit, ja llu= moglidifeit, ben 5?'onflift fviebtid) ju (i)fcn. §ier feljt bie ?$vage ber tvagifd)en (Sd)ulb cin: mup bev §elb fd)ntbig fein obev mevben? '3^ic i^'antiuovtung bicfev «5vage ^at ftcts bic gvLi^tcn Sd)iuievigf'eiten gefd)affcn, iuvbcfonbcvc bci bcv ^c- itvteilung bev Xvagi3bie. 2)tan barf ja nnv fpejialifieren nnb fragen: mar 5(ntigonc, mar Gmilia ®alotti, mav OcbipiiS fd)ulbig ? Xenfen miv abcv an hai-, mad bie (S)vied)cn §ijbvid nannten, fo licgt, fonnte man meineu, in biefem 3Bortc fc^on nnb in feiner 5lnmenbung ouf *) Aristoteles, tiep'. zo'.TjT'.x^; 1449 '"'24: |i{)iY,a'.; 7tpa;£w; aro'j- 5aia; y.al tsXita; [isysO-o; sy/j-jay;;. 138 S)a§ (SefiiljISleBen im ©Ingelncn. tragi[cf)C §c(bcn bie SSejaljung hev S^rage; oUein ^ijbvig ift Uebcr= l)cbung inttcv anbcvcni and) eincS ©(iirfiS, ha§> aiif ct^ifd) recf)tnidfeigem !©egc ju ftaiibo gcfoiinncii ift iiiib bcnnod) „ben 'Jicib bev ©bttcv" f)craulforbcrt imb ben Uiitcigaiig bc§ adju @(u(f(id)en ()cvbcifuf}vt. iTbcr abcv nmu cvhinevc fid] an ntlCiDi bii§, moei luiv unter bem ^Ja^ men „2d)idfa(^itvagi.ibic" ^iifannncn.yifaffcn vf'^fl*-'"/ »"^ ,V' cvfcnnen^ luie fd)iucv c§ ift, bic j^ovbernng cincr novfianbcncn 2d)ii(b feftgui ^Iten. iJBavnm eine fold)C fitr ben ©nbvnrf be§ 2;ragifd)cu not= mcnbig evfd}eint, liegt anf bcv .clt burd)fetHni nnb gro^ fein mill, ber faun in bicfem ^lugcnbtirf nub in bicfer 33e5ict)nng icbcnfaflS nid)t an jenec> 9Jiomcnt bcr Siclatinitiit bcnfen, er Ijanbcltmit unb bcrau^ am bent 'Initljo^ ciuc§ nnbcbiugtcu C^lanbciiv, er liifjt bic 3d)raufen 3^ic dft^etlft^cn ®efuf)Ic. 13l> beiS (Snblici)cn I)intor fid), fiUjlt uncnb(ic()c .Hvaft in fid) nub ()a(t fid) fiiv ben 4^viii]cv bor ii'cfti^cfdjidito , fiir ba3 iTvj^an bcv Sinltflcifto^ folbft, iiiib in bicfoni gnton C'Haubcn an fcin atifo(nte3 Oicd)t I)onbe(t or, nnb l)anbc(t cv fnbjcftio tiollig nnfd)nlbig. 3o fte^t bev ^e(b fd)u(i big=nnfd)nlbii] ini nniierniciblid)cn nnb nn(i3§lid)en .^ionflitt; nnb lucnn eg fein ^c(b, fonbevn ctma ein 3tiirf i)catnr ift, beffen Unter- gang miv trcigifd) ncnncn, fo ift c§ nnv luieber jenev 5(ft bcr ©tnfiif)- lung, bev bie 3(niuenbung bcS 83egviffy baianf cinioglid)t. 5Jnn n['cr bev nnvievmeib(id)e Untevgang, uieit bev .^ionflift un= (o§(id) ii"t nnb bev 3ieg natitv(id) nid)t tvngifd) uuivc. Xiefcv llntcv= gang ift nteift bev pl)i}fifd)e Tob; ntcift, bod) nid)t ou»naf)mg(og. Ginc bev gvo^avtigften SvagiJbien O^vitlpavjevc!, OJiebea, enbigt o^nc einen fo(d)en: „JvageI" fagt 9)iebea ^n ^afon, „bn(be! bii^c! ^d) ge^', nnb niema(3 fiel)t bein 5lng' mid) iviebev." iOcan fann an (2e(bft= movb benfen, man mnp e» nid)t, bie 6f)arafteve fpvcd)en fogav bagcgcn : ^afon ift jn feig, lltebea jn ftavv ba.^n. 5lbev tievnid)tet finb bod) beibc, nid)t p()i)fifd), abcv movatifd), if)v ©(iid, il)v Xafein, ha^ 9Dicnfd)cnn3iivbige i^vev ©jiftcnj — mit alle bem i)*t eg an§ fur immev. ^^cotmcnbigev a(§ bev pf)i)fifd)e Untevgang obcv bev Tob ij't fiiv ben Ginbvurf be» 2'vagifd)en bev 3uiiJ"^»ien^ang be§ Untevgangy mit bem ^onflift: ev bavf fein 5ufdniger fein, ttite bev Sob be§ '5)3i)rvf)n§ in StrgoS, fein anbevy motiuievter, njie bev an 'lOuuia Stnavt nottjogcnc 3ufti5= movb. ^m itbvigen ahcx fann er ved)t t)evfd)iebenavtig geftaltct, fann ebenfo gnt luivflid) obev nnv tiovgefteflt fein. 3l^o ba§ 3'^f^^Ui9^ nid)t fo bireft auf ber §anb liegt, mie bei bem ouf ^i)rv^n§ f)evab= faflcnben 3i^9^0'tcin, fann id) miv im ."pintevgvnnb eine bnnfet mivfenbc 2d)irffa(gmad)t obev einen uevgeltenbcn nnb geved)t abiuogcns ben @ott benfen, bev ben ^li^ftva^l lenft nnb all deus ex machiua fetbft in bie ?Iftion tvitt. Cbev obev — nnb ba^i mivft am gcnja(= tigften — tuiv fe()en, loie bie Uebev^cbnng nnb 'i?cibenfd)aft bel in gntem @(anben ^anbelnben (Snbjeftl biveft ?5o(gen nad) fid) jicl)!, bie el faQen nnb -^n ^aU bvingen miiffen, fo bei '^^allenftein in bev (2(^idfall=, bei Sgmont in bev CSfjavaftevtvagobie. 140 2)a§ ©efii^ISIeben im (Sinaelnen. llnb nun ift btc ^auptfrage jnr ^Beantiuovtung reif: mtc unrft bo§ Jragifdjc dftf)ctlfd)? ilonflift ift ilMberfpntd) , Untcvgang ift !lDb ober il^ernid)tung, unb beibcg, noUcnbf^ ntd)t an bcni nad)ften 58eften, fonbein an cinem fi-aftDoflcn i^elben in ber j^iittc bc5 Xa= fcin§ anfd)anlid) fidi noUycljcnb, finb bod) ^jioniente, bic llntuft evi-cgen niiiffen; unb bcnnod), bay Jragiid)c gcfiiflt, c^:- eivegt Vuft, nid)t Un(uft, 3undd)ft ift c§ fein (Sinfad)e§ unb Giu()eit(id)ey, fonbcvn ci? fd)(icRt niit '^cotmcubigfeit eine 9tei()e Don 9){omenten ein : e§ giebt fomifd)c 'Jtncfbotcu, fomifd)c (Spigvanime, adcr feine ti-agifd)cn ?(ucfboten obcr tragi[d)cn ©pigrauune; c» bvaud)t 3cit jur (Sntiuirflung unb (Sntfaltung, ein reic^eg 9)?annigfa(tige§ ; unb baf)er mit 9?otn)enbigfeit ein 2Bed)feln ber Stimniuugcn unb Q)efiif)(e. Tcr 93cginu ift (uftevrcgcnb : ha§ fvaftnoKc fid) 9icgcn, ba§ niad)tDone 5{nfl"tvebcn ; boljcv fclbft enev= gifd)c unb !itf)ne 33ev6rcd)cr auf 2tngen6(irfe einen (uftDoIIen Ginbrucf mad)cn tounen. ^roft aber jeigt fid) am fd)ijnftcn unb gvo^avtigftcn im ^ampf, affo bebarf c§ and) bavnm bc» ^ionflifteg. Xod) ber ^notcn fd)itv3t fid), ber ^onflift emeift fid) al? uuloSUd), ein Jci( mu^ untergeljen ; unb ^max gcbt — uidit notiucubig, abcv faft immcv bcrienige !Jei( untev, bent miv uufcrc iSiunpatljic ,vtgcuicubet l)nben, bem mir ben 3icg uuinfd)eu. (Svregt ber ^{onfhft unferc 3pannung, bie jebenfaflS Untuft in fi^ fd)ne^t (9(ngft unb 3^urd)t fih' ben ^e(ben), fo loft haS (Snbc bicfe 2paunuug, unb bavin liegt unter alien llmftcinben etraaS VofcubeS, 53cfieicnbcg, liegt Vu)'t. 5lbev nun bie nene nub — foHte man bcnfen — lueit l)eftigei-e llnhift itbev ben Untergang be§ Don un§ ^BeDovjugten (3d)utei3 unb 5.1iit(eib). ^iergegen fiiUt nun abcv bveievlci fompcufatovifd) in bie !ilnigfd)a(e, ©iumat bev llntcvgang evfd)cint ung jumv tvauvig, abcv bod) a(y eine trauvige 'DJotmcnbigfeit, alB ein 5lft bev inuuanenten, dov adcm bev fitt(id)on !ii>c(tovbnung , unb 'i'Ci{)cx- ba§ ©efiiljt bev 33e= fviebigung unb Gvfjcbung: fo mic ey gcfonuncn il't, ift e§ pmx namen(o0 tvauvig, aWx bod) ved)t unb gut, Dovniinftig unb iuo^(= niotiDiert ; c§ ging, me c§ geljen m n ^ t e. llnb ba§ befviebigt unfevu S?evftanb nid)t nuv, fonbcvn and) unfev C'3cvcd)tigfeitygefiil)l. ^yiiv^ 2ie iift^ctiidjcii (iJcfiifilc. 141 ,Vucitc abev, lyic Dcvf)alt fid) bev .s^o(b [ctbft in iiiib ,yi fcinom lliitcii^nui]? ^(itcl) cv cvfcnnt mie lutv bag Cibiiiiiuvoiiiaf?iiic on, unb iiibont cv ein|'iol)t, bnf? cS [o fomnicit muiVc, [io()t cr bavin fein Ungliirf ntchv. ii'cnn fcin flvofscg iiHiUcn i"d)citcvt, uuiij (jiittc bic ii'citcv^ cviftcn,^ fiiv i()n nod) ;^Ricrf nnb iikn-t? 2cin Vcbcu ging anf in bom, uutfiiv cv fcinc gan^:;c Shait cini]e|ct5t Ijattc; mit bem Qwed luivb and) bay Vcbcn fiiv if)n lucvtlo^o nnb I)infaUig, unb ba(;ev ftiirjt cv fid) in!?' ^d)iuevt obcv 'm§ ^iampfgciuiif)!, obcv cv evtvcigt mit ^icfignation nnb 'j)xnl)e, fogav mit ^venbcn \>a^$ 2(cn^evfte nnb ?e|tc. (2o ;,cigt cv fid) ftiivfcv a(» I'cibcn nnb Xob, ftcfjt cvljabcn iibev fcincnt ciii[cncn Untcvgang, ficgveid), tvinnip()icvcnb bent Job nnb bem Vcibcn gegcniiOcv , bent cv itnn jnvitfcn faitn: Job, luo ift bcin Stadjel? ^oiic, luo ift bcin Sicg? 3)abuvd) jcigt ev fid) un§ nod)^ ntatS atS .V)elb, bieSmat a{§ .^clb beg SicgcS int ticfften I'ciben, ini Untcvgang fe(bft. Unb ifaS ift ein evf)alicnc§ 3d)anfpict, cin (2d)anfpie( fiiv@5ttcv: tjiev evf)cbt fid) bcv cnblid)C SDtcnfd) in feincv G)i)ttcvftavfc , iideviuinbet ha^ Vo§ attcg @nblid)en, ben Job, nnb eviueift fid) bamit aiS- 2^d)ahev uncitblid)ev ^vaft. Unb fo luivft bag Jvagifd)c alg (5vf)a(ienc§ nnb ^yt^av a(y ein (Svljabcitcg atlcvevftcn 9tangi. (Snblid) abcv ,vtm bvitten ift biefcv Untevgang and) nod) in anbevev SBc5icf)nng ba§ ©cgenteit einev 'Jiicbevlagc: bcv .S^clb fiillt aiS Jvdgcv einev 3 bee, einc§ gvof5en 'iiHiUcng nnb Stvelieng. '^a- fiiv ()at cv die .ftvaft eingcfet5t, ba iniifjtc eg bod) fcttfant fein, luenn baDon gav itid)tg gitvitd bliebe, lucnn ev fid) nid)t ?5vennbe, Snnbeg= gcnoffcn, 2d)ii(cv nnb Situflcv gciuonnen (jiitte. ^n if)ncn (ebt fciit ^^eftcg fovt, fie finb Hon i[)nt bafitv begeiftcvt, baoon cvfitltt uunben; nnb bev 3 ante, ben ev anggeftvent {)at, ntitf? unit evft vcd)t aitfgcl)c:t nad) bent G^efeL^ baf? 3anie lum 3becn, gcbiiitgt ntit bem !^lnt beg 9Jtavtijvinnig, befonbcvg fviiftig fpvojit, baf? bie 23lnttaitfc bic luivffamfte i|"t. Sd)eiben w'n mit biefcm ©tanbcn an bag j^-ovt^ lebcn beffen, \va§ gvof? geiuoflt luav, fo ift'g gnt; nitb boppett gut, lucnn bcv i^clb felbft in biefcm Cotanben an bic Unftcvblid)fcit feinev (2ad)c ba()in ging. 2Bo ung bagegen biefcv ©(aubc jevftovt obcv un- 142 ^a§ ®efu^I§Iebeii im einjelnen. iiuiiilid) gentad)t luirb, mic ,v 33. am 3d)luB luut (^oct()C» &%, ha iibcviuicgt bie lludtft, ba iinvb ba^ Xvngi[d)e ,^uui tief Jvourigen Hiib ^'pevben, bie lragi[d)e Stimmung mivb ,yim bittcvcu, unuci-fbl)n= lid)en, fd)neibcnbeu 3d)nicv,^. Hub bal)cv uuin|"d)eit unv in ber ■Jvagobie, bafj jum 3d)hii5 bicfcni OMnitden, biefev .'poffniing ivgcnb= luie 5lit§bviirf gegcben luevbc, ba^ cin ^offnung»ftra^( (jereinblidc in bie Stad)t be^r^ bunfeln tragifdjcn 5>er()iingniffc§ ; nnb nntev bem iicv= fo()ucubcn iKtinfen biefc^ 2tcvn§, nntev bem ti'i3ftlid)en ^Inoblid in cine befferc 3»f""ft gcfjen miv bann getvoftet nnb uevfo^nt, geljobcn nnb gcreinigt, alfo befriebigt bauon. (Ss (iige nal)e, non bier auv §nm 53egviff be§ 9?ii()renben meitev gu ge()en nnb ^^n jeigen , mie iny Jvagi[d)e [id) Ieid)t viil}venbc 3iigc mi[d)en nnb mic and) bie[c ba^yt beitvagcn, ben h'agifd)en (2d)mer5 jn milbevn nnb ,vt lofen. 5(bei- miv biirfen nn§ nid)t alljn tic[ in ba§ oft()etifd)e 6)ebiet [jineiniiuigen, nnb fo ei(en luir ,yini [et^ten bei- 33egviffe meiter, bie nnci f)ier ein '^n-obtem jn [iifen anfgeben, ^n bent beg ^omifdjen.') iWm fbnnte ^um i^erftiinbniy be§[c(ben an§gef}en moden non einem 5((lgcmeincn , bem Vad}ev{id)cn , non bem ja ha§ ^omifd)e, fofern e§ Vad)en (jevnorruft, nnv cin Spe^ialfatl ift. 5(llein ha§ !^od)en bebarf fctbft erft nod) in einem ipdteicn 2lbfd)nitt einc§ ilnntcv ber (£r= Harnng nnb Ijat iiielleid)t eine fo(d)e in bcfriebigcnber i"i}eil'e itber= l^anpt nod) nid)t gefnnben, fo ha^ ber il^crfud), haS ^omi[d)e bnrdi i>a§ Viid)erlid)e begreifen ,^1 mollen, nid)ty anbereS luiire ak- bie Diiirffitl)rnng eineS ©nnfehi auf ein nod) Xnnfiere^o; nnr etiua bao Stof^enbe unb 3«tcrmittierenbe biefer 3uierd)fel(er|d)ittternng fbnnen mir norlaufig ad uotam netjmen. Tagegen biirfen mir an baci !rragifd)e anfniipfen. Ta§ biefcci mit einem gcmiifen lln(ogifd)en nnb llnoerniinftigen, mit ber 'Jiid)tanertennnng ber ^Jiclatioitat alle;^ ') 'iiud) f)kx loicbcr fagt raond^cS @ute Xfj. SippS, 5l.M'i)c^oIogic ber J^lomtf, in b. pljilof. 9}?onatg^cftcn 2?b. 24 nnb '25. Seiner Xbcoric im flanjcn ncrnmg idj frcilid) nirf)t beisntrctcn. 2:ic a|'t^(ti)cf)eu (Sefii^Ie. 14.') (S-iiMid)cn niiboht, l)abcii miv gci"ol)on. Hub oiu i"o(d)C'o UniogifdjCy iiiib lliuioniiinftii^cy [tcrtt Hon '^liifaii!.] an and) ini i{onii)d)en. 5(6ci- alvbrtlb and) l)iov bev (Sinunivf: mic fanu lln(otjt|"d)ey imb 2Bibcr= fpvndjouoUcv iicfaUcn? ;-)Unad)ft, bev 'JlMbcijpvud) bvandjt ja nnd) l)icr fcin blcibcnbev ;\n join, ev fann fid) auflbfen. 2obann finb t)ie ©Itcbcv belfelben, uni bio Co fid) im .Svonui'd)cn banbclt, iiid)t gvof?, ntd)t bcbcntoub, tuie beint 4^vagifd)cn, Hon CS'vl)aben()eit ift tcine ^Jicbo ; [onbcvn cy ift uic(mc()i- cin iUcincv nnb Unbcbcutenbcg, unb ba()er luirb and) bev 3d)aben, bcii bic Unneninnft anvid)tct, untev feiuen Um= ftiiiiben grog fcin. (Snb(id) brand)t jeneg lln(ogifrf)o gar nid)t fo auf bcr *Cbcvf(ad}C yt (icgcn, cS fann nic(mcl)r fiiv einc iiVile ben 3d]ein be§ Vogifd) '-l^cvniinftigen anncl)nien ; obcr eS fann nnigefe()rt ber ilMbevi fprnd) n n r obevflad)(id) fcin nnb fid) bal)intcr cin ticfer <2tnn tierbergen, ber luhj intcvcfficrt nnb crfrcnt. )}lad) bicfen "liidjtnngeu bin niiiffen bie Vuftnionicnte bc» ^ioniifd)en jn fud)cn fcin; feljen mir a(fo ju. "Da^ (iiftc ift beu 2Biberfpvnd) gegen bie il>ernnnft, ber al§ fo(rf)ei- natiiv(id) nid)t 2nft crvegcnb unvfcn fann. ®iefc fonunt cvft, uienn bev 2i^iberfpvnd), bie llnuernnnft ad absui-dum gefit^rt luivb nnb fid) aU$ nnbcvfpvcd)cnb unb nnnerniinftig t)cran§ftcUt. Xa» Un= ttcvnitnftigc ift .^luerfraibvig. 5Ibcr bamit ift bic Un(nft ja nuv iicr= boppctt. Xauiit bie§ nid)t bcr ^ali fci, ift notiucnbig, baf; bic jn Xagc trctenbe 3^uerfiiiibrigfeit fcine bebenf(id)c, baf? bcr 3d)abcn, bcr an§ bcni 2Bibcrfprnd) entfte^t, fein grower fci nnb nic^t nnfcr ^3titleib errcge; Hon ?eibcn barf itberf)anpt fcinc 3xebc fein, icben= fad^ barf nnf^ basfe(be nidjt ,yini Scunif5tfcin fommen. Xann ift bic ganjc 2(id)c ein nnbcbeutenb ^Jfid)t5fagcnbe» (Ijat nidjtg ju fagcn, i)at nici^t^ auf fid^), ftatt ©rnft ift atteg, \va§ borouS refulticrt, nur <2d)er'^ nub SpieL Slber bie ."pniiptfadie, ba§ ^^ofitine, ift audi bamit uod) nid)t gctroffen. G^i nnifj and) jcnianb bafein, bcr bicfen 3iMbcrfprud) 5unad)ft ni^t bemerft, i^n Ijinninnnt unb fic^ ifjni gegen- itbcr geriert, o(§ tiigc itbcrfjaupt fein il^ibcrfprud) Hor, ai$ wave ludve aHe§ in Cvbnnng nnb toon bem SBiberfprnd) felbft nid)tg nterft ; bagegen benierfen \v i v i()n unb finb gefpannt, \vk e§ gcl}t. Unb nnn fpielt I'id) alley ah, luie t»or- l^in : ber SBibcrfprud) entpnp^t fid), baS 3^'^^2d)abcn gebrad)t f)at. (SiS Doll,veI)t fid) an il)in nnr baS 'Jied)t ber ^Hnnnnft, bie Strafe fitr bie lluncruuuft, nub baS befriebigt nn^y. '^nv-5 jiueite aber, er l)at eg iiid)t genierft, abcr ui i r, luir finb alfo fliiger, nerniiuftigcr aly er, nnb bay tl)nt nn^ luol)!: ein (!9efitl)( ber ii3efriebignug unb ("'ieungtl)nnng iibcr bic eigene Sl^crniinftigfcit, ^(ngljeit nnb iilarf;cit, cin ©cfiifjl ber llcbcr- 2ic iift{)ctiid)cit Wefiif)[e. 145 Iogcn()cit, bcv (Svl)c()iiiici, iim itidjt ju fngcn : bov UeOcv()o(mitq, iUier= fomint m\$ ; uiib fo ift iit bcr T()at btc 3uiiiinc bci Viiftutoiucnte im ^oinifd)cn nid)t f(cin, UH'nii [io and) iiid)t af(e (iftl)eti|d) ini cngcrcii Sinn beg 2Bovtcg [inb. Tafjcr ift bev Tunintc iinb ba§ Tiimmc fomi|d), iinb fo ift ,^. S3. ba^5 beutfd)e 2>o(t mit bent Iciifcl fcvtig geuioiben, inbcm e§ ifjn jum bitnimen Xeufe( inad)te, itber ben c§ ein 9ted)t fjatte jn (ad)en. 'ilMe ftininit ev ntiev jn biefev (Siffiirnng bc!3 .r{onufd)en, ha]] \uhi and) 11iid)t=.V)anbclnbe>o, 9xnt]cnbef^ ,v '^. eine @eftn(t, ein ®e= fid)t fontifd) beviU)vt, 3. 2^. bivo bunnnc (,^icfid)t eineS ^d)anfpieler§, mit beni ev plo^tld) nor nnc* f)intvitt nnb bnrd) ba5 ev nn§, ofjne ba^ er ein SiHH-t fvvid)t, 5nnt nn^gcdiffenftcn @e(ad)tcr (jinrei^t? 9Jian fann ^iev an ben 3Btbcvfpind) benfcn ,^iuifd)cn feincni gciuofjnlidjen @efid)t iinb bem, ha§ ev je^^t niad)t ; ober nod) beffev an bie it(icrrafd)cnbc UnD£r= nnnft, ban bev '?."'ienfd) mit eincin fo(d)en 0)efid)t nor ein §an5 noil 3nfd)aneru tritt nnb fid) nid)t id)dmt, fid) bamit offcnt(id) ^n .^cigcn; bie I'ofnng abcr ift in biefcm %ailc — nnfer Q)e(ad)ter, bnrd) ba§ mir if}m ben 2Bibcrfprud) ffar mad)cn nnb if)n anflbfcn. 5(e()n(id) mirft ein v^nmpeS -Tier tiippifd), fomifd); e§ fd)cint \mS im is3iber= fpind) ,vt fte()eu mit bem G)ottnng§ti)pn'5 nnb mit ben 3^nerfen be§ 2'ierifd)en iiderfjanpt, nnb babnrd) erfd)eint nn§ ber 25?iberfprnd) mie ein nerfd)nlbeter. 5l6er e§ bcninnnt fid) badei bod), alS ob offe§ in C^rbnnng uuirc, a[§ no[(= nnb gleid)(iered)tigt mit alien anbern; luib nnn ftollen mir nni? nor, uiie e^o bnrd) biefe "^.^Innipljcit in <2d)uncrii]foitcn nnb i^crtegcnl)citcn fonnnt nnb frcnen nn§, »nie babei bie Unncvnnnit fciner ©eftalt ml iil)sur(luni gcfit()rt luirb. £bev tnir lad)en iiber ha§ ^inbifd)e, nnb lad)cn itticr ben Grinad)fenen, uicnn er ,yi ^oben fiitlt — jene§, bemt ba» itinb benimmt fid) fo bered)tigt, fo egoiftifd), fo ertuad)fen, nnb ift bod) nod) fo nnfertig, ift nod) fo fefjr anf anbere angeiuiefen; e§ ift alfo nnnernitnftig ; aber e§ erge()t i^m and) barnad): ber fid) fo ennadifen biinfenbe fleine ^'crl (iegt ini ndd)ftcn 'Jlngcnblirf anf ber Ouife nnb I)eu(t. llnb ber CrrUHid)fene, menn er fiillt, er, ber fid) eben nod) fo fid)er, 3icgrer, lai @cfiif)t. 10 146 S)a§ @efiU)t§(et)en im ©injelncn. iidcr ^{inber[d)icfi"a(e fo cvl)abcu Miiifte, er foiinut in bicfe ()ilfio|e (Situation, itnb bn§ luivft fomifd), Jueil ja l)offentlid) ber 3d)aben nid)t gvoJ3 ift; Ijat ev fid) abcr cvnftlid) luclje gctlian, fo fonunt bay 9.1(tt(cib imb bic .^omif I)at vafd) cin Gitbe. 3u bicfem 'lOtitteib ober -)iid)t=-lH"it(cib ftcrft abcv and) juglcid) ha§ ftavf ^ttbtuibnede bev .Si omit, iTO mir ben 2d)abcn fiir exljtb- tid) obcv nncrf)c6(id) I)attcn, bac; ()angt non aUerlei ah. ;^nnad)ft Dont li-^ilbnng^sgrab be;; 3"ld)i.incrci : ntand)ey, \m§ bent ©cbilbetcn fe^r erfjedtid) band)t, ati§ fi3vpcr(id)er (2d)mer5, al^o Gljrenfvcinfung, ift e§ fiir ben Ungcbilbcten nid)t ebcnfo; baljev cnbet bic 2.Hi(f»poffe mcift mit '5).n-iiiie(n. Unb bcc^fjalb uiivt'cn 3?erh-iippctnng, ^Jii^gel'tatt, abnorme .*pdf3lid)fett , GJciftcSfranfljeit auf ben Ungcbilbcten (eid)t fomifd^, \mi er ben "Sd^aben, ba§ Unglitcf, ben jammer, bic ^ragif fo(d)cn ®efd)i(t£i nid)t itberfie^t unb in feiner Tiefe ,yt erfaffcn Der= ntag. 2Bcitcr abcr fonnnt and) nnfere jemciligc 3tinnnnng in "t^vao^e: irir finb I)eute fiir fold)en 2d)abcn cnipfinb(id)er nnb fcinfitl)ligcr aU morgcn, t)aben f)entc cin C()r nnb '^(nge bafiir nnb niorgen nid)t. Unb nanicntlid) mad)t C3 einen llntcrfd)ieb, ob fid) bic 2ad)e in bcr 2i^irf(id)feit abfpielt ober anf ber 33iil)ne. §ier fiinncn U'ir nicleg ertragcn, betrogenc (Sfiemanncr, ge)3rellte nnb iniberredjtiid) be()anbe(te (Skijljciifc, nm 6f)re nnb 'Oicpntation gcbrad)tc '2)nntmfto(3c nnb bgl.: €§ ift l)ier ba§ Monufd)e tnpifd), nnb oon bent 3d)aben unib, ()alb mit Seiunptfein, abftraf)iert, meti ja bod) allcs? nnr 3d)cin unb ^((ufion ift; man bcnfc 5. !^. an i^iolierciS L'avare. 5hif fo(d)cn 6)egenfai?cn bernl)t jum Scif ber llnterfd)ieb be§ ®erbfomifd)en nnb '■^Hiffcubaftcn oon beni j^einfomifd)en; bod) nid)t baranf aOcin: er licgt and) iiu ivonflift unb iinbcrfprnd) felbft. 3)ort ift er grob, plump, fpringt in bic 5(ngeu, unb ca QdjM cine grojje '^3ortion Tnmml)cit nnb Xirffelligfcit ba,vt, "1:1(1]] e§ ber 58e= tciligtc nid)t merft, luie nuDcrniinftig er fid) anftellt: uiiige cr and) berb gcnug bafiir bitfjcn! Ta§ 5"cinfomifd)c bagcgcn beftef)t inn- al'lem in bcr 5-einl)eit beS .SvonfliftJi, in bem grofjen i2d)cin mm '^unniinftig= !eit, bcr anfang§ and) mh$ tanfd)t nnb nuo I)od)fteny al)nen liifjt. Xk iiitctleftucaeu @cr"ul)te. 147 hn]] bod) iiicljt allciS in £ibmiiu] fci, imb baim in bcm llct'ci; rafdjoiibcit, lociiu nun bic Unueinunft fid) cutljiiQt, nnfevc '^(Ijnnng fid) bcftcitigt nub anf bic anmntiqfte unb (jcitciftc 2i'ei|e biv3 llmex- niinftii]e ad ahsurdum gofii()vt unb bic 33cftva|nng and) Don ben 51^ctciliijtcn niit @vn,ye unb gutent .V)nmoi" ()ingcnonuncn luirb, lueil Jic felbft bay 'Otcdjt bcv Viifnug nnerfcnncn niiiffcn. 3lvcfflid) niad)t fo(d)c Untoijd)icbc iMfd)cv ') flar: „Xic 53auein (ad)cn iibci- ben ipauidinirft, cin '^.^cbont (ad)t itbcr bay Vad)cn bcr ^-Baucin unb ein Juivflid) C9ebi(bctor itbcv biefe§ 3>ertad)en bcS !i?acl^cny." XiVi ^ouii[d)c luivft lucfentlid) ani ober eigcntlid) ridjtigev bnvd) ben i^ciftanb, e§ luirft aly cin iiMbcvfpvud)§uolle§, lln(ogii"d)Cy, Un= tocvniinftigcS, unb baljcv fonnte man gevabe^u fagen, fcin £)h]dt fei ftetS bie Tumm()cit. '^(ud) iumu 2Bt^ gi(t bay in geiuifieni 3 inn; fltlcin Hon if)ni ift ddnlid) luie mm bci ^nnft cift ju vcben, lucnn luiv non bcr "^Icupcvung bcr ©cfiifjle Ijaubcln; bcnn "Kni^c iverbcn g e ni a d) t, Xagcgcn jcigt un5 bic '^(u^einanberfaftung bcr burc^ ha^ iioniifdjc cnuccften Cipcfit^lc, baf? luir Ijter auf einem (^rcnjgcOict angefonnucn [inb: luo Don i>eruunft unb ?ogif bie 9tebe ift, ba l)at fid) ba§ l'(eft()eti[d}e in ein 3"tef(eftuef(eg neriuanbclt, unb be^()a(I) Ijiittcn mir bavon and) erft in bcni ucuen 5Ui|d)nitt reben fonnen, jn bent luir nun iiOergcljen, in bcm 5([)i"d)nitt Don ben in= tcKcftuellcu 03efiil)(cn. 5(ber fold)e ©reu^licgriffc beljanbelt man bod) am bcften ba, luo [ic fid) mit anbern ,^ufammenfaffcn (affen, unb fo burftc bay i^omi[d)e ahj bie am meil"ten inteUeftuede 'lOcobi; fifation bcy "^(cftljctifdjcn Hon ben iibrigcn l)(obififationcu bcyfc(ben bod) nid)t getrennt merbcn. 'Jiun abcr mcift cy uuy iiber bicfcy ^anje (Sebiet Ijinauy. c) '3)ic iutcUcftncUcu C^^cfiiljlc. 5lt(c "Sj-H-ojcffc bc0 Xcnfen^ finb non @efiif)(en begfeitet: bicfer <5a^ fc^clut auf ben erften 33(icf iiberrafd)eub, ift cy abcr vicf)tig ') ajifc^er, Srcftr^etit obcr 2Bilfenfcf)aft be§ Sjc^onen. 1. Xtii § 182. 148 2*aS @efii^l8le[icu im ©inselneit. ncvftanbcu uiciiii^cv a(y bov itnigefef)vtc, baft „\*iift unb Unl'uft flctg^ an (SrfcmitnicH'lciiiciuc (^clnmben" fcien. 5(iif [eiiicr uittcvften 2tufc ai§ ©mpfinbuitg >iiad)ft ba» (Svfenncn cjaiij btveft aiu:- bcin Okfii()( I)cvait'r^; jcber ^tcvuciivci,^ tonimt iiny juiuidjft unb .^ucvft in @efiif)('^- fovnt unb burd) @cfiU)(, fomelt cr ®efii()l luivft, junt 93euni^t[cin. 33}enn bann "ba^ ©cfiiljt burd) (jiiufigc 2rMcberfeI)v fid) atifhnnpft* luirb bte (Smpfinbung nuv nod) benterft unb Don unS adgeloft, auf bie Cbjcftc, auf ©egenftdnbc au^er uuS itdertvagen ; baun f)eif5cn luir fie ctien 6ni).ifinbuiig ini engevcu 3 inn, luobei uuv iibvigcng gcuaucf (Snipfinbungsfompfe^-e fagen mii^ten; benn immer fjabcn mir es uiit fo(rf)en, mit einev ^liefjrfjeit Hon ©mpfinbungen jn tf)un. lilBenn irir abcr biefe Ucbcrtragnng bcr Guipfiubung auf Tinge nu^cr m\$ DoHjogen i)dm\, bann vebcu unv iiberf^aupt uid)t niefir Hon (Smpfinbungen , fonbevn Don ^nifjvneljnutng unb iuaf)rgenoni= niencn Tingeu. 5lber and) bei bicfem Ucbcvgang ^nr 2.Baf)vucbnning fpiclen @efiif)(e eine -KoUe. Xa§ CSvfte, \m^i ^n biefer Cbieftiiueruug notig ift, ift bic Gvinnerung. Xcv uvfpvung(id)e @cfit()(§ton loft ^i-^cuieguugcn aue^, nub jcbc 33cuicgnng ()iutev(af5t „2puren/' b. 1). bie XiiSpofition, ba§ nad)fte ^.tial bicfelbe '$>ai]n novjugjiueifc luiebev cingufdjlageu ((Siniibung). ^oinnien nun biefetbcn @ni)3finbung§= !onipleye luieber unb imnicr Jnicbev, fo luevben fie an bent ®cfiif)( bey (eid)tevcn (irei( burd) jene Tic^mfitiouen begiinftigten unb bcttor=^ jugten) 3(b(aufg ai§ biefclben luiebererfannt nub fo aU atte SBe- tauntc bcgrii^t; baf)er bie ^yveube ber ^tiubcr am 32?iebererfcnncu friif)er gefcf)encr STbjefte. Hub ebcnfo bevuben and) bie uieiteren ^iontponenten ber i5?a()rne()nutng, bic Vofalifatiou unb "■^.n-ojottion, mit auf ®efid)(en. 9Jiau beufe ,v 95. an ba-o 3?eftinimen ber Timcnfion mit §i(fe non (2panuuugc= unb iViuvfelgefiiljlen; nub cbenfo ^aben luir Vo^Cig Vot'al^eidjen aiv gefiiljlgmiifiige '-^(uaucierungen je nad) il}rcm terminus a quo jn benfeu. '3pie(t fo fd)ou beim 9lft ber 9i^a()ruef)mung, .ytmat menu man ba5 pbi)(ogenetifd)C 9.)ioment (jinjunimmt, ba§ ©efiibl eine und)tige aioik, fo ift bie5-uod) metjr ber ^iiH I'ci ber 'Oieprobnftion be0^ ^ic inteaeftitcacu @cfuf)(e. U'J Si^af^vgciiomiiiciioii, Oci ben "i^ovftcKiiiigcu iiit ciu^ovcn 3 inn, nnb bci bcr '2Ivt, ii'io bicfc l)cnHncjciufon U'cibon. -|>l)i)[ioloi]iid) biivftc fief) bci !i)Ovgang bc§ ilHufteOcn^ nld)t cbcn mofcntlid) nntcii"d)cibon uon bent bcv illniljvneljninng, nur baf3 bic ©rvcijnni] hcB C^iopljivng babci nid)t bnrd) iinlleve -Kei^e, fonbevn bnid) centvatc ^nn-gdnqe nnb ba= rnni fd)iiHid)ev, int iilnigcn alier in benfc[(ien '.Kenienbal)nen nnb iWrDcnpavjcllcit anSgcliift luiib. 3o ift benn and) bcv (Sffef't bci= felbe, bie Gntfteljnng eincv "i^itbey ; ahcv moil fid) biefeS nid)t a(§ Hon ber '^.Hnipljcrie Ijcrfonnncnb anfiinbigt, nnteidteidt bie 'l.nojeftion nnb ba§ 93i(b uiirb al3 bUifjeS 33i(b eifannt nnb angefefjcn: man nininit bic Xinge ntd)t iunfjv, fonbevn man ftellt fie fid) btofj nov nnb ln(bct fie fid) cin. Tabci gilt baS (^c)c^5, ba^ af(e§, \va§ cinnial uiaf)vgenDmmen nnb cmpfnnbcn luovbcn ift, and) vepvobnjicvt, evinncvt luevbcn f'anu (nid)tmnf5); nnb man mivb geneigt fcin, vafd) meitcv ,yt gef)cn nnb jn fagen, baf^ bie am meiften gcfiifjlSbctontcn (I"mpfin= bnngcn ba^n bie meifte 5(n;ifid)t (jaden, bafitv bie Oefte ©eiuiifjv bieten. 2Ba§ fid) einmat mit CSncvgic im ©eifte^teben geltenb gemad)t ()at itnb |.iii)d)o(ogifd) anggebvitrft , fiegvcid) bnvd) bie engc ^>fovte be§ Seuntfjtfeiny in biefcv cingcbvnngen ift, ba§ (}at bcfonbev§ tiefc '3^nvd)en gc^ogen nnb mivb bavnm befonbevg Ieid)t iutebev ve^vobngicvt. 3c gefii()(§maf3igcv, befto vepvobnt'tion§faf)igcv ! Unb bie (Bcihit- bcobad)tnng beftcitigt bay bnvd)an§. Xa fd)eint nnn abcv cine fd)meviuiegenbe ^nftan,^ bagcgcn anjnfommcn: gemiffe finnlid)=fovpev- Ud)e @efii()(e fonnen nid)t vepvobnjievt lucvben, namentUd) gi(t bicy Horn tovpev(id)en 3d)mev5. 3'-'>')"'^''-'f) o- ^- ^i^pt fid) nid)t evinnevn, nnb mev baci ©cgentcil beljan).itet, iicvuied)fc(t ofjne 3>veifcl ba^5 Xa§ mit bem 2Ba§. (Selbft ben ?0(igvdnefrf)mcv5, bcv miv nnv artjnmot)!! befannt nnb gcHinfig ift, uevmag id) miv nnv babnvd) liov^ytftcHen, bafe id) bnvd) intcnfivie ^(nfmevffantfcit onf bic bctveffenbe ^'opffeitc bicfc ,ytm mivf(id)en luenn and) nnv (eifen <2d)mcv5en bvinge. Unb bod) (iegt bic 5Intmovt anf biefeg Sebenfen na()e: gnm fov^jev(id)cn !i'nft= obev Un(nftgefii()( gef)ovt bev fovpev(id)e 'Dicij, baSfetbc ift nid)ty onbevcy a(§ bie pfi)d)ifd)c ^Keaftion nnb 'iJhituiovt anf einen fold)cn 150 S'ag ©efii^ISleBen im (J-insflnen. ^eij: feljU biefcv, fo fann bc^^fjaUi and) ba§ ha^n gef)ovigc @efitf)I n\d)t cntftcficn. G)cfu()(e bagegcn, bie an Gvinnening'SdUbcr fid] nnfcf}(ief?cn, [iub menu and) fDrpev(id) dcbingt, hod) baS nid)t, \m§ luir [inntic^= f 6rpertid)e ©cf itfjle, ©djmcrjen nenncn ; biefe finb nur ^n erieden, nid)t jit crinncvn. llnb iibcvbleS (iegt fc^on ini ©rinnern fclbft cin (^cgenfa^ jn bent aU^n ©cfiifjlc^ma^tgen, fofcvn ja cbcn bic 2i?iebcv()o(nng beu ©efii^Igton attftunipft obev bod) nur abgeftumpft onflingcn (a^t. Tagcgcn Tjangt bte %vt, njie i^orftcUnngcn crinnert unb reprobnjiert mcrbcn, inef)v a(§ man nieift crfcnnt unb ancvfennt, tiom (^cfuf)( ah. Tic Vefjrc Hon bev „3bcenaf[ociation" — benn nnt biefe Iianbclt e§ fid] ()iev — ninimt barauf nielfad) no^ imnier nid)t gcnug 9tiidfid]t, bie ©efc^e ber 5lef)n(id]feit ober ber llnaf)nnd]fcit nnb bev ^ontiguitdt, ber inneren nnb bev dn^evcn 5{ffociation obcv mie man fie fonfl formnneren mag, finb nnad^cingig ba»on anfgeftcKt. 'Jldein man iibevs fie{]t babct fiiv genuif]n(id] nnv ^n fcf]r, ha^ bag in lii?a()vf)cit gav fcinc @efe^e finb ; fel}(t bod] ba§ fitr ein ©efe^ 3Bid]tigftc, bie 33cbingnng, nntev ber ba§ einc obev haQ anbeve gilt nnb in 21>ivfnng tvitt. orfteUnng§t)cr(anf ift fcin rein med)anifd]er: neben nnb anf^T jenen „03efet5en" fpieten nod) ganj anbeve 'Jaftorcn mit, uie(d]efid] bent (S^perintent nid]tfiigen. il^enn bel Tag jemanb eine ®efpenftergcfd]id]te cvjdfjtt, fo finbcn miv baf> in bev 9?egc( (angmeitig nnb fie fiittt platt yt 5^obcn, bleibt Heveinjelt. Senn abev iJcadjtS ^n)ifd]cn 11 nnb 1 lU)r bieic§ Jl)enm aitgc^ fd]Iogcn h)irb, im alten .^an§, in ber nnr notbiirftig be(end]tetcrt ') SBunbt, pf)t)fioIog. %^mol 2\ S. 384. cfr. 2:^. 3ie^en, £eitfabcn b. p^DfioIogifc^en ^f^c^ologie 1801. S. 110 ff. Sic iiitellcftiiclleii ©cfiiljlc. 151 gvopcii 3tube mit boit a(tcrtihiiliii)cn '.'Jibl'dit, iinb biaiif5on ()Oitlt bcr (^tmni iinb bio icl)locl)tiHn>i)a()itcii 'J-ciiftcvliibcu [c()lortcn inib flappcvii, baiui \vc'\\\ jcbov ill bcv (^)ci"cll[d)aft cine iiiib imincv unebei- cine anbcvc ,yt cvjiihlcn: jc^jt ift ba^ ^ntcicijc bnfiiv hci, bie 3timinuiig pafjt, imb baviini „foncn" iinS al(c bicfe C'ici'd)id)tcn „ein". 3i^ev gcbriirft ift, bcm fomnicn (autcv Gvinncnmgcit iinb 'i^orftcnungen, bie [cine ^offnung minbevn, fcine 9JicbergefcI)lngcn()eit nic()ven ; lucv 9Ingft Ijat, fic()t aKiibcvaH (2rf)vccflu(bcr unb Spiifgcftaltcn, iinb ukt hiftig ift, bcr ift iioH „gutcv 3^iugc." 1^'ic 2ttmiiniiig ahcv ift, luic >uiv luiffen unb nod) ini ©injetnen feljen irevben, ©efii^t. Wni) luiv ()a6cn [omit bie 9?cge[: fotd)c ilHn-ftcnuugcn lucvbcn rcprobujicit, nie(d)c ntit unfeven jeiueitigcn 3tininiungcn unb Oxiiil)(eu (jarnionicrcn , babuvd) fctbft @efiil)l'5uicvt ertjatteu unb buvd) biefen fid) cben jc^t bcu (Siutritt in i>a§ ^eunt^tfcin ci;vuingcii. Hub fitrg jiueitc: \va§ c'uimai jnfammeu unfev ^ntcvcffe evrcgt Ijat, uuv angcneljut obcr unaugene()ut luar, bivo fcf)rt and) ^vifamnton luicbcr. 3d) criuucrc mid), nut eincu flagvautcu ^^iW ,yt crvi()leu, uic an bie S3eerbiguug mctner STJutter, o()nc jugtcid) an bie Suppc ju bcnfen, bie id) an icncnt Tngc gegcffen \]([hc. Ticfc 3,Hn-fDppcluug ift utiv gcrabcju pciu(id); abcr fie ift natiirlid) : id) \mv bci tnltcui 3d)ncen)ettcv lucit f)cv gcreift, unb SKteration unb ^{'a(te tijakn jufamnien i)a§ 3f)vige; ba tarn bie UHirnic 3uppe, fbvpevlid) cuevgifd) 2tM)i(fc fd)nffcub, unb \m§ hamai§ entfd)icbcn iuo()lt()atig gciuivft l)attc, ucrquirft fid) nun uiit ber (£v= inncvnng an jcne pein(id)ftcn 3tunben a(y ber einjige ?id)tpuuft in ber '3cad)t beS 3d)nier;^ci§, unb cbcn barnui boppctt (cud)tcnb, wml er ben cinjigen lid)tcn l^ontraft (utbet nuf bnnflcni ,s2)iutcrgvunb, in ber (Srinnerung aber natiirlid) bop^ett pein(id), tucil cS nun auf^fic()t une 'lOfateviatifierung unb 3'rittiatificruug, mic Tegrabicrung unb ^^crun= veinignng einc§ gio^en unb rcineu Sdjutcr^^e^o. Xa§ 9i)ied)anifd)C aber, ba^$ frei(id) bei ber ^bcenaffociation and) 'l>a ift, (iegt im Un= iiii(lfur(id)en : eine§ „fattt" uitr beim anbern „ein" ; \a u,iilltitr(id)eg 3)ajuiifd)engrcifcn, 5(ufnicrfcn, 9cad)bcnfcu fti3rt nub ()cntntt ben 5(b= lauf bicfer iiHnftellnngsifoIge. >2onut ift eben nid)t ber Stile bei 152 jDqS ©efu^tSlebeii im (Jinsehien. bcv 3^cenafiociatioii t()diig {and) nid)t bcv „eiiibeutii]c", ber iibor^ I)aupt fcin 2BU(c ift), fonbern ba§ (^efiiljl ift biiv 23cftimmcnbe itiib 5(u»fd)(a9iiclicubc ; bic ®cfii()i?betoitnng, iuc(d)e crftmat^ bic !^itfnaf)inc in bQ§ 93cn)uf5tlcin ()cv(iciqcfiif)rt ()at, ift aud) ']c\}t micbcr au§i'd)(ag- gclienb fiiv bic 'Diepvobiiftion bcu ^Hnftetluiu]. jDic i^ii^igfeit abcv, in biefcv SBeifc Sitbev fonnneii itnb gc()en 511 taffen, ncnitt man ^^^I)anta[ic, nid)t dma cin lic[onbcrc3 '2ce[cniicvniij= gen, fonbern nnv cin 3anunelnantc fiir cine Oiciljc non "Jicpvobnt'tioncn, unter benen bie ^bc^nfffociation bic pvimitiufte unb bic nniuillfiivlidifte ift. 5lber ift bcnn bie '^^(jantafic nnr rcprobnftiti nnb nid)t nietmcfjv bie probnftiiiftc 3eite be? nicnfd)lid)en 3ee(cn(ebeny? 9Jtan benfc bod) nnr an bie '•4>f)antafic bcr^ Xidjtcr^^ , bc§ ^iinftknt^ ! Unb bcnnod) gilt, mcnn irgcnbiuo, fo f)ier bcr ©rnnbfa^: nihil e«t in intellectu, (|uod uon ante fuerit in ^eiisibus! 9lnd) niit bcr fiifjnftcn 'i|>f)antafic fann id) ha^j 5tiege|cl)ene nnb Sfiegcljortc nid)t cr^cngcn, and) fie ift fcine 3d)i.i- pferin an§ bent 9tid)tg, 5lnbererfeit§ abcr — nnb l)icr liegt bie ©rflcirnng fiir ben '3d)ein bcr ?^-rei(]eit if)rc§ 3d)affeny im lc^3tcn ^eime — bilbct bie ']3(}antafie and) niema(!§ ha§ !iini()rncl)mnng0(nlb ganj getren nad). .Oieifteng entftc()t ja cin (SrinnernngSlnlb nid)t auf @rnnb einer, fonbern erft nad) mefjreren 2i?a(}rnef)mnngcn ; nnb fd)on barnm gtcid)t c§ feiner einjchien berfclben gan;^ gcnan ; iior aHem aber, c§ tritt in einer ncncn fccUfd)cn llmgcbnng anf, in cincn anberen feetifd)en ©efamtgnjlanb ()incin ; nnb and) l)icrbci ift cy micbcr norgngSmeife ba§ @cfii()(f'ma^igc, bac* ben Ginflnf; iibt, bie nn§ cben intereffierenbe 3citc bes 33i(bey in befonbero I)cUcy Vid)t riidt nnb fo fd)on nmgeftaltenb nnb mobifijiercnb anf b([§ ©efanitbilb einiuirft. (2o t)aben mir gnerft bic tiom inbinibneHen Ginjclfatl abftra()ierenbe ^^f)antafic, mc(d)e nnntittelbar nnb im 3?nnb mit bcr 3*-'itfi-'ine, bic cine a()nlid)c ^^cbentnng I)at luie bcini ''^(nge bie rdumlid)e (Sntfcrnnng, jnglcid) and) ibeatii"ierenb mirft nnb nament(id) bcim iviinftlcr bic ti)pifd)cn, bie dl'tlictifd) bcbcntfamcn nnb dftbetifd) mirffamcn 2citcn I}erans!greift. Tamit Ijdngt bie '^Hnfd)icbnng bcv ^.luifsftabec' , bay ^^otenjicrcn nnb Xcpotenjieren ^nfaiinncn, bay bcfonber^^ mid)tig unrb 2)ie intcUcftuellcn @euif)(c. !'):> fiii- bio '■]>f)antaficiunfto(limc5 i^oii iibeiubifcf)eii Wc[cI)opfen, Don (5iit]c(n imb Toiifclii, iHMt 'liicfcn inib ;))i)oic]ou, uoii (Slfoii luib TiiiiuMioii, lum Wbttcnt iiiib noii (^)ott. .pier ift iU)cral( bie vopvobiiftiue 2 cite bcr "■|^()aiita|'iotl)atii]fcit f(ar; iiic()v cnt,vc(}t fie fid) iiiiforciu 5(iicjo bmtit, luctni luiv on bio (iT^iinjungeu uub Xctcrminationcn bcitfcn, bio [ic uoriiiiniut. llcbcvan in unfcrcn ©vinnevitngSbitbcvn finb I'itrtcn, unc la fdjoit iiit '3ct}fc(b bcS iiiifecvcn ^tugcl biird) ben Miitbeu %kd einc fo(d)c cnt[tcl)t. '^^'[c luif unit bicfc tc^Ucrc aitSfiiUcn — biird) bie ta|"d)e ii.xnucg(id)fcit beg 9Utgev eiucvfeitS nub hnxd) Ok>iio[)n()eit uub ^tualogie niif bov anbcvii 3eitc, fo uicibcii and) bie Giiiincnuigy= nirfcn aiiiSgcfiiUt — biivd) bie '•|^f)autn[tc. 'Jlber and) ()icv [djafft fie uidjtx' pofitiu iV'ciiC'o uub llncvljintci? ()in,yi, foubcni evgan,^t nad) bent gciui3()n(id)eu Vaiif bev Tinge, anf Wvunb fd)on gcniad)tcr Gv= fal)ntngen niib Dor atlem an bcr er= fitgnng ftcUenben lUiatcriat frci fd)a(tet nnb e§ ii)o()( ond) nod) 'K^aiji 154 Say @ctii^I§lebcu im ©inselneu. iinb (I'tnficf]t Dciuicrtct. ?iur incinc man nid)t, bo» fei eiit ined)a= nii"d)c§ imb bmnifU fiinfttidjeS Jf)itn: etn (Jiitfalten eijex al§ ein 3ii[onimcnfc^HMi , cin 2Bad)fcu cfjer a(§ ein I'ladjcn fonntc man c§^ nenncn, ovganifd) nid)t incd)ani[d); nub man ncvgeffe nld)t, baf^ 511 jciicv CS"vfa[}ning bc5 Tid)tcv^ and) fcin eigeiic^^ C5v(cbcn, bic ganje rcid)c iik'lt [eincv ^'""■'i''-'" gcl)oit. 5lii all bciii l)at iniii iinebcrum ba5 ©efiifjl fcincii, itm nid)t 311 fagcn ben Voiucnantcil. Sine fef)v bie ^iinftter uon bcr 3tim= mnng abtjangig [inb, ift bcfannt genng unb in ^clbftjcngniffen ton Kjncn t)tc([ad) befnnbct. 3d)on bie <2innc finb bei nmnc^cn befon^ berS fcin ovganifiert nnb aufnafjmefii()ig, ifjve ©vinnerung befonberiS ftavf unb U([v, a(fo in beibcm bev C^efitf)(§ton tiorberrfdienb, nnb bcnigenui^ and) jcncr "iH-o^^ef? bcr (Sinfitl)[nng alliibcvaU nuidjtig, fo ba^ man Hon eincr „cncrgifc^en 93efee(ung biefcr S5i(bev" nnb mm eincv „t)on ®efit()fen go[attigten ^(nfdiannng" vcbcn fann.') 9>om @efitl)( nnb bcr ©efitljlylage an^ cvl)d(t bcr i{itnft(cr bann tDciter ben 5(ntvicb jnm fitn[t(cvifd)cn Sdjaffcn, fci c§ bafj biefctbe bie eineg gefteigerten $?eben£!= unb ^mftgefiUjlS im a((gemeinen uni> ganjcn obcr bie j^otge cincio bcfonbery prononcicrtcn (Sin^elgefiifjtS ift, bay fojufagcn cj-plofiH eine Vofnug bcr '3pannnng ()cifd)t. ^m ?^ruI)Ung luirb bcr ^iingling (etd)t, in bev ^i-'it ber evftcn ?tebe faft au§na()m§(oy jum Tid)tcv ; nnb ebcnfo unffen uuv , baf^ mand)c Tid)tcr gerabc^u fiinftlid) bnvd) ,3"ful)vung gctuiffcr fin-pcvlid)cv Stcije fo(d)c ©cfitljlc unb ©efidjl^tagcn (jeniori-nfcn nnb fid) fo in bie vid)tige 3timmnng ,yi nevfc^H'n fnd)en. (SBa^^ ()ilft ey, nict non Stimmnng reben? Xiem 3rtit'>c^"«^c» cvfd)eint fie uic. ©ebt i()r cud) cinmal fitr ^^^oetcn, So fomnmnbicvt bic 'i}>ocfic). 3.^or allem abev — neben jener grofjcn '^•iiUe anfjerev ®vfal)ningen )"tc()t einc ,Vucitc ,^cniifpl)dvc, bic inncre Sin'lt, bay gan5C vcid)c ®cfii()(y(cbcn, Uie(d)Cy bev 'i'.H'nfifcv unb Vijvifev gan,^ bivcft ^nv Tavftcllnng ju ') (So S)tltl)ei) in ber trefflid&en I)icr me^ac^ bcniitUen ?(bs IjanbUing uber „bie (i-inbilbnngSfraft bc§ 3)id)ter8", in ben '].^I)iIof. ?Uif' faficn, (5. 3eller ju feincm 50j. Dr.=3uln(aum Gctoibmet 1887. Tic intelleftueden @etiit)Ic. 155 Iningcn fnd)t nub fiiv bcffcn Xovftcdnng aiicB 5(cnRcvc nitr SOcittet iiub 3cirf}en, mtv ikl)\kl ift. Hub ^icr .qi(t nun natiiilid), ban bic 'l^ljantafie nut fo pvobiiftiucv ift, jc vcidjcr btvo 3»"cn= luib ('«H'fiif)(y= tcdcn bc§ fd^affenben ^iinftlcv^ ift; luc'ofjatb bcnn and) bivo Clonic bcy %lc\i]C^i bcbaif, nni 3toff ju fanundn, ?(nfd)auiuu]cn 511 gc- uiinncn, Gi-fatjningcn yt nuidjcu unb babiivd) feinc 'l^Ijantafie ju bitben.') Tann finb abcr and) bie 23i(bci-, bie fie ait^i bent ©cgebe^ nen vcvvobu^icvt unb fdjofft, uniflid) neu, buv^glii()t 00m ganjen ^'ebenfH^e()a(t , befce(t tioni gan,^en ^nuenteben bed ^ituft(ev§ {al§ univv etu Stitrf nou niiv!); biK^ ®cfiil)t ift ber ^Jiuttevfdjop, au^ beiu bic ^inbev bev '}?(}antafie (levaus-geboven luevbcn. Ta3 be5eugt fclbft 2d)illev,') bent unr e^ ant menigften yttraueu unirben. „'^)hn fagt gcuui()nlid), boR bev Xidjtcv feinei? ©egenftanbe-^ DoK fcin niiiffe, nienn er fd)rcibe. . . . 3d) glanbe, c§ ift nid)t innner bie (eb()aftc SBorftetlung feineS <2toffef', fonbevn oft nur ein ^Bebiivfnid nad) ^toff, ein unbcftimmtev Xvang nad) (Svgief,nug ftvcbenbcr ©efii^te, was SBevfe ber 53egeiftevung cvjeugt; biv5 'I)tufifa(ifd)e eineS ©c^ bid)tei3 fdjUjebt niiv mcit iifter nor ber Seele, menu id) mid) ^infe^e, e§ ju ntad)en, aUS ber Hare S3egriff nom '^^nijait, iiber ben id) oft taunt mit niir einig bin." Unb Dtto Vubmig") berid)tet ba, wo cr fein 2)erfaf)ren fd)i(bert, Don ben 5lnfangen bcijfelben fotgenbed: „(S§ ge()t cine Stimmung t)orau§, cine ninfifalifd)e, bie mirb mir 5ur ^a-chc, bann fef)e ic^ ©eftalten, cine obcr ine()rcre in irgcnb eincr viteChtng unb ©cberbung fiiv fid) ober gcgen cinanber, unb bicS J»ic eincn ^upfcrftid) auf "^papier uon jener t^avbe, obcr genauer au§gc= briidt, hjie cine 5?iarntorftatue ober p(aftifd)e ©ruppe, auf nie(d)c bie 3onne burd) eincn '-Inn-fjang iailt, ber jcnc ^^arbe (}at. Ticfc (3-arbencrfd)cinung I)ab' id) and), luenn id) ein Xid)tung§n)crf gelefen, *) SBgl. ben feinfinnigen SSortrag bon ^-v. 2? r e n t a n , ha^ ©entc (1892), ber auf eine fo „gebilbetc ${)antaiie" ben §auptnac^brucf tcgt. ■) ©chiller an Slorner 25. Tlai 1792. •'') £tto Subluig, 3Jarf)Io6ic^riften 1. 93b. <©. 13i f. 5fuf biefc bctbcu ©tetten I)at Siltbei) a. a. C. Z. 405 ff. ^ingeroiefen. 15G XaS @efu^I§(eben im ©inselnen. ba§ mid) crgriffcn Ijat ; iievfe^^' id) mid) in einc Stimmnng, mie fie ©DCtljCv (^cbid)te gcben, fo i)ab' id) ein gcfiittigtey @o(bgclb, m?> (Solbbraune fpie(ciib; mie 3c^i((ev, fo ()ab' id) ein ftra()(enbcy Siax- moifin; bci fSfjafcfpcarc ift jcbe Zcene cine iK'nance ber befonbevcn i^avbc, bie bac- ganjc 3tiid ijat 2i}nnbci-lid)ci- ST^cifc ift jenes !i^i(b ober jene ©rnppc gcmbfjnnd) nid)t bac^ 33i(b bcr ^ataftvopfje, mand)= mat nuv cine d)iivaf'tcriftifd)e ^u^nv in ivgcnb eincv pat^etifd)en <2tcUnng; an biefe fd)licf!t fid) abcr fog(eid) cine gan^,c ))k\l)c, nnb nom 2tiirfe crfnlji' id) nid)t bie %ahd, ben noiie(liftifd)cn ^id^i^t gncift, fonbern batb nad) bonuavts, haii^ nad) bem CiJnbe ^n non ber erft gefc()cnen 3itnntion am, fd)ief5en immer nenc p(aftifd)= mimifd)c ®eftaltcn nnb ©rnppcn an, bi5 id) bas ganje 3tiid in aHen feinen (Scenen f)abc; bie§ alks in gvoper §aft, njobei mein S3euutf5tfein gan^ (eibenb fid) uerf)a(t nnb cine 3Ivt for|)cv(id)er 33e= (ingftignng mid) in ^iinben Ijat." llebcvb(iden luiv ha^ aiks', fo ift baf^ 2i'a(ten nnb 3d)affen bcr "l^ljantafie, ob mir nnn an 3d)(af nnb Jranm ober an bie ^sbeenaffociationcn nnferec; mad)en I'ebenj; ober an bie i^on ibr gc= fd)affencn @efta(ten in ^innft nnb -^j^oefie benfen, niehneljr ein ge= fii^(sima^ige§ al§ ein mcc^anifdjCy gn ncnnen ; nnb gerabe biefe G)c= fiiljlyfeite flingt and) fitr nnfer £i}v ganj bentlid) in bem SBort „"iU)anta= fie" an, mogegcn 'i:>a§ ST^ort „(Sinbi(bnngi4'raft" cinen nief tl)eoretifd)eren (Sinbrnd mad)t : f o fann man and) ()icr nid)t luitlfitrlid) iierbcntfd)en, ol)ne 9inoncen jn nerlieren nnb prei^jngcben nnb mit bcr 3prad)c itnb bem Si^ort ba(b and) bao Tenfen felbft arm v' nuid)en. 3'"" 33cu'ciy bafiir abcr, bafj man aiki-> hai- ^ytfammenfaffen barf nnb nid)t etUHi bie fiinft(crifd)c ^>()antafie trennen mnf^ lUMt ber in ber Grinncrnng nnb ^beenaffociation tl}dtigen, barf id) mid) anf ein Sinnt 2iMtbenbrnd)y bernfen, ber irgenbmo fagt: „2Benn ber 'A^ienfcl) fid) erinncrt, bid)tet er." ^at el bie '•4>()antafie an!3fd)licf5lid) mit !Silbern ^n t()nn, fo finb 2i?orte (nnb ^ficf^" iibcrfjanpt) bie Cbjefte beg ®cbad)tniffcy ; benn bicfel i)'t 'Dieprobnftion non @ebad)tcm, nnb !j;entcn ift an 'Ji^orte Xic iutettcftitcllen Wcfii()(c. If)? gcfniipft. 3Bfl§ [oHte nun adcv l)icibci , dci bicfcnt lua^en feincg 9Jicd)anli=nmS 3. 2?. in ber niobcviicit ''iHibagogit Diclfad) fo gcving nngefefjenen „5(u§iiicnbii]" lovncii iinb uiiffcn baS (Vjcfnfjf ^u tf)un l)a(icn? ilMcflcid)! cvinncvt man fid) abcr bod) baran, mie [d)iiicv Co un-o oft fiillt, UMy aiif oincn lluuncu, cincn 9(n§bvnd ,yt bcfinncn, uiio miv wnS iivgcin, menu c§ ntd)t gelingcn U)i[(, niit uicldjcnt CSifcv iinv anf il)u 3^^"^ niad)cn, jclbft uhmui cS ini ©lunb gononinicn Qau;^ glcid).qitltig ift, ob luir i()n cinfangcn obcv nid)t nnb luiv gar foin bcfonbcvc^ ^nt^i'^ffc baran fjabcn fiinncn. llnb luie front man fid) iiknf}anpt feinc§ ®ebad)tniffcS ftd)or ,yt fctn : bic 2.Hn-ad)tnng beS rid)tigcn (Iiticrcn^5 feitenS bcrer, bic cS nidjt fonnen, crinnert immer ctuiaS an bic fanrcn !Jranlien nnb bciueift nur fiir ben !ii^ert bicfcr (2id)cr[)cit. Oiod) uici bcnt(id)er adcr crfcnnt man ben 3"= fammcnfjang be§ ©ebiic^tniffeS niit bcm ^ntercffc') in bcr ?(rt, luic ba?>fc(tic im 5Utcr ftnfcnlucifc nad),yilaffcn pflcgt. Xa» mit jngenb^ lidjcm Gifcr nnb Vcbtjaftigfcit '^Hufgcnonnncnc fjaftct ant (iingften, 'i>(\§ fpiit cift (Srfebtc mirb ant rafd)eftcn nnebcr ncrgcffcn, )uci( e§ Hon 5(nfang an g(cid)git(tig gcUiffcu Ijat; benn bcm ©rei§ fcfjlt bic lcM)aftc 3(nfnaf}mcfal)igfcit, fcl}(t baS ^ntcrcffc, mei( if)nt nid)tS ncn, aflcS tiingft befannt ift, imb baf)cr l^aftct e§ nid)t, pragt eS fi^ uid)t ntcf)r cin. llnb fo ift q§ mit bem SSergcffcn iiOcrfjan^it : luic a(Ic§ crinnert luerbcn fann, fo fann and) alk§ micbcr ncrgcffcn Uicrbcn, bie ■J^icipofitioncu t'onneu fid) oerlicrcn. ^^Idcr fiir gouotjntid) luirb nur ba§= jcnige unrflid) Hcrgeffcn, JimS nu§ nic fonberlid) intcref fiert , unfcr C^cfiifjl nic Icdfjoft crrcgt ()at: loir fonncn 33c(eibigiingcn licrgeden, abcr ivir fonncn fie nid)t ncrgcffcn. llnb barauf berutjt nun freilid) and) bcr Ihnuert bc'5 mcd)anifd)en 5(n§lucubig(erncn!3 : Jueil c§ ftet§ „au§Uicubig" blieb, nid)t in ung nnb in ben ilern nnfereS ^d), ba§ 0)cfii()( eingebrnngcn ift, lucil e§ o()ne ®cfii()(§tucrt mar, ncrticrt c§ fid) and) (cid)t micbcr, fofern e§ nid)t burd) i^au] duf5cr(id)c '^(ffociatiouen (2Bortf(ang, 9ieim) gcljaltcu luirb, bic iljui ben '2d)ein eincS iiftljctifd) 2Bof)(gefaUigen, etne formafe §i(fc gcbcu. ') Cicero de senectute 21: oiiiniu quae curant uieminerunt. 158 2)a8 @efiif)(§Ieben im einjelneii. 3enc^ ^vaft- iiiib 2"iol]i)cfii()[ mm abcr, bav fid) niit bciii (^e= bacf)tni§ al§ einem ^onnen nnb fid) 33ct()aticjen natiivgcma^ neibinbct, Iiegfeitct itbcrfjaupt ben gan;\cu intcncftiicOen "in-ojej? bc§ ^enfeng ini llntcvfd)icb »om iun-ftcllcii Don bicfcr iintcren 3tiifc bc5 gcbad)ts nijuiiiifiicjen ^icprobitjicrcnS ini I}inauf ,yt ben l)Lid)ften I'eii'tnngen be§ fd)arfen h-itifd)cn ^evftanbeg, ber n3iffenfd)aft(id)en '^Irbeit be^j ?5'orfd)cr§ , ben fpefntatiuen .SJonjeptioncn be;* 'i|.^l)i(ofop()en. Xic S'vcnbc an ber anf ben Gnuevb Hon 5lenntniffen gevid)teten 5ln= ftvengung nub bie ^^renbe iiber ben 53efiU ber bereito ernunbencn ^enntniffe, bie Unlnft, menn bie 'Jh'ftrengnng ^n grof^, luenn ber Gnncrb nergeblid) crftrebt, bie '~2Irbett nnifonft max, ,v 33. bei Vi3fnng einer fd)Uiierigcn niat()eniatifd)en 3(nfgabe, mer tennt fie nid)t? Unb ()ier ^eigt fic^ bann and) anf intefleftneOcm O^ebiet fo red)t t>aB 2Bcfen lion ?nft nnb Un(nft, ha§ SBefen be§ @efiif)(§ iiber^aupt. I'nft tft $eben, mo a(fo ber ;3nteUeft @e(egenbeit i)at, fid) ^n betljcitigen, nnb tuo er im ftanbe ift, mit ber geftetlten '^(nfgabe fertig ^n merben, ba ift e§ i()ni luoljl, ba fii()lt er fid) nngencl)nt angefprod)en ; luo bagegen bie 9(nfgabe eine nnliifibare luirb nnb feine itriifte iiberftcigt, ha ift e§ bie llntnft be§ 9?id)tfiinnen§ , bie fid) bie* ^nr fonnlid)cn •^l^ein unb 3>cr5it)eiflnng fteigern fann. Tabei barf aber gerabe fjter, Uio man eS mo(}( am menigl'ten criuartet, baranf (jingemiefen mcrbcn, ha^ and) biefe;! inteUeftnefle 5traftgefiil)( benttid) in finnlid)4orperlid)en 3>organgen mnrjcft nnb mit fotd)en nerhiitpft ift : man fie()t bie ^(nftrengnng beSTenfenv nid)t nnr uuibrenbberfelben, fonbernand)nod) cinige 3cit barnad) an ben 'linnjeln anf bor 2tirne, am gefpannten 5In§brnrf be^^ @efid)tv , am ;]nfamnienbriirfen ber 'Jtngen nnb bem itad) innen gerid)teten ober nertorenen 33lirf berfetben; ber ^opf Ibrennt nnb brnnunt nnb tl)nt gcrabe;\n met) , menn bie 5(nftrengnng gn gro^ nnb gn (onganbanernb mar. Unb mie "DaS ©imerben fo ift and) ber "i^efii^ cine CncKc Don IHtft, frei(id) ber 33efit5 nnr c[[§ ein non mir crmorbcncr. Taber ber :ii.Mffenc;fto(;v ber fid) am meiften bei bem finbet, ber eben crft ctUHi'? gelernt bat, nutgegen befd)eiben ift, uier anf lunjabrten ^^efi^ 2\c iiitelleflucCeii @efiif)(e. 159 jiuiirfhliitt, iiiib moift and) licfdjcibonoi bov, bcr mci lueijj ak- bcv, bcr Jucnig uiib fjalb Juci§, we'd jcncv bic ©renjeii beci 2Biffen6 uiib bic 5»lff ^t-'i' if)in gcftcfltcn ':}(iifgaben beffer fennt a(g bicjcr. .Spiev= I)cr gcf)int and) 'I'effingg iBoit uon bent ciuig vcgen Xiicb nod) 3a()il)cit, ben ev bcr fcvtigcit 3ini()il)cit iiov,ycl)c, bo bicfc bod) iiiiv fitr cincn ©ott fei. 5(('ev and) iiil)a(ttid) fpiclt biv5 0)cfiif)( cine ^loUc im ^l,n"0',cf5 bc§ TcnfenS. ounad)[t ftovciib iinb (jennnenb: bic gcfu()(^niaf5igc 18etrad)tnng bcv Xingc ftcl)t bcv vein fad)(id)en nnb objeftioen gegcn= iibev, Siebe nnb .^af? ntad)cn blinb, ba()cv bcv ®c[d)id)ti"d)vcibev sine ira et studio jn fd)vcibcn lucnigftenS ucvfnd)cn [oQ. "iJlnd) ift e§ cine vid)tig beobad)tctc ') 3;i)atfQd)e, ba^ bci§ @c[iif)( fonfevDatiuev al§ ba§ 1)en!en ttie(fad) ben 5ovt[d)iitt fjemnit unb \>a§ ge[ii^ll= miifjigc '}iid)t(oyfonintenfonncn Hon a(tcn (iebgeiuovbcncn Svabitionen nnb 3.Hn-nvtci(cn jcnc gci"d)id)llid)cn iiBibcvf^.n-itd)C in bcv S?c(t= anjc^auung ganjev 3eiten nnb 5mifd)cn ben ijcv[d)iebenen 2Ingef;ovigen unb .Stliiffcn bcv cinjclncn ?cationen ju cr;,cugen vievnmg. ^tUcin ba5 bciucift nid)t, baJ3 bei bcmvcinen nnb obicftinen Xcnfcu uon Giefiil)! itbcvt)Qnpt fcine 9iebe mefjv fei; e^^ ift nnv ein anbereg (^efuf)(, bn§ i^iev tfjtitig ift. ®ie mobevne ?ogif l)at, einein i^ovgang bcv Stoifev fofgcnb, im llvtcit ein eniotionc((c£> C£(emcnt entberft, ha^' man fid^ev mit mcf)v 3tcd)t bcv @cfiU)(g= aU bcv Sindengfeite jumcift: and) itnfeve Uvteife Ijdngen lunt bent @efiif|(§n)evt cib , ben cine i^cv= fnitpfnng Hon ^ntvftetlnngcn fiiv nm f)at obev nid)t l)at, unb oon bicfem 2Bcvt obev 0iid)t=3iun1 gcbcn fie in 33ejalinng obcv i^cvneinnng ^unbe; unb ebenfo ucnnen miv bet bev S5egviff§bi(bnng bieienigen 9.1tcvfma(e mcfcntlid), bic irgenb iuc(d)e§ pvaftifd)c obcv miffcnfd)aft= Iid)c i^ntevcffc f)abcn, nntev eincm beftinnnten 6)cfid)t§pnnft luevtHoU, )t)id)tig unb bebeutfam finb. Unb fd)(ie^lid) bevnl)t aHeS ^enfen, bax' ben 5lnfpvnd) auf "A^otiuenbigfeit cvfjcbt, auf eincm ©efiif)!, b(i§ ') ^ f f b i n g , ^^'1)^)010916, S. 303, 379. cfr. and) m e i n e 'i>ox- tragc „9teligton nnb Stctigioneu" 2. SJortrag. ir.O 2)a8 ©efufilSlcbcu im (5in3c(nen. (icf)(cicrniacf)cr') iinb aubcve trcffcnb a(5 (Siiibeii,^ ober llo(ici7^eugun(j§= gcfit()( bc5eicl)nct Ijabcii (^^vcntano ' ; vebct cinina( gelcgentlid) von 2i>af)r= frf)cin(ic()felt§gefu^() — eirt ©efiif)! be§ S^^^nflf^/ ^f^ Q^^^ "irf)t nnbcr^ .^bnucnci, oO mv nun aiif ®vunb [innlid)er 2Ba()rnc^nntng obcv biivd) ciitcn ^^eiuciS, cin quod erat cleiiioDstiaiuluin ,yun ^a ober juni 'DJein gefii()rt lueiben. e^iiv btefen ®cfit()(0ein[(u§ ift ber gefd)id)tUd)e ©oitg bcr incn[d)tid)eu (Si-fenittni5 [o,yi[agen bctucifcnb. ^wed unb 9}fitte( finb (iltovc .ftntcgorlen a(v llvfad)e unb il^iifiing. ^it jciicii fdjldgt ba» 5{nt()i-opomovpljifd)e unb 'l.H-afti[d)c nov; bafjcv ift and) bie iminancnte Seleologie fpater a(i^ bic diipcvc nti(itaviftt)"d)c, unb biefe Ic^^tci-e bvdngt fid) inimer luiebev nor, nod) eiunuil im is. 3rtl)rf)unbei-t ijcit fie unfcve l)tatnrbetrad)tung (ic()errfd)t; unb ()ier bontinicrt imnicr mieber bie ?5rQge: luivo ift uiiv nii^Iid) unb angene^m? @ine ^etrad)tnng nad) bem 2Bevt ift adev eine gefiifjI'Smd^ige. Xa^ bagegen bie fad)(id)e itategoric Hon Uvfad)e unb 2Birt'nug fo (angfam fid) burd)= gcvungen l)at, I)dngt mit bcm bavin (icgcnben ''|,HMn(id)en ,yifanuncn, and) eine niir feinb(id)e, niiv jcbcnfaU^ gloid)gitltig, fait nub vol) gcgeuiiberftc()cnbe 5iot>ucubigfcit anevfcnucu 5U niiiffeu; bev iJiMinbevs g(au0e ift inimev uncbev bev 'i^cvfud), biefe I'lOtiuenbigfeit jn nieinen (S)nn= [ten gu burd)6red)en, ben 2Be(t(auf niir ,vt (ieb eine 2lu§nof)nic niad)en gu (affen; unb mem non nuy taufal bcufenben l'?tenfd)en Iidtte, nid)t bod) fd)ou in Stuuben fd)mer,^(id)en inn-tufte;! bie (2ef)ufnd)t nad) uninbevOaiem Singveifen ^nx 3fbmenbuug beS fitr xmS (SdjuievjUdjen iaS ^erj bemcgt! %nd) ha§, \va§ man im altgemcinen 2i?af)vf)eit?gcfiil)( uenncn fijnnte, gefjovt l)ief)er: bie Avenbe an bev Uelievcinftimmuug unfevei* 33ovfteI{ungen mit hen Tingen bev tHuf^enuietf') nub uutev einanbev, ') @ d) I c i e r m a d) e V , Tialeftif ju 5^ 88. 95 unb fonft. cfr. basu Sign) art, fiogif I', f? U. 20, uub Jr. ^ rent a no, iUmi llrfpruug fiftlidier L^TfcuutuiS 1889. ■) 33rcntano, ba§ @cnie ©. 12. ") ScIbftDcrfttiublid) I)alte id) niidi bier an ben tjopniarcn Sprad)= gebraud); bafj bic :ii^clt nieiuc i>orftclIunii ift, bin id) iniv woU bcioutit; unb c« mcire lorfenb, and] im OJIaubcn an bic 'Jlnfjeinudt ba§ &(- fiil)(«nidf}igc aufsufud)cu unb ju fragcu, ma3 geiuiifcu '-isorftcUungeii ben liBcrt ber ;)(calitdt gicbt. 2)ie iiitcUeftucQen ©ctiifjlc. 161 brtiS 2i^of)((^ofal'(ctt an bcv .r-)anuonic, bie llnfiift i'lDcv boii SlMbcvfpriid) bc5 :iiM|feiici, Hub bal)cv liabcii and) bic loi-jifdicn Tcitfijcfcbc cinoii gctitf)(gmaf?igeit .'piutcrgviinb : luonii alley loi]ifd) ftiiuint nnb Kappt, menu aKey fid) ,yini ©aii'^oit fiigt luib ciii cinl)citlid)ev (Sk^banfoiibait 130V iinS ftcl)t, lucnn bic ard)itcttonii"d)c iviutft bcv 3ij[tciulnlbuug tin biivd) rvbniiiig mib Viirfcidoftfifeit , biivd) Sijinnictvie iinb Qn- fainnicitftiiiiiinuig Ocfviebigcnbcy (^an,^c§ ,vi ftanbc bvingt, baun [inb wk (ogifd) (icfvicbigt, Unb cnb(id) bcv 5((ifd)(u^ itnlcvcS iBiffcnS in cinev vctatiu nc[id)cvtcn nnb fid) woi)[ and) in gouilfcn (>)vcn,^en vc)"i9nicvcnbon Ucbcv^^engnng, bci bcv luiv nn§ tf)covetifd) unb )jvaftifd) licvnl)igcn fonncn, micuiof)! Ijiev junfdjcn boiynatifd) (icvid)tctcn nnb ffcptild)cn 'Jiatuvcn cin llntovfdjicb ,yt ntad)cn fcin mivb: bovt tvitt jcno§ UeDev5cnf|nng§gefid)( vafd) nnb cntfd)iebcn, ()icv fcl)v fptit obcv nie cin, bovt ninnnt attcy ^Hffcn ben C£f)avafter beg ©lanbeng an, ()ier bletbt man aHitbcvaK bcv ()ijpot(jctifd)cn i^ovanSfc^Mingcn nnb ©vs ganjnngen eingebcnf, ii^o man fid) abcv beg l!iLnbcvfpvcd)enbcn unb 3ufammenI)angg(ofen , beg .riatOfevtigcn nnb ?$vagmcntavifd)en im iJiMffcn a(g eineg i)cid)tfeinfoncnbcn beunif^t mivb, ba fteflt fid) olys balb jencg |.ieinigcnbc nnb qndlenbe ©cfiifjt beg '•^(id)tfi)nueng, beg 9?idjtfertigJuevbeng mit ben enblofen 5(nfgabeu nub ben uulogbaven Siiitfehi beg 2Biffcng cin, bag nebcn bent GMiid icneg vaftfofen 53ov= Juavtgftvebeng im Sinne I'cffingg a(g baS Ungliid nnb bcv Sdjmevj im ^'ebcn feineg tyovfd)evg fcf)(t. ^n bcv i^iitte 5mifd)en Stiffen unb 9iid)tn)iffen abev, 5iinfd)en ^a unb 9Jein bleibcn miv ftcrfen in jenem nnbcl)ag(id)cn 3iuifcf)eiiftrtbium beg 3^^'<^>f^f~^/ jt-'nem bcftdnbigen ."'-'iK^ »"^ an bie 3fc|.ifig gcu)i.i()nen unb babnvd) ben 3tad)el bevfclbcn athniiljlid) Sleflter, XaS ©efu^I. 11 UV2 2a3 ©efii^lsleben tm ©injeliicn. abuimivfen: fo f)aOcn bic 2fcptifev ait§ bcv ^~''-/j,, bcm 3nfvens bicven jebe§ '^a obev Ocein bic 5ttavnrie, 3cc(enntf)c imb 3eclen= frieben ;\u geiuinnen gefiid)!; iinb in nnbcrer 2Beifc f)a(t ficf) bcv lifnftcvtc Sfcptifcv mit bcr Dovnc^mcn ') ^nagc: luaS ift 2BoI)vf)eit? nOca ^Biffen nont Vcibe itnb ncvicidt bcv tvoftfofcn Cebe unb I'eeve eine» au§gebvanntcn ^vatevS („bafiiv ift miv and] aUe ?5vcub cnt= riffcn"). 2i^cnn luiv fcitf)ev Hon ben ba§ 25?iffcn unb Tcnfen degfcitcn^ ben, feincn 3nl)a(t boftinnncnbcn, il)ni ininmncnten OkfiKilcn c\C' fpvod}en ^abcn, fo [inb fitv baci[e(()e in gciuiifem Sinnc nod) luid)^ tigev biejenigcn @efit()(e, n)e(d}c e§ iibevljaupt in '-i^ciucgunq fct5cn. 'iTenn bavitbcv tann fein ^'u^itt'I fei"/ i)fl^ '^^'^^^ @efiil)( and) bic Spvnngfebev unb bcv 5(uogaug§punft be§ l^cnfenS ij"t. 3»"ii^)ft gang einfad^ unb ).ivaftif(^ : '•)lot mad)t evfinbcvifd) ; bag ©efii^i bicfer 9lot, bev §ungcv, bcv 'J)uvft, a([o vein finu(id)C @cfii^(e nijtigcn un§, un§ ju bcfinnen, auf 5lbl)i(fe .yt bcnt'cn. Unb luie bic Gntpfinbung al§ gefufjtSmafiig bctontc ^Bemcgnngen au§toft, bie anfangg un,^iDerfs nici^ig unb vcfultatlo!?^ ncvtanfen, bi§ bic vid)tigc gcfunben ift, unb U'ic bicfc bann biiufigcv miebcvl)olt 3)i!§pofitioncn Ijintcvldfjt unb inuncv fid)evev unb vcgefma^igev fic^ tion felbft einftellt, fo beftefjt and) 'i>a§ pvaftifd)c 5^cnfcn in nid)t§ anbcvcm al§ in bcm (2nd)cn unb in bev iJ3ovftc[htng non fo(d)cn 5Ib()i(fcbcn)cgungcn ai§ ben 9}cittc(n 3nv ©v= vcid)ung ivgcnbuield)cv 3'^^cd' il)it mdp5 'iJtngcfjcttbe unffeu nti.id)tc. Xa tuei)! unit «bcv Dcv (^ebilbctc, ha^ gcvnbc baH nid)t§ luivf(id) ^fcneS, foitbevu ba:3 ctuige (Sinevlci be§ al(tdg(id)cn Vcbcn§ ift nttb iicvad)tet baf)cv ben, bcv ait bicfcnt ciuig fid) iiBiebev()o(cnbcn, ^^lUbet'anntcn nnb ^?(l(tdg= lid)cn fcine 'gvcnbc ()aben unb Csntevcffc finben faun. @v luin wixt- lid) "Jtciico iinffcn nub cvfa()vcu, ba§ i()u iibev ba^^ ^Jtdd)ft(iegcnbe -l^inauS^ebt nnb l)iitan;ifit()vt nnb )"id) nid)t aitf (ginjel^eiten bcfd)ranf't; „)mem\ \\n§ abcv ivgenb ctiuaS ncn Dovfointut, fo fonn eg Wj nur im ^fontvaft jn bcui '^Iteu;" ') cv Dcvntipt a(fo in bev 9tcugicvbc cben baS ©treben nad) DJeiteiu, ba§ ^uteveffe an bent, \va§ 2Bcvt J^at. Hub jugleid) ift biefeS 2Biffeu be§ 'ilteugievigen jtucrflog, ift liiivf(id) jencS oft fd(fd)(id) gcvit()nttc „2Biffcu nin be§ 2Bi|fen-3 luiden", tud()veub ba§ imljvc iilnffeu ftetci cinen Qwcd nnb !:li^evt f)at, lucnn= gleid) biefer ^med uid)t bcv ndd)ft(icgenbe, banaitfifd)e ift. 1)ie 5>ers nnuft, bic ()od)ftc 2tnfe beci 3Biffen§ nnb bcv ^dljigf'cit bc§ ?!)(cn)d)cu ju tuiffeu, ift ftetci anf einen ^lucrf gevid)tct, ift in letter Vinic intntev — pvaftifd)e iun-nuuft. ') C Stebinann, SBft)ci^oIogi|d)e 9(p^ort§inen LV. ir>4 ^a§ @efii^l8lelien tm (Jinselnen. (1) ^te fittlidjcu ©cfiiljic. 9;)tan fbnnte bnran bcnfcn, biefe .SHaffc bev 6)efu(}(e nut .s'^crbart imb feinev (2d)u(c imtcv bie aftf)cti[d)en 0)efuf)(e jit fubfitmieren imb 511 fagcn, ba§ (£itt(id)C fci cin 2d)onc3, ba» am 2Js?il(en bc§ ^.tcenl'djcn, an feincit ©efinnungcii iinb fcincr i^anbdtngSmeife Ijaftc, itnb bie [ittddjen Uvteifc feieu C')eid)inarfC'Uitci(c. ©y ift, menn man nuv non norne fjcrcin Hon ber obcn gunidgemiefenen rein fovmali[ti[d)cn 5(nfta|fHng bey 3d)oncn bci ben .^evdavtionern ab- fic^t, bavan etiuaS 9iid)tigc§: bie ^Ivcnnnng be§ 3d)onen nnb be§ @uten ift bci nny eine gn fdjroffc gemorben, ift Tjentjutage gan^ IicfonberS fd)roff, ki ben ®ncd)en mar in bent 93egriff ber ^a(o= f'agatfjic nod) bcibeS Dereinigt; nnb menn bie fitt(id)en Urteite ebcnfo mic ®e[d)mad§urtei(c 2Bertnrtei(e ober ^Benrteihmgen finb, unb e§ fid) beim 2itt(id)en ebenfo mie beim 2d)onen nm 2Bof)lgefaf(en ober ■Dcif3fanen, um SiHigung ober 9[)ii|3binignng banbcit, fo (iegt ja bie pf ijd) ologif d)e 33crmanbt|d)aft ber bcibcn (Scbicte anf ber §anb. 2;rD^beni ift ha§ ®d)one ni^t ibentifd) mit bem @nten, biefc§ nic^t ctma gar cin Zed non jenem. 2Benn and) Stant mit fcincr 9;igo= rol'itiit einer begrifflid)en nnb notmenbigen 5tn§einanbcrreif5nng non Dteignng nnb '•;).^f[id)t jebenfaHS nnred)t f)at, fo tonnen bicfe beiben bod) gefd)icbcn fein nnb finb e§ tljatfad)(id) oft genng; bann aber ift ba§ pflid)tmagigc .^anbeln Ijanfig fein fd)t)ne§, aftf)ctifd) moI)(gefa(Iigc§ nnb crfrcnenbcy .\;-)anbe(n: ijaxt, ran(), pebantifd), niid)tern — fo fie^t fid) bie ''4>flid)t on, nnb nur bie „fd)bne See(c" ini i^inne (2d)ittcr§ mcifj '■43flid)t nnb ^Jicignng anmntig ^n neveinigcn ober liie(me()r bas (^nte nid)t anio '■|>flid)t, fonbern inelme()r mit ih'eignng. imb gerne §u tfjun. 3)ie( tiefer (iegt ober ein anbcrcr llntcrfd)ieb ^^unfd)en bem 'l?leftl)eti= fd)en nnb bem 9Jtoro(ifd)en : jene§ ift bem Tenfen niiljcr iiermonbt, biefe§ bem SBoHen, jeneS ge()t nod) on^en nnb f)oftet om G)egenftanb, biefc^ gef)t, obg(eid) e§ einc 9(ftion nad) onfjcn ift, bod) uon onjjcn nod) innen, c$ bringt in ben .^cvn ber ^unfi.in(id)feit ein, f)ottet am :3d) S)ic fittric^cn ©efii^rc. 165 itnb ^iingt aitfy cngftc ,^u[ammcu mit bcin ,3d)9cfiiOf/ "I't bent ^d), fofern bicjeio fief) a(y ^{aufalitdt, a(y Urfarfje feincv .^anbdingcn eifajjt. ®af)er biv3 ©cfiif)( bcv 'iVn-nntiuoiKicfjfcit, nicf)t lueK ber Side fvci ift — bay ift cine ntetapf)ijfifd)c unb vein l)i)pot()etifd)e t^olgciuing, fonbem meil jcbc §aub(nni] nicine .s^anbtung nnb lueit i^re {Jo (gen {^o (gen meineg .'oanbedi finb. Xie j^ienbe, iiraft .yt fein, moHen ^u fon= nen, danfa luevbcn 311 tbunen, bie Uuhift fid) in biefcr 5lfaftentfa[= timg unb ^raftciu^cnmg ge()emmt 311 fe()en, in meinem ^Boden ouf .^inberniffc ^n ftofjen nnb nid)t jn fonnen, iuvS \d)m\t miv bie (^intnb- lage ber mova(ifd)en ©efitl)(e jn fein. @g ift alfo 5undd)ft iiraftgcfiif)!. Xamit ift and) f)ier ber 2(u§= ganggpimft ein forpcrUd)=finn(id)er ; nnb biefe ©runblage bfeibt i^ut and) ev()a(tcn; ader e§ n)dd)ft vafd) nnb lueit baritOer f}inan;3 — 3n luivf(id) nioralifd)en (5igenfd)aften, luie bag an bein 2>ev(}d(tni» be§ Vl)i;fifd) bcbingten, anf „ftar!en 9?eroen" beru^enben 50tuteg 311 ber Tngenb ber Xapfeifcit ober an bem ber pf)i)fifd) bebingten natiir= (id)en J^ebiirfniaUifigfeit 3U ber tngenb^aften 'lUidfjiiifcit ober 3n ber unfittlid) iiberfpannten 5(gtefe unb Setbftpeinignng fid)tbar luirb. Xabci gicbt ba§ erftgenannte ^Beifpiel nod) 3U einer Semerfnng 5(n(a^. Xk @efaf}r, ber ber 5)tntige entgegentritt, fann man a(y einen 3n ftarfctt 9tei5 Don anfjen anfe()en, ber nnr mit 3(nfbictnng nnb 5(nfpannung aller p^^fifd)en ober geiftigen ^raft affimiliert luerben fann unb bel= ^afb ftet§ unangeuefjm mirft : getingt e§ aber bennod), mit ifjm fertig 3U luerben, fo ift ba§ ©efitbt ber 33efriebigung, ber )3unhc unb be» 2;riunipf)ey um fo gropcr. 2Ber fofd)e 'iKei3C ouffuc^t o^ne 9Jot, o^nc i^inn unb S^ved, nur unx feine ^raft baran 3n erireifen unb ^n seigen, ftiir3t fid) mntiuiffig in @efaf)r unb ift todfiif)n; eiit dft^etifd)eg 2Bo()lgefallen an fo(d)em Spiefen mit ber @efaf)r unb mit bem eigenen i'eben ift babei nid)t auSgefdjfoffen unb entf priest bem 2i?efen be§ ?uftgefii()(§ bnrd)an§, 'K'a§ nennen mir nun aber fitttid)?') 5)fan fiinnte fur3 fagen: ') Bieflter, fittltd^eS Seln mib fittlic^eS SBerben. 3, unb 5. Sortrag. IOC) 2;a§ @eful)(§lebeu im ©tnselnen. im ©egcnfa^ 511 bem (5(joifliid)en bn§ Selliftlofe. 2IUein tycv fomiut cine (Sd)iinevi9feit. ^Icmn id) iema(§ bei bem, lua^ id) t^ite, init S3en3U§tfcin unb Si^iden tl)ue, alil"ef)cn Hon mir q(§ bem Siibjcft biefey J()nn0'? Unb lueim ha^ ®cfii()( bag ift, iua§ ben "-Enikn in Seivegung feljt, ber 9J?enfc^ olfo Don Un(uft getvicben hai tfjut, iua§ biefe Unhift befeitigcu obev I'uft [d)affen fann, fo [inb ja ade unfeve ,s^anb(iingcn an] ^'iift al^i itjren 3^i'crt gcrid)tet, fo ift bev 5)tcnfd) ein gebovcner (Sgoift unb dmibelt inimer fe(bftfiid)tig. Unb babei Juiivbc eg and) nid)tg ()e(fen, luenn man bag '3ittnd)e rein objeftiu betiadjten nub c§ aU baSjcnige bc^eidjnen njofitc, tvciB ber 9}?enfd) tf)ut au§ 9^iirffid)t auf bie 0jefellfd)aft, bie mit if)ven 'i^c(Dl}nungcu unb Stvafen Dor i()n tritt unb i()n buvd) ha§ 9)titte( ber i)ffentnd)en 9)feinung in if)ren Xienft gtuingt, obcr an§ 9iiirffid)t auf ein ^cnfeitg, auf .vtimmet unb .pollc, luomit i^n bie 'Dieligion (ocft ober fd)rerft. Hub and) iDcnn man fcin eigeneg 2Bo^l, feine inbitiibnefle SBequemHc^feit ber @efcflfd)aft ju (icb bran gicbt, nm am 2!?o()(e biefer @efelifd)aft tei[ jn befommen unb fein @(iicf in bent ber @efamtf)cit reid)er unb noOer »uicbcr erftef)en ju fef)cn, fo fommt man bamit itber eincn fublimierten ©goiSmug nic^t l^inou§, ()eiRe man ifjn nun eineu ocr- feincrten ober eincn raffinierten. Tamit fd)etnt nun frci(id) ber (Sgoigmuy jur @rnnb(age. nnb 5um 3i^^P""ft fl^^f^ ."panbelng pi iverben, ob id) nun bircft in meineni ^ntereffe unb fiir mid) ober ob id) birch fiir bie ®efenfd)aft, inbireft aber bamit bod) fiir mein 2i^o()l tfjiitig bin; eg fd)eint ein fittlid)cg .^anbeln im ©inne ber (Sctbfttofigfcit iibcr[]aupt nid)t ju geben. 5lIIein, ha^ mir nn§ nid)t jn raid) baranf ein(affen! ®iebt eg benn nid)t nebcn jcncn egoiftifd)en C^efiiblen and) nod) aubcre, Hon §ang an§, a(fo in gemiffem iSinn augeboren and) fi)mpatl)cti= fd)c @efitf)(e, ®efii(}(e fiir anbcre? Xk !II)atfad)e beg 9JiMtgefii^(g )'te()t ja uatiirHd) feft. Tic (i-rage ift nur, ob bag etmag 'i)tatiirlid)eg ober crft etmag ©emorbcncg unb ^luer^ogcncg ift. :3d) glaube, bag '^kx- I)a(tnig 3mifd)cn 9)hittcr nnb ^inb cntfd)eibet biefe ^-ragc im erftercn (Sinn. ,s2)icr mcrbcn aug einem jmci , unb 5unad)ft ift Uv5 jiueite. S)ic fittlid)cii ©cfiU)(e. 167 bfi'o ^iiib, iiit unvflic()cu 2 inn ciit 2tii(f bcS cvftcn, bev -Ofuttcu. Tie 'J(na(oi]io bev nicbcvcn ilicve, bic [id) (cbcnbii^ ()a([ncicn (affcn nnb bcven ,V)dlftcn fid) ^u eincni iioU[tdnbij.]cn 3'ibil.nbiunn ciijdn;,cn uiib I'clbftdnbii] tuoitcv (cbcn, (iegt un§ babei nid)t ^n fcnio. 2o gilt bcnn baS (sK'fiil)! bcr 'I'Ji utter fiiv baS .^{inb cvft eiiieni TeK nub 2tiirf t)on i(}v [elbft, ift baniit nod) egoiftifd). Viift fid) obev bay itinb awS' bent DJhittcvfc^o^, a([o md) „l3o((enbetcr ©ebnrt," uiie bie ^'t^'iften fai^en, fo b(cibt ba§ @efii()( bcr ^'iebc an i()m l)aften, uuinbcrt aihj beni ego in ben alter niit fjinitbcr unb er= ftrerft fid) fo anf cin .^lueitcS, ein anbere§, §icr ift bcr 5((trni»niny, lule ba§ nionftriife iU>ort (}ei^t, haS bod) noc^ beffer ift a(§ ZmB- nin3, bie (2i)ntpatl)ic fiir anbcre, in bcr Zijat ein ^Jtatitr(id)eS. Tie 9.1intter liebt ini ^{inbe fid) unb licbt bann bay it'inb, luic fid) fclbft. Hub and) bei bcr (^efd)lcc^t!oliebe gitt ctiua^ 5lc()n(id)e^. Ter .spennap()robiti5niu^ bei gemiffen niebcren Ticrttaffcn nni^ bie @e= fit^(e beS ^efrud)ten^ unb beS ©nipfangcnS in (5inent ^^nbiDibunm auislbfen. 2Bo bagcgen bie ntdnnlid)en nnb iueib(id)cn @efd)(cd)tg= organe an iierfd)iebene ^nbinibnen Dertci(t finb, ba brand)t eine^ ba!t> anbcre. Tabei il't frei(id) ba§ (^efit()( 5nnad)ft burd)an§ egoiftifd) — 33efricbignng ber eigenen perfonUd)en Vuj't ; unb hav faun and) beim 9.1(enfd)cn ber %aU fein, luic unr an getuiffen lebiglid) finnUd)en Gljcn unb run- attcni bet bcr rein f{nn(id)en 33cfriebigung bcy &t' fd)(cd)t^tricbS mit §ilfc Hon '•^^voftitnierteu feljcn: in ber '^n-oftitntion ift ber (5goi§inu§ bc§ finnlid)e I'nft fu^enben 9)ianne§ unb be§ fie i()ni fiir @c(b geiudf^rcnbcn 2Bctbc§ au§fd)(ief3ltd) mapgebenb. 5(ber ift bic ^H-oftitution ein ^Jf atitrtid)e§ ? nnb nid)t inel nietjr bie S'ofge fa(fd)cr fo,ya(cr 3''ftrt»'^c itnb eincr forrupt gciuorbeuen itnttnr? Hub ift nid)t bod) and) l)ier basi 9htiir(i^e ha^ .^inait§gel)en iiber haS 3d) nnb feinen (Sgoi^yuiuf^, ift nid)t bag a(tritiftifd)c @efii()( ber ^'iebc bay 'i\*onna(e? Hub tuenn mir tn^r^n bie (ipefutjlc bcr 53(ittgiicr= loaubtcit fiir einanber ncfjntcn unb biefe§ 33erf)a(tni§ fic^ erlueitern laffen jit bent bcr "iRaffcn^ nnb ©atlnngy^nfantinengctjbrigfcit, fo Uicrben tuir bantit j^iinir nid)t ntit einem Sprung ,yt beni „honio lioniiui 168 3:a§ @efu^(8leben im Cviiisetncn. deus", aim fid)ei-nc^ norf) meniger ju bem pcf|"imlfti|c^en „hoino homiui lupus" gclaugcn, C^ciuiffe fi)inpat()ctifd)c Q)cfii^(c, bic ben 9Jfenfcf)cn ,ytnt 'I'lcn^cn jicfjcn mib gcfcllcn, [iiib non S^am auv \>a itiib nuid)en il)n jit eineni auimal uatura sociale. 33iel cinfad)cr, fo fd)ciiit c§, univc c§ geiucfen, lucnn trir gteid) biveft an ba^ 9)fitgefiil)( nnb fpe^icn an bag iltitteib appcliiert l^atten; nnb gen)i^ gefjoven biefc fi}nipat(}ctifd)en &c^ni}k f)iel)ei-. Slttein man mn^ t)orfid)ttg fcin : in biefen @efii^(cn beg ^^o()(moIIen§ ftedt ininier einc 33einui"d)ung Don Ggoisninw, nnb c» ift [djmev ^n fagen, iwo biefev anfljort nnb jcncsi anfiiugt. 3d)on ha^^ 'iDiitlcib loeit ^aufiger ift al§ 93(itfienbe, giebt gn benfen; nnb ber ®innb bofiiv ift bcnn and) fcin anberev, aU$ bci]] jcnc^5 bcm (Sgoi^innis nicf)v jnfagt a(§ biefe. ^n i()ni Ucgt einc giitc '^.Hn-tion 3c(bft[nd)t nnb 3elOfti Iicfricbignng. ^d) bin ja bod^ nic^t tion bcr 3ac^e nitt betroffcn, nnter ber ic^ ben anberen fo fc^iuev leiben fe^e, ic^ f)a6e a(fo adcn ©rnnb ntid) jn frenen. Unb fitr§ smcite, id) fann [)c(fen, babnvd) fiifjfc id) mid) ge{)oben, mcin ^raftgefid)! nnb mcin 3c[bftgcfiil)( mirb babnvd) er()o[)t: id), ber 2i^o()lt()atcn <2^enbenbe, id) ber Ucberlegene (homo liouiini deus!). TaS &nd)tigfte aber ift: non bem ^d) gef)t e§ a\i§ , nnr menn id) mid) in bic Vage bc§ anbcrn nerfc^^cn fann, in bcr (Srinnerintg ctn 33i(b g(eid)en obcr o{)nIid)cn VcibS jn rcprobnjiercii im ftanbc bin, fann id) 93?it(cib cmpfinben; Ijierin licgt ja bie '-IBirfnng bc5 Jragifd)cn mit, i)C[§ a[§ ein (cbig(id) norgcftelltcy Veib 9[liit(eib erregt nnb bod) fd)lie^tid) \*nft gnm (inbcffeft f)at. ^n 2iMrf(id)feit aber ift barin bic oft fo erfd)redcnbc .'piirtc nnb Un^ empfinb(id)feit ber 9{cid)en nnb 6Miid(id)cn pi"i)d)ologifd) bcgviinbct, bie fid) in bic Vage beg llngliidiid)cn nnb '.Hrmen mit iljrcr '^^Ijan; tafic nid)t f)inein§ntterfe^en ijermijgen, mcit fie 3(cl)nlid)eiS nic erlcbt ()aben. Unb nmgcfcfjrt bernf)t ()icranf, anf cinem bcm al"tf)ctii"d)cn al)nlid)en '^(ft ber (£infit[}(nng herfe()rte unb 33cbenf(id)e, bag and) if)nen an()aften tann. 3>on ber @efd)(ed)tg(iebe nub ifjrcn 33erirvnngcn ()abc id) fd)on gefvrod)en. 5lbcr fe(bft bic 9}htttcr(icbc f)at a(g „5Iffcn(iebe" etmag (2c(bftifd)c§ unb 3Beid)lid)eg, bie 'IK'utter ift gegen fid) fc(bft ^^n fd)mad) nnb mill barum bcm 170 2>a§ ©efu^lSleben tm ©mgeluen. ^inb uicl)t uicl)c tl)im, i()nt nid)t§ nerfagen ; unb ba§ ^inb Ucbt gii 5(ufang o[)ncbie» vcd)t iclbftifd) bte, bie feincn 33cbuvfniffen, fcincr 'Jcot abljiljt, fcinen .V)uugcr unb Xiivft ftillt, eS amrm unb iueid) bettet unb fjegt unb pflegt. Hub [o fouute uni bie 25?enbe be§ 17. !3iif}i'')itnt'ert» fogar ein 3treit baviibev au0bred)cu, ob e§ einc unlntcvcffivte I'iebe ,^u O^ott gcbe. ') Hub fo ntiiffeu bod] nUcvtci Sr^ faljvuugeu gcniad)t luevben, el)e btefc fi}mpQtI)etifd)eu G)efiU)le oon i^ren ©c^fadcn gerelnigt unb il)ncu cin ibeatcv 3tempel aufgebriirft luevben fann : ein reid)e§ .'perj (}at nie()v 2i^ol)luioUcn fiiv anbcve o(S cin anueg unb i3be§ (Sigeu(ebcn. ^ft benn aber niit fo[d)en 3»gefti^n'5ni|feu beni Ih'enfdjen etiua^ tion fciner 5fi>uvbe genontmen unb ift e§ nid)t gevabe.^u tievbien[t(id)er, njcnn i(}ni ba§ i2itt(id)e nidjt Don 9?atur in feinen G)efit(}(cu niit= gegebcn ift, fonbern lucnu in ben natiir(id]cu C»^efii()(eu, au5 bencn e§ \a fvei(id) (jemugmcic^ft, ein ®goiftifc^e§ fterft nub nun erft Don biefem uiit aKcrlci '2elbftiid)cnt iilicduuc^crten ^i^obcu any bie fid) aufopfembc unb Ijiugebenbc rein fetbftlofe i'iebe fid) burd)viu.qeu inu^ unb fo bcr fittUc^ genjorbeuc 9)?enfd) fid) fclbft iiber ben anbevu Dcvgif3t unb uoni 3d) oimi 2i>ir getangt? 5)al)er ift c§ and) falfd), menu bie '2d)opcu= [)auerfd)e (Stl)if bn^ 9}iit(cib niit beui 3ittlid)en erfter Drbnung ibentifijicrt ; 9}?itlcib uiu^ nid)t fittlid) fein; man faun gcvabeju fagen: nur ha§ 9)?it(eib bel fittfid)en 9)fenfd)en ift fitttid). 5(ubcrerfeit§ n)oneu luiv abcv and) uid)t ncrgcffcu, baf5 luie alley ^anbe(u nur buvd) @efiU)lc in S^eiucguug gcfe^^t unvb, fo and) bciui (2itt(id)en ftetg ein ®ctiil)( ber Vu)"! uiit babci feiu uiujs, fei c§ bap biefe§ in eincv iicrftaube§iudf5igeu il^crcd)uuug unb bavau fid) cin^ fd)liepeubeu Isyiltiguug unb 3"Uii»i"ii"g obcr in eineui lujUioUen (Sut()ufia§mug fiir '^^flid)! unb gute 1()at ober enblid) in einer fubjeftio liebgeiuouueuen ®euioI)ul)cit ober einev objeftiD miv bequeuieu Sitte beftel)t unb feinen llrfprung ()at. Hub fo ift e§ benn and) buvd)au'5 ') 3n m einer ©cfc^id^te ber d)riftlic^en ®t{)if r)abe id) c§ \)cx-- fdumt, btefcn ©treit, ber oor allcm sujifc^en Feui-lon unb Molinos gefii^rt luurbc, ju cr»ud{)nen. 2)ic )itt(t(f)eu WeiiiOIe. 171 im Sinfdiiu^ bmuit, uicini ak-> Wvi l)Lid)[te @iit bc§ 9}fenfd)cii iinb bcr 9Jicufd)()oit bad Wliirf obcv bic (SUurtfclit]fctt bc,',cid)nct Juivb ; bei bent '3tvctt baviit'cr ()anbe(t c5 fid) bod) faiim mo()r um biv:5 jDo^, fonbcvu Icbiglid) itni baci 'K^ci^S, bnvitm, luoiiii bcv ^Jtcnfd) iinb bie 9Jien1d)l)cit bie[e§ I)od)ftc @ut unb @(iirf 511 fud)cu ()alieii iiitb finbcn foiiiien. '•^^fl)d)o(o9ifd) (ictvad)tct ift bcr (SubiiiitoniSmnS cdcnfo iin= bcftvcitbar ali^ (Hncd)tiiit. '1 ?Jiit bent Wcfrtglcit l)a('cii mir abcr niii- bic cine Scite, luovnad) ini JiHil)(uto((en ein (Sgoifti[d)ed, ini „2lMv" inimcr and) 'i)a§ 3d) ""t cincn 'X^ic[\^ l)at. ^Mr ntiiffcn nun and) aitf bag anbcve fjinuicifcn, baf? ini !Jd) jeber ^dt bag 2Bir, int (Scioigmug fclbft bic 3?c,ye()nng nnb 9iid)tnni] anf anbere ftcrft nnb niitiuirft. ^tnr a[§ @(icb einer GJes fcl(|d)aft, int 3"^ii""*^"^)ii"9 '"'t nn^cven nnb ini ^^evglcid) init an- bcven gicdt fid) ba§ 3^) fcincii ^Vnl, geiangt e^i ,^ii jeneni ^Biib^U (}cfit{)( beg eigenen iH^erteg. 3)ag icivb an ben fd)cinliav gan^ ego- iftifd)cn ®cfitf)lcn bcv (Jiteffcit, beg .pocfjiimt'? nnb beg 2to(,^eg, unb etienfo an beii mit bent Sitt(id)en 5ufannnenl)dngcnbcn @efiil)(eu ber 9ieue, bev <3d)ant nnb bcv @^ve f(av. W^a^ id) bin nnb ()a(ie, tljne nnb laffe, foU, mie bev (Sit(e ■') nteint, nid)t b(o^ Don if)in, fon= bcvn and) non anbevn anevfannt, gcbidigt nnb ge(obt luevben: ev mU. gcfallen. ®abei fonnen luiv ahcx nod) eincg beinevfen, n)ai> aflen biefen ®efiil)(en g(eid)tna^ig jnfommt : bcv (Sitle ge()t nid)t etiwa vtoin 3rf) '!» aKgcincinen nnb gan,^en am nnb fd)tie^t : bag bin id), bav gefiovt jn iniv, alfo ift cy fd)bn nnb [)itbfd) nnb be^o 33eifaUir> tuevt; ev ijat t)ietme^v fiiv [eine 9?tangel nnb ^c()lev nnb .'piifjlid)- Ifeitcn ein fd)arfeg '2lnge; bec^fjalb fnd)t ev fie 311 t)ev()cint(id)cn nnb jn uevberfen, ober fnd)t bafitv getuiffe i^ovjitge in ben il^ovbevgvnnb jn vitcfen, geiuiffe (3d)on()eitcn I)cn)ov3n()eben nnb anffiillig ,yi niad)en. ') ©ighjart, 33orfraflcn bev ©tl)if ift unbefangen genng, auc^ ben ©goiSniuS in jebem menfc^lic^eu SBotlen unb §anbeln an5uev= fennen (j'd)(icf?(id) : id) faini mid) bariibei- 9icuo empfinbcii, ba§ id) fo bininn, fo mifliig gcl)iinbelt l}abe; ja nod) anf5evlid)cr vent mid) mcin 03e(b, menn id) anf ben nicipigen CS)ennp einer id)(ed)ten !I()cateuinffii{)rnng 5nritdjel)e. .A^anbelt e§ fid) bei ber "^Jtene ftety nnt cin gan^^ 33eftinnnte§ {'^liiie uber etmas), fo nmfaj^t bagegen ber fpc,^i[ifd) etf)ifd)e 33egriff bc§ O^emiffeny bag ©an^e be§ fitt(id)en i)Jienfd)en. ©§ ift bieS freilid) cin lucfentUd) popnliirer unb bogmatifd) t)ic(fad) bcrnnrcinigter nnb nerbnnfcltcr 5(n5brnrf fiir bie @efanit= fnmme ber @efiil)(c nnb ber baranf fid) bancnben lUteilc bef^ fitt= nd)en 9}ienfd)en iiber fid) fclbft. ^'(nd) bac^ Ok^miffcn ij't ^nniidjft cin 5olgcgefii[)( nnb ciUj fotd)Cy ber fitt(td)cn 'Jienc nal)e nermanbt. 2Benn id) cin ^Bofci* begangcn fjabe, rcgt fic^, guJveiten flar nnb bcnt(id), nicift aber a(§ bnmpfer Xnid nnb nnbcftinnntc llnrnf)c i>a§ ©eiuiffen nnb bringt niir ^nni 33cinnf5tfein (couscieutia = @e; wiffen nnb = 33euntf5tfcin), bafj id) bnrd) niein biifcS .^anbeln bie Sejiefjnngen ;^n nicincr Umgcbnng nnb ^n ber G)eferifd)aft ncrle^'.t nnb an^er 9(d)t getaffen f)abc, nnb ha^ ba^ fiir mid) ncrbiingnionolT Uierbcn fann. Tiefc nnljciluollcn 'J'Olgen fann id) mir abcr oncl) fd)on nor ber Xf)at nor bic Scetc ftcKen, nnb bann fprid)t bay ©cmiffcn nid)t ale; jyo(gcgcfit()( ftrafcnb, fonbern aiv il^orgcfii()t marncnb unb abma()ncnb jn mir. Go bringt aber tiefer ak- bic 9icnc, cti nerbinbet fid) mit bent (Sl)rgefii()l nnb bringt mir bic @cfaf)r ,vnn S3euntf?lfcin , in bic bnrd) bie ^l)at nicinc ganjc fo^yalo 3tellnng, bic ilHn'tfd)d(5nng bei Stanbcvgcnoffcn nnb Avcnnbcn, bei Gltcrn nnb Vcl)rcrn, bei 5'ia" ""t» .S{ inborn goraton niiifUc. tSnblid) abor — bnrd) bio bofe 1()at l)ino id) nnf cin lutlidjor ll^ionfd) ,vi foin: bagcgcn roagiort nioin boffcrcv 2olb)"t, b. I), alloo G)nto, bao iiNiv;ol 25ie )ittltd)en ©efiiftle. 175 in mil- gcfcfjlofjeii l)at mib ctn 3tiict mcinco ilH'feno gciuoibcn ift; bcu gate llW'nfd) in niiv nni^ mid) ob nteincv 2i)ai lunadjtcn, nicine fitt(id)C i!iMtv^c nnb niein fittlid)ov Scvt ift gcfa()vbct. llnb bo.yt I'oninicn nnn a[k bic iKnniinftigen llcbcvlegnngcn, oUc bic Siinncvnngon imb Uebciliefcvnngen, iucld)c ba^ ©ntc niit i^ilfe ber ^becnaifocintion in mil- UHid)= nnb fid) yi .s^i(fc vnft, nnb oevftiirfen jencci Wcfiil)( bev lhu-nl)e nnb '"•Jlngft, bev Unjnfi-icbenljcit nnb bev lVtiiVid)tnng. ®ag @ntc in niiv, fcineu ^ertnnft mid) bcv 3teUiHntvctcr bev men[d)= lid)cn O-iefcflfdiaft nnb aKe-o bC'^ OMiten, bav in il)v (cbt nnb unrfuini ift, fi^U itbcv nicinc bbfe .s^anbhtng gn @erid)t, ncifotgt fie bii? in bie te^tcn !2d)hipfuiinfet ifjveu gcljeinien 'DJJotiue, bie id) \a fenne, nnb vevbannnt fie tio§ ntlev Gntfd)nlbignngeu nnb ^tncu-cbcn ol)nc @nabe nnb '-l^annhcvygfcit. 2o luivb bac Oieiuiffcn ^yim 'Dhtobvnrf mcincu fitt(id)en 3tennng im gnnjen, ber (^n-abmcffcr be-? fitttid)cn Otiucancv anf bem id) fte^e, ber 'ipnntt, wo fid) bic ^-iibcn frcn^^en, bie mid) mit nnbcrn ?3ienfdicn ^ifamnienbinbcn. Xac- 93ofc ii"t bic i>er(e^nng nnb Xnrd)rcii3nng fold)cr <>-abcn, nnb hai OkMuiffen ift bad gefii^l'o= niciBige 58euniRtfcin Don bicfem ^)iip, ^m 33i)fen fjobc id) a(5 (igoift gcbanbctt, I)abe bic 9?itdfid)t anf anbere tterletrt, i)abc mid) ifolicrt nnb uereinfamt, nnb ba[)cr ift baci 93o|e immer begteitet mn einem (^kfitl)! ber il>ereinfamnng nnb i^erbbnng. "Jcatitrtid) fann aud} biefey ®cfiif)l fid) ab)'tnntpfen nnb bnrd) Oiemb^nnng jnm avaboric iici-l*d)iuinbet aber fiiu ben, bcv ba^o 0?^cfe^ bes ^ontraftcv nub bie SBivhtngen ber ®etD0^n= Ijcit fiir bay ®cfitt)(Alcbcn fcnnt. Stnc; biefer 33efrf)vcibung bcc^ ©cmiffcnS cr()cnt aber fofort aurf), baf3 bavfcfbe uer[d)iebene ^^iivlnnu^on auninnnt jc nad) bcv 3tc((nng bcy Gin^elncn §um ^itt(id)en. Xas OkMuijfcn ift nid)t ©oltcy Stinnne in nn§, aber eg fann bem religion gcftinnntcn ©eniiite fo norfommen, alS ob f;ier ber IjeiHge Qjott jn ifjm fprad)e. 3)a§ @eiui)fen ift nid)t ibentifc^ mit bem (S§rgefiil)(, aber bem du^erlic^ gcrid)tcten 2)'?enfd)en mirb c§ luefenttid) mit nnb in ben ^yorbcvnngcn ber (S§re entgegentrctcn ; nnb nod) pvimitiucr luirb cv fid) bem ^inbe ai§ Slngft t)or 2trafc obcv nor bem Xabot ber (Sltern, bem fitt(id) 5lbgeftnmpften nnb llncviucrften Ijod)ftcng nod) a(v ^•urd)t nor (Sntbcrfnng nnb nor ber bitrgcrlid)en <2trafgcrcd)tigt'eit fpiirbar mad)en. Unb bod) ad)te man ha§ aUe§ nid)t gering — al§ @r= gie^nngomittct jum (3ittttd)en, '!:)a§ \a fein 2lngeborcnc§ ift, fonbern in ber menfd)[id)cn ®efellfd)aft tnirb nnb bem ein,^clnen fitt(id) (Sr= gogenen im ©cu'iffen al^ fittUd)c -)loxm nnb fitt(id)co obcot.irgenb- luie gegenitbertritt nnb i()n ba-o @nte aUi ein con ^nnen §eraug= qncHenbe'^, (icIbftlicrftdnbiid)cC' nnb iltatnrnotuicnbigci? tf)nn tdRt. ^sft aber ha§ &i\k, baS luir objcftio al§ ben Ticnft an ber 3Bo^(fa(}rt ber ®efamtf)eit faffen tonnen, im (Sinjetnen ^nr fjerrfdjen- ben '^)iad.)t gemorben, fo baf3 er fid) fragtoS nnb ma()no^, frenbig iinb luiOig in biefen ®ienft ftetlt, fo fann c§ fid) licrfd)iebcn in ifjm dnfjcrn: mefjr lueid) nnb anmntig in ber {yorni bey 2iHil)(aiolien§ unb 9}?itgefii()(g, mcf)r l)art nnb ftreng gegen fid) felbft ai§ ';)3flic^t- gefiif)(, ober ntcf)r nad) anf?cn gcvid)tct a(§ Ckn-cd)tigfeitvgefiibl ') mit ber Xenife suum cuique. Unb nod) ein Untovfdjicb ift ba : balb ') SSon bem 9ied)t§gefiif)I im ganjcn unb allgciucincu lutrb fpater nod) 3n rcben fein. sic jittlic^en ©efiUiIe. 177 m\\\] bie 9?cflcjL-ion 311 §ilfe gcnoniincu UHuboii, bmiiit boi '.I'uMifri) ba§ Wiito imb ^)iicl)t'u^e tioffc; (uilb ucrftclit fid) bay Hon fcUift, or l)at c^ lo,yi[ai1cti im (^riff, iiii O^cfiiljl fctbft: baci ift baiiu bcv [ittlicl)c Jaft, uiie i()n 3otratc§ in fo f)crUoiiagciibem SDi^afjc bcfaf^, jeneS 3)aimonion, i>a§ \t)n ,yt cliieni umfjicn iBtvtiiofcn ber '3itt(id)feit i]cinad)t ()nt. evrct(id) ()at Taft') cine oKgcnicincvc iBcbentnng: c^5 ift bie S'refffidiciljcit bco (>)cfiU)l^o itbcifjanpt nantcnt(id) and) in ben dnfjci-cn ^yvagen beS Slnftanb^ nnb bcr 3d)irflid)fett, Juie fie gebtlbctcn ?5vciuen in fo [)ol)cni (*«>vabo cigen ift, eino '2id)ci()cit, bie nid)t fd)fcrf)tf)in angcluncn ift, abov nod) nicl mcnigcr auf llrtcil unb 2d)lnf3 bcruljt, fonbcvn Don fcinovganii'iovten 'iltatnvcn ju luafjvcr iBirtnofitat anS- gebilbct iiunbcn ift nnb fid) and) in ben fd)Uncvigften nnb t)cnuidc(t= ftcn AtiKen o()nc tange^^ 53efinnen ,yivcd)t finbct. liDie ^Jiegcln be5 ?(nftanbv, bcr 2ittlid)fcit finb ^icr in 3'(ctfcf) h"!? ^(»t itbergegangen, gnr anbcin '9?atnr gciuorbon nnb fonnen gar ntd)t nnberS ai§ be- fo(gt nnb bod) in gan,^ inbiuibneUcr SBcifc angouenbct nnb crgmijt lucrben ; nnb luo nnr non ^-eine cine lleberfd)icitnng bvol)t, ba nielbcn [ie fid) iuic cine leife "\\\il)nnng im @efn()( nnb gcfii^flnm^lg. Taft ift annnitig, '^Hlirf)t ift erfjaben; nnb fo (icgt benn and) int '|^flid)tgefnl)l nod) ein anbere§ — haS ©efiibt bcr 3(d)tnng nnb 33euninbernng. ^n bcr 5(d)tung ftecft ftetig etmaS bcr ©rljabenfjett 9Ina(ogcy, ba()cr imnier ^ncift cin, menn and) nod) fo (eifc^ Un= Iief)agcn nnb lln(nf(gcfn(){. 2Benn wk anbere ad)ten, fo ftelten \mt fie iiber nn§ nnb fcl)cn jn it)ncn anf, nnb i)a§ fd)lagt nnfcrn ^totj barnieber unb liipt etluaS twie 9Jeib anffomnicn: luir fit[)(cn nn§ in itufercm '2elbftgcfiif)t bccintvad')tigt ; nnb baf)cr feblt bent Oicfiif)t ber 5(d)tnng bie !^^armc. Unb fo fd)lagt nn§ and) bie l'(d)tung iior bent ©ittengcfclj baraieber, lueit >i)ir nor eincr nncnbtid)en ^Infgabe, cinem l^ot)cn nnb imnicr ()i3l)er fid) fterfcnbcn ^iek fteljen nnb bafjinter l^nriirf^nbteiben fitrd)tcn. 9(ber neben nnb (jinter ber ^^cpreffion fomntt at'jbalb bie CSrtjcbnng, ba^ luir el bod) Ijaben nnb faffen nnb ') S^eriitfl, S)er3h)ecf im $ned)t 2\ ©. 45 ff. 383. fiagaruS, 5:a§ Scbcn ber Seek. 2. Stuff. 1882. 23b. 3. ©. 3-65. (S, nnteu @. 298. 3iegler, SJaS ©efutjC. 12 ITS Sa§ ©efii^ISIeben int ©ingelnen. ovftc[Iungen unb 'lOiavinieu ii*t cingegangen in iiai} unb Ijat fid) nevfiljt ,yt bent, \va§ loiv (Sbavaftev nenncn. 3lu§ biefem unfeveni (£r)avaftev ^anbelu luiv fjevang, operari se(iuitur ex esse. 'I'ev (£f)avaftev abcv ift bag "■j.n'obuft bcffen, waB luiv Don 'Jiatnv finb unb beffcn, )vaS (Svjiefjung, Ihngebung, Ou'fefl- fd)oft, uiit einem ii^ovt bag 'i'ebcn ong nng gcniad)t ijat ^ebcg .*panbe(n legt ben ©vunb ju eincv O^ciuo^nfjeit, ()intevldpt cine Dig= pofition, bag ^iceitemaf ift bagfelbc J^un fd)on (etd)tev atg bag cvfte 9)k(: jc ijftev, befto fvaglofcv, befto fclbftiievftdublid)cv cvfolgt eg; fo ttevftiivft jebeg n)iebcv()o(te .'ponbcln bie 33ol)nen bev @enjof)n= f)eit, nub bicfe 5Bal)neu boftininten unigefebvt uiit iunnev UHid)feubev Tic i'ittlicf)cn ©cfii^Ie. 171) Gtdvfo, mit 2iHi()vi"d)oiiUicl)fcit unb Sirf)ci-r)eit baS .'panbctn Im einjetncii '^'Ciii, Uiffcii biofov (]ciabc;,ii iHniiuC'fof)oii iiiib iHn-aii§(Hnccf)iion. Tcim noil bcv (*<)CUiol)iil)cit, bent (Sl)avat'tev alwigdjcn, luivb iinmcv i"d)unciiiicr, fdjltcfUid) faft iiitituH]tid) : bavaiif bevit^t blc 2Buc^t, mit bcv ber (£l)araftcv baS .Spanbchi bcftimntt; tuiv foitiicii iinc; uinnog(id) ficgcn il)ii cntl"d)cibcn, biVo iniberftixlit unfevcit Wcfit(}lcn. Unb ciiblid), »inc alkii (siouiol)iil)citccvnunft, bc§ TcnfenS anf bai? i2itt(id)e. 9((§ benfcnbcv 'ilJienfd) fann id), lucnn id) 5n ()anbctn ini S3egvtff bin nnb nov cincni (Snt^ fd)(n^ fte[)c, bic jyofgcn tiovanSfcfjen nnb t)ovani?bcvcd)nen nnb fann benigemd^ bic vid)ti9en 50iitte( cvfcnncn nnb angnjd()(cn ; nnb cbcnfo fann id) bic ?3-olgen einev lioO,^ogenen .spanblnng iibcvi"d)ancn nnb niiv Uax niad)en. Unb mit jencn noviudvtf^gcvidjtctcn ;')Uicrfiiovftet= lungen nnb bicfcn viirfiudvtS gcljcnbcn j5o(gebetvad)tungcn ocvlnnbcn fid) (SH'fiil)le 'i)C^3' 33cifal(^^ obcv beg 5J(i^fa(Icn§ , ber Vnft ober ber Unlnft, iiield)c ben liiMQcn becinfUiffen nnb beftimmen. <2o mcrbcn meine 33ovftennngcn nnb ©ebanfen felbft gu 9J{0tiDcn, abev nid)t h'lvdt , [onbcvn cben nnr bnvd) jene fid) mit il)ncn Dcvbinbenbcn (Scfitl)(e obcv bnvd) bic 0)Ciuo()n()cit, n)c(d)c bicfc @cfiif)te abftunipft, •obcv bafiiv baS .V)anbc(n in feinc !i^a()nen ,^^1119^ ""^ ••''" '?nnocid)cn baiion nnbeqneni, nnluftig, nnmiiglid) ntad)t. ^Ibcv nid)t intv fiiv ba^i i2itt(id)c im engcvcn 3 inn ift bag ®c= .fii()l an) alien '3tnfen nnb in aflcn 3Benbnngcn uud)tig nnb bebent= (am, fonbcvn and) menn iuiv ba§ Gittlid)e mit (2d)lcicvmad)ev cv= ineitcvn ,vi bcm "in-o^c^ menfd)lid)cv .^hiUnvavbcit iibcv()anpt. iiMr J)abcn evlebt, mo()in man mit bcv !iknnad)ldffignng bcv 0cfii()(c bet bicfev ^'(vbeit fommt. ^nbcm man bicfelbcn bcm C£in,^ctncn iibcv(ie$ unb fid) nid)t nm fie bcfitmmcvtc, mac^te fid) jene bvutale '^^eriobc hc§ ^nbiinbnafiiomuS bveit, bcv in 2i?a[)vf)cit Ggoiymn^S mar. Q§ [)t 180 2:'a§ ©efii^IsIeOen im (Sinjefnen. ,^ii f)offcii, bap mm enb(id) fiiv bcii foyatcn G)cift bie 3cit gcfommcit ift iinb bie fo.yalcit (^cfiif)(e bie[cr fd)lininien '^.^n-iobc cin (Snbc macl)cu mcrbcn — mit obcr ol)ne Sdjvecfcn, je nad)bcin bie 'lOiajfeii ^^^cvnunft anne()men itnb nor aKciii je nad)bcm bie 3.^ei'i^cnbcn fid) bon bem fojiaten G)cift evfiiflcn lii|[cn. 3'>9f^i<^) jeigt fid) abev in ber @efta(= titng uiifcrev ^ultitv nod) eiii aubeve§ ®efid)(5poar in iievf)angnt§5 noUent (!!)egcn[a^5, ba§ .^ervfd)afti'gcfid)( iinb biv5 ^Hed)t!?gefii()(. ^ei\e§ i^eiTenIieimtf3tfein evfitUt bie t^iirften mib nuKl]t fie pi Ti^ranncn, bie ^Beantten unb niad)t fie 511 ^uveaiifvaten , bie 0)e(e()rten iinb mad)t fie gu Gotenef)aiiptei-n, bie ^abrifauteu unb inad)t fie gu 33ebriidevn; unb ba§ ^ncd)t0gefii()( niad)t bie il^i)(fer (ui^antinifd), bie U^iivgcr nn= fefbftcinbig, bie 9Jtannev ber 2Biffcnfd)aft into(ernnt nub bie ^(rdeiter ftunipffinnig, unb in bent ?1ui^c a(§ e§ hci ift, uniri)ft jenev .^erren- gefit(j( hk" jnnt lhiertriiglid)en. 33eibc ,ytfaninien aOer nerle^u^n ba^ @ere(^tigfeit§gefii^t nnb Inffcn bie cincn beS^otifd), geiua(ttf)atig, ^od)= niiitig nnb grnnfant, bie onbern feige, fd)Uiad)lid), el)r(o§ nnb iier= Inttcrt lucrben. "ii^enn c§ nid)t gclingt, ini .S^errfdien bac^ Ticnen unb im Tienen bie 'Sreifjeit juni ^luybrnrf jn bringen, j5reil)cit§= gefit()( nnb 3(lit)angigi'cit gcgen einanber nn§3ug(eid)en, fo ftefjen niir and) {)ier inuner miebcr Dor ^ataftropI)en. 3"g^c'^) fi'^^^t "^ifS «f'ci" nod) nad) einer anbern 'Oiid)tnng aiif ben Wcgenfa^ t>on ^nbini^ buali§inu§ unb (So^iatigmug ^nriid. 3Ber ()crrfd)en unK, ber bient nnr jn (eid)t fid) fe([ift unb nergifjt, baf^ er nnr einer ij"t int grofieu ^an ber ^u(tnr, gu ber feinc ':?(rbcit beitragen foil, ^n bicfem 93eii)nptfein (iegt nber felbft fitr ben 9?ieberften ber 9lbc( fetner 5(rlieit. 'IMji ift bie5h-0eit ai§ fo(d)e, a(§ 5?et()atignng Hon ^raft, luftnod; aber im fjijfjeren ibeatercn Sinn tnirb fie ev bod) nnr, menu fie fid) barftellt a(§ ein notmenbigeS 3tiid' ber (^iefamtarbeit ber ?Jieiifd)en; in biefem 3 inn erft fann man nom &[M ber 5(rbeit reben. Tayt ift ader breierloi niitig: cinnuil bie ^Irbcit muf^ and) luirflid) bie .Siraft be§ ll'ienfd)cn in 'Jlnfprnd) nelmicn, nid)t cine einf^elne 3eite uiir einti^nig unb cinfinniig anc-iiiitHMt nnb ilm fo a(g garden brod) liegen iaffen nnb flumpf mad)cn ; nnb fiirv ,v^ieite, cr nnif; fid) be^ Ste fittlic^eu ©cfufjle. 181 3u[ni"»"-'"^)i>"g'^ feinev 'iixbch niit bci bcr uOiigcn bciuuBt uicvbcu foiinen, i()vc [oyalc "iV'beutinu] iiuiH tl)iu ci[d)(oiTi-Mi luoibcii ; uiib ciiblid) — bic 5liiltimnbeit ift cine gcf(I)icl)tlid) fid) i'oU,ycl)cnbe, bonim ift and) i>C[§ ®efuf)( be5 gefd)id)tlid)en 3»Ui""»cnf)ang§ bev {i^ci]oiiUHU-t mit bov ^i^ergniigcidicit ;\n luedcit. Xcnit bicfcv }]cfd)id)t= lid)C 3inn inad)t pictatiioU gogcii baS iumi fiiiljci-cn ©cnerationcn cmorbenc ©ate imb gcvcd)t gcgcit bic (cbenbcn Sviiger uidjalttuu- gemovbenci- ^iiftdnbc iiiib ^iiftitutioncn: bicfc befiinipfcn fjci^t nid)t jenc ()affcn. ^(bcr nid)t iiur in bcv 5(vbcit, bic .ftii(tiu- fdjofft, (icgen Viift= uiib UiUitftmomciitc allcv '^Ivt, foiibcni and] in ben 0)iiteni, bie biird) fie probitjievt lucvbcn. .^ier foiiimt bcr ^nbtoibuanSmuS §u feinem 'Died)!, uicnn or bcii 5(ntci( an biefeii ©ittcrn fiiv jebcn cin- ,^clncu bcgcl^rt, unb bcv Gubamoui^niUig, iuenii ev in bem, \mS Ujm baoon 5n tet( lulrb, baB &iM nid)t lutv, fonbevn oud) ben Qwed be0 ^afeing fief)t, Unb and) bavin offenbavt fid) cin gan<^ inbiuibnclleu 3iig, bcifi ba^ 9)iaJ5 be§ ©liirfjigcfii^lg nid)t ab()angt uon bcv abs fohtten 3nmme bev evl)a(tenen &i\Uv, fonbevn uon bent il>ev()d(tni» ;^n)tfd)cn 33efit3ftanb nnb 3"^^^^)^ C^lniuenbnng be§ 2Bebev'fc^en ©cfc^u'ii attf bai5 0)Utrf)'); nnb cbcnfo finb bie 93(cnfd)eit in bev 9(nfna(}ines nnb ©cnn^fdljigt'cit iievfd)icbcn : ec' giebt glitrtr^bcbiivftige, Iid)t()nngvige i'cnte, nnb eji giebt ftninpffinnige, nitd)tevnc lltatnveit, €;§ f)dngt bici? jnm Zed itttt bev fiivpev(id)en ^onftitntion jnfainmen, fofevn bie oerfd)iebencn i)ienfd)cn fitv t)evfd)icbenc ©ettitffe nnb 0)ittev uidjt g(eid) ovganificvt finb (tyavbenblinbfjcit — ©entiitbe; unmiifi= faUfc^e^ £)i)x — ^onjevt; fd)iuad)e!^ ^ngenium — Juiffcnfd)aft(id)e SBevtc). 3" fovbevn ift nnv, ba|3 feinev gdn^(id) aitc^gcfd)(offeit fct t)on ben ©iitevn bcv 5lit(tnv, an bcveit (iv^ciignng cv felbft initav= beitet itnb in beven 93efit^ nnb ©ebvand) fein inbit)ibucllei§ 2i?efen ^efvicbigitng fdnbc ; baf3 nid)t bcv einc anf Soften anbevev in QDittcvn fd)tue(ge nnb fie fiiv )"id) ittonopolificve; nnb citbtid), bafj jebcv 9)icnfd) '3 cfr. 3-r. 5(. Sange, bie 2(rbeiterfrage. S^re Sebeutung fitr <5}egenn)art unb Sufui'ft. 3. Stuft. 1875. SUp. 3, nnb JBernoufii'S -fortune morale". 182 S)a§ ©efu^rsiebeii im einseluen. — mid) bem i)co^ ber ^ultuventiutrfdtng — oin inenfdjenniitrbigcS- Tafciit and) im O'lcnic^eu fi'd^ven tonne. ^aliei ift fveiUd) ein iSibcijprnd) im 2Bc[cn ber ^nltnv, nnt iud)t jn fagen im 2Be[en be§ Sitt(id)cn felbft, nid)t ju Devf'enncn. ^ic 2Bo()(fat)vt attcr ift haB 3iet unb miivc, luenn ciTeid}t, bag I)lid)fte ®nt; abex nm bicfc§ Q'xd gn evrcid)en, forbcvt bie ^nltnr= avOcit jebcrgeit nom ©injctncn Dpfer, il^evgidit anf pcrion(id)Cv OMiirf, nnf iite(fad)en @enn§, anf baio eigenc 2Bo()lbefinben unb ifi}ol)(er= gcl)cn, nnb erbavmnngc'toci nne bie iluitur gef)cn and) bic ^Kiibev ber ^ln(tnr iiber taufenbe I)inmcg. 'Jcid)t jebev fann fid) found) tvoftcn bamit, bnfj fein !ii>oI)(, ba^i cr gum ST'pfer Oiiuge, reid)er micbcr auf= Icbc in fcincm 5lntci( an bem allgcmeincn i©o()(: nuind)eci xTpfcr bleibt faftifd) unbe(oI}nt, maud)cr il^crjid)! btcibt bcfinitiu. l\'it bicfcr ^[jatfad)C, bic jebenfaOi^ 5unad)ft burd)ang Untuft fd)afft, uiufj I'id) ber ciugetne nn^einnnbevfe^en. ®asi 9cad)fttiegenbo ift l)icr ber ':|.^cffimii?mnci, ber cntriiftet bie '^-iinftc baUt gegeu bicfcv if)u luuirum gerabe i()n?!) (jeimfud)eube 9J(i^gefd)irt unb bicfe i-5cnad)teitigung, ober e!§ ^innimmt alio aUgemeineS Vooc; ber 5[)?enfd)en, fiir bic barnm nid)t geboren ju fein bay 93efte miirc. 3(nber^ ber £ptimift, ber and) ba nod) cine gutc "Seitc I^erauiJjufiuben Dcrmag, ober ber (Stoifer, ber apatljifd) baS Ungtiirf ubcr^auvt nid)t an fic^ ()cran= fommeu lafjt ; unb auberS enblid) ber religiiife 9,1cenld), ber fiir biefe iiMberfpritd)c unb 9iatfc( bei^> 3>afeiny bie ^'iifnug gcfii()(cima^ig unb- ptjautafieooK in cincut Jraui?ccnbenten nnb ^cufcitigen fud)t nnb Ijofft. Hub fo fiil)rt nuC' bcnu biefe ^etrad)tnng l)iniibcr jn ber 'S'vagc- nad) ben religiofcn OJefii^len, e) ^tc rcligtofcu Wcfii^Ic.') Ttan 'ijat frcilid) fd)on bic ^mge aufgcuiorfen, ob c^? ein fpejififd) rcligiofcy (sk^fiitjt gebe, nnb berjcuigc, ber nnc bavfelbe ') ^teju tiergl. 3icgler, Steliiiton nub 5){cIii]ioncn. Jiinf ^^or^ trage 1893, too man in bcu 5(nn:crfnngcu bie fonfligc SIttcratur ucr= 3eid;net finbct. GS Ocrftc^t fid; Don fclbft, bafe id) inid; I)icr cng an 2)ie rclifliofen @eful)(c. 1813 ve(i9ioncip()i(p|opf)ii"d) cigeiitlid) 311111 cvften Wiai l)at Dcvftcf;en (crncn, Sd)lciciiiiad)cv uuiv, iievfi'tl)vt noii ciitor oiciciiti'mi(td) iitetapl)i))"ivcrcn= bcii 'Jliiffafliiiii] boo e-iefiiljlo niib iciiiev 3tclliiiii] im 2cclcii(cbeu bov ^V(Ciifd)cii iiticvliaupt, ciucii xHiiqeitlUid in CAouil)v, bno 9teligii3|e fcincv fpc^ififdicii C£()arat'tcrv jit cntfteibcu uub cc> ;,uiii Oicfiif)( cils fo(d)cin ,vi lKn[liid)tigcn. 3pdtcv Ijat cr in bout ®ofiil)l fd)(cd)t= l)tiui;;or ^Uiliangigfcit jcnei? (Spe^ififdjc ber Svoligion eiitbcrft, nad)bcnt ev jiiuov bcm ovtfpbo;-cii uiib votionaliftifd)ou Sntcfleftiialiviiuiy unb bent ^'antfd)cn 2)iDraltC'inno gcgcniibcr il)icn C)ofii()lod)avaftcr fcft= geftctlt l)attc. 3i'cnn id) adcv Sd)(cicvntad)er ^Kori)t gcbo in fciitcr S3eftimnuiiig, baf^ ^Holigion bai? (^^efiil)! fd)(ed)tf)iniger '.'(Wjcingigfeit fci, fo ift bainit bod) niiv unb bod) crj"t bic .^iilftc gefagt, unb man bnrf I'td) babci nnv bcv()at(i bcniljigon, lueil eo allcvbingo bic erfte ^iilfte ift. ©ben banint gi(t eo nun abcx bod), nii^er jitjufefien, urn ha^j ©an^e ju geiuinnen. 2i^enn ha§ 3vvid)iiiort fagt: 'Jtot (cl)vt beten! [0 ()Qt e§ bcintit jiuav nid)t auf ben oUein luirfianten, abex bod) on) ben ge^ wo()itlid)ftcu unb ()dufigften Slusgangc^punft re(igiofer @cfit^(c ()in= gciuiefcn. Xenn ein "^lutaf?, an bein bicfclbcit erumd)en, ntu^ bafein: and) bie ')icligioit ift fo menig unc irgcnb cin aiibercci geiftigco (Sv= Icbeii Hon aUein SInfang an im 'Vienfd)en fir unb fevtig iior()onbon, and) luiib fie nid)t uon alien g(eid)ntdf5ig fvitf) evtebt unb entmidctt. G)en)ip beten 3, 93. bie ^inber, lucit anbevc fie e;! fo id)ven, (angc bettor fie felbft religio^^ empfinben. ^me 3(nliiffe fomien nun f)i3d)ft t)evfd)icben fciu. Gin grower (£d)ntcr3, t)ielleid)t ber Job Don ^ntter obcr 2)futtcr, obor meit matcricncr, menu ber Vanbmann an feinen Dom A^age( 5evid)lageueit A*-'lbein fteljt unb feiner .spiinbc 5(iboit iicr= btefe metne ebm erft DeroffentUd^ten SQortriige anfd)Iie&e. 2Benn id) bort fiir meine ©ebanfcn bie iljiien im 3(ngcubltrf entfpredjenbe Jorm gefun= ben Ijabe, fo mag id) fie uid)t, Icbigtid) um 3U oariteren, f)icr in minber obiiquater SSeife jum I'luSbrucf ju briugen fnc^en; eiiiicIueS 9kue toirb man itbrtgeiiS f)ter unb namentlic^ and) in bem Stbfc^nitt iiber ben St'ultu§ bo^ nod} finben. 184 S:a§ @efuf)I§rebeit im ©iitseluen. iiid)tet fief)t, obev ciii f(chievec' 'iUiipdncien iiiib 2cl)eitcrn Hon .^off= itimgcn, — babci iilici-fnllt uno p(iHUid) jcitec; C'»)efii()( ber nbfohitcii 3l()l)angigfeit itnb (Sitblid)tcit, ber (Siiifanifcit unb ilnnlaffcnljcit, ber !C()tnnad)t iinb §i(f(o[igfelt. i)iit iinferer Tlad)t ift md)tv getfjan, Juir fiiib gar haih nerdnxn! — bac; ift bic '3tiiiuiiuiig, niemt ber Okiig ber Sc(t unb ber Vaitf ber ^Jatur nub bivo 9iab bec' 2d)trf= fal'o fo gar fd)onmtgo= inib rurffid)ti5(oc' itber nii'o I)iiniiegge()t, menu luir an ber ©reit^e iinfcrcr dJladji unb imferec^ ^ouiieno, inifcrcr ^raft iiiib unferey Vciftcitc;, iinferer STnifenc; inib i^crftefjeibo an= gcUiugt [inb. 9Jccl)r aft()ctt|d} gcfdrbt, bent 2tnfang':?[tabiiim im Cocfiiljl be§ ©rljabenen neriuaiibt ift hai^-r rcligiofe (Smpfinben, bae in mvi oufgef)t, luenii luir ctiim obcn in ber 9{egion be^:; emigen Gifci^ unb (Sdjneeci erfdjoncrn Dor ber einfanien ©riipe biefer geiualtigen, nni 9)?cn[d)cii nnb ntcnfdjlid^e ^ulturarbeit fid) nid)t fihnmernben 9?atnr, ober icenn mx auffd}auen ^^n beni nnenbUd) itber nnc^ fid) luolbenbcu ®ternenf)innnc( unb nnfere Grbe aty cinen Splitter nur Don eiuent jencr unjatjtigeu ifi>e(tfi)fteutc unb uuiS felbft ahi ein 3ltom bicfed Splitters erfennen unb biefer Unenblid)feit gegeniiDer nui? unfercr (£nblid)feit fo red)t beiuujlt mcrben. I^efauntlid) l)at .^egcl ') biefer @efiil}l ber "L'tliljangigfeit fiir ticrifd) crtldrt unb fnrlaftifd) geanpert, menn barin bao SBefen ber 9veligion bcftiiube, „fo Ujcire ber i^unb ber beftc Gl)rift." Xarin fterft Unred)t unb ':)ied)t: erfteres, uieil ipcgel bie 33eftinininng bco fd)led)tl)inigeu nub ol'foluten baran iiberficljt nnb fo nou norn l^creiu ein enblid) i^iiebrigey an bie ©telle eine;? Uucnblidjen fe^^t; 'Okdjt aber Ijat er, luofern man bic ^Jtcligion anf bicfev Giefiiljl ber ^^tb^ Ijilngigfeit befd}ranfen toorite. "S^eun gcrabe in feiner 2d)led)lbiuig= feit miijjte cc^ nuo crbriirfeu unb erftirfeu, menu eo nid)t iiber fid) felbj"t l)inauoniiefe unb l)tuauC'nil)rte, ano bom (Sublid)eu fid) biuano- fel)nte nnb beljute, fid) aucuicitetc jnm llnenblid)eu. %n%- ber (vurd)t nnb @ebnnbenl)eit in bie <2irf)erl;eit nnb {^I'ciljeit, an<: ber Guge in ') §egel, 5Sorrcbe ju .s;inrid)§ i)}cIii3ion?p^ilofopI)ie. SBcrfc, 23b. XVII, @. 295. 3^ie rcligiofeit ©cfiiljte. 185 ble 3Bcifc, iibcr bic iilciiil)cit ()imueg iiiv ®vo|V', bao ift bic 2cl)u-' fnd)t, bie luii cievabc in jciicn Diontcntcn bcv "Jiiditigfoit iiiib tSiiblid)= feit fiil)(cn. Hub fo gc^t e-? (\a\v^ al^nlid] luic bei bcm C*«)cfiil)l be-o (i-il)abeuen and) ()icr: auc* bev 'i^cflciunniiig .yiv ©if}ctning, aii'5 bcv l^cprelfion in f^^-eifjeit iiiib in 3d)iuitng, am bcr Unhift in Vuft; nnb bov()a(() finbcn uiiv and) in alien ^lictigioncn ben 5(n'jbvnd bicfcr Tnplicitiit in bent Wegcnfpiel imn 3iinbe nnb (^)nabe, Hon .S^immel unb .'pbUe, luni 3elintcit nnb '^HnbaninuiiC'. %nd) biefe;; O'Wfid)! bcr Uncnb(id)feit ift iih-igcny fein cinf)eit= tid)C!3 nnb immcv g(eid)ntiif3ig fid) bavftollenbccv fonbcrn cy eijd)eint in tanfenb ?>-ovnicn, bait fo balb fo, Dor aHeni, lute basi j^cncrbad) vid)tig gefel)cn ijat, ak- ^>nnfd), oft ak red)t egoiftifd)cv ::fi>nnfd) ; nnb bavin liegt .yigtetd) bic ?Jibg(id)tcit fitv nKc jcne patf}o(ogifd)en nnb a[ievgldnbifd)cn 5"i-H-men bcv 'Jieligion. 3}ev cigencn 3d)n)ad)c nnb C()nmac^t gcgcnitbev fe(}nt fid) bev (jilftofc 9)tenfd) nad) cincv nnenbUdjcn ?.1iad)t, bie I)c(fen tonnte ; lion i()v cvfet)nt cv bay 2iMin= bcv, bafj bcv Tote luicbev tcbcnbig uievbe, Hon i()v bic J-tiigel, bie i()n l)inanftvagen fonuten in afle ^evnen nnb IjinU'cgtvagcn iibev ailc 5(b= gviinbc bey 5d)idfo{y, Don i()v Gvtiifnng nnb S^ctinng in alien ^lotcn bey VcbcnS; obev ev fndjt lucnigfteny nad) cincm fitljlcnbcn -Vjcv^cn, bay fid) inniittcn cinev glcid)giiltigcn i)tatnv, cincy nncvbitttid)cn @e- fd)idy, einev feinblid)en nnb nngered)ten 5Dienfd)(}eit fcinev evbavnten nnb i()ni Jvoft nnb -Tcilnabuie, (skvcd)tigfcit nnb I'icbe fpcnben nnb jnnienbcn uiotltc. £b fid) babci biefc 3el)nfnrt)t ^n i!Biinfd)en oev= bid)tet obev nid)t, ob fie anygefpvocl)cn mivb obev nnaniigefpvod)en btcibt, bic .S)anptfad)e ift bic Scl)nfnd)t fclbft, cine nnenblid)c 2cbn= fnd)t, bie jnv 3e()nfnd)t nad) cincnt Unenblid)cn mivb. Unb cben bavin (icgt bie 3»fi^>"i"cnge()Dvigfcit bev bcibcn 3eiten bcy veligiofen {^cfiif)tei: mitten int (i;nblid)cn nnb ant 03cfiil)l bev cigencn (£-nblid)teit uiad)t Cy ani obev cy liegt Dietntc()v notmcitbig bavin, bay 03cfitl)[ bev Unenbltd)teit, bay bann init iencnt iit eiiiy 5itfanintcnfcl)ntit5t nnb ibm Hon .V)aity any ben tSbavaftev bcji ^Ibfolnten nnb (2d)(ed)tl)inigen tievlcil)t. 186 5^08 @efiif)r§reben im einjelnen. 2o ift btttS vcligiijfe ®efii()( nnvf(id) ciu 3pe,yfifd)e^^ mib ift in biefei fciner CSigciuirtigfeit ber loutcfte '^.n-oteft gcgcn jcnc lalidje 9Jieiming, baf? bie Ok'fiil)(c qiialitntin iiid)t Devfcljicbcn fcicii iinb bcr (2d)etn bcci ii^erfd)icbe^l"cino tiielinctjr lutr non ben i^ovftcdungeu ^ei-= vit^vc, bic [ic beglciten. C£mftuiei(cu I)abcji nnv ja iUieii)niipt nod) feine 3>orfteUnng, fonbevn 0(^0 cin llniun-ftcUbavc-:; nnb Unanvfpred)- Iidie:o, ak- ein (ebiglid) ini Wofii()( ()abcn — fo cvi"d)elnt nnc> ba^ ^fiellgiijfc nnb bav^ ,vt i()in gcl)origo Uncnb(id)c. ^Ibev une aikv %n[}kn nin^ iind) bay vctigiofc cin rcidjC'? Vebcn non ilnnfteUnngeu allcv 2(vt auy fid) I)cniovgel)cn laffcn nnb ninfj fid) anc^lcbcn in cincr 3kil)e toit ^anblnngcn, in bcnen cv fid) barftcUt nnb ,^nni 3Inc^rnrf bringt; unb um fo nie(}v uiiib bie5 l^ier ber '^aU fein, uio C5 fid) nni ein fo SiefeS unb fo llmfaffcnbeS f)nnbc(t. Xenn id), id) fcdift niit aUent, \va§ id) bin nnb fann unb l)abc, \mz- id) meif? nnb t()ne unb letbe, bin biefe^; nnenbtid) (i"nblid)c nnb 'Jiid)tigc, nnb bnrnni ringt fid) and) aui? bcr !Iotatitiit nieinec^ iik^fcno nnb am bent Stcxn nicincs ^afein^:? biefcci i2cf)ncn nad) llnenblid)t'cit cnipor, bnrd)bringt mid) gouj nnb gar unb bc()crrfd)t unb bcftintnit in fo(d)cn Stugen^ blirfeu ha-:-> ganje iibrigc ii^eben nad) fid). Unb bcSljalb bcgrcifen unr bic 9Jiad)tigfcit be^o religiofcn Vebcn^o, folangc ec> gc(ebt iinrb. Tcnn i)a§ ift auf bcr anbcrn (Scitc einc iib(e llcbcrfpannung, cine nnnibglid)c obcr bod) nnnatitr(id)e ^-orbcrung, baf? jcbcr 9.1iouient bcv nicnfd)= Iid)cu Vcbcuy cin fronnucr fciu unb 'oon 'DRcligion gctragcn uicrbcn uiiiffc. (Sin gcfunbcr nub uornialcr 9Jccufd) ift nid)t fo anC'fd)lici3lid) unb einforniig, cr barf eo nid)t fciu obcr and) unr fciu moUen. 5lber gcrobc lucii hciiS retigiofc Ji'cbcn uid)t bao gauge l^cben ift, brcitct CiS fid) ba, wo a} ift, anf bic anbcni O^cbictc mi>, nub fe^t fo guerft ba^" Ticnfen in 33cuicgnug. 'Jiur uid)t, unc ntan fd)ou ge= nieint (jat, ak ob cvi bcgrifflid) 5(ntnunt ju fud)eu antricbe auf bic %vac^Q nad) beni iJBobcr ber 5(bliangigfcit, nad) bent STwo bc-o llnenb= lid)cu, ba^o luir in nufcrer >2cl)ufud)t lunii'cgucljiucn, foubcrn in bcr j^orm alk§ gefidjlc^ma^igen 'I^enfeuo, ak "ij^bautafie. 9)Jit uufercut iJiM^ luar es jn (Subc, mir ftanbcu an bcr (^-n-cn^^c unfcrco '-liMffcuv ^ie reltgiofcn ®cfiU)(e. 1^7 luib '^HniU'l)onc-. Tic vicl)iil"ud)t fiil)vt iiu-o uioitev, itnb bio (^-liigcl, bie fie (}rtben mbd)tc, fc()afft bic "•]>l)aiitafio unb tviigt an^ i()nen Ijinitbcv iibcv ben '?((igviiiib, l)inan ,yi ben .s5o()cii, ()inuic.q tibev alio 2c()raiifcu imb C^h-oiijcn ; fie ^eigt unci bay llnciiblicl)c — iin il^i(b. 2o ift bic voligiijfc iBovfteldmg 'Tidjtinig, imb unv Ijabcn fciii 3;cd)t, biv:> lion ben rcligiiifcn ^innftclliingcn o(lcv aiibcvn ,yi,yigc(icu unb nnv iHMi uu[cvcn cigcncn ,^1 bdiauptcn, i>(\)] an il)ncu bic "l^liautafie nid)t niit bctciligt fci. 2Bir (}alicn abcv and) fciucn ©runb bariibev ,yi cv[d)icrfen obcr uno ju ffanbalificvcn , a(o ob baniit ben vcligiofeu ilnnfteUnngcn bic 2r^al)i()eit non novnliciciu aligc[prod)cn luitvbe. T^ie l)od)ftcn unb let'.tcn 2Bal)v()citen lucrben unci bod) nid)t blo^ uon ben ej-aftcn 2iM|[enfd)aiten, fonbcrn nid)t jnm iucnigftcu and) tion nufcven gvoKcn Tid)tcin atc^ bcu (2cl)cvn bev ^OJcufcbbcit gcoffcnlrnvt, nub t()ve Tcutuugcn mm liBclt nub Vcbcu [inb bod) uid)t bcvljatb falfd), mcil [ic in [d)bncr '^ovnt, in 53i(b nub poctifd)er @cfta(tung nor nm trctcn. Tav '^.''(itbabcifein bcr 13l)auta[ie unb ba^o baburd) bcbingte S3i(blid)='3)id)tevifd)c alter vcligiofeu ilnnftcKungeu foil uni5 aber um 'fo lueuigev ftijrcn, ots bie '•^M)antafic in hex lijat oUetn teiften faun, wa§ bev veligiofe 5)?eufd) bvand)t, bie ^efviebignng feine^ ©cfii^lg obev ivk man l)icr ;^ufannucnfaffcub liebev fogt, feiney ©eniiitiS. (Sv fel)nt fid) nad) einem llucubtid)en, fie fd)afft it}m bie 23ilbev unb ^beale biefer Uneubtid)feit. Hub babet nevfiibrt fie l)ier luie itbevall unb juie baci Tenfen iibcvl)aupt nevfiiljvt. Tie ili'elt i1"t meinc 51>ovftcltnug, !i3canif;tfeinciu{jalt ift allcv ; abcx aiw (Suipfiubung unb innftellung fd)afft fid) bev ©eift eine 5lu^enn)ett, inbeni ev ^inausoevtegt , way in il)m ij"t, bic (Smpfinbnngen anf Tinge bvau^en pvoii;,iert. ^^on biefcm £)bjeftiiiicvnngy= unb '"In-oji.^icvnugypvojep ij"t nun natitvUd) and) bav vcligiiife 5lbl)dngtcitvgefiit)l unb bie fvonnue '2cl)ufud)t nad) einem llucnblid)cu nid)t aui^gcnonuucu, and) ba§ Unenblid)e rcirb proji,vevt : unb fo cntftcl)t bev ©laubc an ciu Uneublid)ey an^cv miv, an einen @ott, an meinen Cpott. „%n meincu Oiott!" — Tcun bicfc pevf6utid)C Segie^nng ge^ovt fid) fiir ben f^ipntmcn notiueubig, bev nou biefcm feinem &ott 188 3)a§ @efuf)I§Ieben im (Siujetncn. ^efvlcbigung fiiv fid) iiiib feiiic 2Biin[d)c, tion bent lliienblid)cn nm cnblid)c ^cfvtebigiing, eiuigc Scdgfeit eviuartct. Ta()cv Dcvhiiipft fid) in ber Sictigiou niit il)vcin (2c(igfcitoiuteveM\' '^<^^' llnftcvb(id)feit^^g(aulic fo leid)t mit bent ©otteoglaubcii. Urn abev in biejci^ pcv[onlid)c "ikx- !}altniv ^^n fcinent ®ott tvctcn ju fonuen, niu^ beijetbe and) barnad) gebad)t unb lun-gcftcUt, cr niufj moiubglid) pcvfonddi gcfa^t merbcn. %\\d] bivo ift fcin bcni rcligiofen ilnnfteUcn C£igcntiinilid)ev, bicfer ^iig •^niii pcifoni[i,ycrcn iinb antl)voponiorpf}i[ievcn, er ift nnc> ja and) fonft licgcgnct, anf aftt)etifd)cnt Ocdict nintmt ev bie intercffante 'S'orm bco (^infiiljtcnv an. Unb fo luiib nnn and) bac^ Uncnblid)C pcvfi3n(id) nnb nienfd)cnal)nlid) gebad)t, bev 'Dtcnfd) fd)afft fid) bie Qobttcx nnb ben @ott nad) feinem 93ilbe. Bo entftef)t bie 9Jil)tf)o(Dgie, eine i2d)ijpfnng rcligibfer ■ij^tjantafic, bie 5. S3, in ben ©ottevbilbern ber Wried)cn eine eigenavtige <2ijnt(}efe mit jenem aft(}etifd)en %H bco (Sinfii()(cnci eingegangcn ift. 3" allent 'I\*i)tl)ifd)cn liegt ader luie iibcvfjanpt im 3i)mbo(ifd)cn, ctiuac^ IhiangemeffeneiS , ba^o Ijier gerabe^n gn eincm !iiMberfpvnd]Ci= DoUen mirb: ein nermenfd)lid)tei$ b. Ij. ein i3crenbtid)tC'o llnenblid)cl! ^2n(cin gerabe biefen SBiberfpvnd) (a^t fid) ber religiofc 9Jccnfd) g(dn= big gcfoUcn, cr ninimt an a([ ben (Snb(id)feiten unb 9)ienfd)(id)t'eitcn feiner ©otter f'einen ^^lnj"tof5, fci eci meil nnb menn er nod] im 2ta= binm eincr gemiffen Unentmirfclttjeit nnb (2tumpff)eit fid) befinbet, ober meil er gerabe beni (^iottlid)en gegeniiber in geuio[)n()citx^ma^igcr ':|.Metat bie lleberliefernng hititfoc binnimmt nnb an il)r fe|"tbalt. Unb ()icrin liegt ber ,V)anptnnterfd)icb bev religiiifen iHn-ftellenc> Hon bem bid)terifd)en (2d)affen ber -J^Ijantafie : an bie '^^ilber bee; erfteren mirb geglanbt, Don bencn bev (e^^teren luei^ fd)on ber, ber fie mad)t, bafj fie frei erfnnben finb. 'Da-:-' ed)affen ber religiiifen *:|>()an= tafic ift fomit ein uiel nnbcunif^tereci, a)?ijt()en tuerbeu nid)t gcmad)t, fonbcrn fie entfte^en, nid)t ein.^elne finb l)ier bie "I^idjter, fonbern ha-:-' fronime S3eiun^tfcin einer gan^!,en Wenoffenfdiaft. Unb meil fie Horn .Spci(igen banbcln, fo merben fie felbft and) fiir l)eilig gebalton, cv luirb il)ncn ein l)eiliger Uifprung ,^ugcfd)riebcn. Unb enblid) ent )tanben finb fie ai-: 'Jlncbrnrf jcner nnenblid)en 3el)nfnd)t, nnb barinn Xic rcligtofen G5c!iit)(e. is'j niivb bicfc buvcf) fie bcfiiebi^t nnb fiiibct in il)iioti il)v ;^ie(, gfaiit't ()icr alio 'Jtot bO'o Tafciiiv flcftiflt iinb Mc ^luitfcl bco Vcbcm iinb bcr iiH'lt !.]olii[t. 'JBcil ii(icv bicfc l)ii)tl)cn fo gcftattct uicrbcit, bofj [to bcii 5lnfd)auitiigcn, !^cbitifiiif[cu iinb ^ntercffen bcv ©Inubirtcii entfprcri}cn nnb (^cniigc tl)nn, \o \)m(\t nun and) ba-o .pcv,^ niit aKcv .^fraft an il)ncn, [ie Ijaben noUcn 0)cfiil)c4on nnb uotlcn ©cfiitjlciucrt, nnb wai i>iv:> ^cv5, bai? Did fonfciimtiiicr ift a(y bcr fvitifd)e i^eiftanb, einniat cviiviffcn nnb feft(.]cl)a(tcn l)at, bac' la^t cs nid)t nicl)v fo (eid)t loy. Itnb bayt fontnit bic 1\1uKl)t bcr Tvabition, bci mw (Stiriftcn bic ":\)(ad)t cincr nnn faft ,^uicitaui"cnbjiil)ri.qcn Ucbcrliefcrnni] bcr .Uird)c nnb bet jebeni (Sin,^clncn micbcr bic l'iad)t bcr ^tnbfjettyertnnernngen nnb '^n= gcnbcinbriirfe. iiniv man nitv uon friit) onf alv? ba^o 33c[te nnb 3dionftc nnb .V)cilifl[tc cingcpriigt (}at nnb luaci nny bic licbftcn beftcn 3Jicn[cl)cn, unferc Gttcrn cingcpriigt babcn, bay Ijaftet unb ^iitt feft, felbft incnn tutr eci nid)t nicf)r fcftl)a(ten luoUcn. So kgrcifcn luir, mic bcr re(i(^ii.ife Oo(anbe') niit bcni inncrftcn .^crn unferc^ 2?e[cn-o, niit 6)C- [innnng nnb dfjarafter sn[aniincnl)dngt, ticffte llcbcr^cuiinng , [efte 3uttcr[id)t ift, bic nidjt gmeifelt, fonbcrn fiir abfohit waljv fjiiU. Tarin licgt abcr anf bcr anbern Scitc and) bic Onc((c bcr Ihibnlbfaniteit nnb ^utoleran^ bcv 3xc(igiofcu : uici( bcr OUanbc nid]t bclucifen nnb aU$ (2ad)e bciS ^crjeni? nid)t bciinofcn lucrbcn faun, unb luciC er bod) luie attc'o Tenfen itber ben Sd}ftanbpnnft (Jinan's gnr 9(((gcnicingi(tigfeit be^^^ '-JBir fid) enueitcrn niiiditc, fo mirb er Icid)t fanatifd) nnb gcncigt ju ^tuingcu obcr ju ucrfotgen. Unb er mirb nntcr Uniftanbcu and) tenbentioci nnb nnc()r(id), nanientUd) ba, wo ci5 fid) nut gefd)id)tlid)e Ucberlicfcrnng f)anbc(t. Tod) ift cv gcmip and) I)icr nieil't bic nn)t()cnbilbcnbc "^Mjantafic, uicld)e nnbeumf^t nm i)a§ ,s^au))t beg ^teUgtonsftiftery ben Stra()(enfran5 bcr Vcgcnbe nnb bcr fronnncn 2agc [lid)t ; bcnn mci( fid) if)n bcr OMiinbigc niit (icbcn= bent ^crjeu unb nid)t niit bout fritifd)cn iun-ftanb ,yt cigcit inad)t unb ') 3(^ fe^e ^ter natiirlic^ uon bctn fpejififd) Iut^erif(^en SSegrtff btS „(S)faubeii§" ab, bet ntd)t§ anbereS ift als bte Jyorm, in meld^er bonbcm 5protcftanli?mu8 urfpriingltcf) bie 9teIigion iiber^aupt eriebt iDorben i)'t. 190 2!a§ @efii[)I§Ieben im G-insefiien. mid) fciiicn ^evjen^bebiivfniffen , ,yi bciicn and) bev Stol,^ niif bic ct.qcnc 2ad)e unb bcr 3i?uni"d) fie ju ncvlKn1id)eu iiiit .yt vedincn ift, ein !i3ilb Hon if)m cntiuivft, fo luivb ba-ofc(be ;^u cincm ibcaleit ©ottevbilbo incvbcu, bivo bann an bic StcUc bc-o l)iftovifd)en Vebcny; bilbey tvitt. ') (V^evabe l)icr aber cnuad}ft bann in bcr 'Dcoglidifcit I)iftoi-ifd)Cv ^^litfnng unb ^litif bcni ©(anbcn eine 0)etn()r, ini :iBt)fcn cin ^einb, ber [id) nid)t nte()v licvul)igcn (ii^t, iinb fo entftef)t jcncr tvagifd)C ©cgenfa^ uon C^ianbcn unb SBiffen, bcv bnvd) altevlei per- fonlid)e iun-ftiniinuntien iuinicv nie[)r iierfd)aift, ,5;citiiieifc .yiviirfgcbviingt unb bnvd) allcrlci il>cvfd)[eicvunc]en unb Untbcutnngcn nur fd)cinbav QU'oge9(id)en, bleibenb nicnia(§ bcfcitigt nub itbevbritrft luci-bcn fann. 5(ngefid)to beffcn •^ic()cu fid) gevabe bic fcincrcn religiofcn "ita- tuven uic(fad) uon biefeni unevqnicflid)en ^auipf unb Strcit jnriirf auf 'baS' retigiofe ®efii()( al-i fo(d)e§, ba? fie in feinev tioKen 3»i''gft-'it, (Stiivfc unb 9teinl)eit pflcgen nii5d]ten. ®iefe ?^ii)ftif, beun uui I'ic Ijanbelt Ci? fid), finbet fid) and) anf^evbalb bcv rcligiijfcn (Mebictv 3. 33. ciUi 9catuvun)ftif. 3" einer nte()r aftl)ctifd)cn ii'cifc l)anbclt e§ fid) babei uni cine gan^ intinie %xt jeuer ®iufitf)(ung unb Stint ^ nning'cbegicfjuug, in bic bcv "iOicnfd) jur lliotuv tvitt; id) benfe bicv, mic fd)on cviiniljut, an gemiffc ^-J3ilbcv ihmi 5tvnolb i^iirfiin obcv an cin= j^ehic 9.)iavd)cu non Jicrf. Obcv abev ec> ift bie 5tatunni)ftif bcr fyau)"t= natuvcn unb 9catuvp()ilofopf)en bec^ fed),^c()utcu 3iif)i'f}it"bcrt§, bie fid) uugebntbig xm I^nncvfte bcv 'JJatnr ncrfcnfcn, fie non 3""^" f)craui* crfaffen, alv ®an^eS er= nnb bcgreifen unb ifjr fo^ytfagen iuo ,^")ev^ fcljcn luofttcn. 3)icfen bciben 'Jlvtcn ift bic retigiofe Sllioftif nal)c liermanbt. 5(nd) I)icr l)anbe(t cj; fid) nm eine ganj intiuie pcvfon- lid)e 33c,yel)ung, unv nid)t ,viv 5fatur, fonbern .yini llncuMidion, guv ®ott()eit, bic fie non inncu l)cvau^' crfaffen nnb beriil)rcn, mit ber fie iierfd)nicl,^eu unb abfolut cinci luerbcu niod)te; bie uiittel= altcrlid)e !i)Jh)ftif rebet ba()cr ganj treff cub gerabcju non ,,'i^ergottung." ') ©b. 3ener, Sie entftef)en unncfd)id)tlid)e Ileberliefernngen "■^ SDcntfdje ^)htnbfc^nu, ^•cbniav^cft 181)3, S. 189—219. Xk rcligtofen @cful)lc. 101 Villein iiiicl) l)icr laiioni (V)ciaf)reu aubcicv 5(it, bic ®cfof)vcn eiiici? aitofd)lief5lid)Cu iiiib eiiii"citi(]cn Wofiil)lv(cbcnv. Xk vclitiioi'c ilnnftelluui] in il)vcv 3ln[d)an(id)tcit l)at ctiuaci -Svlavcii, bivo nuiu pviifcn, ctUHic> 'Scflnrnviffenc? , bao man fontvoQievon fann. Tic *?Jci)ftif iici-fnd)t cv ol)nc fold)e fefte ^tii^c unb untevmlvft fid) t'cincv fold)on .Siontioflc, iinb baniit artct fie anf bic Taitcv iiiit ^lotnicn^ biijfcit in nnjjcfmibcn lh'i)fti,yC'ntny anv. (Sin ber itontvoKc bcci Tcnfcni? Weibcnb ent,^ogcneo ©lenient unferee; ©eclculcbcn'? unrb nn= flav unb iHn-fd)UUMnmen, nnb foldie Unflailieit nnb iI^cr[d]iuonintcnf)eit ift bcm religioi'en 03cfiil)l Don .Spaito auv and) luiebev nid)t fo fern. TiVo llncnb(id)c ift \a cin fiiv unfev Xcntcn Uncrreidjbavcci, bnv fid) Hon ben ^ategovicu nnb {yoi-nieii bcyfclbcu nid)t faffen l{if5t: nnb fo licgt fd)on im ©cgcnftanb bcv 9{cIigion felbft cin llnfa^barcc^ unb Unfoutroliicibavci'. iluniu uun nbcr noKcnbi? ber 9L)ct)ftitcv, nube= fitmmert um alle ©efe^^e bcc* 'Denfeu'o niit ber ©ott^eit eins; luerben, biiv Uncnb(id)e fid) intim ,yt cigeu nuid)eu unb fid) in i^cr;,iid"ung ^u it)nt empor)d)tuingcn untl, fo mup er enttueber pl^antaftifd) lucrben, ober uicnn feine "ip^antafie befonber^; arm ift, antfjropomorp^iftifc^, realiftifd), finnlid). Ta;! intimjle mcnfd)(id)e i^crfjaltntc* ift bac; ViebeC'= nerljiiltnic 5iiiifd)cn SOtann unb 2Beib, unb barum fe()tt in bicfem ungcfunben l)ti)fti5i'?mu^ faft niemal^o ein Qwq finntid)er i^erliebt: {)cit. Unb has licgt and) in bem gcfiifjlcima^igcn (£l}araftci ber 9Jii)ftif aU fo(d)cm begriinbet: bic @cfii()lyerregnug, bic fo er()aben nub iiberfinnltd), ganj iiberirbifd) begouncn (jat, ergreift ben ganjeu 93teufd)eu, alfo aud) feine (Sinn(id)!cit, bic fie mit aufn)iif)(t unb oufrei^t, unb menu bann ber in fcincr Unbeftimmtljeit unb (Storfc ftety nur fur^ bauernbc Ueberfc^iuang ber (Sfftafc noriiber ift, fo jittert in bem robufteren 3;ei( bie (Srregung lueiter unb roa?^ fo iiber^ finn(i(^ angcfangcn ^at, enbet nun in ber flatten ®emein()cit ber Sinne, Xcx rctigiijfe :iO(inncbicnft, ba^ Spiel mit bem (2ce(en; brciutigam, gctuiffe fcfticrcrtfd)e Crgien — luie oft mag cv biefc 4iuMi= t)ung genommen Ijabcn! Unb luie nielc 2)h)ftifer ^abeu an ben fiunlid)en ^iebe-obilbern bC'3 .^ofjcu Viebco if)re ']>f)anta)"ie ent^itnbet unb uerborbcn! 192 ®a§ ©cfiifjrsrcbcn tm ehiSElnen. 9Bte ndcv biofcr ^Jiijftijic^muci and) noin pvattifdjcn VeOen imb .^anbchi a(i,vol)t iinb in fd)(nffciit Oitictiviiuto cnbigt, unb luic cv a(v inbmibiicdcc^ C5v(c()cn mit bcm .qemciiifdjiiftdilbcnbcn 3»9C ber ^teHglon in ^'onflift foinnit, bao luirb on cinci- fpcitcvcn Stcfle Gr^ UHif}nnng finbcn niiiffen. 3)a(]C9cn fonntcu inir ()ier norf) auf ba^ vetigibfc (Sricden ber 9iefonnatorcn unb ■|.H"op[)eten, ber 9{c(igiony; ftifter nnb rcligibfen ."peroen cingefjcn unb tierfudjen, bas' Cffenba- rnng'oliemn^tfein ah bie l)od)ftc j^orin bec( re(igiijfcn Gni))finbcny unS nerftiinblid) jn niad)en unb jn anadjfiercn. 'I'lHein unr iniirben fiir unfeve ouicrfe Ijicr uid)t'? "-^kiKv barau'o gciuinnen. 2i?ac^ 'lictigiou ift unb U'ie retigioo gefid)tt mivb, bac^ l)abcn luir nu-o and) ini ilnn-augcljcubcn fd}on uid)t gum mcnigftcn Don biefcn religicifeu ©enien fagcn unb beuten (ajfen. Scidjt fpejififd) Deri"d)iebcn ift i^r Offenbarungsibeiiiu^tfcin Don unfcrenircligiofen CSrIeben, fonbern nurfo Derfd)icben, mie atteS (J!)eniale erf}aben ift iibcr bass gcuio^nlid)e 9)?ttte(= nub ^urd)fd)nittC'nia^. Unb iiberbte^o fjnbe id) bariider an aubcrcr vitede anc^fiUjvtid) gef)anbe{t. ') ^n ber ©tiirfe biefc-o 33eunif!tfciny liegt btc 5}fogtid)fcit, 9le(igioni?ftiftcr ^n merbcn ; in ber inbinibneKen i^erfd)iebenf)cit bey religiofen (Srledenc; bei biefen §eroen unb ®c= nicn ber ^tnogang^opunft fiir bie ^erfdjiebenfjeit ber hpu ifjuen ge= ftiftcten 9ieIigionen, bencn fie il)i\\^ ©eifteci Stenipel fiir aik ^ctteu aufgcbritdt [)aben; in ber mannigfaltigen 3(rt unb SBeife, uue gan;^e 3eiten unb mie jeber (Sin,^etne ,^n ifjnen fid) ftettcn unb if)r 53i(b fid) gu eigen niad)en, ber ^eiin retigiiifer ^paltnngen, haS^ lueitgebenbfte 9?ed^t reUgiofer Unt= unb 2Bcitcrbi(bung unb bie ©eiuoljr fortiudI)rcnben inbiiiibneUeu (Srlebeuc; iumitten fird)(id)er llniforutitnt unb 'i)iiiiellierung. Tod), eo ift ^t'it, bof^ mir bao retigiiife (>)efii()l unb bauiit bac< ©ebiet ber qnn(itatil»cn (skfii()('3unterfd)iebe iiber()aupt nerfaffen nub nu'o beni O^efiifjk'lierlauf in foiiicn iierfd)iobeuen CS'rfdieinuugen ,^1= U'enbeu. JReHgion unb 9?ellgioneu, (2. 117 ff. Tex ©efiifitStierraiif. 193 2) Tex (vJcfiil)l«ucrlauf. 3in llntci-|*d)icb Hon 21 tf often unb 3timmnngcn vcbcn luir ij'iex jnevft toon a) @c fill) (en im engeien 2 inn unb l)olen Ijievbci ba^ojenigc nacf), Wdv bc\ ben qnalitatit) befttnnntcn ®cfiil)(cn notiuenbii] unbc^ fpvorf)en bkiben ntn^te, jene gefiiljdonia^igen 3»ftflnbc, bic man al? imge obcr foiniate bojcidinet f}at, lucU fie feinen beftimnUcn 3"f)att, a([o and) feinc beftinunte Cniitttat ,yi fjabcn fdjelnen unb bod] bentUd) ben anbein gcgeniiber fid) nlv .SUaffc fiir fid) I)evauC'l)ebcn. X'lflein luenn n)iv fie nennen, biefe ®efid)(e bev S3ef(ennnung nub (Si(eid)terung, bor 55eforgni':: unb .^poffnung, bev (Sviuartung unb Vangeicei(e unb luie fie iucitev()iu fid) f}.ie,yfi^iei-en niiigen, fo fragt cv fid) bod) ai^- haih, ob fie aU coflig quolttatoloi? unb rein format be^eidjnet tuerben biirfen ober ob fie nid)t rid)ttgcr ben intencftuctten @cfiil)(en jujujafjien njiivcn, 'iia fie bod) offenbar mit bent 2>ovftcl(ungC'Oer(auf gufammenfjangcn , n)ex^(}a(b fie benn aud) toon ber .'perbavtifd)cn ^^fi)d)o(ogie mit befonberer SSorliebc befjanbeit gu iuerben pflegen. 9}iad)en mx ung an ben ®efitf)(en ber VangeUieife unb ber ©rmartung bie 2od)C ftar. ^cnc§ erfteve, f(3nntc man fagen, ift nnter alien getftigen ®efiif)(en baSfenige, in tt)c(d)em ba§ 2Befen be§ ®e= fit[)(§ a(y fo(d)e^ am reinften jum 3(u!§bruc{ fommt. (S» ift ein Qoc\ni)l ber Untuft be§[)alb, lueit nid)t§ ba ift, \m§ unfern ©eift anregt unb un§ gur Set^dtigung irgenb einer @eifte»fraft reijcn fonnte; e§ fe^tt an einem 9?euen unb ^'ontrafticrenben, ha§ gu affimilieren unb 5U be^udttigen, on bem ^raft ju ermcifen mdre. 'Da()er l)at bev Ungebitbete Vangemcife bei ber geiftreid)ften "Diebe, bei ber w'l^- igften Unter^ottung, mci[ er nermoge feine§ nieberen $Bi(bung?ftanbeg nid)t» bamit an^^ufangen luei^, nid)t einmal ben i\n-fud) mad)en faun, fid) ctmai baDon anjueignen. 9lber etunvS mufs ber iDccnfd) t^un, irgenbroie mn^ er fid) betfjdttgen ; empfdngt er a(fo feine 5ln= regung, feinerfei Steij, fo rid)tet er feine ^tufmerffamfcit anf bie tyorm be§ 23orftcnunggt)ertauf§ b. f). auf bie 3eit, bie jtuifdjen ber Siegler, Zai (Sefuljt. 13 194 2!a§ @efu[}l8rebcn im ©tnjeriien. einen unb bcr anbciii (nngfani fonimenben 2>oiftclIiing Dciftveid)!, itnb fo luiib i()ni „bie 3ctt (ong." Unb bavin (iegt .vigtetd) bie %ci)n- Iid)tcit mit ber ©viuartnng. 3(nd) bev SBavtenbe nd)tet anf beii Slblauf bcr 9}iinntcn nnb 3efnnbcn ; aber bev Untcvid)icb ift ber, ba^ er ein befttnimtC'S (Sveignig im 3innc i)at, beffen ©inh-eten mit llngcbntb I)cvbci[cf)nt nnb bavnm btvo Gnbe bev ,^n)ifd)cn jet3t nnb bent (Sintvitt biefeS Gvcigniffcv licgenben 3'-'it W^ »icf)t cviuavten fann. 1)Qbci ift nod) cinmal jn nntevfdjeibcn, ob ic^ lueip, luann bag ©reigniS eintvetcn nni^ obcv ob niiv bicfev 3eitpi'»ft »"= befannt ift; im (c^tcven %aU. bevidjvt fid) bie Gvluavtnng mit bcr ^offnung. Vangctucile nnb ©nnavtnng t)cv()a(ten fid) bemnad) fo gn einonbcv, ha^ id) bovt anf cin Unbeftimmteg marte: mcnn nnv n)a§ fomc nnb mid) mitno()mc I fjier bagcgen luivb mir bie 3eit long, \)\§ bog bcj'timmt enoavtete Grcignig eintvitt. Unb bafjer ift bie I'angenjcile apatfjifd) — fie ()at nid)tg ^n t^nn ; bie (SriDartung bagegen ))ein(id) oft biS 5nv Qiliiijljii^e bcy 5(ffcft§ — nod) immer ift iiciS nid)t ha, \m§ miv jn tfjnn gcben foil nnb mao mit allcr (2c^n= fud)t uorgcftcllt unb mit bent 9?ebengebanfcn bovgeftcUt mirb, iuie fd)on c§ mare, mcnn e§ cnblid) fame. 3"9tcid) fieljt man, mie nnv ba^ ©cfitfjl bcr ?angemei(c vein qnalitiitvlog ift, bagcgen bie ©rmartnng eincn beftimmten 3nf)alt t)at, ber iljr and) immcr fd)on einen lcid)t nnancierten Dnatitat^ton geben mivb. Unb oljnlid^ ift e§ mit bem 33evl)altnig bev 93cflcmmnng nnb bcr '5nvd)t: ') bovt ift cin nnbcftinnntc? ct\va§, cin „id) meiji nid)t mag" bev Slncgangvpunft, l)icv bagcgen ift eg cine beftimmte ©efafjr, bie mid) bcbroI)t. (Strcng genommen blcibt fomit aiv \old)Cv „Dagcv" C^cfitfjl bod) nnr bog bcr Vangcmeile; oKc onbcrn finb irgenbmic qualitatio bc= ftimmt. 3)agcgcn ift eg folfd^, bog Ah-aft= nnb Jljiitigfcitc^gcfiitjl ^icl}er ju rcd)nen: otic i'nft ift ^raftgcfii()l, atle Unlnft @cfiif)( mongelnbcr ifraft; nicmolg obcr ift bag, movan fid) mcine itraft betljatigt, cin qnalitiitoloy Unbcftinnntcg. ') cfr. ST. a«offo, bie gurdjt, iiberfefet Don Jinger 1SS9 unb iooffbing a. a. D. ©. 298f. S5er @cfiif)t8berlauf. 105 2BoliDU al'or l)tcv nod) ,yt vebeii uuivc, Don bent !^'cd))"c[ imb bev ?(iifoiitiiitbcvfo(i]e bcr ciii',cliicu ('>3efiU)lc, i()veni 3i'l"^i"""*-'"l)'i»9 iinb il)ver 'I'tifdiung, btiv ucifpavoit utii, fomcit nid)t fd)on bauou bic 9icbc wax, t'cffcr auf bic 33c|prcd)uitg bcv 3tiiniming; 3111101- ijcibcn wiv jebod) nod) 311 ^anbcln b) mm ben 'Jiff of ten. Tev llobonving uont Qjcfii()l 5nni 2(ffctt ift fd)uneiig ,vt 6e- 1'tintnicn, moil cv cin flie^enber, fein fd)arf fid) abljetienbcv ift. Unb fo fiinntc man bavan benfcn, (cbig(id) einen Wvabuntcrfdjicb an- 5unc()nicn nnb alio ftavfen 6)cfiil}(c ale ^{ffctte ,vi be5eid)iien. 'iJlftein gemiffe aft()etifd)e ®efiil)(e 3. ill luivb man bci aUer ©tdvfe unb !Ticfc nid)t 5(ffcftc ncnnen niogen, nnb fo uiivb biefe llntcifd)cibnng jcbenfaK'? nid)t anyrcid)en. Unb cbcnfo Derfagt bie il3cftimmung, bap bav @cfit[)t ein (S'infad)eiti, bcr 'i?lffcft cin snfaniniengefeljtc^ fei, fofeni cv Hon ci()eb(id)en i>evanbcrnngen nnb (Stornngen int 3Sor= fte[(nngC'iHn-(anf bcgtcitct fcin miiffe.') Tcnn fo vid)tig ba^' ift, fo juicifcUoc^ ift auf ber anbcni 3citc, bafj and) @cfitl)(e nnb Stints ninngen nnferu il^^orftellnngt'Derfanf cr^eblid) beeinfhtffcn, nnb fo mad)t nid)t bicfc ©tovnng ben 5(ffcft nnb bai? SBefen bci? 3(ffefts! au§, fonbein biefc^o 3Bcfen ift Hon bcr 5lrt, bap cy fo(d)c il^eranbernngcn xinb (Stornngen in cftatanter 2Beifc f)ert)orrnft : bie Stornng ift ©ijmptoin nnb ^o(geerfd)einnng, nid)t fonftitntibciS 9}ccrhnal. Itnb bacfelbc gilt in nod) crl)i)f)teni 50ca^ non einer neueren rein pf)i)fio(o: gifd)en Xcutnng beiS 2lffeft^^. ©anj ridjtig ijat SBunbt '"') barauf ijixi' geniiefen, ha^ afle Slffefte bebcutenbe for))erIid}e 9tii(fiuir!ungen nad) fid) 5ic()cn, nnb "i^a^ bicfc forperUd)cn "Sotgen ifjrerfeiti^ uneber anf bie (^entittobeiuegnng jnvitdunrfen. Tarauv ()at nun bcr banifd)c '■^nitljofge Vange") gefd)toffen, bie ®ad)e fei iiic(mef)r non "ihifang an nmjns *) troner, i)a§ lorperlidje Gefiil)!, fafet im5fnf($IuB an@. SagcrS (Jntbccfunfl ber ;!ii)d)oIo9ic 2'\ S. 406 f. ) 6. fiangc, Ueber (yeniutSbeiueguugen, iiberf. non itiirellal887; cfr. bagu fie^mann a. a. 0. § 83 ff. 196 ^aS @efuf)l8le6en tm ©tuselncn. fef)rcn iinb bicfe fbvpei(id)cn SBcranbeningcu ai§ Uv[ad)e bcr 2Iffcftc iidcrfjmipt nn,yife()cn, btefc lienif^cu aiif eincr (5r^bf)iing obcr 33ev= ininbcrunc) in ber ^nncitmtion bev iuilIfiirUd)en, ber (iingeuicibe^ itnb ©eftt^muyfeln , auf bcr 5(hion bcv Dafomotovifc^en 2i)ftemg. llnb i[)m ftimint SDJihiftevberg ') pviujipieQ bei, menn aud) er bie "ilffefte 0(^5 )3[i)d)ifd)C SBivt'ung bev rcflcftovifdi au-ogeloftcn pcvip()even i^orgdngc aitfia^t, unb nur tut (iiit5e(itcii anbcve i^ovgiiitgc bafiir iit '^(nfprud) niiitint nl§ !L'aiige, ben ©egenfa^ ber Strcrfung unb Sengung fur ben l*uft= obcr Unhiftdjarafter ber 5(ffeftc cntfd)eibcnb feiii (iifit, TaJ3 bog cine iitaterialiftifdjc .spijpotljcfc, nid)t aber cine pi"i)d)o(ogii"d)e '3(nah)fc ift, fd)einen beibe ju ubcrfef)en. ©ie ftettcn itno bantit bircft Dor jene 2lntinontie, metdje i'icbmann") fo geiftrcid) an bic "^vciqc bco p(ato= ni|d)en (Sofrates iin ':}>()abon anfniipft: „@(aubft bn mofjf, baf? id) be§j l^atb l^ier im G)efangni3 bin, tucit niein Veib am S)iuC'fc(n, Sefjncn unb in ©etenfen bemegtid^en ^nod^en befte^t, unb njeit bic ©e^nen jc^t fo angcjogen [inb, baf? id) ntit gcbogcncn ^niccn ba[i(3c? obcr bin id^ an§ bent ©ritnbe l}icr, uiei( id), uiit bent 2prnd) bcr 'iKtljencr -^u gef)orc^en, Ijierjubteibcn befd)(offen ijobc'?" S3in ic^ jornig, meit id) bie j^-auft haUc? obcr batit fid) bic S'anft, ineit id) jornig bin? 5tber Juir I)aben I)ier feine ntctapl)i)i"tfd)en 5lntinontien anfgnibfen, fonbern ba§ SBcfen be?^ 5lffcft§ gu erfaffen, unb ba» fann nur im "^^f^d)©? logifd^en, nid)t in pf)i)fio(ogifd)cn 3.sorgangcn obcr ntetapl)t)ftfd)en ^l)pot^efen ju finbcn fein. fatten mir nu'? an bic pft}d)ologifd)e S3cobad)tung, fo fd)ciitt ntir bic altc 3Infid)t, baf, ber printiirftc unb cinfad)|"te 5lffcft bie Ucbcrrafd)iing fei, nod) intnicr bav 9iid)tigc ,vt trcffcn ; benn bainit Qderbingci begiunt ecv unb fo Ijat ivant') bod) 3{ed)t, locnn er fagt. ') aiUtnfterberg in ber uorlaufigcn 9KttteiIung iibcr Siift unb Unluft im 4. §£ft feiner S3eitrage jur cfperimcntcllcn $fi;d)oIogic @. 216-238. ') D. Sicbmann, ^fijd^ologifdje 5tp^origmen LXXV. 'J it ant, 5tntf)ropoIogie § 73. Ter @efiir}l80crrauf. 197 „bct ^Hffcft [ci llcliciiii|"cl)imi} ^m•d) C5inpfiubitiui, luobiiid) bie Ani'fitiu] be^ ©cntiito auf(]cl)otieu lucibe; cv fei a(fo itbcveilt, b. (). or luadji'c (lei'diuniibo \n cinciii (S>xa'i>6 bo^ ©cfiibf'?, bcr btc l(cbcvlcf(iing ini= iiioijlid) inad)c;" iiiib an nnbcvcv Stdle ncnnt er i()n cine '.Hit Hon ^^iiifd), ciiioii '|.Mnon)viiiito, cin Saffcv, bay ben Taiuni bnvd)luid)t. Unb in bcr ^l)at, llebcn-aid)uni^ ift ba5 CSvfte, cin 'lUotUtdjCy nnb (Stofjuicifc;;, ein ^Jiaptuo unb CSl)of, bcr bay ®cfitl)l niit [o(d}er :i^cl)cnicn;, an[trctcn unb co nicl)r ober mcnigcr va[d) fo geiualtig anuiad)fcn liifU, bafj bcr iHirfteHnncj'oOerlauf baburd) gcl)cnnnt nnb aOe Ucbcrloiiinni^ babnrd) nnnioiiltd) gcniadjt uiirb. "Xiabcr benn auc^ Jlialcn, bic ini 'Jlffcft i]cfd)cl)cn, alo nid)t anf llcbcrlc.qnni] tiern()enb nont Strafgcfet? nnb 9tid)tcr niKbcr bcurtcKt nicrbcn. ®er Slffeft bcrnljt alfo anf einer plb^iltd)cn (Stornnn nnb ift fclbft cine [old^e ©tornnc^ bcr pfi)d)ifd)en 'JtorniaUage, fpc^icK bcy i^eniol)nlid)cn rnl)ii]en nnb iileidjuuif^icicn 2>orftct(ung£!toerIanf!§ bnrd) ctnen Skij, ber ju ftarf ift, alv bafj fid) il)ni j]cgcniibcr ber SJfenfd) in bicfer '?cornial= lage Iicl)anpten, fid) benfclbcn affintiliercn obcr and) nnr fofort ben iunjnd) ,yt einer fold)cn ^Iba^ticrung ntad)cn fonnte. (So ift ber 9}(enfd) bcni 3iei,^ gegeniider obfoint niad)tIo!g, Baffin, bic 9teaftion§s faf)irtfcit ift anf cincn ^(ngenblicf oicl)cninit. Unb ba()er Ijei^t biefer ^uftanb niit 9icd)t i)assio, ci?^ ift ein Vciben, cy foninit itber niicf), id) uicifi nid)t mie. Itnter bicfcn Uniftiinben luirft ber Qieij im 5Iffet't intntcr .ytcrft liiljntcnb, .qciftit] nnb forpcr(id), menn and) biefer StnfangcHiffett ,^ntucilen ein rafd) noriibergcl^cnbcr ift. Unb ift er Doritber, fo fonuncn nun bie iHirftennui^cn in milber .S^aft itber nn§ l)ereingeftilrnit ; nnb in bafticj. abi-^eriffenen Sa^jen ober in rapib ba()iuflicf5cnbcni SiHirtftrout nub in aflcrici ftarfcn fovpcrlid)cn Se= U)C}]nuc]Cu, (Sjol'drbcu nub .'panbUniqcn uiad)t fid) bcr Sturm be0 ^nnern nad) auf;cu I)iu bcuicrfbar. ^HMi bicfcn ';!(cnf5crnugen bcr 2(ffcfte, in bcncn luir, mie frf)ou gcfagt, 5-o(9eerfd)cinun9cn nid)t bic Urfad)c bcrfelbeu fcf)cn, rcbcn >uir an einem anbern 5Drt, obg(cid) nid)t ^n Dertcnnen ift, bo^ fie ii)irf(id) uiit ba,yt 9c()iircn unb i()rcrfcity uncbcr anf bcu inn-tauf lib; THF UNIVERSITY 198 S)a8 ©cfii^rslebcn tm einseliien. bc^ 5lffcft'o juviicfunifcn. §icr IjanbcU co fid) jcbod) ^vmiidift uin bic ^[i)c^o(ogifd)en ®v[d)ciniinfjen, unb ba gi(t ce t>ai:- 'A^efen be^^ 9(ffeft§ babuvd) nal)cv ,yt iH'fttmmcn, baf? uiii- iidev bie iicr[d)icbencu cinjctnen SKffcttc cine Ucbei-fidjt 511 gcunmicn fud)en. j5"i'iil)ev mar bic 5(ffeftens Ief)ve gerabe nad) bicfer (2eite (jin ein ftarf bearfertcS {^e(b, 5undd}ft Don (Seitcn ber (5t()ifcr, bann adcr mid) in pfi)d)D(ogiid)eiii ^ntcreffe: man fnd)te eine inog[id)ft gcnaiic 53efd)reiluing unb bctaillicrte iUaffififation bcr ^^Iffef'te 511 gcben unb fo eine ^Ivt Hon .^i-onf()citc>bilb biefer passiones ju entiucrfen, modei eo jcbod) an (Sintragung toon SBcrtnitciten na= nientlid) and) infotge bcr 3>erniifd)ung mit ben Vcibcnfdiaftcn fetten fcl)(te. ©rft^ant') unter|d)icb rein pfijd)o(ogifd), nnemofjl and) i(}m bic 5{ffcftc „franf()afte 3"fi^ffc" ftnb, ft^enifc^c am ^tlixk nnb oftl^eni[d)e any (2d)tiiad)c: jcne finb non errcgenbcr, babnrd) after oft and) crfd)bpfcnber, bicfc ton einer bic Vebenjfraft abfpanncnben, aber babnrd) oft ond) @rI)o(nng toorbercitenbcn Sefd)affenf)eit. ^olje") §ot int 5lnfd)tn^ an ^robifd^'') 5lffeftc ber ©ntleernng nnb fotd^e bcr llcbcrfiinnng angenonimen, jebod) nid)t fo, ba^ er barin ^wd ©attnngcn, fonbern iiic(nier)r juici Stabicn i()re>5 il^crlanfec^ faf), bie man bei jebcr I)tn(ang(id) ftarfen ©emiitiSerf^iitternng beobad^te. Sm crftcn (Stabinm ift jcbcr f)od)ftc 2Iffc!t ftnmni, cc; tritt cine mo= mcntane iStorfnng bcv i^orftctlung^Mierlanfc; cin, bic fid) jnuicilen §u bofliger S3emu^t(ofig!eit fteigert. 5ltlein — nnb bicfe ^cobad)tnng ift fe[)r fcin — in iil"af)r()cit ift biefc (£"nt(eernng nid)t bie einfad)c 2Ibnicfcn()cit Don inn-l'tcUnngen, fonbern im ©cgcnteil bic ©cgcn= mart foDicter, ba^ feincr cin.ygcn genng 5(nfmcrtfantfeit ^n J'eit mirb, nm fie fiir bac! 33euniiitfein jn fiyicren. Umgcfeljrt ift bie baranf fotgcnbc Ueberfitllnng eine iHn()d(tnivnuif?ige Gnttccrnng, bnrd) me(d)e nnn crft bcr ^nljalt cin^dncr 'iHirftcllnngcn ^n foincr 'AMcber^ anSbreitnng ^iai^ genunnt. 9}fan ficf)t, bafj bei bicfer ingcniiifen ') ^ant, SMnt^ropoIogtc § 75. *) fiofee, ajjebisinlfc^e 5lJft)d)orogie ©. nSO f. ') 3)robtfc^, (fmptrifd)c SJJfi)d)oIogte nadj naturtoiff. JDJctljobc 1842. ©. 208 ff. 25er (SefuOlSttcrfauf. 191) S3cfd)vcibunii — (oibcv! — bic ,'pcibartid)C Vefjvo tion ben il>ov[tc[Iiingcn iiii ^-Pcunifufcinol)ol)liaiim yi Wninbc i^dci^t luivb. 2ic fonncn mv mit aUcn il}icn fdjicfcn !i^oiauvK%Miiu]cn natiivlid) and) l)icr nid)t accept ticrcu; bariim luevben miv miy bod) bcffcv an .Stant ()alten, lucnn nilu imS iiur t)Ou ?o^e bie ^orrcftur ancii^ncn, baj3 c^ fid) babei nid)t am v^lafl'en, f onbcvn iim 3tiifcit iinb (^tabien f)nnbclt ; luotlen anr abcv ^Inffcn, baim iiiiifien luir iuk-, i^a unr Cy mit @cfiU)[cn ;,u tf;im f)a(>cn. Olid) ()icr be^^ ©ecicnfa^^eii Hon an.qoncf)ni itnb nnnni^cncfjni ciinncrn. ^t'bcr 5Iffcft luirft vtcift nlv llel'ennfd)unfi, unb iuei( fjevoovgc; rufen burd) etn luinium bco 'Jiei^^cv, ,viev[t nnaniicnc()m, fclbft mcnn bic llebcnaid)nnci fid) nad)l)ei- alv eine ficnbii^e, am erfvenlic^er lUfad)c l)evi)oirtcl)enbc nnb non crfienlic^cn (Votgen bcglcitcte I}eraii^= ftcQen f oUte ; unb fo ift jebcv 5(ffeft ,^ueift 3d]rerf, @ifd)verfcn. ^n biefem eiften Stabiuni ift ber 'lOienfd) unfiibig, auf ben Ucberveij ju rcagieren, il)n 5n bcantiuovten unb fid) ,^u affiiuilicrcn ; ba^er has> 5lftf)cnifd)c, fd)UHid) ??iad)cnbc, bie Stunnnticit unb <2d)(app()eit, bie t)i3llifje iLMberftnubcninfaliiiiteit ini Xeufen unb Jljnn. 2)tan ift ge^ Idfjint unb faffimgc'toi?', unb fo faun ber (Sd^rccf beiou^tloS niac^en, fann haS ^eden felber iibeviualtigcu, f'ann totcn ober ben GJeift bteibcnb ,^^erritttcn. Xk untcre Stufc biefev i2tabiunig ncnuen mil- 3>cvbliiffung, bic obcrftc ©ntfe^en (beutlid)er ber Vatcincv: obstuinii!); Quc^ bie <5urd)t alS 'ilffeft ge^ort nod) einmat I)icv^cr. Unb nun erf't fd)eiben fid) n)eitevl)in angeue^nie unb unangenefinic 5{ffefte. 5cne, \wld)c fid) ju e^^vcnbcnmufd), ©nt^iirfcn, ©fftafc ftcigcvn fonncn unb in ben mittfcveu Vagcn nuter beni icenig bifferenjievten 'Jtanieu ber %xcnhc ^ufantniengefa^t njcrben, anpcrn fid) im rafd)cn i^tu^ bev il^orfteUuugcn, in eiuer j^iitle oon evfveu(id)en Sitbeni, ^offnungcn, Vnftfd)(ijffeiu u. bg(., in (cb{)oftev, fpdt^enber Untcr* ^altung, in gefjobener Stiuimc, ini SSH^en nnb 'Jnnfehi ber ^hu gen, ini c(al"tifd)eu rafd)eu @ang, ini ()eitcren Cpcfid)t^5an§bru(f , im (Sc^ujenfeu bev 3Innc, im ^iipfcn, 3pringcn unb Tauten. '^Jiid)t fo ein()eitlid) finb bie Undiftaffcfte unb i^ie 3tcu^eruugen; f)icv tictcn qualitatioe !i!?erfd)icben^eiten beut(id) 311 Xagc. Xa§ uberrQfd)enbc 200 3:a§ @eful)l§leben im eiiiselneit. SDtipUngcn cincS (iebgciBonnenen 'H3(anc§, bac> 3d)eitevn cinev (aitgc gefjcgten ^offniing ftcigeit bie (5nttauid)ung ,yim iBeibrup imb 511111 Merger. 3^cr Vatciiici l)at bafiir ben ticffcnben 2Iu5brucf stomachari, njeil ber 50?agen, bie ^crbaitung bation „affi5iert" luirb: man fann basi, rt)a§ eincn iivgcvt, nid)t fd)(itcfcn, ntd)t uerbauen, unb fo Uexbt bie cine 93orfteL(ung , bie ben '^Iffcft l)cinorgerufcn, im 33oibcrgnmb unb dentruiii unfevcS SBorftcUungsfcbeng, fef)vt in nciicn unb imnier ncuen 33ariationen luiebev, abcx a(y cine fo(d)c, iiiit bci id) ni(^t fcrtig ju luerbcn, nid)t§ an.vtfangen luci^. Tcr ^Icvger blcidt alfo beiu Oiei^ gcgoniibev biivdjaiiy aftl}eiit[d) , iuad)tlo§, cv ift bec^jalb Itoed' unb tiernunft(o§ , fd)ii)ad)(id) unb !Idg(ic^. Unb bod) argcin luir \m§ fo oft, tuei( luir fd)iudd)(id)e OJefellen finb unb un§ Don bev ^iuttuv ben inad)tttonen 3lffcft be:? 3ovu§ Ijahm Dcibieten loffen. 3)er 3oni ift ha§ ftl)enifd)e ©egcubilb be§ 5Iergcv^: fauiu ift bie erftc Uebeirafd)ung roviiber, fo gcfjt c§ fofort 5U SBort unb X()ttt(id)fcitcn iibcr: beibe frcitid) oft rcd)t iinucrniiuftig, abcr bod) buvdiaus bavanf gcrid)tet, menu and) niclfad) iiur nod) fi)iubolifd) bavanf gcvid)tct, ben, bev unfcven 3''vn evvegt ^at, 511 »evnid)ten unb 511 gevftoven. @eiui^ ift f)icv bie ^eobad)tiing ^Jiituftcvbcvgo ') bnvd)Qu5 am ']>(a^, ba^ bag 2?alten bev %cin]t, i>av bvo()cntie 33cugcn be5 '^lvm§, ba§ 35evengcvn bev 5Iugcnfpa(tc , ba§ 3iifai"i"enpveffcn bev 3^^"c, ba§ 9?evftdvfen bev Gjfpivation (autev 33cngetiovgdnge fmb, bie auf bie (Sutfevnung, ba§ ilBegftof^cn unb 3(biuef)ven fd)dblid)ev 9tei,^e ab= §ie(en. (Sntftctjt bev 3'^^'" infolgc cinev nuiuiivbigcn 3i"»i>tung, ber unfev ©efii^I, nnfcrc gan^c gcinol)nlid)e 5ht 511 fcin, itnfcv C£bavahev luibevftvcbt , fo ncnncit iviv ibu (intviiftiing , in bie luiv iibvigeny and) angcfid)tii bev ,s)anblnng cinci^ anbevn, Don bent luiv fo etntaS nid)t cvmavtet batten, au!5bvcd)cn fonnen: bie 5lbfef)v ift bie d)avafteviftifd)e @efte bafiiv. 'AMd)t iuod)tc id) bagcgcu bie Zvaii^ vigfeit, bie >2pino;^a bev ^venbc alo cine Apauptflaffe bev "?lffcftc gegeniibev j'tellt, a[§ 'Dtffeft be,\eid)nen. (3-iiv ben affettiuillcu luilbcn ') aniinfterbevfl a. a. D. 2. 22G. 224. 2er ©cfuf^rSDcrlauf. 201 ®cclenfd)inci7, l)ciben U'ir feine befonbeic ^c,^eid)nitni]: beini Tob cine§ gcticbtcii ?(ii|^el)i.nii]Oit luicl)t ev IjcvDoi', V'^vft unb oft fiir rtcvaitmc 3eit ftiimm itiib tl)idnciilivo, alfo aftljciiifcl) , biy ev iit .^ilngeii unb S^ranen, in 3ii"ii"*^i'" •'»'> 3tof)ncn, in .^pdnbeiingen unb .^aavci raufcn fid) Vnft nuid)t. Xer 5(ffeft itber hiW ^cl)li"d)(nrtcn unfevcr le^tcu .s^offnung, auf bie luiv nnfcr "Mlc-i i-iefe^t l)abcn, ift bic 33ers jiueifluui], uio ;3i'ftii"be ftunnnev 5t>;iatl)ie unb i1Jiebev(.]efd)tagenf}cit mit luilben 3ccncu iued)i'eln, in benen hex 9)icni'd) luie ein gcfangencg 9taubticr gcgen bie un;,evbved)(id)en ©itter nub 33anbc bev (id)id'[al§ unttct unb tobt; man benfe an S3itvi]ev;i „Vcnoie"! Xaf5 and) anbevc (^efii^le ben 5lffeftd)avaftci- annefjnien tonnen, bie Jiebc nor allem a(§ fmnfidje, bev ,^a^, bag 5Diit(cib, ift bc^ fount genug; ahcv fie umrcn nid)t ^icv 3n befpvedjen, tueil jcncv G^aiafter bod) fiir fie fcin character iudelebilis ift. (Sbeufo niu^ten \vk bie an bic Slffefte fid) anfdjtic^enben Semcgungcn (jicr uiit evu)dl)nen, benn fie gel)ijvcn jn i^vcmSilb; ollein beg DMtjeren Juerben iuir Don biefen Stusbrudgbeiregungen bod) erft fpdter rebcn fonncu. 9tur baS nuig nod) cviudtjut luerben, ha^, ioeif bie 5(ffcftc, lucuigfteuy bie ft()enifd)en, fo vafd) in energifd)e 3?e= 'tBcgungeu unb .panbhtngen alter 3(rt augniiinbeu, atfo fo nielfad) 9i)Zotitie unfereg §anbefn§ luerben, il^re ©rfenntnig oflerbingS fiir bic (Stf)if int meiteften Sinn, fomit an^ fiir ben 3«nftcn non befoubcrer 3Bid)tigteit ift. Sic finb passiones, ber 9Jtenfd) ift biefen llebers reijen gcgeniiber luiberftanbgtog, paffiu, unfrei. -t^iir iebcn 9)ceufd)en giebt el eine obere ©renjc ber ^ieijftarfe, jenfeitS bcren bie Ueber* legung auf()ijrt unb bag ,'panbctn im 5lffeft begiunt; bie ftoifd)C 5Ipatt)ie ift ein ^bcat fiir il\\nifd)en otjue eyieifd) unb 33(ut, oI)ue ®aft unb l^ieruen. jDag alte Seftament fonutc fid) fetbft feinen ®ott uid)t affcftfrei nori'tellcu. 2lber of)ne Uebertcgung l)ei^t nid)t finntog, unb jene obere (^rcnje ober (2d)n)elle ift lucun and) natitr(id), ^^i)fifd) bebingt, bod) nid)t Don ber 9ktur ein fiir aUe 3)iat fcftgeftetlt, gerabe auf fie ujirft Oi)eJuof)nnng unb (Sr5ie()ung mdd)tig ein. ^^enn fid) in ben ?(ffeften ber inbitiibuellc ^yaftor gan^ befonberg ftarf 202 5^a8 &tHii)Mchen im eingernen. gettenb nmc^t iinb [ie nielfad) gong befonberg niobifijievt mtb nuan= cievt, fo gef)bvt \a 511 bcv ^nbiinbiialitat and) bcr (S()araftcr a(g eiit '•|H-obitft ber ®ciui)f)nnng, ber (5r,^ic()iing iinb (2c(bfter,yef)ung. SKcit ad Hon bicfon et()i[d)cu (iviuaguiigen itnb bod) and) juviftii'd} iiic^t unund)tig licgt bic I()atfa^e, bn^ getriffe (Siniuirfiiugen auf ben Ovgaiti^^inity affefta[)it(id)c C'iemiitS.ytftaitbe fjevnovnifcii fi)nncn. C6 man babel niit ^roiici- mib Csiigcv an bie (Siitmidliing gcnnffev &c- rud^Sftoffc jn bcnfen Ijat ober mit anbercn anf ttafoniotovifc^e 8tornngcn rcfnvvicvcn mitt, ha§ .yi ontfd)cibcn ift nid)t mcinc (^ad)c. (Sine S3e= ftiitlgung bcr oben gnriidgetnicfencn niatcria(iftii"d)en J^corie Vange:? nev= mag id) ieboc^ barin nid)t gu crfennen. 3(ud) id) bin natiiv(ld) bcr 9}ieinnng, bap jebe feeli[d)c 6rfd)einung mit einer S3eranberung beg 5?crDcnft)ftem§ Derfnitpft ift. 5(bcr \m \m bec^batb bod) 2i?al)rncf)mung nnb S)orfteIIung untcr[d)cibcn tiinncn, inbem jcnc an peripbcriid)c Sleije gebnnben, biefe anf ^fteijnngiDorgangc innerf)alb ber centra ten (2innc§f(ad)en jnriid.yifubrcn ift, fo luerbcn luir and) fo(d)e burd) fiinfttid)c Wittel (jcmorgernfencn '^(ffette uon bcncn jn nntcrfd)eibcn Ijaben, meldjc „onf geiftigen 5tnfto^ Ijin" cntfteben. ©in eigcnartigea 'SProbtcm termag id) fomit in biefer 2:f)atfad)c nid)t jn fefjcn: e§ ift nnr iriebcr cinmat cin befonbcrS ftagranter ^yatt bcy allgcmeincn 'i|?ro=* btcmS Hon bem ^^arattcli§mng 5n)ifd)cn Veib nnb i^ecte, bay frcitid) immer ha ift nnb immer f)ercinfpie(t. Ucbrigcno ift cS bod) nid)t fo, ha\i ber bnrd) 3nfoI)o( beruorgcrnfenc Scetcnjnftanb be§ ';liaufd)c§ mit einem „niirf(id)en" 3lffcft genan ibentifd) unire: bie ^'tftiinbe fefjen fic^ otjntid) ober iier()atten fid) Dietmeljr mic fid) fd)ncibenbc ^reife, ba§ S3i(b im ganjen abcr ift l)icr nnb bort bod) cin anbcrel. @nbtid) ift nod) non befonbcrem Sutercffe ber Umftanb, ba^ Iffcftc anftedenb nnb iibertragbar finb. ©angc ilnilfcimaffcn (affcn fid) in 9tffett Dcrfe^en; fie njerben Ijingeriffen bnrd) nnb ,vu- iScgeifternng fiir ibeate 3>u»^dc, ;,nm 3ci''i ii"b \m- Smpinung, nnb baher bat man in llmbiegnng eincy falfd)cn il^ortc^ gang rtd)tig gefagt, e§ fei in ber 23Belt nod) nie et\xia§ @ro§e§ obnc ^egcifternng \n ftanbe gcfonnnen. 333cr fid) nifl)t fclbft begeiftcrn ober fid) nicl)t lion anbern begeiftcrn 2)er ©cfuftrSbcrlauf. 203 Irtffen faun, ift ein "ipOilifter, fei c^ ba§ il)in yt eincnt fo affettDoUen ©vfrtifon ciiici- !jbcc bie ilninnc bc§ ©cfiiliiy atiid)tcrnor '|,M)iliftcv i obcr ba^ il)ni bie {5iil)irtfcit einc ^bee and) mtv 311 iaiicn iboniievtci- '^>l)ili|*tcr) ttbflcl)!. Xrt:§ 3cvrliilb bcr SBegeiftcnmg abcr ift bev ?5annti»nnt§, lucit l)icr baci im 33ei^ritf bcr Scrteiftevunc] lict^cnbc 9)coment bcr mags l)altcnbcn 33ci"onncnl)eit fcl](t nub bcr '^-anntifcr cbcn bcc4)a[ti ifritpcl= lo^' ift in bcr '$C\\\)i bcr 2)?ittcl, 10 ba^ bcr ^-anati^mug n(5 2(ffctt flcbad)t ma§= unb jitgcUoS ift. Unb baf)er ift er ein Unhiftaffcft, uial)rcnb 3?eiieiftcruni^ ?iift unb 53efricbiiving fdinfft. 5Pei bicfcn ^Iffcftiibcrtracvtngen rcbct man i^ci^ennuirtii] t]crn Hon 2ut]i]cftion, bcffcr mirb man bafiir ben \a and) nioberncn 33egriff hcS 9}?iticu0 Dcriuenben tbnncn, 'b(\§ anf ganj natiirlic^e 2Beifc bnrd] ©ebanfcn^ unb ®cfiU)limittcihtnrt (bariiber f. nntcn) unb bnrd) ben anf bem 9?ad)al)mnniv:itrieb bcrnl)cnbcn llmftanb mirft, ba^ bie 5l)ien[d)en in on§gebel)nteftem 9Jca^c „^erbentiere" finb, 5lnd) bci bcr ^renj.yiggs bemegnng mar fid)er(id) nid)t aHcv lantcrc 53egeiftcrnng, fonbern neben atlcrtci mcltlid)en 33ercd)nnngen Gin^ctner mar e;; 5)cobc nub mirftc ba§ SJJilieu, nnb fo entjitnbeten fid] bie 2Iffefte nom cincn ,^um anbem. c) 3timmnngcn. 3ft bcr '2lffeft afnt, fo ift bie (Stimmnng d)ronii"di ; unb bo§ S3i(b jmifdjen beibcn fo oerfd)icben, bap esi mir nid)t rcd)t begrciflid) ift, mie Se^mann ') fagen fann, „3mifcl^cn Slffeft nnb i^timmnng laffe fid) eigcntlid) fcinc bcftimmtc ©ren^e 5icf)cn; nntcr 5(ffcft iicr= fteljen mir ben gemaltfant c r e n aber fd)nell ncrlaufenben , nntcr (Stimmnng ben fd)mad)eren aber nad)()a[tig e r c n 3wftii"'?-" 2Sa» if)n baran licrvucifetn liifit, fdjarfe ©ren.^en an,^ngebcn, bay ift mol)( nnr bcr 9Jcanget bcr 2prad)c, bie, mie fd)on gcfagt, fiir nick @c= fitf)t'35nftanbc feine 9kmcn f)at unb tiiclfad) red)t 3.\H-fd)iebcnc§ nntcr einc 58e,^cic^nung .yifanimenfa^t nnb fo freilid) getegcntlid) and) ein= mal ben 9(ergcr ak- ^Iffcft mit bcr argerlid)en iStimnntng iicrmed)fc(t unb ncrniifd)t. Uebrigens Ijat fie ba^n ein gemiffco 9tedjt babnrd), ') Se^mann a. a. O. § 78. 79, iiber^aupt § 75-80. 204 2)a8 ©efii^ISleOen im einselncn. ba^ 31111111111119011 iiiaiiiiirtTad) auv ^fffcftcii ciitftcl)cn nub nicf)t5 niibcrci^ fiiib (\h:- baS' ''iibUmycn von i"olcl)cii. (''knobc bic Ihilufti affcftc Ijabcn bajii cine bcfonbcvc 0101911119 iiiib and) l)icr luicbov bic aft(}oiii[d)cn ;^u fciiiciii 9ic[ultatc fiU)vciibcii nno bov t'(or9or iiicl^r aU bic fid) nusitobciibcii ft(jciiiid)cii. Xodj iiiuf? ber Stiiiiiiunig iiid}t uotiucnbig ciu 5(ffcft norangcficii, c^i faun and) fo [cin, luie '•)M)' lolnefi)') in foinor 3^o[tnitioii fagt: „nntcr Stimnunu] norftefjcn H)ir joncn lobigltd) bnvdi fcincn (S)iiinbton d)aiaftovi|'iovtcn ^olIcftit)= gnftanb bo;? (5^oiniitv, uiold)ov (in bov Siogcl) mcbor bay .s';)oniortrctcn bcftiiunttor 3onbcv9cfitl)(c nod) ba;* flavc 93ciunf5tl"oin foinor norani laffcnbcn Uvfad)cn goftattot." :U'nr bao „in bor Siogot" luavc iuog= ^idaffon: I) alb ift bic llrfad^c tiax bciun^t cin Stffcft, bor bcnt(id) itnb licftiniint nad)lfnngt, b a I b mcip id) nid)t, nio{)ci- niir bic (2tiin= initng toiiuiit, fo anniatjtid), fo nnuorniovft bofd)Ioid)t fie mid). Unb bay Ic^tcrc ij"t meiftcns and) bov %a[l niit il)rcm i>cv= fd)li)inbcn: ini nornialon ;^nftanb l)bvt fie oben af(nial)Iid) anf, tlhit an§, flingt ah. %[kx loonn bic Urfad)o, inold)e bon i'lffoft Ijcviun-gornfen l)at, bteibt, fo t'ann fid) and) bic ©tinnnnng langc unb banernb cv()aUcn, fei c^ bap bie hiVQU gefjiirigen 5(ffoftaiiybriid)e fid) iHni S'^'n 5U 3cit iincbcvf)oIcn, ober hc\^ bie (Stiniinnng felbft inib biixft iinnier ncuc 'Jcaf)rnng baraug gief)!. 93eiin 3d^iiicv,^ itbor ben 2'ob,ctncr gclicbtcn ^|Vrfon 3. 33. faiin bcibov ointvoton: ba bie Viirfe bloibt, fo fann cci boi irgenb einent 5{nlaf), ber biefelbo fiiblbar luerbcii Iaf3t, ju nonen 5liic4nitd)en boo luilbon '2d)iiior,^ey tonnnon ; abcr aud) iDcnn biefer imriiber ift, erl)alt )ld) of)nc 2Bicbcrbolnng boo '?(ffehy nod) 'Jago^ nub ^^od)enfang bio ©rniibl'tiininnng ber Sraiicr unb l)tieborgefd)Iagcnf)eit. 3'<9't-''d) ^eigt biofov ^xMi'piol, mie bic i2tiin= ntnug il)rorfeit:y bie 'Jcoigung bat, bcii ?liifaugi?affett unebcv auy fid) ') 9U^Iolu§fi), @efii^I§Iebcn 2. ^,'litfr. i:} 2i. 2Bie frcilic^ fic^bmann biefc 3)efinittDii biHigcn (i^ 7(0 nub baiicbcu bod) Stinimnng unb ^.'(ffeft ill ber obcu augcgcbcncu SBcifc aiifaiuiiicuiucrfcu fann, ift niir nic^t red)t berftanblid). 2)er ®efiifi(SDcr(aiif. 205 f)cnunrtcr)cii yt (affcii: bcv 2;vamii]c bvidjt bet bcr gcviiigftcii 5^er= onlaffmig in i"d)mcr,^lid)Cy SBcincn any; lucv [id) in aviicilidjcu Otininmng bcfinbot, ift Icidjt ^yun 30111 ,yi roiyn. 2o bilbot bic (Stimmiuui bic btcibtMibc T)t§^)ofitiou ,yi ben i()r cnt[vrcd)cnbcn 5Iffcttcn nid)t uitr, fonbcvn and) \n ncniHinbtcu Wcfitl)lcn aflor iHvt. 9(nf bicfe :ilHn[c Ijiingcn 3tinnuuni;|, 2(tfcft luib Wefiiljt aufy cngftc niit einanbcr ,yi[nmnteu unb bebingcn fid) gegenfeitig, ober [ie finb in il)rcv (5rfd)cinung nid)t mit einanbcr ^n ncmcdjfeln. Xdv [^.lontanc Gntftcbcn uon (2tiniinungcn of)nc pfi)d)ifd)CiT @runb Uicift iibrigcnv inclfad) anf for))cr[id)Co llnbedagcn unb franf; fiafte 3uft^"'^'^ ')•"; """^ cbcnfo ift c^i bcbcnflidi, mcnn nari) bent 2i>cgfattcn bcv Urfadie bic Stiniuinng fid) cvf)a(t unb nid)t uicid)cn mill. Tavin ^cigt fid) — nub Ijicrin liccjt biiv 3iid)tigc an bcr obcn abgciuicfcncu 9(nfid)t ^ronerf^ — bie t)ietfad)e 9lb()angigfcit bcr Stimmuug Don bent fijrper(id]en Wcntciugcfitf)!, luofiir bie ®tin!= mungen be§ ^l)pod)onbcr'? bcfoubcr^ bciucifcub finb. '3)ie normale ©timinung be^ gcfunbcn 9)?cnfd)cu ift bie bcr forperIid)cn unb gciftigcn Oicfunbfjcit (id) fiif)Ie mid) gefunb), bie un^i, mir miffen bay fd)on, nid)t mcfjr ,yim 3?cmuf^tfcin fomnit, fo mcniq aU5 bic mittlcrc Tcnipcratur, an bic mir un^ gcmi3I)nt f)abcn. 2Ibcr g(cid)= mol)I ift bicfc "■.Wirnialftinnnuuf; nid)t = 0; fie bel^errfd)t t)ictmef)r uufcr gan^C'o Wciftcvtcbcn, ift i^cbingnng bafitr, mic bie (Sinbriidc aufgcuomntcn, berarbcitct, affimilicrt mcrbcn, bcftimmt bic 'J'aucr i^re» 5{bfliugen§, bie ^ntenfitiit li^xcv Ginbringcuv, ben llmfang if|re§ 9)kd)tbcreid)C-3. ."oicv ift barum and) bcr £rt fiir jcnc popu= Idren unb bod) uncntbcbrlidicn Sc5cid)unugcn, bic man nntcr bem •"Stamen bcr „3^cmpcrantcntc" jufanuncngcfa^t fjat,') Ti'\d]t aU ob Temperament mit Stimnmug tbentifd) mare: jency ift ein 93(eibenbcg, bicfe ein iniritbcrgcfjcnbey ; aber bic ?(rt, mie bcr 9)ccnfd) yt 3tim= mungen bi^ponicrt ift, ij"t cy bod) oor adent, mac> mir mit bent ') 2Im beften l^anbelt bariiber @. SJiimelin in einer afabcmifd^en SRebe liber bie J^emperamente, bcutfc^c Shnibfdiau 23b. LXIV, 1890 foloi (ber Xcutfd)e Ijai fein iLunt bafiir) ^u teilcn, jenc ,^nnt ^"vol^finn, jnr .^offnung, jur 3nfrieben= Ijcit ntit ben (*»)abcn be^3 liiu'ltbnifici unb niit bent i^crI)aItcn ilncv Uni= gcbung gcftimnit, bicfc ,^n (iinft nnb '^Jiifjnuit fid) ncigcnb, ^n ^ovg- lid)tcit nnb niivgelnbcr ,Hritif. Hub and) bavin mivb cv ')ied)t f)abcn, i)a^ ber Duvfd)nitt§ntcnfd) bcv ^tuciten iUaffe nd()cv ftcbt: man fcbe fid) nid)t ctlua btof5 bei feincv xHvbcit, fonbevn fclbft bcim iun-gniigcn unfer iutlf an, nnb man mirb Diclfad) cinen lKid)ty bcfagcnbcn ftuin^fen Grnft Don ben ('>)cfid)tevn bicfcv 2pa;^icvgdngcv nov bem %i)OX ablefcn, tuobci iibrigcnio meinc nov aflcm an '.'Ucmanncn ge= niad)ten S3eobad)tnngcn Hon tSinfciligfcit nid)t gan^^ fvci fein biirften. Tafj bicfc ;icnipcranicntioiicrfd)icbcul)citcn mit fiivvcvlid)cn C£"igcn= fd)aften in ,3nfamntenl)ang fteljcn, Itcgt anf bcv .v^anb, nnv baf^ fid) bicfe pbllfiologifd) nid)t bcftimnicn laffcn. Tao Wemcingcfiil)t ift jcbcn^ fall^ bcv 'Inmft, wo l)icv bai? iiijvpcvlid)e bai5 O'XMftige bceinflnjjt, in ber !iBeifc, fo fonnte man fagen, hci^ bcr Jenor (ftoifd): ber 2;ono2i) bc§ for^Hn-Iid)en Dvganionnti* bic inbinibncflc 2tiinmnngv- lage jebcio cin;,clncn bcbingt nnb inclfad) nad) fid) ftimmt. Scr ©cfiifjlgterrauf. 207 2Bic Hon biefev aflgcmeincn ^Tenipoiamcntgfartc cbcnfoiuol)( al3 Hon ben cin;^clnon 3tinnnunf]cn bio (yaitmng nnfcixv ^^ovftennnqcn, bev ii^cilanf bev ^bccnaffociiition, bic ,Tl)atii]fcit bcv ']>f;anta[ic al)l)dni]t, ift friifjer [d)on gc[agt luoibcu; iinb cbcnfo bebingt [ic ba§ SDfa^ ber menfcf)* Itd)cn ';1icgfiin'f«-'it bic Vebl)aitigfctt be-o ^)icagicvcn§, bte 2()ntfvaft nnb 0;ntl'd)(oiTcnl)cit, bic (Stetigfcit nnb i^ctjoiTtidjfcit, bic ^Hufgclcgt^eit unb *^ei[tnnrtc>tii()igfcit, fo bap fie inc(fad) fiiv ^clingcn obev 5J?ip; lingcn einev 5(rbcit 5ln!ofd)lag gebenb mivb. 3ft hciS Tcnipcranicnt ein Xancvnbcg nnb S(cibcnbey, fo vcben Uiiv Hon Vaunenliaftirtfcit ba, wo mv rafd)c;; nnb grnnb(ofc^5, lucnig^ fteng frf)cinbar iiiuublofcc; Uinfd)(at]cn nnb 2Bed)feIn ber (Stimmung, ein <2prin,qcn Hon bev cincn jnr anbcrn nia()vncl)nicn , lute \m Juegen bicfcr fd)einbaicn ©vnnblofigtcit im ii^cd)fel Hon Vannen be§ 2Bettcr^ f))red)en nnb bann luieber riirfiuavty ben I'aunen^ften mit beni ?(pvi(eniucttev Hevg(cid)cn. Xiefc Vannenf)aftii-|feit bernfjt cntiuebev ^fi)d)o(ogifd) anf fd)(ed)tev (Srjicfjnng nnb (^cuui()nnng (ober Hietme^r Qnf 9)tange( an jcgtidjcr @eniijl)nnng), ober ift fie 3'^'rf)<^n eine§ Juirflid) 5erriffencn ©eifte§(eben§, i^orbotc Hon G)eifteofranff)cit nnb fomit pbijfiologifd) bebingt; jenc nnl)eint(id)en (Srfd)einnngen be§ ToppeUebcni3 nnb geboppeltcn 33cuntf5tfein§ fonnen Hon biefent DJtangel an 2tcttgfeit, an (£entralitat nnb (ioncentration§fa^tg!eit if;rcn ^htc^gnngvpnnft nebnten. (Sine gcfnnbe Vannenl)aftigfcit ift bagegen ber §nmor, ben iDir af§ eine 9lrt Stinnnnng anfyifaffen Ijaben (^nmor i^at man); aber er ift and^ njieber etma§ bem !Jempcrontent 35ern)anbte§ ; unb cnb= lid) bc,^eid)net man bamil bie Hon btefer ©cmiit^^^ nnb (2timmnng§= lage ifjre befonberc {^i^i'bnng cr()altenbe 3Beife ber 2Bc(tanffaffnng unb aCc(tanfd)auung. 5Bi(b(ic^ I)at tf)n ^ean 'Ih^"^/ f^'^ft ^i" .^nmorift, treffenb fo befdjrieben: „1;er erftc !ii?eg, ber in bie .^o^c gel)t, ift: fomeit iibcr haS ©cuuilfe bc» !i'eben!? (jinau'ojnbringen, i^a^ man bic gan^c an§ere 2Belt mit ifjren SBoIfi^grnben , SBein= I;anfern nnb ©eiHitterabteitern Hon mcitent nnter fcinen 'i^ii^en nur luie ein cingcfd)rnmpftcv 5iinbergartd)en (iegen fiefjt. 2)cr jtucite 208 3)a8 ©efuf^ISIeben im ©ingelnen, ift: gerabe Ijevatijufatlen in§ @dvtd)cn itnb ha fid) fo ein^cimifc^ in cine %md)e ciitjiniiften, hc\\\, Jucnn man m§ fcincnt njavmcn 'i'crd)cn= ncfte Ijci-ani3[ic(}t, man cbcnfaQo foine ^ii^olfc^gvnbcn, 33cinl)dnier nnb ©tangen, fonbcrn nuv 9(c()ren crbdcft, beren |ebc fitr ben ::1cefttJogel ein 33anm unb ein i2onnen= nnb 9icnenfrf)irm ift. ^er britte enblid), ben id) fitr ben fdjiBcvften nnb fliigften l)a(tc, ift bcv, mit ben bcibcn onbcvn abjniuedjfeln". ^iefcg 2Bec^fe(n, ba§ in bent Hit3ortigen ."pin nnb .'per etmaS ber l'annenf)aftii.3feit 53eriuQnbte§ an fid) ()at, ift clien ber ."pnmor: bort ber ba§ 9iea(e, (Snb(id)c iUier= fliegenbe ^bc^iti^^"'"''*/ ^j'ci' ber im (Snb(id)cn fid) iuo()( nnb be[}ag(ic^ fii()(enbe 'OtealigmnS, unb beibeS, ber ©inn fitr ba§ ^i^eafe nnb fitr hiv:-' ')ieo(e fo einv, ba^ man eben im nnb am (Snb(id)en bet Do((em ^en)u|tfcin fcineS UnluertiS, hen Unuerniinftigen nnb 5((ogifd)en baran, ba§ llnenblid^e, bie (Sonnen= nnb l'id)tfeitc, ha§ '3)nrd)fd)cinen etne§ UnenbUd)en unb ®i)ttnd)en entberft unb bev^atb fid) bennod) bafiir, and) fiir bay .ft'(einfte nnb Unbebentenbfte baran intereffiert, ein .^erj ()at, ein ©eniigen baran finbet. Tlan ficl)t bac; ^{(einlid)e unb Untiernitnftige biefeS fic^ fprei^enben ©nb(id)cn \vo{)i ein, unb bay (dfjt ev fomifd) erfd)einen, utan (ad)t bariiber ; man mcif3, baf^ ba§ Uuenblid)=i^erniinftigc fid) iiit (Sublid)cn nid)t burd)ait'? 511 reali- fieren nnb burd)5itfe^en nermag, ititb ba^^ ift fd)mer3(id) ; aber jene^ lluenb(id)c fd)eint bod) m§ bem C£nbUd)eit (jernor uitb bitrd) ha§ (£ub(id)e (jiuburd) itub giebt and) l)ier feine ^(utuefenfjeit ju erfennen, unb ha% ift baei 3Serfof)n(id)e, bai^^ 3iitf)reitbe baran; unb fo (ad)c(t man unter !K)rauen nub iueiut unter 'i^dd)eln. ®iefe ?ijfnng ift aber feine einfcitig nerftaitbeyntdHigc , fonbcrn cine mefcnttid) gemitt(id)=gefit(}(ymdf5ige unb fjdiigt bantit jiifantmen, hci^ man fid) feiner felbft aU-^ eine§ ©nblic^en )vo^( bcunifU ift: man gcljort \a fe(bft aitd) ;^u biefeu cub(id)en STn^fen, ift felbft be[)aftet mit ber <2d)Ujdd)e ititb 5(ermlid)tcit bcv (Snblid)cn, man fitblt fid) alfo felbcr mit in biefer fomifd)en Sititation, lad)t itbcr fid) felbft, nnb bal)cr ftcdt im Vad)en hciS Rumors? fo gar nid)tv Hon Ucbcrljcbitug. Man fiiljlt fid) Ijcimifd) in biefer 'AVlt noil feinec'gleid)cn nnb bat baf)er 2Jer @efuf)l§oerlauf. 209 DoOcy i^cvftdnbiiiv fiiv ba-o (£nblicl)o iinb inuigOiS -l^iitgcfiif)! mit bcmfcUion; man ()ot jc^U evft bav ^Jiccl)t bariibcv ,yi (ad)en, mcK man ebon bamit and) iil'cv [id) (ad)t. Xabci fann bev ^nmov mcljv nad) bcv g(itrflid)cn obcv mc()i- nad) ber nniiliicf(id)en <2eite Ijiniibcijpiclcn, mef)i- optimiftijd) Ijavmto'o obcr meljr pcfftmiftifd) bittev [cin: bcr waijxc .'pnmov ift abcv bod) nnr ber evfteve, Xcv .^nmov i)"t iibrigenci eine )uefcnt(id) mobcino 3timmnng ; Dor allem fcit ^OionlTean, bcr freUid) felber feinen ^nnfcn lion .'pnmov f)attc, nnb felt ben 2tiuincni nnb Trangern, bie ben (^legcni'at? oon ^sbcal nnb 'iinrflid)fcit crfannt nnb ^n ctncm aligcmein gefidjtten gemad)! f)aben, ift bie lO?enfd)^elt biefem eigenartigcn (2tinimung!;?= uied)fc( jngiingtid); nnb luefentlid) nnr bie iicrmanifd)e ?Jfenfd)[)eit: man fijnntc fagen, bcr ^pnmor gcbcibc nnr im Oiorbcn, wo and) am ^immel :iL'oIfen nnb <2onnenfd)ein emig mit einanbcr n)cd)fe(n. ^reilid) giebt e^ and) ini "JUterlnm nnb in Oniedjenlonb cinen .pnmoriften — Sofrate^, bcr 5^tann, bcr uon fid) lucif?, baf? er nid)to lucif?, ber feine 9J?i§= geftalt nnb bao .Siomifd)C fcincv I)af?(id)cn (>)efid)tcv fennt; aber er ift fid) in biefem fd)(ed)tcn Wefiip bei5 gott(id)en ^snfjalty beiun^t, itnb er i)at ein luarmee .s^cr,^ fitr bie anbern nnb fiir ha^-', \m3 fie treiben, er luiH benen, bie cr oerfpottet, ^e(fcn. '^Iber cbcn al§ ^umorift ^at (SofrateS etiDoS fo „uertenfclt nngricd)ifd)C0", cr ftcfjt fremb nntcr feinen 3citgenoff en , nnb ,^iiiar cbcn mcgen biefesi mo= bcrncn ■]i\qc- in feincm '^'cfen , f o ha^ man fagcn fiinntc, gcrobc biefe ■^IhtC'naljmc bcftiltige bie ^Kcgcl, ha\i bcm X'Ktcrtnm bcr Apnmor frcmb fei. jDaljcr nnn abcr and) bie 33orliebc ber moberncn 2Bclt fiir ben ^nmor nnb bie C)cfal)r ibn ,^n iibcrfd)dljcn. Xagcgcn crbebt Hon ^ird)mann') energifd)cn '^.n-otcft : mcr ben !i53ibcrfprnd) fiir bai? 3*-^'= c^cn cincc' mangclbaftcn 2*3al)rncl)menc- nnb jDenfeniJ Ijattc, fiir ben „finfc ber .^nmorift ,^n eincm narrifd)cn, lunv^ojicnen ?Jicnfd)cn Ijcrab, bcr feinc glan,^enbcn geiftigcn 2{n(agen i)cruial)rlofc nnb ber feine rcic^en ^cnntniffc nnr feinen Ji'anncn nntcrorbnc nnb ,yi ^ieneru feine» (Sigenfinn5 mad)e. Gc fei nidjty Icid)tcr, alo an bcm Un= ') D. ^irdjtnann, 9{eftf)etif auf realtftifc^er ©rnnblage. 1868. 210 2^a§ ©efiifilSfebcn tm ©inseliien. bcbcutenbcn cine S3qic()unt; yi bcm ©ropcn iinb (Svl)abencn nufju; ;^oi!.]cn imb fo init pl)i(oi'opl)ifd)cm J^iofuiiii yi pviuifcn ; cc^ )ci ind)tw leid)tcr, nli; fitr jcbc fiubifdjc i^icicjung unb !iKid)tung cine )'tttlid)c 9tcd)tfovtic3img aufjufinbcn ; cc^ fci itidjts [eidjtcv, al§ [ic^ bcr ftrcngcn 3itd)t bcr 3ittc 511 cnt,ycl)cu unb mit bcv £?viiiinalitiit fcincr '^Vvfon: Iid)fcit ju gldujcn; C5 fci iiid)ty (cid)tcv, aiv fid) balb bici'cv lui(b jcncr "Jiu^cnb ctnfcitig fitr ctncn 5iuiiciibli(f in bic 3lrinc ^u lucrfcn: Don bcr 3treiuie yi bcr 'DJtilbc, Uoit bcr ©utmiitigfeit ,^u bcr ^iirtc, ton bcr Vicbc ,yi bcr (^crcd)ttgtcit iibcr,vtfpringcn , luic gcmbc bic Vtiunc bn,vt auftaitd)t." Xiv:- ift cine 5iarifatnr, cine 2d)ilbcrnng nid)t bci5 i^""'"^'-'' lobcrn bcr Vauncnbaftigfcit unb Unbcftiinbigfcit. Db aUcci biii?, luivo n. ^ird)niann l)icr fitr „fo lcid)t" crflort, uiirf= lid) fo lcid)t ift, bleibc uncriirtcrt ; abcr auf bic falfd)c ^orausifc^ung, alg ob c^i fid) bcim ^nmoriftcn notiucnbig nm glcin.^cnbc gcii'tigc ^nlagcn unb rcic^c ^cnntniffc l)anblc, ift l)in^uuicifcn. Unb bcr angclcgtc 9)ui§ftiib ift cin fnlfd)cr, Ci? ift bcr cincr vcbnntifd)cn )"tcif= Icincncn SJforal, mo bod) cin,vg bic ).ifi)d)ologifd)c 'i!(nah}fc angc^cigt ift. Mcin cin ^ijrnd)cn 3Bal)rl)cit ftcrft bod) in bicfcnt llrtcil : ba§ .^in= nnb ^^crfpringcnbc fann fcin ^odjftcr^ fcin ; ci? ift cin 3*-'icf)>-'" Don @cbrod)cnl)cit , bal)cr fann Cv f'cincn naincn .s^nntor gcbcn, ' ) unb baf)er mci^ bivi^ Slltcrtuni nid)t§ oon iV)nnior, n'cil il)m bcr Srud) 5Unfd)cn ^bcal unb 2Birflid)fcit nod) uid^t ^uni 33cunt§tfciu flcfonnncn ift. 2Bo abcr bicc> bcr %aU ift, ba ift bcr i^nnior — uid)t ba^' cin,vgc unb nid)t biVo l)od)ftc, abcr cin 5)?ittcl, biefcn 53rud) p iiberiuinbcu. ®octl)c ift fcin ^umorift, mcil cr naio uuir mic bic 2l(tcn; (Sd)if(cr ift fcin .pnniorift, mcil cr ^bcalift uuir; nnb bcibc finb fitr ben .Spuntor ;,n gro^. Uitb bcnnod) ift bcr i^nmor cin @ott(id)Cf' uitb cine ©ottcSgabc, foniifd) nnb riihreub jugfcid), 100 or uu§ in fcincr cd^tcn ©cftolt cntgcgentritt, baio (Snblid)c ^unt llncnblid^cu crt)cbcnb unb bod) itid)t crbabcn, fonbcrn anbcintclnb, in bcr cngcn 3pl)iirc fid) bcfd)eibenb unb bcgniigcnb, unb — man 'J S5ic8 gegen 5lUfd)er, ber in ber „i?leftl)etif" 1. 2^etl naittcn, flcbrod^eucn nnb freicu §umor unterfdjeibcn miff. 2;er @cfuf)(§derrauf. iM 1 bciito ail o'vi^ 'D?ciitcv§ ..{yoftungsitib" — bic O^ittcv unb ©ifcuftal'c lHn•l]ol^c^^, ^io bay Tafciii yi ciiicm .fiovfor yt iiiad)oii brohon, imb fo bcii "•].Hi'|'imioiimv ftctv uiicbcv iibonuiiibcnb bitvd) [icijliaft [01111113011 Cptiinhoimiy. 2lMv habcu bic 3tiiiiiinnui bed Gitfolov unb bco Ti)§fo(oy untev= fd)icbcn, ba mo cy fid) itiii auflobovoiic IJ^icspofitioiicn l)aiibctt. 'ilbcr flud) fiiv bic Jucd)fcliiben unb Doviibcn^clicnbcn Stiiuinungdfdjiuan^ fiiiij^cn tiifft bicfcr ©cgcnfa^ bC'3 ^Incjcncljnicu unb llnaiigenel)incu ^u, Xio tviibc Stiiuniuiu^ nonnt man innftiininuni^ , in bcv man bci'oubcvv cinpfdiuilid) ift fiiv llnluftiiefiiblo unb fiiv 2(cvi]cv, altcy inm bcr id)(immcn Scitc auffa^t unb iibcvall bag (Sdiliiumc aufi'ud)t unb l)cvuovfcl)vt. Tao ^ilb bed bitftcvcn i^iinmcli?, bed '!)fcbelfd)lcicv5 lie.qt l)icv nal)C. X'nxh aftlicnifd) ift baim bic 2tiinnuinfl bcv D?iebcvi]ci"dilaiienl)cit unb 5>cvbvic^lid)t"cit, in bcv nuin cv nid)t cinnial Jticljr ju ciueni qefunbcn 5(cvgcv obcv fouftigcn "iJlffcft bvingt ; unb bod) inuR nad) Dufct Svdfig „3{cvgcv fin unb jcbcv vid)tigc Ccfouoiuifcv nnif^ I'irii babdglid) yuci obcv bvet 2)fal avgcvu, bat gcbovt ^u'v @c= fd)dftc ; abcv gclinbc, iiniv id) cu §orjungensiavgcv bcncnnc." 3onft niivb bic 1'angciucilc ;,nv 'Oxcgcl unb yiv 'i>cin , mcil and) bic nciicii ^inbviidc fie nid]t ucvfd)cud)cn fcinncn unb man fiiv bicfclbcn iibcv= I}aupt nidit lucliv cmpfdnglid) ift. ?.1icl)v pofitiu ift bic 2d)iuav,',= <}aUigfcit unb 33ittcvfcit, bic allcv ak- pcvfonlid)c ^gctcibigung , and] bic unfd}ulbigftc unb (javndofcftc 5(cupcvung anbcvcv alv abfid)tlid)c ^vdnfung aitffaf?! unb fdbft bic 2d)irffa[vs unb 3"faUc'tiid'c fo au= ficl)t, alC' bdttc Cv bcv !ii>cltlauf bivcft auf uuo abgcfcl)cn. Jvauer obcv !ivauvigfcit cnblid) babcn miv bcvcitc> ak- bai- '?(u»flingcit cincv 3d)iucv5affcftC' iibcv ocvlovcncv @ut unb &[M gcnannt. Tic angcncl)mc 3timmung ift ^eitevfcit, alv novmalc bcv fov^ pcvlid)cn ©cfunbbcit cntfpvcd]cnb , cin ®cfiil)l gciftigcv @efunbl)cit unb ^vaft, Sctcbt fid) bic .pcitcvfcit , fo mivb fie ,yiv 5io')Iid)fcit, bic fid) bio ,^uv ^^Iuvgelaffent)cit fteigcvn faun. !i3efonbcvcn &lMv' fciUen unb (£vfo(gcn gcgcniibcv, bic nnfeve iiupcvc ^tcllung lieben unb unfevc (Hive unb '•,?ld)tung mebvcn , fiilileu iviv un-? gcl)o6cii ; '2V2 2aS ©cfii^lSleben im (Jinselncn. ban bicfc 3tinimuug W§ @c()obcnfcin» burrf) r()i)t^nu|'cf)C 9!}?ufif iit oirtciuu'tigev 2I?cii"c flcfovbcrt itiib iicvftiivh, ja iiorabcyi licvDorflcrufcn lucvbcii faim, l)iiiii]t uioi)I cincvfcitv niit bent rl)i)t()inifd]cn "^Ibtauf unfcrcr I'cbcnsfunftiouen itbcrl)iiiipt itiib aubevcvfcit'o luit allcrlct 3bccua[f ociationcn (^ricivoiiiufif — licb ^Hitcilanb, ma(\)t xi\i)ic\ fciii ! !Iaii;,mu[if — 3picl unb 1'icbc) .ytfaiiimcn. 3ft bic i-|cl)obeiic ^tiiit; nnutg jufltcid) cvnft unb bcbcutfant, mimciitlid) auf ©nnib fittlid]cr I'difgabcn unb ^Infinbcvungcn obcr angcvcgt buvd) vcligiofe Silbcr unb (Stnbriirfc, fo uiirb fie ;^uv fcicvlidicn, bet ber fidi tntniev etmai> liou llnluft unb Jvouev niit eini"d)Ieid)t, urns fid) ja auf [irtlidicnt ©ebietc angefid)!^ ber ®d)tuicvtgfeit bent ^bcal ^u gcniigcu unb baiS- (^>cie^ ,^u cvfiillcn unb cbcnfo bci bein veligiofeu 9)tcni'd)cn, ber bent @bttlid)cn gcgcnitber fid) fo nnnbcvuHntig nub flcin iiorfoninieu nm^;. befonbevs Ictd)t eiuftellen fann. (Sine etgentiimlid)e ®efitl)Igntifrf)ung bcgcguet unsi enblid) nod) in bcv ili?cl)nntt, nio bie ©rnnbfttnnnnng Jvaucr tft; abcr bai? uni? un!fd)Uicbcnbc unb buvd) bic Xvauor lebcnbig evbaltcne 33itb bc5 @ntfd)nntubeucn unb ^eriovenen lii^t un-^» in ber (Srinnerung unb '^^fjantafie aI(e!o ®rfreu(id)e unb (2d)oue nod) cinniat burd)Ieben nub bnrd)foftcn, ba6 unv ibni ,^u banfcn baben. Taci ift 5nniid)ft einc %vt Hon aftbctifd)cm 'i!lnfd)ancn unb ak-^ foldic» fdion Vuft fd)affeub. 3Beit abcr bav cinnial 'I^agcUHM'cne fiir unfer gau,^e» inuerei^ Vcben bod) fcin ilun-Iorcne!? nub nbllig inn-gangenc^ ift, fo ift c^ gugleid) ein blcibcubciS 33efi^^tnni, bcffcn mir uiiv aU> ciucS ®utc!^ unb ©litrfej; ^u frcuen Ghntub unb Oiccbt babcn. 2i> fd)afft fid} bie Srauer, cbcu iubeui fie fid) in il)rcn iVnluft ncrfenft unb binciiibcnft, fo.yifagcn fdbft micbcr ^roft unb (5"veube unb \^uft. Hub ba(}cr and) bier ein !i'ad)elu nntcr Jbriinen, bac; niit bent ,'pUi mor ncrUHinbt, abcr bod) and) uncbcr U'cfcntlid) oon ibin t>crfd)icben il't, iuei( bie Jraitcr reinigt unb ibcalii'icrt , cbcn jencC Atleinlid)e unb (Snblid)e, bie (Srbenrcftc befeitigt nitb u)cgfd)afft unb bac> !^ili> in allcr ibcaleu 3d)bnc bcrau-oarbcitct. 2o ift bic 2Bebniut Jrauer, bic fid) felbft in I'uft unife^^t, ber Ucbcrgang non ii'cb yi itencni, veincrein nub bbborcnt VcbcitC'iitut. SBetucfluitfl iinb Xxieh. 213 T. Die (BefuMsaupmmgen. 25>ir finb fd)ou nui)r ai§ cmnal cjcnbtii^t i^ciuci'cu Hon ben tScuiciiunncu ,yi [prcd)on, \vdd)c bitvd) ®cfitf)(c l)cniorc(crufcit lucrbcit imb ill uic(d)c ^Wfiil)lc aui^'lmifcit ; nameiitUd) bic 5(ifcftcn(cl)vc miifjtc itnooOftanbtg, uin nid)t gcmbeju 511 fatten: uuticrftcinblid) dfcibcit, Uicitn mail nid)t fofoit and) bic !orpcr(id)cii ^.Hn'anbontiigon iinb Icbl)aftcit Seuicguiu^cii l)iit,ytiiimmt, bie [tc faft an§iial)mg(o§ lic= glcitcn. 2Bir niiiffcii abcr iiiiit ctiu]cl)eiib iinb im 3"f^"""'^"f)""H t)ou bicfcn @ifd)ciniiiii]cn vcbcii, uicrbcii jcbod) gut tl)un, iiilt cinem ^eiiviff ^u (icghnicu, bcr geuiof)ntid) iiid)t in bcv i*cl)vc uom ©cfitl)( I'o^c') fagt ebenfo biibfd) ak- foiifii§: „miptvanifd) ncjien ben 6r= finbnngcigcift bcv (Scelc 1)(i{k bie '^^caliiv bcin 5lin|)ei- bicfe ^l^cmcjinngcn, q{§ mcd)anifd) Doflfommcn bebini]tc '-IiMrfnngen bev dlci^c mitiiertcbcn." :ilH'nn bic '^licflevbeiuertniu^cn alo .vi'^'rf'itiifj'rt*-' nvfpriinj^lid)c )uib, fo lUcibcn fie einfad) niieifldrt nnb nucifldrlid); nnb fo luirb man fid) ') 2oi}c, 3Kebi3iuif(^e $fi)cf)oIogic fie eiuiieiibt unb inbiuibnell .yt rtciuobnten unb vctlenivtii^cn i^cinovben [inb. inni biefcn buben fid) bann unebev bic am baufiiiftcu j^ciibten bent CiivtnicmnC' eiu; unb aufgcpvaqt, unb bicfe llinfovmnng unb Ti'opoi'itiou bcv ':)teruenlcitung bat fid) auf bic 'Ji\id)fomnien Dcrerbt unb in bcv Wattnnc| nevfeiugt. <2o finb bic ,vncd'miifei.qcn , aber fd)cinbar vein uied)anifd)cn OtcfIcy= bciucgnngcn anc^ bcjuupten, bctiorjugtcn unb gcmcUten bciDorgcgangcn, finb nid)ty anbcvc'o al-:- buvd) Wemobubeit unb Ucbnng inncrbolb ber Oiattung nied)auifd) gcnuu-beuc 33euniptfeinvbanMungen. 1)cnu bo^ foId)c in nnbcuni^tc, vef(cj:avtigc iibcrgcbeu, ift ein 3>organg, ben luir an nns unb anbevcu inmier nufy ncuc nmbvucbnien fonnen; nton bcnfc §. S3, on unfer Sd)veibcn unb ?cfcu. ii^eil abcv bee 9)?cnfd) fouicfeS onbcrc tbut cik- 3d)vcibcn nub Vefeu, fo unvb e0 btid)fteng im CSiu,^cIncu, nid)t in ber C^nittnng rcflcAivlig unb auto= niatifd). Ucbrigcuy finb bicfe vefleftovifdien Scuicgungcn bec^balb nid)t ininicv (eid)t non bcuniptcn ^u nntevfd)cibcu, meit and) fie il)rcrfcit5 uiicbev, mie fd)ou gefagt, Seiucgungsempfinbnngen auslbfen unb 10 nad)tragnd) beuni^t uierbeu touncu, 5. S3, bav 9?icfen.') 2o u>evbcu uiir t»on ben ^icflcjbeuicgungcu jn beunifjten ^^C[n\>' lungen gefiibvt. Ten llcbcvgang unb incllcid)! ba? )uid)ligftc 3^i'ifd)cn= ') 3c5 folge in ber ©rnfirung ber S^iJci^n'Sfe'Ofcif i'ff Sleftefs beiregnngen ini alfgcmcineu SB unb t, 5.^^i)fioI. $)3f»cboIogie 2^ ©.496 unb 'Snftcm ber 5J3f)t(ofopbie ©. 548, oFine mid) bamit fetner 2BiIIen^» Icfire onjufdilicfeen. 216 2ie ©cfufilSdufeerungen. glicb tulbcn bie 9{cf(cj[)cniniiinqcit , cin (riiirtvcifen bcc^ "^ciniiBt= fciii'o in ben incri)anii'd)cu ^Hfilauf bcr cvftovcii. HiVi Uiitcrbriicfcn beci i'ari)cnci, '^luniicn-o, 3cl)rcicncv Stiampclit'? ift bci ffcincn ^in= bent mib ]cih]t bci uncr,^0!.]cnen C£riuad)fciicn , bie nid)t gefernt r^ndeii fid) jitiammen^uneljmen, ot't mtv ]d)mx moc\[[d) unb Doirjieljt fid) (angfam gemtg: nnbeverfeit:? l)emmt fd)ou bac 33euniBticiii aUi fold)eC', boe 'Hd)ten auf ben ^H(i(anf unb bie ^llnc^fiilirnng fotd)er Senjcgungcn: luenn man fd)(nrfen null, gel)t ea- id)\wv. Qc- ift fovn'agen ein SlnTind) bee; '-IVniiu^tfeiuo, baojenige luicbev nntev feiue Veitung uui' 93otmiipigfeit ,vtiiirt;ytnel)nien , unic^ fid) bevfelben feit ©enevationen entjogeu l)at unb nied)anifd) gciiunben ift, ein 2Biebevetngreifen bcr^ 3iMI(eny in unabliiingig gewovbenec; (^'kHiiet. il^om ii?il(en )vav nod) nid)t bie 3?ebe, id) fe|je ben ^egviff einl*tuiei(cn in feiner gan,^ popnldren 58ebeutnng uonnt'o, unb rebc Ijier t)on ber ).irimitiuftcn „iLMl(cn§"l)anbhtng, ber be^; !lviebcv. "3^aniit finb mir bei ben felu" buutetn 'il'orten Xvieb unb ^n)Unft an- gefomnien. „9.1Jen[d)(id)C ^''fttnfte finb nid)t 5al)(reid) unb nuRer ben fepieUen fd)n)er ^u crfcnnen, nad)bem einmot bie evfte ^ngi-'i'f* uoviiber ift." Um fo geneigter finb luiv, bei Jicven uon ^ni'tinfteu unb 3iiftinftl)anb(ungen ^u vcben ; aber nieffad) ift c§ audi bier nnr ein asylum itrnorautiae fiir 3?orgdnge ini Xierleben, bie mir uuv nid)t ,^n eif(aicn uevmbgcn, uicc4)oIb mir and) fo !^erfdiiebenavtigc!i> bavnnter .^nfontntenfaffcn. Unb iibevbic^o fterft audi nienidilid)e Gitelfeit unb Selbl'titbevbebung babinter: gemiffe flnge Aoanblungen be^o Zieveo motlen miv lieber feineni Csnftinft, alv feinent "innftanb unb feinev llebevlegnng ,yifdiveiben; mcil man bent Jieve teine fo boJ)C bem "I^Jen^ fd)en nabeftcbenbe ^utclligt'n,^ einvdumeu mag, fo foil allcv C^iei'djeite, hjai bie S^ieve tl)un, ibnen angeboven fein nub lum einev fremben SntcKigen,^ bcrvitbven, bci^e biefc nun ^lerfiinlid) Oiott obev nnpcvfi.->n= lid) Oiatnv. 'Jlllein biefc 'Hnfd)annngcn finb nnf)attbav. I'ao "Jln^ gebovene fann fid) bi-'idiftcuv auf bie ein^,elnen ^ni^i^^ibnen beveben, bie Wattung mnf; Cv cniunbcii baben; nub bavum evfliut mebev ber "Jluvbrnrf „genevelle C'HMoobnbeit" nod) „iHnerbtev Oiebiid)tnic-'" SBcircflunn ii"b Xrleb. 217 ^nci (Siitftel)cit bicfcv 3"ftii'ftc; fie fonftaticvcii iiiiv, ban fie ba finb ; imb ber (c^tevc erinneit ol)iiebic'? in (lc^enftid)Cl• 'ii?cifc an ange= lioreiic ii>ovftellimgen, uiib biefen l)at bod) Vorfe eiii fitv al(c Wat ■ein (Snbe cjemadjt. ^i^Qi? uerftelien luiv itntei Tviel)? bav ift atfo nun bic j^ragc. U*otv luiffen, i>a^ mit jeber (Snipfinbitng eiu (V)efii[)l'?ton, eiit (''icfiif)! neilntnben ift, out ftiirffteu niit ben ^aftempfinbitngcn ini meiteixn <2inn iinb itntev biefeit luiebev inn- allein mit ben (^')cnieingefiit)(en. ^sebe'? ("<)efii[)l ift Vuft obcv llnlnft, nnb baniit unniittelhav gegeben ein geiuiffev ipinneigen ju, ein ".HOneigen nnb ^Ibiuenben Hon lueg, ein 3ti'c=: ben bavnad), ju greifcn nnb feft,yi()alten, obev bauon meg, abjniuefjren itnb fid) baium ^n cntfernen, iuie bao and) bie (Sprad)e in bem "JUb^bvncf „^vn|"t jn etuia^o ^aben" ganj vid)tig bc,^eid)net. llnb fo fiitjrt bav Wefitf)[ ganj non felbft nnb mit 'Jtotiuenbigfett gn (''h-cif: iinb 5(bme()vbemegnngen, ,^n bem „'?(ntagonisimny ,^)uifd)cn 3trerf= nnb 5^enget[)atigfeit", inie e^? ')J(iinfterbevg') genannt (jat. 3" ben (>>emcingefii()(en fommen nn'? namentlid) biejenigen ber llntnft nnb beci "I'li^be^agensi pm 33ctt)n^t[ein,^) ^nngev, ®nvft, ^nrfen, 'Xtem; not n. bcvgL : njaS gefd)icf)t bavanf? ^m inbioibneflen ?eben mag ^anfig fofoit bie rid)tige xHbmefjr- nnb 2lb()i(febe)uegnng evfotgen ; oQein hai^ 9tad)fte ift bod) erft cine Spannnng, ein <2treben, nnb crft tuenn biefc§ gro^ gcnng ift, eine 33emegung. 'I'lan fann c§ fid) pf)i)fioIogifd) fo benfen, ha\] ber in ben fenfibetn iliernen fortgcteitete ''^H-o^e^ eine ©j'ptofion im C^nnnglion l)eniorrnft, me(d)e einen ent= fprcc^enben ^rojc^ in anbern QeVien nnb in ben jn btefen gel)i3rigen motorifd)en ^^leruen ein(eitet nnb fo eine 53emegnng jnr ^-olge ()at. So luirb jebe ©mpfinbnng non einer iBemegnng ober menn fie [)ie5n nid)t ') aJJiinfterberg in ber fdion gcnannten 2lbf)anblung iiber fiiift nnb llnlnft a. a, C. ©• 224. ') Urn bem 5J?efftmt§niu8 feinen 9lnIaB jn geben, fic^ baranf jn bcrufeit, fiige id) iibrtgenS and) bie ftarf bctonten ferneflen SSoUufts gefii^Ie i)\cv an, bie bnri^auS pofittDer 5Jatnr finb. 218 3^ie (Scfii^ISauBerungeii. ftarf gcmig t[t, bod) luenigfteS uon cincv ^^cnbon^ ju cincr fo(d)cn, cinent bavQit? (}invclcnbcn (itvebcn, bom ^.'(nfaiig oiiicr fo(d)cn dcrtkntct fciii. 2inb mm bic fo auc^gctoftcn "-J^ciucgiiugcn jmcrfmafjig ? ^mc(; fad) ja. .yirtii bad)tc bnbci on ^litd)tung gcbcnbc '^^ovftoOungcu, bic bann angcborcu fcin niiiptcn ; abcv obgcfc()cn non bom pringiptcflcu Ginmanb bagogcn fo[)(ou and) bci bom oiiijigon im boiuu^tcn ii'cbcit cniiad)oubou !lriob , bom foj-nct(cn , fo(d)c '1iid)tuiig goboubcn "i^ox- ftctlitngon noQig obcr gcr)cu .yi iHufaiig ganj iii bio ^mto ; cii"t moiiu bic ©vfnfjniug gu .^ilfo fommt, [toKon fid) bio vid)tigon i^orftollungoii cin. 'JUfo baf5 bov !Iiiob omiad)t uitb baf; bio '^Hnftolhiiig noii bov "Jlvt fcincr 33cfricbigung fommt, bay borulit aiif noiuinon boftimmtou '?lu(dffcn unb (Svfaf)ningou : oin 'lici,^; muf? gogobou foiii imb frombo obcr eigcnc 'ii'aljrnoljmimgon inib Gvlcbniffc miiffon iioraiigo()cu, um bcitfclbon vid)tig 511 bcitton unb 511 (ciifcit. xHbci ba,vuifd)cu licgt nun bod) cin ^yaftov, ber ncvcvbt fcin faun, cine oon fvii()Oi-ou Wonorationcu onuorbcno 58cfd)affoid)oit bc^o 'Dtcnienfijftcmc, fpo.yctt bov (£oiitratovganc> luib cine baraiif bonibciibc Xii?^.io[itiou ,^u gomiffon ^ctDcgungcn unb 33cuicgung?fombinationcii , bio goiiufformapcn in au'ogofal)vonon ("^iolcifcn unb bavum (oid)tcr ocrtaufcii. '"I^tit \mc grower <2id)cvI)oit biefo auvgcfii()vt iuci-bcn, ift bci oovfd)iobcnon !Xicr= gattungcn fof)r ocvfd)iobon. ^so ciigcv bcr ^tcig bc§ Xafciuci, bcfto cncrgifd)or bic {)intcvb(oibcnbe Xisipofition unb bcfto nja[)rfd)cin(id)cr bic iuncibung: cin .Spufjn tl)ut fcin I'cbcu (aug uidjt;; nU picfcn, bo^cr ncvfcftigt fid) bic ®iypofition ,^n bicfov Aiopfboiuognng uon Coeneration ju ©cncrotiou ; bov iVicnfd) tl)ut fo oicloc' aubovo ak- faugon obcr fd)veibcn, ba()or ontftoI)t liiofiiv fcino Tivpofition UHiI)vonb foincc inbioibuottcn Tafoine unb fo mufj icbor boibcc> ovft lovnon, menu and) baji ;^)ucito cv^cblid) miil)fanun' ift ai-:- hv:- cvftc, jn bcm cv ali> (2augctioi' bod) ganj anbovo ocvanlagt unb bioponicrt ift alv ,vi jonom. '-h>o bagogcn fo(d)c augcbovonc !^cu'cgungvbicpofitioucu ganj fc^(en, ba cntfto()cn anf bon "lici:^ bin ,viv l^i^ofvicbigung boo Tvicbi? unb juv Vofung bov i^pannnng ,V"'iid)ft allovloi vein impnlfioc, ab= gcviffono unb unjUjcrfma^igc 58c)ucgungon ; unb ovft uionn oino bicfov 2?cn)cgimg unb Irieb. 211> Smcgungcn ,vim 3ic(o fiil)vt, bci llnliift iib()itft iiub Viift fcliafft, fo bcfommt fie tiii' bay 33cunif5t1oin ciiicii '^^oi^viflvUicvt, unb ba^S urn fo mc()r, \c mc()v fie luit ben iiiiicvftcn Vobciic^intcvcffcn (bicfe iiicd)fc(u unb cntuiicfedi fid}) ,vifammcn()aiigt ; auf fie vid)tct fid) a(fo bic 3lufmeiffainfcit, unb icbcci i\)fal bet 'iiHobcvfioUiug bcifclbcn ^Kci.^c unb Unhiftgcfii()le unib fie eiiuuert, ftcUt fid) bie i^ovfteduiig biefcv ^^euieguui] obev .s^anblung ein, bie fviiljcr ,yi bcm enuiinfd)ten 3ic(c gcfaf)vt ()at, bem ©efetje gcmii^, ba^ ba§ ®cfiil)( (bcr @efii^(§tueit) bie "■]>l)antafie unb bie ^Kepvobuftion bev SPorfteQungeu beftinimt unb lenft; unb bicfe gebcn nun natiivlid) bev .s5anb(ung bie gcn3iinfd)tc ^)iid]tung in bev befaunten unb auf biefc 'iiVife au§ge,^eid)ueten Safjn. <2o (jaben Juiv alfo, luenn mx mn Xrieben fpved)en, 1) cinen Hon innen foninienben ^){ei5 unb bamit nevfuiipft ein ©efii^t ber llnluft, foiange bev ^)iei5 nod) nid)t beiudltigt unb affimi(ievt ift; 2) bog <2treben Don biefer llnhift loijufommen unb fvei ju rtjerben ; ?,) angebovenc Q^iSpofitioncn ju ben ,vtm 3ic(e fii()vcnben 33eiuegungen ; bod) gi(t ba§ uuv fiiv fpdtcvc Wenevationen unb nid)t fitv aHe (2pecic§, and) nid)t fiiv alle Sriebe in g(eid)ev 'il^eife; imniev()in lucvben fo(d)e "DiSpofitionen mebcv bei ben niebvigften nod) bci ben ()i.id)ften 3:ievgattungen gan,^ fel}(en ; 4) i^ovfteUungen oon ben fd)ou cinnial au§gefitl)vtcn mit ©vfo(g gefvonten S3cuiegungen, bie fid) {)in= fovt alSbalb unb ftet^ bel bem @vn)ad)en be§ Svicbc^ einfteHen unb ^id)tnng geben; enb(id) 5) bie S3euiegung felbft. Jiere folgeu nun b(iuMing;i il)ren Jvicbeu, fclteu luivb in il)uen ein ^ouflitt untev beufeibeu entftel)en (bod) bcnfc nuiu an ben A>uub ,^njifd)eu SiMivft unb '•4>eitfd)e), fie finb bie vid)tigeu Xviebmefeu. '^In- bev^' bev 5}ienfd). .S>at ev iibevbaupt Jvicbe? fiiunte nmn uoni 2tanbpnn!t best (Svuiad)fencn unb alley fovgfdltig Uebevbenfenben nug fvogen, menu uid)t jcbev im 0>efd)lcd)t!?tvieb bie ©egenwovt unb 9[y(ad)t bevfelbeu am eigcncu Veib nub ini eigeneu Veben ,ytv Weniigc fennen levneu niiipte. ^Ijn unb uicitevbiu ben 3elbftevl)altungytvicb, bev fvcilid) nie fo abftvaft, fonbcvn iiuniev \c uad) Ihuftdubcn unb i^c^ Iegenl)eit biffevengievt (aly 9Jal)vnngy=, aly 3d)u^tvteb) auftvitt, ben 220 ^^ie ©cfiUilSaufeeruitgcn. S3ciucgung!?tvtcb , bcv tict ^inbcnt nod) bciitlid) ;,u i'cf)cn ift, iin!) cnMid) nod) bcii :)tod)til)iimnc|i;tiic(i tcilt cv ivolil fidicv mit bcu Jicrcn. '3d)iineiirtcv ift bic ^\a{]C ,yt kMiitiuovtcn, ob cc* and) (}bl)evc, fpe,^i= fifd) nicni'd)lid)c Xv'icbc gebc. 2i>cnn luiv nbcr ii)mpatl)ii"d)c C^efiititc onvtncl)incn nm gcnotigt gcfcl)cn babcn, fo lucvbcn w'lv bie (Syiftcn,^ I)ol)cvev fojialcv Jviedc nidjt abftrcitcii fonncn, iiin fo mcnigcv aU$ luiv la and) iintci- ben Jiovcn, gnn^ abgefcbcn non gci"d)[cd)tUdicr 'jPciarung, fotd)c finben; id) bcitfc liier an bic in 3tnatcn obcr vid)= ligcv in groJ3cn S'limittcn vifannncnlcbcnbcn '^(ntcifcn, 33icncn n. bgl. ^ev iunfnd) and) ()icL- nod) cinnuit ,^n fpe-\ia(i|'tcvcn , ben id) niit Sf^iiniclin ') nid)t fiiv au?[{d)tsi(D5 anfc()cn miirbe, untvbe nno abcr l)ier ^^n mcit abfiibven. !:lBiv unffen novtanfig Hon biei'cn Svieben gcnng, nnt nun junt ^(ncigangc^nmft nnb Qwcd biefer gan,^en (Svovtevnng ^nviicfs fe^ren ju fonnen, niinilid) ju ber '^vagc nad) ben mit bcm C^cfitt)! ^ufamnicn^iingenben unb fie gum 5(u§brucE bvingenben 93euicgnngen. ^cnr jnnor nod) ein 2Bort itber bie fogenannten 'i'."'t i t b e m e- gungen, )ue(d)e gerabc fiiv biefe t^-ragc and) in 33etrad)t fonimcn. 3uritcf5ufiU)ven [inb fie anf bie llebertragung bev Srregung Don bcv ,s^anpt(eitnng5bal)n anf Ocebenbal)nen obev anf bie ^I'^'fl^'iit'on bev (Svvegnng in ben Gcntvatteilcn felbft anf lueitevc ''!|>artien, bei gvii^cver Sntenfitdt ber 9tei,^c obev bei gefteigevter 9lei5bavfeit ber (Eentva(tei(e. Hub nun guv .V)an|.itfad)e. 2) 'Zk innoiUfiirIirf)cu ^luC'DrucfC'lJcuicgungcn. ^cine ©mpfinbnng oI)nc SBemegnng — bavau fonnen unv nun feft^atten, menu and) nid)t jebc Gntpfinbnng cine unvf(id)C '-Beuiegnng an§- loft; aber bie Jenbcnj baju ii"t luenigftcuy imniev ba, Qz- bcvul)t bicS ouf bcm ®cfiif)(lton bev (Smpfinbnng, bavin beftel)t bie torpevUd)e 9ic= '^ 3(u§ einer Don Dtihnelin in ^^iibinqen ge!)altenen 3>orre)nng ift ntir eine Ueberfic^tS^Xabelle iiber bie einselncn nienfdjlic^en Sriebe befannt geiDorben, toeldie id) mid) jebodi mitsuteilen iiid)t fiir bcrec^Hgt ^alte. Tic uniDitlfurHclKn 'JluSbriicf^beroegimgcn. l'lM iiftioii an] biefcn. <2.o fiiib bio i^eJuegunf|eu — aflc mit 2(uciiial)nio bcv niodianifd) gcuunbeiicn Oicilaiiouieginu^on , bic cl UHMiigftciiy oiniiiat UHUXU — (>)cfiil)ltHiinlcniiiijcn, foltiftiicvftaubtid) ,vinad)ft o()itc al(e 'Oiiirf^ [id)t imb ol)nc alle 'Jicbenijcbanfcn an anbcvc 5Jienfd)en, nid)t in bcv 5Uifid)t aui?gcfiil)vt, il)ncn Don iiufcven ®efii()(cn iliinbe 5ufomnicii ^u (affcn. 3d) ;>ittevc., ob id) aOcin obcr in ©egenumit anbcvcv evl'd)vcrfc, id) lucine, oh id) mit ober o()nc ^cugcn nieineiu 3d)nicv,^ nad)l)dnqe. Cvni @cgcntei( luerbc id) mid) aly ^nltnvnieni'd) nor anbercn mcf)v ,^nfammcn nc()men, bic '^(cullcnnig meincr ®cfiif)(c ,yt ()cmmcn nni> bicfe jn Dcvbevgcn fud)en; bic ^^(u3nal)me bci? '|>oiciivy (jebt biefe 3kge( natiirlid) nid)t anf. 5l0cin biefcg 53eibcvgen beg ®efu^(g ift eben nid)tg '"Jcatitvlid)C», fonbcvn Dte(mc()r 2ad]e bcr Grjicfjung, '^otge bcr ^nltnv: lucit bic @e[cflfd)a[t iiid)t buvd) jcbcc^ beUcbigc (>3efii^( il)vev (^(iebev gcftiirt mcvben miU, l)at fie e§ in i()vem ^ntcveffe fiir „|d)irf(td)" crfldvt unb angeorbnet, i)a\i bie 9)cenfd)en fid) snfammens nebmcn unb bic @cfii()(c in [id) iHnfd)(ief?cn. 3»» atlgcmcincn abcr fnd)t fid) jcbcig 0)c[itl)t 5u dnpcvn, unb jcbcg j'tavfc 0)euil)l, a()'o gan^ bcfon- bevg ber 5lffeft au^ert fid) and) luiiHid) buvd) S3ciucgungen nad) ou^en. ^ic ■■i3cboutuug ()ieiion fommt nun ,vinad)ft bcm '5iU)(cnbcn fclbft ju gut, bcv buvd) Diuyfelcmpfinbungcn, buvd) "lOiuSfct; unb \')autgcfiil)(e ban on ^nnbe cv()a(t nub fo eine 3>cvaubevung feineS @emcingeful)(^ cvfd()vt, luclc^e notitv(id) nid)t o^nc Oiitrfmivhtng anf bag uvfpvitngs lidjc @efuf)( blcibcn fanu. Unb jmav ift biefe 2i3ivfung uid)t immer biefdbe. (Sinnml nmulid) bilbet bic iUnpcvbeiucgung mit ben ®cs fii()len, bic fie Ijevoovvuft, fo,ytfagcn bie Sftefonanj unb mivft iicv^ ftdvfcnb, cv()a(tenb, ncvUingcvub anf bag urfpviing(id)e ©cfiilU juvitcf, babuvc^ 'iici^ bie uen Ijinjufommenbcn biefcm cvftcn 0)cfiil)( g(eid)= avtig obev nevmanbt finb. (So faun man fid) in immev gvopeve !^uftig= fcit bineinlad)cn, in immev madjfenben 3o^" ^ineinfd)vcien. 5lbev bic 'JlMvfung bcv G)efiU)(gauJ3cvnng faun and) bic fd)cinbav entgegeu= gcfct^^te fein: bie (^cfiil)(e luevben babuvd) abgcfri)Uidd)t , bcv '^Iffeft loivb bcvnl)igt. iHMv mcvben anf bie Semcguug, anf bie .s^anblunj anfmcvffam, unb babuvd) mivb ein Tci( bcv ?(ufmcvffamtcit bcm ©e^ 222 2)te @efu^I»duBcrungen. fiU)( fe(6ft cntjogcn, luni iiincii narf) au^cn gciuenbet imb .yigtcid) aiirf) Hon bcin ©egenftanb , ber llv|Qd)e bcy 9(ffeft§ abgclenft : itnb biimit luirb bicfem felbft bie Vebcnoabei imteiimnbcn, bic 'Jial)ningv; 3uful)v abge]d)nitten. ^m iittgeineinen unrb fid) ble|ev boppelten ?Jiog= lid)feit gegeniibcv bivo (^iefc^ anffteUcn laffcii: llnluftgefiil)l mcvbcn biud) fotd)c ':!(uc'bviirfc>beu)cgiingcn abgci'd)U)ad)t , Vuftgcfiibtc luevbcu babuid) uevftdvft imb ttcrldngevt. ^enn bovt bin id) frol), luenn id) iiieinc 3lufmeif|Qmtcit etiuae onberem, ^(eu^evcni juiucnben faun iinb bavf; I)iev geben bic ^Icuf^eruiigcn bem angcvcgtcii C6efii()l immov nencn itnb luiUt'ommciieu 3toff; iiberbicv fommt l)ier bie iBcfricbigiing bes J^dtigfcit5gefii(}ly ober ^^ewcgunggtviebeiS iiber()aiipt abbiercnb f)in,yi, bovt orbeitct [ie bcr Uiidift, [ie ecrminbernb entgcgen. llnb and) beim 3ovn ift ce nid)t lucjentlid) anbciv: bcr oev^altcne 3Din ift id)(imniev unb geljt nanientUd) (eid)t in (ang bauernbc dvgernd)e 3tim= jiiung ober in ^oap itber, iud()renb ha§ fid) 3lu'otobcn abfiirjenb luirft. Xieje Serocgitngen bringen a(fo dit^crlic^ ,ytni 'Jluvbrucf, load im ^nncrn novgel)!, [inb 3'-'itf)'-'" '^•"'-'^ fold)en 3»"cic"/ einer Q^k- miitsbeiBegung. Xa aber jebc 33cnjegung, mie luir njiffen, bai? jiueitc ^.liiit ancigefitljrt (cid)ter nor [id) ge()t at'? bao crftc llliat, inbcm [ie Spurcn, 5^icipo[itionen biutcrldpt, [o bilben fid) fonl"tante 'il(u3brudv= fceiuegungen (bie[e(be 53en)cgnng fiir ba!?fe(be C^efii^Q unb aU Srdgcr bcvfelben mol)( oud) iiercrb(id)c 5.1citjif'elftc[(ungcn. Torauf bernbt bay 9ied)t bcr '^^M)i)[iognoiiut', bie i"id) nitr aUjulcidjt in bao 3piclcri[d)C tjcrliert — man bcnfc an Vnoatcro 53crfud)e, bic 3Icl)nlid)fcit jmifdjcn iDfen[d)en5 unb Sierp()i)|'iognomien nnd)5nn)eiien — unb bie fid) bobei toiel ,^u fcl^r an bic [e[ten evornicn bco .^hiod)engeriii*lc§ gebaltcn unb fo 5u ber !Jl)ovl)eitber (i^all)d)cn 3d)dbcUcl)rcgcriil)rt Ijai, ftatt biijj [ie biv3 wcd)felnbe (Spiel ber2)?n§fulatunHn- aOcmin!? Stuge I)dtte [affcn uiitffcn. Tiefe'3 uied)tolnbe "IltusfcU unb tW'icnenfvicl Ijat bagcgen gc rabe '2)arn3in') .yint ''7(uc>gangvpuuft [einec iHn[ud)e3 gcnomnicn, ben in ')®f}arle8 Tanuin, bcr 5ln§brucf bcr @emiit§bciDCGunc)cu bei bcm 3JJenfcf)en unb ben 2licren, iibcrf. u. (5aru§ 1S72. S. 2S f. i^or Tarnjin ftat baS ^Jroblcm iibriflcnS and) fd)ou inbci it, SBiffen* fd)attHcf)e2 t£t)[tem bcr Wunit nnb i^f)i)|iognomif 18G7 rid)tig angcfaBt. 2'ie imlDittfiirlicfieii iltitSbnicfSbettjcgiingen. 22'{ tiiiRcvcn it inpcvbciucgungeit fid) iminircftiercnben 3(u§bvmi bcv inmnoit (''kMiiiUvbou'cguiuicu aitf broi '|.nin,ypicii vii'i'ufvifiif)veii, bic I)icv cine 3tenc fiiibcii mogon: 1) ,,'^a^^ i^vinjip .^tuccfiitaiVgci- affociicvter ("')Ciuol)n()citcn: geiuinc fomp(i,ycvte .viiinblimgon [iiib itittcv geiuificii 2ce(en;,u[tanbcn Don t»iveftcm obcv iitbiveftciit ^Jfm5cii, itiii gciuiffc (Smpfinbiingen, lilM'mid)c It. [. ui. ,yt eilcid)tevn obcr jit befricbigcn; unb foimlb bcvfclbe <2ee(en ^uftanb f)evbeigefitl)vt luivb, fo fdjiuad) bic§ and) gefd)e^en mag, fo ift iufo(gc bcr 9^i\id)t bcv (^^nnuolinljeit iinb bcr "iJllf '■''Station cine :)coi = giiug iiDvl)anben, bicfeUicn 'i^cuicgitngen tiui§;,iifiil)rcn , lucim fie and) ini gegebenen {^allc nid)t lunt bem gcvingftcu ^Ju^en finb. Ginigc in bcv 9icgo( burd) (*^ieuiol)nl)eit niit geiuiffcn Scclcn.vtftdnben affo= ■ciicvtc AjianbUuigen fiinncn tcitiueife bnid) ben iiMflcn nnterbiiirft lucrbcn, unb in bciartigcn %iiiim finb bie 9i)inlfeln, iue(d)e am mcnigften itntcr bcr (lefonbcven ii'ontvoflc bc§ ilMflcng ftcl)cn, bicjenigcn, wdd)e am mcifteu geneigt finb, bod) nod) tijdtig ,^u mevbcn unb baniit 33c= mcgnngen jn Dcranlaffen, Jueld)o luir al§ erprcffinc ancvfcnnen. ^n gouiffcn anbcvcn '^ixUm erforbert bay Untcrbvitrfcn einev gciiioI)nl)cit§= gcnidf^en 5Peiuegnng anbcvc unbebentenbc ^oucgungcn, nnb bicfe finb 5leid)crweifc ausbinrfi?DolI. 2) !J)a^ ^vinji^) be§ ©egcnfa^e^: gemiffe ^cclen^uftiinbe fitl)icn ^n bcftinimtcn gcu>of)n()citcigemiif5eu .V)anb(ungcn, H)eld)c nad) unferem cvften 'In-ingip, ,^nicdnidf5ig finb. 2Benn nun ein bircf't cntgegengefc^ter ScelcnjnftQnb ()ert)cigcfit()vt luivb, fo tritt cine fc()v ftavfe nnb nn»x)ill= f itrUd)e 9?cignng guv 5Iui5fitI)rnng tiou SBewegnngen einer biveft cntgegen= gcfc^ten 'Dcatnr ein, luenn and) bicfetben t?on feineui Ocnt5en finb, unb bevavtige !i\niiegnngen finb in mand)en (fallen dnfjerft onvbrurfvUoU. 3) Dai? '';|>vin,yp, baf^ .V)anblnngcn bnvd) bie .SUmftitution bco 'i)ievtienfi)ftenii^ iiernrfad)t luevben, nont "Jlnfang nnabl)dngig Uoni liiMUen unb in einev gemiffen 'JlnC'bebnung unabljcingig Don We= luoljn^cit. 9Benn ba§ <2enfovium ftavf evvegt Juivb, fo njivb 'JJevt»cn= fraft im Uebevfd)uffe cvjeugt unb in geiuiffen beftimmtcn 9Jid)tnngcn fovtgcpftan^t, iue(d)e jum Teil Hon bem 3i'['^"i'"'-'nl)ange bcv "i^ieviien- 224 2;te ®efuf)f§aii6cruiigeit. jeQcn, ;,um IcU oon bcv Wen)o()n()cit abl^angen, obcr bic 3"Ui^i' bcr Oicnicnfvaft faim atlcm 'J(n|cf)einc nad) iinter(nod)cii Jucibcn. CS'o- uicrbcn Ijicvbiivd) ^nrfiincjcn IjcviHngebradjt, uicld)c miv a(» c;iprci"|"iue anerfennen. 2;ie[cl brittc ^tinjip fann ber kiix^c lucgcn ba» bcr bireften Jfjiitigfclt bcy ^JJer»enfi))'tein§ gcnnnnt tucrben." Xiefe brel '5}.H-in,ypicn (jnbcn fid) [tarfc 6infpvad)c gcfallcn (affeit miiffen") unb [inb in bicfcr Aovmulicnuig fid)cv nid)t aiifrcd)t 511 ex- ijaitcn; nament(id) ift nid)t ,^u ticvfennen, 't^af^ Taviinn atl,yi aiiv- fd)(iefUid) nur bic iiu^evon fbvpevtidien ^^cuicgungen in^ 'Jlugc gc= fa^t itnb bic inncven bitrd) (^ieful)(c ()ev»ovgcnifcnen orgauifd}cn Storungen ou^ev 2Id)t gelaffen {)at. 'Jlbev ba^ bie 2Bunbtfd)cn '^H-in= ,Vpien ber bireften ^nncruationsianbcntng, bcr XUffociation nnatogcv (im- pfinbitngen unb bcr Segiel^ung ber 33cniegung ,yi SinneoDorftcdungen mid) mcjcuKid) niefjr befriebigtcn, fann id) nid)t fagcn. "Knd) Ve^- mannS 2(f[ociQtion^f)i)potf)e[e genitgt nid)t, jnnial Juenn fie nid)t (1(0^ bie StniobrucfSDciucgungcn, foubcvn bie ©cntiitydeuiegungen fcUift erflii^ ren foU. Xay Ve^^tcre gilt and) gcgcn ^Ih'iinftciberg,") beffcn ^nritrfs fit^rnng alter bicfcr 3(n§brud"gbeuiegnngcn auf ben '^Intagonigmu^ 3unfd)en 3tverf= unb Senget^iitigfcit niir int itbrigcn une fd)on gefagt al3 eine iiicltcid)t nur an alljugvofjci- CS'infad)()cit (cibeube .vii)potl)cfc am mcifteu ,yifageu mitrbe. Tavin aber bin ic^ mtt 2Bnnbt'). ttiiflig einoerftanbcn, i^a^ e$ fid) bei 'Jlnfftetlung fo(d)er '^n-in^ipien uortiinfig nod) „nid)t urn bie eigcnt(id)cn (Svf(drung^^griinbc bcr ^Hnf-brncfv- bcuicgungcn, fonbcin tcbiglid) nm cine aUgcmcine llntevfd)cibung unb (Sinteilung i()rer .'ponptformen" Ijaubcln fann; pfi)d)o(ogifd) fommt c§ 5unad)ft nur barauf an, bap „bic einem gcgebencn pfi)d)ifd)en 5(ft cut ') S8trd) = $tr fd^felb, iibcr mtmifci^e @cfi(^t5bctt)cgung, mit $8e- riirfi'idjtigung bcr 3}arn)tn|d)eu iNcrfuc^c, if)re (Fnitftclmng ju crfldreu, in bcin 2^ageblatt ber 52. Siaturforfdjerucrfonimluiig in S8abcn=23aben». 1S79, ©. 93—105. SBunbt, ^4il}»itorogifd)e $Uti)cf)oIogic, 2' ©. 504 ff. £con 5) urn out, a. a. £. 2. 276 ff. 2 c I) maun, b. .s>auptge|c^e b. mcufc^I. ©cfii^tSlcbcnS § 360—370^ ') iUiinftcvbcrg, a. a. C. c. 224-. ') SBunbt, ^4-^l)i)fioIog. SUfi)c^oIogtc 2^ g. 5U f. 2k untuinfitrlid)cn 9fusbnicf8beh)egungcn. 225 fprccf)cnbc iiiifunc '-l^cuiciviiu] eiiiciii au§ ).ifi;c{)o(o}V|d)ov .Sianfalitat alHidcitctou inncvoit iniviiaiirt n^^ ^ii-' ,VHl'-'I)^nifje pl)ijfii"d)C (ivfd)oiiniiti^ [id) oiii'd)licfU." 2o uuive bciin ,yi frngcii, ob luii" iiii'y iud)t nod) fiiv eiuigc 3cit "lit bcni 3tabium bc§ 23eobad)ten§ mib bcS 3aiiiiiie(ng »on S^eobiid)tini(icii ,yt bci"d)eibcu fjabcit iiiib bie T^crnvbcituu.q inib ;',urii(f= fii()i-mui bcii bcvcit'o iiciiu-mucnen '.I'uitciiatS aiif einiijc lucnii^c C-kfidjlS^ pitnfte iud)t nod) nevfviil)! |ci. llnb bnbei bk'ibt ba^ beftc natitvlid) bcr "I.Ujljfiotoivc innbe()a(tcn.') !2)anuin aber c^ebiifjvt jebenfaflg ba§ 5i^evbtcnft, yt bcr naii;,cn nntcvi"nd}un(^ ben 'Jlnftoft cjegebcn nnb ber Viifnnii bcr nielcn l)icr iiorlieqcnbcn 13rcib(cnic lucfcnt(id) uorgearbcitet unb an il)r ein tiid)tii]c^3 3tiirf ntiti]carOeitet .-^n fjaben; ,yi iold)cr ilnn-arbcit qcbincn and) bic ncrfriiljtcn nnb ncrfcfitten 33er|nd)c ciner ':?lniftcllnn(i lum nlli^cntctncn C^H'fidit-opnnftcn nnb '^.n-in^ipicn. 'Jlbcr nid)t nnr bic forpcrUdje 33e>uec]nn(i mirb ,ytni nnniittcf- tmrcn 'Jln^brnrf nnb ^]cid)en be§ :^nnern, ha^i @efiil)( fc^t and), tnie luir )ui|fcn, bie ^Hjantafie, basi Spiel bcr ^Hn-ftclhtniien, bie ."sbccn^ affiliation in S3c>iie9nnii. Ter 5(erger ^, 58. rnft fo(d)c S^orftcKnngen nnb 33i(ber umd), bic ;,n ber Stimninng paffcn nnb il)r ncne :h\i()= vnni^ oicbcn, mcil cbcn nnr ba!?> nppcr,ypicrt unrb, nni5 .qcrabe in biofcnt Dionicnt Cocfiibtv nnb '^IffcftionfiUiert bat, llnb inbcnt and) l)ier ba§ Toppcltc nioiVlid) ift, "i^a^ 'i>a<:-< ®cfiil)l fid) in foldjcn il^or- ftcllnnqen ^n crf)a(tcn nnb ,yt ncrlanqcrn obcr nber baf3 cS fid) bnrd) fie ,yi objcftitiicrcn nnb ab,yifd)U)dd)en ftrcbt, ficl)t fid) bic '4>(;antafie nad) 33nnbe!§genDffen nnt nnb fpiirt in bcr nn§ nnigebenbcn 'Jiatnr bent Veibcn nnb Senfjen ber .^ircatnr, bem 3)itftcren unb S^riiben, bcm Vid)tticr(affcncn nnb (Srftorbcnen nad), nn: in if)r ha§ cigenc Veibcn fid) uubcrfpiegc(n f,n (affen, obcr fie rid)tct baci '^lni]e anf bic Ijcitcven ^i(nfid)tcn bcv ihVitnrlcben^, nnt bic frb()(id)e 3tintninng and) nn^crfjalb be§ (">ieniiito uiicber,^,nfinben. "So ift nnfcr flan;,c§ I'eben tioU iHin fo(d)cr (S)cfiil)l5nia(erci; nnb man mirb nid)t fcl)( gefien, Joffo, bie S^nrc^tj nnb Dor aflem and) bie be? I'ad)cn8 an§ t^-reube unD §ot)n, iiber iibcr^ rafc^enb lUeneS nnb iibcr Slomifd)e8. Siegler, £aS ©cfii&r. 15 22G 2)ic ©efa^lSauBeruiigen. warn man ia(\t: iua(}vcnb bic ftavfen @cfii()(e imb x'lffeftc (bie ft^c* iufd}cn) in fovpcvlid)cn Sciucfluiuicn fid) Vuft uiadicii uiib il)rcu ^inS- bvitcf fitdjcn, li)inlio(ificrt fid) bic vuljiqcrc 2timimtng iiitb bav feincvc fc^nicl^cnbc ©cfiilU mit i^orlic[1C in bicfcr ^ovfteflung?f)en)cgung uub 'il.^f)antai'ictl)atigfcit. tS'? lucift itn§ bie^i, iiibcm [o ber 'Vieni'd) iibcnill fciuc cigciic 3tininmng luicbcvfinbct unb cin 2tininuingciiio((c§ fud)t uub fid) ,^ured)t uiad)t, auf jcucu friifjcr geuauuten '■iH-o;,c^ ber Giu^ fii^Iung juriid, ber ja cbeu in cincni 3i)ndio(ifieren, ;]cid)cn gcbcn, ©iu= unb '?(u§briirfcu licftcl)t. 'Jdlcci hav, unvo h'\§l)cx gcnannt untvbe, gcid)icl)t nnuullfiulid) uub faun l)i.id)ftcug bnrri) ben 'ilMfleu gel)eninit nub untcvbviidt lucrbcn. ?Uicr "l^iuvifeUKniegnngcn unb "^l^fjantaficDovftonungcn (affon fid) and) abfid)tlid) uub uiiUfiirlid) Ijcrnorrnfen, nanientlid) in beju 'iH-o,^c^ ber (Siufii^Inng t'taug ba^i 2BiIIfitrnd)e bcreitg mit an (man fud)t anf uub ad)tet auf ba^S, maci ,^ur Stimmung pa^t), uub bamit gemiunt c§ cine befonberc S3ebentnng uub ninnut eine befonberc Acivbung an ; unb fo Ijoben mir benn nun baoon an!ofitl)rlid)er ^u rebeu. 3) 5)ic luiUfudirf)cu 3(u!§brurfi'0c)tiegungcn iin ^icnftc ber SD^ittctluug an onbcrc. 2Bir f)aben non ber fi)mboUfierenbeu Xljiitigfeit ber '5>f)antofic cjefprodjen : fie iion,yef)t fid) ,vtndd)ft gan,:^ nnbemn{3t; aber alTmci^lid) mirb and) l)ier (iin^^clncS bet)or,^ugt, geuuif)!!, geiibt. Xcnn ber S.)(eufd) crt'eunt bei 2d)mer5eu bie l)ei(enbe .SU'aft hci} iliitleib^ unb ber 2;cilna^me, in ber ^-reube bie im "^.^'itgefitbl ciner ganjen 2Be(t cbcr cine;! eiujetnen Aveunbe'? (iegenbe '-iunftiivhing unb (Snnciterung, bic bicfcio SDbjeftiDiereu feinci^ innereu ©vleben^^ in fid) fd)lief5t unb uiit fid) bringt. l)a$ 3n»cve giebt cinen 3'ei( luni fid) an bac! yienf3ere ab unb aHma^Iid) ermad)t eiu niebv tl)covetifd)eo ^ntereffc un biefem iin^ercn Sfjun, bciuivft ocrftreunng unb lenft ab, mie 4:ine fo(d)c fcgcniireid)c 'Hbfcnfnng ^v S- i" jtrauerfaClen fiir bie Tvrauen bie $8eforguug ber 3:ranevtoi(ctte bilbet. l>a\i bicfeS ?luf= fnd)en be^? nnfercm ®cfii()I '^Hn-umnbten niib e-o 2i)nibolifierenbeu 2;te n)itlfurli(^en JtuSbrucfSbetDegungen. 227 t)cm 'iDien[cf)eu iicvnbc,^ii sum Sebi'afitig lulib, Dcvftefjt [id) non fe(bft; iinb [o l)at fid) bcim bie 2lttc, luie cdcti aiu]cbeutct, bcvi'dbcii bc= iiiarl)ttfit : imiit bciifc an bic )"ri)iuai7,c Anvdc bei .Silcibiuii] ^uu 33c= tvaiicnmq ber Totcn, an bic fctcrlirf)cii 2raucviiiarfd)C dei 33oei-bi = ^uiu^en, an bic Ai"of)lid)tcit cinco Acftnta()lo mit Xafclninfif, niit fnoHenbcn '"]3fvopfcu nnb fd)dnmcnbcm 'ii?cin n. bg(. nt. inclc^ bauon ift fieilid) evft anmaf)lic^ ju bfopen 3^'^)^" ""^ S^mboten J(}ci-ab9Cl'unfcn, luii^venb c§ anfang§ veateven nnb vobnfteren 3'uerfeii i)icntc,') unb anbcveS entfpvidjt, aUS oua gefitblSro^crcn 3etten ftam- incnb, unlevent i^cifeincvtcn Gnipfinbcn nid)t mdjt, fo §. 58. nnj'crc !JrQitcrcercmonicn bci ?cid)enbegangnitfen, bic iiberall tiiel 35ei(e^enbe§ unb 'i)>cinlid)e§ f)abcn, 5. 23. (jiev in 2tva§bnrg tion eincr gerabe^u cmpiivcnbeu 'Jiiirf[id)t§(o[igfeit unb ("»)efitl)(yro{}ett finb. %bev nod) ttict iuid)tiger ift, 'ta^ bcr xHngbrurf bcl ^nneren ^ug(cid) in ben Xiicnft bcv i^cittciiung an anbere tritt: junadjft intpnlfii) I)evDorgcbvad)t luivb ev ^nm <2i)mbo(, luirb bic "Jtugbrnrf^; bciucgung sunad)[t einniat jnv geiuoflten ©ebarbe mit bcm S^ved, tinvd) [ie anbevcn Don mcinen ®efii()(en obev Don inneven 33organgen iibcr()aiipt .Sinnbc ^ufoiunien ju (affen. Unb n)a()i-enb uvfpvitngnd) bic 3(n§bvnrf»beaiegung in ivgcnb iue(d)cm bivctten 3u)"amnten()ang juit bicfcm ^Mineven ftanb, (oft fie fid) je^t in ber SSeifc baoon ah, t)aJ3 fie ,^uni blo^cn fonDcntiouellen 3eid)en bafiir n^ivb. liefer ^H'oje^ tritt un§ in aQer Xcutlid)fcit entgegcn in ber 2prad)e, non ier rvk baf)er ^ucrft ju reben l)aben. a) 3)ie -2prad)e. ^c^ bleibe nod) einen 'Jlugenblirf bei ber ^ebarbe. ^nbem bie ^luSbrudgbenjegung aU ©ebiirbe oon anberit toerftanben nnb nad)gca()ntt luirb, tuirb bic inbioibnetk Wcbarbc ^ur ctlgeniein Uerftdnblid)en unb uon alien (ju bem ^reife O!)e()origcit natiirtid)) gebroud)ten ®ebdi-benfprad)e. '^a§ 5^erftonb(id)C aber berul)t ') 2Iucft 3f)ering, ber ^med im 9?ed)t, nimmt beibc3 an, menu o cin fold)ey .Spin,^eigen nid)t nuig(id) ift, tritt on bie Stelle be§ ®enionftiieren§ bie nad)bi(benbe cber niolenbe Ciebiirbe, n)c(d)e fid) frei(id) nur auf cine cin^elne gan,^ bcftimnite (Jcite be§ ©cgcnftanbs be5icl}en fann unb infofern iuinier fd)on etiuay ^ontientioneQeS I)at; fo menu in ber frit(}eren ®ebarbenf^3rad)e ber Jaubftummeu ' ) ba§ ^t^idjcn bc§ ,s>utabuel)nieu^' ben ?,1(anu bebeuten fotlte. 3icin fi)nibo(ifd) cnb(id) ift bie (''H^bcivbe bei abftraften 5Be= griffen, luie 5. 93. in ber Jaubftunnnenfprad)e bie ?uge 'i>nxd) bic 93eiucguug be§ ^yingerg bom 9)?unbe ou§ feitiuavt^ a{§ fd)iefe 9tebc,. bic ;^'a()rl)cit umgcfe^vt o(§ gerabe 9iebe be,^cidinet unirbe. ®iefc (l)ebavben|prad)c ift itbevafl ha 5l>ei-fe()Vynutte(, uut 9)ieu= fd)en ^ufamnienJnotjueu ober jufammenfontmen , bie fid) fprad)nd)' nid)t ncrftcf)eu unb ncrftaubigcu fiiuucn, 3. $5. beini ;]ui"aniineutreffcn Don E'uropaeru mit inilben ilHUfern. ^^Iber fie iierid)unubct and) in= mitten be§ fprad)(id)en 93erfef)r§ nid)t gan^. Tie C^kbiirbe begteitet bic (2prad)e, giebt bicfcr fyarbc unb i'ebcu unb tritt um fo mc()r in' if)r 9ied)t cin, je (eb()aftcr bic 9?ebe, je unmittelbarcr, jc freier unb- ungefiinftelter bie 2lu§brurfC'U)cife ift. ^a im ^(ffeft fann fie gerabe;^n a\§ bai^ llrf^3runglid)e luieber fitr fid) nllciu nuftreteu unb bem anbercn jeigen, ma§ unb nne gcfiifj(t U'ivb. .l^iau ftrorft bic o^m(\c gcgcu ben Ijcrau^S, bem man feinc gau5c 'iHn-ad)tuug beuicifcn aiill, man Ijiilt bem llnncrfdjamtcn, ber ciuen rci,^t, bie gebaflte 'Sanft imter bie 5cafe, nuiu menbet fid) niit '?(d)fcl,yirt'eu unb .s*")0^nlad)eln ab tion bem, ber 3Iergerni5 giebt unb fid) blamicrt, man ftrerft *) 3e^t fjti^t eS tm 3;an6fiumnienuuterrtd]t frcilid) : „bie (Scbdrben= fprad^e ift Don bem lluterrid)t ber 2:aubftunimcn unb bem i>erfeljre mit biefcn auSjufdiliefeen." Cb bo§ ncruiiuftii] unb — barmfjcrsig iff'? 3)ic toiCfiirlic^cn 5ru§brucfgbeh)cguiigen. .229 •geblctevifd) ben ^-iiigcr gcgcn bie ^()iivc, urn ben, init bcin man ganj fevtig ift, Ijinnnvjuweifcn ; nnb ba§ nOeg ftumm unb ofjne tK?ovte, unb bod) ,viicifc(yo[)no nnb fi'tr jcbcn uoHig ncrftanbdd). Xay .\>anptiioil"tdnbigungv= nnb 'J(ni?brnrfi3niittcl ift ([ha natiiv; (id) bie >2prad)c int cngcren 3 tun. '^i}xe 6utfte(}nng — tuii luoflcn uatiivtid) bicfcS l;1uit[cl l)iev nid)t in aHen feincu Xci(cu ,^1 lijfen iicii"nd)cn — ift nnv Dom 35obcn be^j ('')efid)(5, be3 bie (Smpfiubung begleiteubcu {^iefid)(yton§ axiB ju begveifen. 'iinr niiiffen fie jururf^ fii()ven anf bie fciuc (Smpfaug(id)feit bc§ 9)?enfd)eu fiir (Siubriide Hon nuuen, anf \>a§ (cbljaft fpanueubc ^ntereffe an bem, \va§ \m§ nnigiel't nnb uui uuy I)cv uovgefjt, nub anf ben Trieb, bnrd) Se= luegnug bev Spannuug, bie baburd) b, (). buvd) ben Wefid)t§ton bicfev ©inbvitrfe in unf^ f}eriiovgernfcn tuirb, (oy ,yt merbcn. 3o ift bie Vantgebdvbe (I"ntpfinbnng^o= obev gau,^ genau gefprodjen 0)efiif)(g= <»ugbrnd. Xa^ gerabe bev ?aut I)iefitr gett)d()(t unb betjorjugt loirb, ^dngt eiumat utit bev {5ein(}eit beg nienfd)(id)en Di)v§ unb feiucv S'd^igfeit ju anahjfiei-en jufammeu, unb anbevevfeitg mit ber 2)oppe(= feitigfeit ber SBivfung: bev Ton (iift bie Spauuung, obev ev niivb Singen fei d(tcr a[§ bavi (2prcd)cn. Uebvigeng ift ber @inf(u§ be§ ^efii(}(!§ and) nod) innerf)alb ber befteljenben (2prad)en anf bie (Snt- luirflnug unb llmbi(bung ber Vaute erfeunbav; fo vuft, mc mciu ^oQege 3d)neegan§ bcmerft l)at, ber ^taliener im 5tffeft Tuoni ftatt Toni, uub ba()cr itberfjaupt bie breite 3(n5fprad)e ber 5>ofa(e im iDinub bc§ (eid)t fd)rcieuben, lueit (eid)t affeftifd) (grob, jornig) i-ebenbeu i'aubDolfg. Tiefe @mpfinbung§(aute merben nun — eben mit .v^itfe be§ fie anadjficreubcn £'()rcS — mit beftimmten i^orgdngen, 3lufd)aunugen, (^efid)t§= obev (i9e{)ijviua^rne()mnugen affociiert unb gttjar eben mit ienen, luclc^e fie erftmol^ f)erDovgcvufen ^aben unb luetdje Dietfad) 230 2)te ©efur^ISau^erungen. — nitr nicf)t au§[d)(tc^lic() — mcnfd)(id)e Jf)atigfeitcn fein niod)ten^ ki bencn ja nod) ^eute iiic(fad) gefd)vicen uiivb, namentUd) luenn bicfc ^f}atigfeit eine gemcinfantc, cut angeftrcngteS 3^'Uiiii"i'^"iiv(ieiteri ift; iinb au^crbcm mevben fie aiibcrcn gegcuiiber 3eid)cn fiiv einc erft itnbeimi^te itnb itiibeab[id)tigte, baim aber genjofltc itnb abfid)tnc^ Ijerbeigefiifjvtc i^erftaubigiing. jDa§ i^evftefjen abcr, bag ineit fd)Juic= riger 511 crflaren ift ak-' haS Spved)en fclbft, bcruljt eincrfeitg auf bem 9cQd)af)mung'otricb bc§ 9i)?cnfd)cn, auberevfeitS auf bcr 35cfd)affen= Ijeit ber Saute, mctdje une bie (*'3ebarbe tet(§ bemonftratiti tei(§- inatenb tei(5 fijiuboUfierenb finb. "Dabei fpiett ba§ Duomatopoietifd)e in ber ©pradjc fcine yioUc, ofjue ba^ bod) bie 33au — 2l^au — Xljcorie,. luie fie SDtaj: 5)?iitler fpottenb nennt, in irgenbluie unifaffenber 2Beife jur (Srffarung int ganjen licrangejogen mcvben biivfte; jeben- fads ift bie fogcnannte inbivefte £iioniatopoie lueit uiirffanier unb be- beutung?t)oder aU e§ jene 9?ad)a()nutngc^(aute ber ^inberftubc finb, luics irioI)t tuir freilid) 'C)a§ ^inbifd)e non ber (Sntfte^ung ber (S^Drad)e nid)t gonj au§fd)ne^en biirfen. @nb(id) ift and) on bie l'ccrf}cit bc§ bie (Sprad)e erft finbenben {\d} fage natiirlid) nid)t: crfinbcnbcn) ®eifte§^ gu erinnern: fie bebingt bie ©encigt^eit be§ SBerftanbniffeS , bie (5m).ifang(id)feit bent eiitfod^en 'iparanefisitnug 5n)ifd)en 2Bort unt^ <2od)e 5u folgen, tuie auf ber anbern Seite bie @leid)^eit ber $?ebengbebingungen, ber ctn^ercit iinb inneren ©rfafjrungen unb @r= lebniffc biefer erftcit (Sprcd)citbeit haS ©ntgegent'oininen Ujvq^S 5.>er= ftdnbniffe§ begreif(id) inad)t: unb baio 5lnftaitnen unb S3cuntnbcrn ber finbigcu ^iipfe ntag bie !^uft jur '?iad)al)inung unb bie 5"i'«^ube baron erflaren. 2S?eiter ^oben Uiir biefeS ^n-ob(cnt I)ier nid)t git nerfotgcn, moljt aber Hon bcin 1)icnft ber (2prod)e fpegied fiir bie Ok'fiil}lyntittcilnug 5u rcben. (2vrod)e, 2Sort, 9?ebe finb nid)t nnntittelbor 5lugbrurf§= ntittet Don ©efiifjfen. Ober fogen mir t)iencid)t rid)tigcr: uid)t nninitte(bor nte^r, fobolb nointid) ber '!?out oufgc()ort l)at blower Ginpfinbnng§(out ju fein nnb junt ortifitlierten (2|ircd)cn gemorbeit ift (njoinit id) iibrigcit§ ber ^nterjeftionStfjeorie in iljrent 5tnfpruc^ S^tc h)iflfiirlid)cn ?fu§brucfSbctt)C0ungcu. 231 aikS 511 cvfliiven cbcnfoiDcnig 9ted)t gebcu mod)tc, mc Doi()in bev cnomatopoietii"d)cn .pi}pot{)cic ). 3'^'M"d)»-'ii ®cfii()( iinb ifi}ovt fd)iebt fid) fiir iiiiy lucnigftcnS bic ^ovftcQuiu] aly IDccbium jiuijdjcn imic, il)v 3fid)eii ift haS' SBovt, ba§ jcben ©efii^lSton nerloven imb ah- gcftveift 511 ijaben fd)eint. iHne fann nun bie Spiadje, ba§ ift ^iei* bic ^vagc, lucnn fie nuv nod) i^orftcfhmgcu juni 9(n§bvucf bvingt, jngleid) and) luiebcr a(§ ^Iiiiobnirf^nitttet fiiv @cfiif}(c bicncn? 3)lan fonnte jnniidjft bavon ovinnern, bafj geroiffe 2Bovte i^ven @efit^(§ton iinb 'illffcftuicrt bod) nid)t fo gan^^, abgclcgt Ijaben, \v\c cl cinev obeis flad)lid)cn 23etvad)tung fdjeinen will, ^n cinem fd)bneu 5(vtifel iiber „ben ^ampt gcg«-'n i^tc 'Jienibuuirter" fagt Ctto ©ilbenieifter ') fe^r fcin: „2Bie ber jDcutfd)C ben iuclld)en 2Bovtf(ang beniiljt, urn bem S^cgriffc cine irclfc^c iilnirjc bcijuniifdjcn , bag f)at ©oetlje cinmal, o()nc bod) an cine aligenieine ^Jxcget ju bcnfcn , fc()v bcut(id) t)cian= fd)an(id)t. 6v bcmcvft, luaS bod^ aUe§ in bent 3i'ort pevfibc fiiv unfev ©efit^t entf)atten fci, luouon man in ben beutfd)en 3i)noni)men tveu(o§, tiirtifd), Dcrvateri|d) nid)t» finbe. @erabe,yi e^rlic^ unb gut= mittig !(inge unfer ti-eu(oi ncben biefem glatten, fatten, giftigen pev! fibc, 3)cn Ginbvncf fann bic urfpriing(id)c iBcbentung bc§ iJBovteig nid)t erflaven ; perfidus fagt fo 5ienilid) ba^felbe luie nngetven. %bcv ber fcine n)clfd)c l^long eviucrft bem bentfdjen £i)x bie 33ovfte(Iung ciner befonberS vaffinievten , «eltnuinnifd)en , ()er5(ofen .V^eimtiicfe ; bcmgemiif? luivb ba§ !ii?ort gcvn fiiv fpc^^ififc^e (yiifle, mctdje biefer ilHivftellung entfpved)en, gcbvaud)t, unb bev ©ebvaud) micbev befeftigt ben (Sinbvuct, oon bem ©oetfjc fpvidjt." @v evinncvt bann felbft nod) an ba§ iii^ovt „Monovatioven" mit feinem 'Jccbcubegviff beg 3opfigeu unb 3([tfvdnfifd)en, beg .H(einftabtifd)en unb ^{aftenavtigen. Uni and) ein beutfd)eg 3Bovt Ijin^njnfiigen'i, fo fei bavanf ()ingeiuiefen, bafe bag 2i^ovt „Viige" »iit feinem ftavf auggepvcigten @efii()(gton nielfod) bie ric^tige ©vfenntnig iibev bie bod) and) nuv bebingte '^.'flid)! bie ') Sn ber beutfdien SHunbfdiau 1885/86 23b. IV, ®. 55 f. -) 3iegler, SittlidjeS Setu unb fittlirfieg 2Berben, ©. 98 ff. 52. 232 ^ie (Scfuf)l8auBcrungen. 2i>a()i1)cit 511 fagen crfd)H)cvt unb ncibunfclt; unb "^(cfjuHdjea (icRe fid) t)icl(eid)t non bent 3Bovt ..lltilitarirMuus" fagen: „'?cu^icn" Hingt banaufifd) unb mic cin bent l^i^caten (Sntgegengcfct'.teS. Gnblid) hafteii fo(d)e @efiil)(yoffociationen felbft an ben fonft ganj licbcntungc4o§ geiuoibenen (Sigennmncn unb uertei^en etnjehien uitter i()nen, 5. 33. DJuibdjcnnanicn, gnn,^ beftininite, natiiv(id) nicift (cbig(id) inbiinbucde Wefnl)(yauy,^eid)uungcn, bie auf beftinuntcn ^bceuaffociatioueu bciu()en. 9U(ein fitr geino()n(id) ift adevbingi bag Sort an fid) bcni @c= fid)( gcgcniibcv inbiffcvent, ift 3eid)cn cineu t{)eoretifd) gciuovbeneu iBorfteUung , nid)t '^(usbrurf eine» (^efiil}(§; unb bod) foU e» and) baju gebraud)t luerben. lint ba§ 511 tonnen, mup bic 53ovftelIung, bie junod^ft allein buvc^ bo§ 2Bort auSgebfiidt njeiben fann unb i^vevfcitS bod) junt 5(u»brurf einc» ®efit()Iy biencn foff, fetbj't (2i)mboI eineg fo(d)en fcin ; unb aud) bcv anbcre, betn fie burd) hivi 3i^ort nitt: geteitt inivb, foU in i()v uuv cin fo(d)e» (2i)mbol fe^cu unb fie al» fold)c6 aneifenncn unb nun feincvfcit§ ba§ burd) fie fijutbolifievte (^efii()[ in fid) uad)cv5eugen. Tap burd) 'i)av @efii()( beftiminte i^ov= ftellungen erjcugt weiben unb biefeS nantent(id) auf bie 9lei^enfoIge, ben 5lb(auf ber 35orfte(Iungen ben groRten (S'influ^ f)at, tuiffen mir Icingft. ©elingt c§ luir alfo, burd) meine il^ortc biefetben 3>or= ftellungen unb biefelbe 'Slufeinanberfotge Don ii,>orfte(Iungen in anbcreu ^eroorjuntfen, fo tutrb riirfiuartd baburd) aud) ba§felbe ober ein iibu:; lic^cS (">iefiibl in iljneu, nid)t crinncvt, fonbern mirflid) er^eugt uunben. Tabci unterfd)eibet fid) aber natiirlid) bicfe int Tienft bev 03c= fiil)t§ fte^enbe 9tcbe njcfentlid) iiou ber anbern, ber Cv nut 'DJtittei- lung Hon XI)atfad)en, Don ^Hn-ftcllnngen , 33egriffen unb (sU'bant'en ju t^un ift: meine Stebe luirb in jcnent %\li uieit lebbaftor, luarnier, fojufagen farbiger fein ntiiffen; man fprid)t, meuit man gcfiil)li?= mdpig fvrid)t, in ^uperlatiuen. 1)aruntcr leibet freilid) bie ^orreft- ()eit be§ ^luSbrurfy — ^^lu^rufe, '?(pofiovcfen u. bgl. unterbred)en ben (ogifd)en ?y(u^, @ebanfenftrid)c nub '^hivrutungv^eidien ntarfiercn baSfetbe int Xrurf; unb e§ (cibct bic Oiid)tigteit unb 3ad)lid)fcit be3 3id)aUv b. I), bic 'Jlugcmeffcnbcit beg Ciiefagtcn an ba>5 3cicnbc Tie Uitflfiirlic^en ?fu?brurf8bch)cflitiigcn. 2'^."} iiiib lilt bivo 3eiii. ^sa bay ®cfiU)l faim )o ]\i)r ba5 allcin 5Jta|V gebcubc unb 'i^c|Uiiimcitbc [ein, bap bicfc ^)iic()tigfeit gaii,^ bei (Scitc gcfctU, baf? fvci pl)anta[icvt , bap cvbicl)tct unb 9ebid)tet luirb. .V)iei- fd)atft ftd) baiiii bic "^^fjatitafie, uin bie (*')efii()(e vid)tig augjubi-iirfcn, cine cigenc iin^lt, in bcv [ie (ebt nnb mebt, unb jc luenigev [ic fid) badci nnt eine and) nuv nioglidje 5lngcmcffcnl)cit an bac! 'Scienbc bcniiitjt, bcfto nidid)cn()after unb voniautifd)ev, befto p[)antaftifd)ev unb fi)m6oIifd)ev luiib jcnc ^^clt anc^faUeu: liefannt ift, unc [id) -lltbvifc in cine [o(d)e -|M)auta[ictiic(t „rvplib" cingefponncn unb barin luivf- lid) Z^^l)vc lang gelcbt unb getucbt ijat. !J)aniit gciuinncn mir nad)= trdgltd) cine neue 33cftinininng bcffen, luaS man gen)i3()n(id) untcv (bid)teri[d)cv) '^.^tjantafic uciftcljt, eine ncifjerc (SvHdvnng be» il)r eigen^ tiiin(id)cn gcfii()(*^^nuif?igen 5}iDntcnte§. Ticfe 6icfiil)lc(baiftcUung ift natiiv(id) ,^undd)ft cine ge(egent(id)e: €in 5nfdUig in niir auftand)enbe§ @efit(}l fndje id) meiner gciabe nnuiefcnben Ihugcbuug nut,yttci(en, iin gcuiijf)n(id)cn 5^erfcf)i' bcy ge= feUigcn Vebcu^:. .V)ici;yt bicnt ncbeu bcin btofjcn !©ort, a(fo neben bcm ^n()a(t bel ®efprod)enen and) bic ©cbdrbe, ?1iienc unb ®e= ftifutation, moniit im (''H'gcnfa^^ ju ber rnljigen %xt bcr i^erftanbeg^ incnfd)cn gcfiifjfymdfjige obcu anfgeregte 9?atnven itjrc 9tcbe gu be= gtcitcn pflcgcn: ber luannblittige Siibldnbcr gcftihttiert {)eftigei- a(» ber 5Bcroo()ucr ftd}(crer ©cgenben, nnb nininit c§ babel uicdeid)! and) mit ber 2Bal)r()cit nidit fo gcuan. 3>or aUem aber fomnit e§ anf ben Xon an, in bent gcfprod)cn >uirb: c'est le ton qui fait la nuisique! „9)cit bcm Xouc? ^d) fann i()n nid)t nad)niad)cn ; id) fann il)n nid)t befd)reibcn: aber er ent()ie(t af(c§! alk§l" fagt 6lau= t)ia jn 9JiariueUi; unb gleid) baranf: „,^a fihint' id) itjn nur Dor <^erid)t fteffen, biefcn Xon!" (Sr mad)t bie 'Dtebe )uarm ober fa(t, burd) i^n bringt \ici§ ®cfprod)enc ju .'perjen, tuenn man au§ ifjm f)cran§ fii()(t, baf? c§ toon .s;-)er,^en tomnit ; er tbnt luef) nnb t)erfd)drft x)bcr er (egt 33a(fani anf cine (jarte 9iebe, er mobuliert unb ntobifi.^icrt t)cn Sttfjiitt, er giebt ben 'Sd)(iiffe( jn bent tieferen unb intimeren 3Serftdnbni6 nnb ,^eigt an, luie cUim gemeint ift. 3^abei banbelt e§ 234 ^tc ®efuf)I§au6erungcn. fief) nid)t fo fc()r inn bag Cbjcftitie, iiin ben Q)cgcnftanb unb ^n^flft mcincv 9?ebc; unb baiiun, lucv cum ira vel studio rcbet, well iljtt ba§, \va§ cr i^c[e()cn unb gc()ijrt ^at, ftarf affijievt, bcr l)at id)on toon 9tnfang an ba§ ®elef)enc unb Wc^iivte foum vidjtig aurjutaffcn tcx^- niod)t unb mirb, mcnn ev c§ uncbererjal}!! , non neucm in Stffeft gcvaten unb luirb nun natiivlid) bicjcnigcn 'Ilfomentc [)cniovl)eben, bie gcoignct [iub, ini .'obvcv bicfclbcn 5{ffcfte ()cniov5ui"ufcn , cv luivb fcinc (Svjaljlung in bicfem 3innc gcftaltcn unb fdvben, luivb fie bavauf ^in anlcgcn unb einrid)tcn. Xanon Ijcingt fd}(ie^(id} afleS- „gute" (Sv,vi{)(cn ab: luev un§ intereffieren mill, nui^ niit un[ercn @efiif)len red)uen unb fie jn errcgen fud)en, mu^ barnad) bie XijaU fad)en anlmo^len unb gvnppicrcn, mobein unb umbcuten. '3)a^ei' anntfiercn nn§ jenc 3ng^gefd)id)ten, non benen ujiv bod) aik rciffcn,. Wi^ fie jebenfafll fo nid)t pafficrt finb, nidjt (joben pafficvcn fiinnen, meil fie c§ (ebig(id) barauf abgefeljen Ijaben, 'i^ci^ @efiif)( ber Seiuun= bcrung fiir beuiiefcnen 5?iut unb ge^cigte @efd)irf(id)feit in un§ bev- tior5nvufen, ober and) lucil fie, luenn biefe ©ruiavtnng in bie Sriid)e ge^t ober bie Uebevtreibung qUju bentUd) anf ber .sSanb (iegt, fomifd> iDirfen. (Sbenfo bcru()t afle popu(iire ^crebfanitcit be§ il^o(fgrcbuer§,. be§ ^angetrcbnerg anf bicfer Okfitt)(sibarftcnung ; ein fo(d)cr 9tebner menbet fid) nid)t foiuotjl an ben il^erftanb afg on bie ©cfiibtc unb 9(ffefte feiner 3id)orcr unb fud^t fie ^injurei^en unb ju begeil'teru; unb baf)ev geiuinnt fid) oft bie uid)t§fagcnbe ober cinfeitige Tarfteilnng am meiftcn SeifaU, eg ,Vuingt ber id)HHirnierifd)C '^.^Ijantaft ober ber loilbc f^onatifer bie 2)cenfd)en am ebeften in feine S3al}ncn. Hub bag nm fo me^r, iveit bie 5(ffefte iibertragbar unb anftcrfcub finb ; ifa^ „2uggeftion" p nenncn, nnivbe id) aber, mie fd)on gefagt, ^c- benfen tragen unb ab(e^nen, ba bamtt ein Oiatiirlid)eg in ein red)t 2)unf(el, ein 9?orma(eg unb ©efnnbeg in ein '5)>atI)ologifd)eg ncr- nmnbelt mirb. 2Bic enblid) lum biefem @cfitf)(gma§igen in 'Zon unb >2timme, in 'ji'ort unb 3d)rift gar nielfad) bie 3i)mpat()ien ober 'Mntipat^icit abl)dngen, bie nng 5?ienfd)en angenebm ober nnangene()m madion. 2ic tDiflfurIi($en 9{ii2brucfuegiiHGcn. 235 o()iic bafs \m utiy :)icd)cn|d)aft iidcv ba§ 'iinn-um, iibcv bie ()icv offenbav mitfpiclenbcn 5(ffDcinttonon ,5,it cjcdcn tievmbgcn, liegt ouf bcv .vianb, .sMntcv bcm btedjciiten, bcm fd)incttcnibcn, bcm fveil'djeni ben Ti-gaii ncviinitcii uiiv fciit A^cr,^; baci (jbtjcvnc C'3c(dd)tcr, bt>3 ^o()(e, ncifchibc %^ati)0§ W^t \m§ nld)t nii cin unvf(id)C§ gcmittlid)e§ 5>evftanbni'5 itnb nicn[d)(id)Oi; ^snteieffc fiir inuo unb uiifcre IJbcale gtaubcn; ^uogcgen e5 un§ bcr 23nt[tton ber llcbcv;,eugiing, bas luavmc 2Bort, ba§ ilnbrieren ber ffangnotlen (Stinime, ba§ (jevjlic^e ?ad)en nou novne ^eretn ontljun. 'JUIein iiid)t niir iitonientaite @cfiU)(c luoncti \mx in bev (^iefc({= fdjaft bavftellen, fonbevn md) 2tininuingen, bie ha [inb, Dctftarfen unb cvfjatten, ober fie, Juenn [ic nod) nid)t, iuenigftenS nic^t bet aflcn 'Jlnuiefenben novljanbcn finb, lievnovvnfcn; nanicnt(id) natiirli^ eine ()citei-e, fro()lid)e (Stinininng. Unb 'ba^n bient b) Ta§ 2|jie(. — l>a§ ©|5ie( ift fo ongefefjen nid)tg anbeveg qI§ eine fei c§ nnn fonnentioncfle ober jebeSmat frei ad hoc evfnn= bene %oxm ber TarfteHnng ber einen ein,^e(ncn ober eine gan^e ®e[ell= fdjoft be()err[d)enben frb(}lid)en 2tininutng, in ber 9lbfid)t, biefe an= jnregen, gn fiirbern nnb ^n erf)a(ten. 3nfofern ift ba§ 3Bort 2Bnnbt§,') „ha§ 2\M fei i)a§ ^inb ber '^(rbeit" nid)t rid)tig: ber '•I^'enfd) fVielt, e()e cr arbeitet, nnb fo lic^e fid) e()er nnigefe^rt fagen, bie 5trbeit fei ba§ .S(inb be§ 3vietg, fofern an i{)nt bag .*i{inb tfjcitig fein lerne nnb an§ i^m ^erauS in baS 2d)affen nnb abfid)t(id)C ^Jiadjen ^erciniuadjfc. Tagegen I)at e§ feinc t)olIe 2Ba()r()cit, luenn €§ anf bie ^piete im eingelnen, ouf ba§, \m§ gef^jielt unb n^ie ge= fpielt W'nh, ongeirenbet loirb, Ta§ 2piet in bent umfaffcnbcn 2 inn be§ 'ii'orteg, mie man e§ brand)cn barf nnb pfi)d)ologifd) braudjcn niup, fitllt einen gro^en ^■eil beg menfd)(id)en I'ebeng ang nub barf ba()er and) I)ier nid)t ') SQ3unbt, etfiif, 1. Stuff. ©. 145 beginnt mit btefeu Sortcn ben 9rbfd)uitt iiber bo8 Spiel, cfr. fiieju ben Hbfdinitt iiber hai ©piel bei Mour. fiange, 2)ie fiinftlerif(^e 6r5icf)ung bcr beutfdjen 3ugcub 1893, ®. 24-36. 2'M) 3)le @cfuf)I§au&erungeu. uncnuaf)nt btcldcn ober miv fo ncbcnbci neiuinnt aicvbcn. Vebcn^^^ Iitft, 33ct()(itu]ung bci .Siraft iinb flvaftgcutf)!, alfo fiiv^; gefagt ba§ Ci^efiilit bcr Vuft ak- fo(d)ei5 in feiner iivcigenftcn unb m-i"vvungUd)ften Sebcutung ift ber '^(it^gangSpunft unb bcr cin.yge ^^luecf bcy 2picI-3 kim^inb; bajit fomint bnitit ber l)iad)af)miuig'^tvicti, bcr bo5^inb mit ilnnllcbe bie 5^cfd)aftiguiigcu bcr (5riuad)[cncii iHinucgncf)mcn, fopieren luib pljantaficnoU bramatificrcn liiRt CiDi utter, 2ri)uluteifter, 2olbaten, %^farrer fpicleu, fod)eu u. bgl.; unb and) uiit "^Mippeu [pieleu ift uid)to flubcrec- nl§ bie ',Huticipation bc§ mitttcrlid)en .V)cgeuv unb '].^flegcn5). Tcr uad)fttiegcubc (Segeuftanb bc§ 2pielc!?, bav crftc i^JcMttef ber "I^arftefluug biefcS inncreu .Sh'aft= unb tyro()gefuf)(ei ift ber eigenc iiorper: bac-^ ^iipfen unb 3pringen unb balb and) bie funftnoH: rl)i)t^inild)e ^emegung be§ Tan;,ey, bci bent e^ gilt, 5(nniut ,^u ^^eigcn. Unb fo fpielt and) ber (5rUHid)fene, lucnn er feine .Uorper= fraft unb feine Ueber(egen{}eit itdcr bie ih'atur ,v 23. iui (Spajicren;) ';)ieiten, feincn ^^int unb feine 03efd)irflid)feit in ber Ueberunnbnug tion 3d)n)ierigfeitcn unb Q3cfo[)ren in aden 5(rten be» 3port'^, lutn bent bco 5.^ergfcj- an bv$ fjtnauf jn bcm be§ 'Mjletcn unb 3ei(tan5erv geigt. 3u9^tid) fpiett man ^ier and) mit ber ©cfa^r, fe^t ?ci(i unb I'eticn anf§ 3pie( — ein „graufame§ (3pie("! — fet e§ in eincm geiuiffen llebcrfd)iuang beS .S{raflgeful}(?v bcm feine 3lnfgabc 5U fdjiuer ift unb ba^i fid) nur in biefer {)i.id)ften unb cinfjerften I'eiftung gcnug t()un faun ; ober aher an§> iMaficrtljcit unb Staffinicrttieit bc^3 O^efiil)!^, bai5 nom ©ciubljntidjcn abgeftumpft nad) '•Jluf3ergcuuil)nlid)cm unb Uebernormatem tierlangt, um iiberfjoupt nod) angercgt ,yi uicrben, unb babei (eid)t in ^)iof)cit unb ©raufamfcit t>crfaf(t (GMabiatorcn: unb (Sticrfampfc). 5" geiuiffcm 3 inn gef)i.irt ()ie()cr and) bay .•pajarb^ unb Wnirf§fpic(: man nimmt eg mit bcm 3»f''itt, mit bcm 3d)id'fa( anf, fpielt va baiupie unb ri^itiert 2.>ernuigcn unb 3tenung ober gar mic bie alten Teutfd)en feine unb ber 3einigcn A-rcibcit; unb and) ba§ unfinnigc „3pielfd)ulbcn finb (Sl)rcnfd)nlbcn" foil ialt= gcfc()cn oon ber barin liegenben Marantic bc^S SBcjafjtcnS, nad)bcm ba^S .^ajorbfpicl gerabe and) in bcr fogcnannten „gnten" @cfeHfd)aft in '^'ic n)ifffiir(tdl)cn 5(u8briicf3betuefliingett. 237 ben Ticnft gcincinftci- ®oiuinn|"itcl)t (-(otvctoii ift i ben piirfclubcit ^Koij bcr (*'iefaf)i- or[)o()cii : man fpiclt I)ciitc nicl)t iiicl)v urn fciiic A-vci()cit, iDoljl abcv iiiit fchic (51)rc. 2o l)orvlid) locit Ijnbcn mir c§ fcit 2acit:iy' ;Vitcit i]cbviicl)t I^ llclnii]oiici l)at and) nod) nad) anbcrcr ^2oitc l)in bio (5()iv (Sk'la]cnl)cit, fid) im -^piclc ,yi (ictljatii^cn : in yiH'ttt'ani|.ifcn aUcr xHvt, Uont iiultlanf nnb 'ii>cttviniicn m bk Ijinauf ^n bcv Acinljcit hc§ .Sionibinicrcnv nnb Ti§ponievenc( im 2d)ad)fpic[ luiQ iobcv bcv crftc nnb bcr 33cftc fcin, odficiicn nnb c^i gcminncn, nm fo bent (if)i-fjcfiil)[ ^cfvicbiivtnf-j '^n iicrfd)aftcn. 'Jlbcv miv [piclcn nid)t nnr luit bcni .SCiivpcr, [oubcvn mic cbcn bad 2d)ad)ipict ticiucift, and) mit bcni C'icift. ^s" ben ®cfcr(fd)aft'^fpic(cn ()anbclt cc fid) mcil't nm bie Tavftcllnnji nnb (Sntfaltnni^ cincv (c()f}aftcn 'iHn-ftcllnuiv3= nnb "l^ljantafictljdti.qfcit, l)anbclt ed fid) bainm, (^)c[\t ju jcigcn nnb foniit namcnt(id) bic aftf)etifd)cn nnb intedcftncHen ®cfii()lc .ymi '.Hncibvurf ,^n bringcn : im ^jiiitfcdiifcn nnb G()arabcn auffii()vcn, im ■"l^evfoncncvvaten nnb ^^crfe mad)cn tl)nt besfjatd ()ier jcbcr fcin S3cftcs. ;^n bicfcn 3pic(cn bcci WciftcS gel)ort cnblid) and) bcr iJBi^. ^nni il)m Ijiittcn mir fd)on an-o %nU-\^ bcr intcUcftncllcn obcr ber iift[)ctifd)cn Wcfiif}lc rcbcn fonnen, bai? ifi?oI}(j.]efaflcn baran ^at ja bort feinc ^telle. 3Uknn ba nmn Si^c „mad)t" (.s>nnuu- Jjat" man, nnb fomifd) „ift" ctumg), fo ^anbclt Co l"id) hod) nm cin ab- fid)tlid)cg !If)nn, cin 3lcn^crn, nnb ba§ ijat crft f)icr fcinc rid)tirte (£tct(c. 2Bac« alfo ift bcr ilin^ ? nnb moranf Ocrn^t bad 'iiHif)(gcfancn an if)m? Xa§ SBort fagt un§ bariibcr nid)t§, a(y ba^ fcin 3it5 ba§ iJinffcn, ba§ ®cnfen fct, mic c§ bcnn and) nrfpriinglid) einfad) fo- nict mar aU 3>crftanb obcr '-il'cicifjcit, nnb and) fjcntc nod) in bicfcr gan5 aUgemcincn nnb tl)C0vctifd)cn 93cbcntnng gc(nand)t mirb in ber l;1xebenvart : moin ii^it^ ift ,yi Gnbe; nnb and) bcim „'\'inttcrn)it^" bcnft man biinfig mcl)r an ben gcfnnbcn '\)icnfd)eiinerftanb nlicr= l)anpt a[6 an 'i>aiS 2iM4^emad)cn inc^bcfonberc. Grft aOmiKjlid) f)at fomit bai? 9Bort bie jc^ige fpcjififd)c 33ebentnng angcnonnnen, in ber luir 6i> fennen nnb bvandjcn. Ter 2iM^ entftammt bent Tenfen nnb ift ^tn-obrnrf cincy tvcffcnbcu, b(it,^- nnb fd)(artartigen, iiberrafdienben 238 2)ie ©efiifilsdufeerungeu. 1)cnten!S; baf)ei" niii§ cr ou5 bcm "Jdigenbticf Ijerau^ geboven, imi§ impvPDiftcvt [ciii: cin pvapavicrter 'iiM^ liiRt fait; nuv ber "^^ebant fd)veibt an ben Oiaiib fcinco l)(aim|filpti? : l)tci- pflege id) cinen 4imB gu mad)en, toergipt jcbod) Ijtn^^ujufitgen : iiber ben abcx (iingft fein ^lienfd) ntef)v Iad)t; ein uiiebeil)o(tev -K^xt} luivft jcbenfan;?' cvbeblid) fd)Uiad)ei-, lucnn ei ntd)t i3on gan^ befonbeicv, bie 3timntnng jebe^nml nen evjengenbcr nnb anvegenber 3d)(agfi-aft tft. ^"ft'fci^" 'ft bao ^in^igc al$ ein Uebevvafdienbcv (dd}eulid]; c§ ift aber and) fomifd), fofevn e§ un§ intcQeftncQ behtftigt unb [rent. '-Sobnrd)? iiant ') fagt, „ber "K^ii^ \h\cixc (}etevogene ^nn-fteUnngen, bie oft nad) bcm Wefe^^e bev (Sinbi[bung!?!vaft (bev '.Hfloeiation) lueit nnoeinanbevliegen, unb fei cin eigentitnilid)e§ '^un-iil)nlid)ungciiiei-niogen, Jue(d)e§ bem '^H'vftanbe, foferne ev bie Okgenftdnbe nnter (^lattnngen bvingt, angel)bve." Xiefec> „'i)3aaren fjetcrogencr iBovftcflnngen" ift cine treff(id)c S3eftintninng : ja, aber ber 2Bi§ paavt nnd) ^>ifd)er3 luitjigem 3ufa^, luie ber (2d)ntieb Don .ftetna^Ciheen ^Hiare, bie otjne i^n legitimer '-Ji^cifc nid)t jufamnieufdnicn, b. I). ilnn-fteUnngen, bie fiir bie ^beenaffociation lueit au'oeinanber unb fcrnab Don einanber liegen, nid]t^ miteinanber gu tf)uu ju (jabeu fd)einen : unb bivo Uebevrafd)enbe bcftef)t nun eben barin, ba^ biefe^i fd)einbiir fo Gntlcgcne, unnioglid) ,yt 1.Hiarenbe bennod) ,yifannuengebrad)t unb nerfniipft unrb. Unb baf)er je ent= legener unb bem X'lufeben nad) nnoereinbarer bie beibcn inn-ftcUnngen unb je Peruiinftiger nnb bebeuteuber bennod) il)re ;^ufamntcnftcllung, befto beffer ber "K^'i^, befto me^r erregt er intcKeftucUe \*uft unb Sefriebigung. Tai? 53eluftigenbe liegt aber au^erbem nod) in ber fouoevdncn Areibeit bco (""kifte!?, ber fid) bier iiber bie gen)o[)nlid)eu '-Ih-v^ binbungeu unb .Silaffififatioiu^n l)iniiicgfel^t nnb nnbefiinnuert um .v^er= fonnnen unb ubIid)e^^3"U''"""*-'''bcnfeu fd)rautonlov mit '^Hnftollnngen, S3egriffen ober 'Ann-ten AangbaU fpielt. Tie nieberfte aoviu ^e■o ilin^e:? ift bev bloRe '-iL^ovtiuitv bev obne nad) ,'\n()alt nnb 3 inn ;,u fvageu mit bem .SJlang, bev (Sti)mologie obev and) bev '\h*e()rbentigteit ') .tout, 9(nt[)ropologtc § 53, 2)tc iDiUfiitlic^en 2ru8briicf86eH)egungen. 230 bev '-llHirtev .yifiicbcii ift itiib bobct ;,um .Svalaiicr luivb, del bent man 'Hul fd)i'eit; niol l)ol)Ci- ftc(}t bcv 2ad)iuiLv bci bent bie tkx- hiiipfititil iii'f ^\^icvfiiialcii iiiib 33c;,ic()uiti^cii benil)t, bie bem rteiub()n= lid)en xHiu^e neilun-qen [inb itnb ba()er oft ied)t tief (ici^en luib in bie !Iiefe fitl)i-en. iluMl liber bev W\\} 2\nd ift, fo Uevbrie^t e^ nnvi, menn bn •geuntjelt >uivb, mo e^ [id) uni cinftl)a[tc l)ini]e fjanbett ; and) ift er (ik-' 3picl unfrnd)tbai- unb nnr Don niontentancr 2Bivfnnc|; bei5l)alb .ift, uiev beftiinbifi il'i^e reifit, ein ipie(erifd}ev ©eift, unb lueit and) bie tiefften '^e,';iel)uniieu int '-liMt5 bod) nnr ein;,e(ne unb fvaii(nienta= rifd)e ftub, fo ift ein fold)ev iiMtUuilb nieift fd)al nub feud)t ; benn uiit ben rini^en fpielen, ftatt fie evuft ;,u nebnien, uerbirbt Stopj unb (^efd)macf ; ba^> Teufeu, bai? imuter unv fpviugt unb l]i\\>h, toermag fid) nid^t me^v ju fon5cntrteren unb uiivb leid)tfeitig nub ungritublid). Tafjer ftc()t ha§ 53onntot, \ia§ an§ bent ©fprit (}erQu»= 4uad)ft, ()ij()er al§ bev Si^ : barau (jat man etiuaS, iaa^ ift luie eine Cffcubaruug, unb barum nimmt man e§ mit unb er,^a^(t c§ lueitcr; -and) i^m cevbanft man intetleftuelle Vuft, aber fie ift fetnc Sehiftignng, unb e§ luivb fcin i'adfen baburd) evregt, e§ ift fein (ecre§ (B\>\d. Umgefe()i-t nei-fniipft \id) mit hex intcnettneUen Vuft be§ 2Bi^e§ in bcr 3ote ba§ finnUd) angenef)me @efit()t be§ gefd)(ed)t(id)en Sleije^, unb ba^er iuirft fie boppe(t. Setbft bie mi^tofe ^ok rnft Ijiinfig Vad)en f)erDor, mei( t}ier itbeiTafd)enbcr 2Bcife au:§gefpvod)en luivb, \vaS man fonft nid)t au§5ufpved)eu luagt; eg titftet fid) auf einen ^lugenblirf ein (Srf)(eiev, bev fiir gen5bt)n(irf) t)ielleid)t atlju iingftlid) unb pvitbe itbcv ein menfd)nd) ^WgemeineS unb ^JtotmenbigeS, itbev ein unfev ©efiU)l§(eben fo tief i'lnfvegenbeg nub "Jlnfiuiitjtenbeg ge= Iiveitet ift. 2Bie a^ntid) aud^ bev 2;an5 buvd^ bie ungemo^nt enge '^tn= na()evung bev beiben ®efd)ted)tev evft feinen uotten 'Jiei,^ evfjiilt: '?Jidnnev tan;,en faft nie jnfammen; junge l'uibd)en, benen bie anmutige 3?e= itjegung all fo(d)C me^v ®pa^ mac^t, >uenigfteu§ nid)t atlju t)dufig unb nid)t aHju tange. Gnb(id), luic ftefjt eS mit bem bummen 2iM^? a(g 2Bit3 ift 240 2^ie ©efu^lsauBerungcn. er nic^t (ocf}ov(icf), we'd cv fein 2Bi^ ift; abev bic Tunim^eit, bo^ cincv einen STm^ ;,it mad)cn gdntbt, ber bod) feincr ift, ift Icidicvlid). ilnu' ctnigcr 3c't ci7,a()(tc eincni A-veunbc iinb inir ein Xvittcv cincit 2Bi^, ben cv fclbft geniadjt ijabe: bcv '-iiM^ wax bnnmt, lutv bticbeu ftiinini; nder mtii fing bcr Gr^W)^'^!-" on iiber feinen eigencn ^i^i^'. ju (ad)cn, luib je^t brnd)en \mv betbc in ein gan,^ fnffnng§(o[e§ ©cliidjter on§: ha§ wax obcv and) ;,u tomifdi, jn (ad)cr(id); nnr frci(id) n)it?ig tear e§ nic^t. 2)?it bem 3iM^? finb luir cigentlid) fdion auf bcr (^vcn^,c nnb bcm llebergang ,^1 bcni xHnybrnrf iiftf}cti[d)cr ®efii()(c, wk w\x and) biv wo w\x noni 3{cbner fprad)en, ha§ ©ebict bc§ 3"fi^'^^'9^n """^ ^p'le- Icnbcn bercitS iibevfd)rittcn fjattcn. Unb fo ge^en w'xx bcnn nnn ,^u bcr ernft{)aften Tarftellung aftl)etifd)cr (^efii^Ic inciter nnb rcben non ber ^unft. c) ®te ^nnft. — ^^i^eKid) fann and) bie .Hnnft, nnb in gc= miff em Sinn mit ')^ec^t, nod) intntev ,yim (2pic( gered)net loerben gcgenitber ber 5(rbeit unb bem in if}r bcftefjcnben CSrnft bco VebenS. 2(nd) (}anbc(t eS fid), wk in oHeni ©d^onen, fo in ben SBerfen ber •Sinnft um bie fpicfcnbc ^ufammenfaffnng eincS ^Icannigfattigen jur (Sin^eit. Unb and) bie v2pvad)c mirft .SUinft nnb 3piet inclfad) ju^ fanmien: baS ^vmna ift ein 2d)anfpiel nnb im !Xl)eater luirb gefpielt, inie ja bie 2d)Qnfpie(fnnft iiber^onpt in bcr ?1iimif bie ncidjftc Sejiebung gu ben ^(nsbrnrf^beniegungen ai§ nnmittclbaren C'icfiiljd^dnBernngcn I)at; nnb ebenfo fpielt nid)t etma nnr ba§ nnbei"d)aftigte junge 1\Vdb= d)en, )uei( c§ fo .W'obc i)"t, fonbcrn and) bcr unrflid)e itiinftler anf .SHanicr obcr (^icigc. 'JllTcin lucnn mir anbcrerfcitv ernuigen, ha\^ fiir ben .Siiinftlcr fcinc .Svunft '-ixniif nnb Vcbcnyfirbeit ift unb an bie ^o^en nnb ernftfjaften 5tnfgaben bcr .Sinnft benfen („bcr 'A\'enfd)I}eit 2i>iirbe ift in cure ,^anb gegebeni" rnft (2d)iner ben .S\iini"t(ern yi),. fo mevbcn w'xx fie bod) gan;, energifd) liom 3pie( nnb t>om 3pic(en loSfbfen miiffen. (S^ giebt ja freilic^ and) cine Tarftelinng dftbetifd)er ©cfii^lc,. bie nid)t ,yir ^nnft gercd)net mcrbeu faun : jcber, ber fid) pn^5t nnb- 9^^ Of rii> 'y^ univp:rsity J 3^ic iriKfurltd^cu ?fu3bnicf§bclDegimGen. gcldjuuii-tuoU aiivi;,icf)cn lucif^, jebcv bcv cincn i]utcn loaft fjiilt, \a fctbft luie uiiv cbcii i^cfc()cn ()abon, icbev bcv cincn giitcn ^MlJ ,yi niad)cn uevftc^t, ift ini iucitcftcn 3 inn bes :ii,^ovt5 ein iiiinftlcr. 5lbcv »uo w'lx einftfjaft nnb im cigentlidjcu Sinn oon ^'nnft rcben, ha ^anbclt c$ fid) bod) nid)t nm beravtige jni'dUigc nnb inipvoDificvtc 'Jtcnfjcvnncjen bcv iiftbctifdjcn C*ocfiil)(c, fonbcvn nni ab[id)t(id)c nnb planniii^igc !3)av= [tcUnni] bcvfclbcn in IJBcvt'cn, bic an] iiKgcnteinc ©ilti.qfeit nnb 5In= crfcunung 5(nfpvnd) ntad)cn. 'ilhu^ganggpnntt nnb Uvfpvnng I)at ba3 .^{nnftiucvf ini ©cnic bc5 ,^it'iinft(cvy , in bcv ^fvaft fcinev '^^Ijantaftc nnb in bcv jnni .^{'oncipievcn gceignetcn Stininmng. Xauon raav ja tcifroeife fd)on bic "^Itcbe, ') nnb neben ben nictcn ^clbftjcugniffen Don ^iinfttcvn ift ncncvbingS and) Hon p^i(o|opl)ifd)cv (Scitc bavitbcv nic( i2d)oncio nnb Jveffcnbcv gcfagt luovben. ') .s^iev Ijanbc(t e§ fid) aba- nid)t nni biefcs ^nncvc nnb jn ©vnnbc liegcnbe, fonbevn urn bic Davftednng nnb 3?evfovpcvnng be^felben. Xcnn baf3 unv in bicfcni 3ufanintcn[}Qng bcv ®cfitf)(§ani3evnngcn uon bev itnnft vcben, fotnnit bal)ev, ba^ e^ bcini itiinftlcv allcvbingy gnna^ft anf haQ 9(en^evc, anf ba» 9J(ad)en nnb niad)en ^onnen onfommt, anf ha§, )m§ cv (ciftet nnb fd)afft, anf 5(n§fu()vnng nnb SBevf. Xa§ 2Bovt VeffingS, ha^ "DiafacC bod) „hci§ gvb^tc ma(evifd)e ©enic gciBcfen njcire, luenn er nng(itrfnd)er SBeifc o^ne A^cinbe tucive geboren loovbcn," ift bod) nur fe()r bebingt \mi)v: ein SOiann noU (2d)iJnf)cit§= nnb ^avbcnfinn, noH 'i|3()antafie nnb ^becn Uiavc ev alien; faQg geiuovben, abcv bavnnt bod) nod) lange tein ^iitnfttcv. 33on bcr Stinininng nnb bent inneren S3i(bc, in iue(d)em bie %^f)antafie biefelbc fi)mbo(iftcvt , ift niinifid) ein gav lueitev 2Beg biy ') f. oben ©. 154 ff. *") ^onrab (^-iebter, bcv llrfprung bcr funft[ertfd)cn -Ibatigfeit 1887, cfr. an6) beffen „Ueber bic 23curteitung Don 2Berfen bcr bilben= bcnS?unft", 187G. ©iltfiet), bic 6-inbiIbungSfraft be§ 2)td)ter§ ; in ben 5l?bilofopbiii^cu ?rnf|"afeen, ®b. 3eflet ju feinem 50iaf)rigen ®oftor= inbil, geluibmet 1887, ®. ,303—482. f>-r. Srentano, bas 6enic 1891 uub 2)ie5, S^eorie be§ @efitf)I§ jur 23egrunbung ber ^Icftljctif 1892. 3iegr er, £a? ©efii^r. 16 242 351c (Sefii^lsauBerungcn. ,Vt hex ?(u5fuf)vung iinb {5evti(]ftellung be'? 5iunftiuevf§; nanicntlid) in ben bilbenben itiinften, adev and) ini Tvnnia ift bie iledinif fd)iuierig. 1)ai)ex ift ^Jucicvlei niiiglid): entiuebev ba§ \>aB 33i(b felbft bmd) bie Viingc ber 3cit "Hot (eibet unb ba^ icbenfattS bie SBiebergabe in bem fproben Stoff {)inter bev uv[piitng(id)en .ft'on= ccption ,ytviirfb(eibt ; bo§ luirb jcbenfaQS bem iiiinftlei- felbft nieift fo uovfonnncn unb bavin befteljt fo »ie(fad) bie Ctvngif feinc§ (£d)affcn§. 3htf ber anbern 3cite fann abcv bn5 33ilb auf bicfent (nngen 2Begc and) gennnnen: uvfpriiuglid) nod) unbeftinnnt nnb fiag= mentarifd) , ifotievt unb p()anta[tifd) luivb e? int Vanfe bev 'Jlvbeit felbft immcr benttid)er unb flarer; e§ tritt in ^itfanunentjang ntit ben S5ilbcrn ber 2iMrfnd)fcit unb mu^ ftc^ baran crproben nnb fid) itjnen afftmiUeren ; unb nor ariem, je niel)r ein fotdjeS 58i(b bent ticfften ^nnern be§ ^iinft(cr§ entftieg, befto md)v lunr e§ bef)aftet ntit QHerlei inbittibneffen 3ittf)atcn unb ^iiQcn, bie giuar jener Doriibcrgeljenben Stinnnung entfprad)en, e§ abcr fiir bnv .^-^intrcten nor bie Sett unbrQud)bar gcuiad)t unb bem nuy bem 'Jtngenblirf (S^eborenen and) nur fiir ben 9(ugenb(icf '^amx gegeben flatten, ^^•reitid) iuiU ber ^iiuftlcr au§fpred)en, \va§ cr gefetjen nnb luie fid^ i()m 2Be(t unb ?eben bargeftetit f)at; aber banebcn gift e§ bod) au6), fid) anberen uerftdnblid) gu mad)en nnb ein ^Ulgemeingiittigeg , ein rein 9)tenfd)(id)e§ ()erau§,^uarbeiten. Um Ijier bie (S^ren^Onie 5U finbcn, i>a§ afljn ^nbitoibuetle prei^jugcben nnb au§5ufd)eibcn , ba§ rein 9)ieufc^tid)e tjcraugjnarbeiten unb e§ bod) nid)t ,ynu '^Ibftraften unb gattnng§ma|ig Unintereffanten ab,ytid)n)Qd)en unb ^^n uerfliid)tigen, ba,yt bcbarf e§ bev 5hbeit beci tritifd) fid)tenbcu innftaube:?, Dor beffen Sorum ba§ 33i(b geftcllt iucrbcn nub bcftctjen nuifj. '^Iber bajn fonmit no6) eine§, \va§ in einem geiuiffen ©egenfn^ fte()t jur ^unft unb i^r bod) nnentbcljrnd) ift — bie !Ied)nif. ©ic luitl gelcrnt fcin, benn fie Ijat il)ve 9tege(n, (^iefe^u^ unb .Spanbgviffe, unb bievin finbct ienc im novigen ;3int)v()nnbevt fonicf nerljanbclte ^-rage nad) bent 3>er= {)ii(tni§ be§ ®cnie§ jn ben "Dtegefn fciner 5?iinft jum Jcil Juenigfteny i()re einfad)e I'ofnng: bie 9tege(n fiub ilHnfd)riften fiir bie Ted)nif, biiv Sie hjiUfiirlic^cn ?(ii2brucr§t)ett)egimgcii. 243 Oienic ift frei. "ilbcx fvoilid) liogt ()iev md) bic lliogliditcit, baf; A^aubuicvfev an bic (StcOc Don ,Siiinftlern, 33anau[entum an bic StcHc bcv ed)tcn iiunft tvitt nnb un§ ben i2d)cin bcr ^tnuft Dovtiinfdjt ; and) bivo iiMVtnofcntum ()at ()icv feinc (StcQc, ba» alk§ fann, nnv fcin Ainnftiucvf fdjaffcn. llnb nod) cin anbcve» fjanjit cbcnfatfS an bcni, baf? c§ and) in bcf iinnft bav ilnnljiiltnio iumi 'Diciftcvn nnb (2d)iitcin, ctum§ tuic <2d)n(c nnb Zvabition gicbt; and) bay, iihv5 mir 3til ncnncn, ge= I)ort j^nnt Tcil l)icl)cr. 5Uicv cy umvc bod) ia([d) ^n nieincn, baf; ba^' aHc'^ nnv anf bic !Xcd)nif [id) bcjicljc. 3d)n(c, Ivabition, 3 tit gicbt C'o and) ini cd)t ^t^iinft(cvi[d)en be§ 5innftiuerf^ : bag ift bebingt bnrd) ben l)i)'tovil*d)cn 3n[anuncnl)ang , bic gc[d)id)t(id)en ^oraug^ UtMingcn, babnvd) bafj and) bcv gvbf^tc ^itnfKcv bod) ininicv evft ein 3o()n [cinev 3cit ift. ©v vcbct im ^innftiuevf feinc 3pvad)e, gernip. ^bcr biefe (3))vad)e Ijat ncben ben inbioibnetlcn inuncv and) Seftanbteile flflgcnteincv '^latnv; nnb fo l)at jebe 3cit, jebe :U\ition, jcbc ^nttnvs cpod)c and) luiebev il)ve befonbevc 3pvad)e: ba nnn bev iiitnft(ev in feiner 3eit tebt nnb bic 2Be(t niit ben 3tngen fetnec 3eit fiel)t, fo ift c§ natiivttd), bap cv and) in i^vcv 3pvad)e ba§ pcvfiinlid) (Svkbtc nnb (Jnt; Vfnnbene anSfpvid)t, nnb fo bitbct fid) ein nationatcv, ein ,^eitgeniiififd)er <3ti(. 5ln i()n ift bev ^titnftfev gcbnnben, of)ne i)a^ cv fid) mit %b\id)t imb 93cnjnptfcin an ibn jn binben notig I^citte. llnb gcbnnben ift cv cbenfo an bie 03cfe^5c fcincv fpeyetten ^innft, uic(d)e fitv bic 'iHtcfie anbeve finb a(si fiiv bie ^Jialevei, fitv ba» Xvama anbeve a(5 fiiv bie £pev, nnb uie(d)e i()n niitigen, fclbft cinev af)nlid)en 3timmnng nnb o(}n(id) gevid)= teten '•^^()antafic (and) bev '3}id)tcv fann feine "ilNevionen fe^en) cinen ben DcHtteIn fcincv ilnnft entfpvcd)enben, ftiUftifd) anbevS geavtcten 2ln§= t)VHcf ju geben. Slbev anf bcv anbevn 3eitc, bev ^iinfttcv bavf nic^t nur ein (3o()n fcincv 3eit fcin, nid)t nnv i^re ^Zpradje vcbcn: ev mu§ t^v ond) Gigcncy nnb 'IJcncy }^n fagen l)aben, nut^ einen 33eitvog geben gnv ©vfaffnng uon 4ik'lt nnb Vcbcn bnvd) bac*, )uie fid) biefe in feinem @efuf)l nnb in fcincv '|>f)antaftc fpitvbav niad)en nnb abfpiegein; cv ninf^ oviginal fcin, benn Cviginatttiit ift bie evftc ^^^'bingnng. 244 3Me ©efii^Igaufecrunoen. fojufagen „bic ^anonifatioii" cine§ ^unftiucvfS; er iiiiiR fid) in fciner ^unft [o detfjiitigen, a(§ ob cr bcv evftc unb bcr Ictjte luiirc, ber bcr ^)latm unb bcm Vebeit haS (^el)cininiy if)ver CS'rfdjcimnig ab- 5it(aitfd)en ^iitte. Unb ^ierauf beru^t bonn bie {Jiei^^it be§ fiinftte= ri|d)cn (McnicS Don iilcQci unb ©efe^ : gebnnben in aHent, was ^ad)c ber Icdjntf ift, gebnnben an bie <2d}ranfen (nid)t: @c|c?e) feiner ^raft nnb bc§ 3toff», in bent bicfc -^n arbciten fjat, gebnnben an 3eit nnb Crt, in benen e§ (ebt nnb l"d}afft, ift c§ ais geniate^ 55nbit>ibnnnt frei nnb nngebnnbcn ini noUftcn Sinnc hc§ SBortey. Unb barin 5cigt fid) jnglcid), ba^ j;ene feit |^(aton immer nen anf- geftetttc Se^re, iwonad^ ha§ 2Befen ber ^nnft in 'iliad)al)mnng befte()e, fo gefa^t ^n cng nnb nnr fa(fd) ift ; benn bie '•}iad)abmnng ift fflanifd) gebnnben, n)ie frei fie fid) and) gcrtere; bie .ftnnft bagcgcn ii't >uirf(id) frei, fo fef)r, ba^ luo .S'onfliftc entftef}en nnb e§ fitr i()re Cffenbarnngen itotig fein nnb iljrc I)i3f)eren 3^^^^^ forbern foffte, fie fogar beted)- tigt ift, fiber notiuenbig fd)cinenbe ©efc^^e ber Ted)nif nnb be§ ge[= tenben (2ti(g fid) Ijtniueg^nfc^en , t>orau3gefe^5t ba§ baniit luirflid) etmaS fitnftlerifc^ '-h?ert»olIe6 erreid)t nnb geleiftet mirb. !i^son biefem (5igcnmad)tigen bci^^ AiiinftlerS t)angt and) in erfter ^*inie feinc ^iinrfung ab. ^yrcitid) ift cine gemiffc Stilform nnb 9^onn fitr ben ^iinftler gerabe and) nin begnnUen nerbinblid), tueif er nitr fo nnb nnr bitrd) fie fid) Derftiinblid) ntad)en fann. ^eber ^^iiinftfer fd)afft in erfter Vinic fitr feiite ^e\t nnb iinrt't anf feine 3eit, be§()atb mirb and) in t(affifd)cn is^crfen immer einige§ ner^ attcn, t)or ollem bay, ma§ ^ntn ©tit ge^iirt. 2)enn aitd) bie iib(id)en ^'ornten fjiircn aHinafjnd) anf ,vi gefaden , UHMtit man fid) allvtfcf)r an fie gctuo()nt I)at, luic nmgcfe(]rt bad gan5 "Jicuc frembartig nnb bal)cr mif5fanig tuirft, ^i" >iainpf mit biefer Toppelfeitigfeit bcr (Nkiuiifjnnng Uegt tciimeife bcr 8tiliued)fe( itnb itantentlid) aitd) bie Gntartnng ber •SUtnft bnrd) Uebertrcibung nitb ^liaffittemcnt bcgritnbet. ' ) 'iinn- abcr nun Hon bicfcnt XrabitioneUen fid) eiitengen itnb J-cffcln anlegcn liifU ') ?l. ©olfcr, a. a. £. f. obcn S. lao f. 2Mc »uinfiirlid)cn ?ru8bvucf3bct»cguiigeii. 245 iinb in bcmfelbcii aiif(ic()t, lucv iniv „t'oiTctt" ift, bcv fniiu .^uav ,,(^6= fafUgcg" fd)affoit, nbcv cv ia]]t (afabcmifd)) fa(t; bcitn nuf§ ^erj U'ivft iniv, UHiy niiv bcni 3""*-'i"ftc» ^"-''5 .S(iiiift(cv5 foiiinit; (^(iirfdd) babci ber, uic(d)ci- bamit nm- bent 3tii^bvurf norlcil)!, \va§' in allcv obev in bcv 'ikitcn .v>cv,^cii nad) 5lu§bntcf ringt itnb uiofi'tr mm cv bii'j Uifenbc iJBovt jit fpvcd)cn beviifcn wav; tvagi[d) bagcgeu ba§ Vo!^ bcffcn, bev init [cincn C^kfiiljlcu aflcin ftef)t nub m iljveu Dffen= baviiiigcu uiuicvftanbeii biivd)§ Veben gefjen niitf?. ^enn and) ba§ gel)iivt ^yt bcv fo,voten 'Jiatiiv be§ 'iOfenfdjen, bafj ev nid)t luiv fid), fonbcvn and) aiibcvn, itiib jc ()ol)cv cv ftc()t, bcii '"■IV^ften feiiicv ^eit gcmig lljun mod)tc. Slbev and] bcv 33evfd)iebeiil)cit bcv .Siitiiftc iniiffcn luiv I)icv gcbcn= fen, luobci id) iibvigeni? oit'S[d)(icf?(id) mtv bic fveicn .S{iinftc iii§ 5(uge fiiffc, tiHi()vcnb Hon ben nnfvcien, 5n Jueld)en id) and) bic ^^lvd)itcftuv vcd)nc, an einem anbevn Crtc in ^iiivje bic ^Hebe [ein mivb; nnb and) I)ievbci befd)vanfe id) mid) iuicbcv anf bie iner ober fiinf ^anptfiinfte. 5tnci 5lngc Uienben [id) lltakvei nnb 1>(aftif, bie kibcn anfd)an(id)en iiiinfte, fofevn [ie bie ^Mtbev bev 'i|?f)antafie bivcft ,ytm 5(n§bvnrf bvingcn. ^n iia§ S3erf)a(tniio bcv beibcn Ijaben luiv jiingft bnvd) bic ri.imil'd)cn 33viefe bc§ nng(ii(t(id)cn '3tauffev') ticfc (Sinbtirfe t^nn fiinncn, bev ja non bev l^ialcvci ,yiv "^Uai'tif iibevgcgangcn ift nnb fein (id)affen mit vcfleftievenbem, nm nid)t .yt fagcn: gvitb(evifd)em i^evftanbc begleitet Ijat. '3)ie iDialevei ift tion ben beiben bie finn= Iid)cre Xtnnft, fie tuenbet fid) an bie ?id)t= nnb jyavbenfvenbigfeit be§ 9Jcen[d)cn nnb mcij^ i()ven ©egenftiinben bic j^-avbe be§ VebenS ^n gebcn; fie ift bic nmfaffenbeve ^'nnft, mcil fie Oiatnv nnb Veben bavyiftcUcn Hcvnuig nnb fid) nid)t anf ein,^clnc ©egcnftiinbc be= fd)vanfcn muf; ; nnb fie ift bic popnliivcvc .Sinnft, mei( fie atiT' finnUd)c bcnt(id)cv, aUj nmfaffenbe mannigfa(tigev ,^1 veben ijcvftetjt; gcfit()(g= nuifjigcv abcv mivb fie babnvd), baf? Vtd)t nnb j^^avbc fo bcfonbcv^o geeignet finb 3tinnnnngen ^n fumbolificvcn („ftimmnngyiHillc" S3i(bev^ '$oa§ ') Sfarl Stauffet=35ern. 23on £tto 93ra^m. ©tnttg, ©ijfc^cn 1892. 246 2)ie ©efii^Igau^eruiigen. abcr bic %>Ui^t\t an (ViiUc iinb {Jrifc^e ncvUei-t, boy geiuinnt [ie an Sbealitiit (luobei luiv bic ^^-rage mid) bev 53ema(ung ber Statuen iinb bcm ';liecf)t cincr po(i)d)roinen ']>(aftif a[§ cine »ue[cnt(id) ()lftori[d)e bci (Jeite (iiifcn fomien). 3f)ve 3(itfgabc beftc[)t nor allcm in bcr tkx= ^crdid)itng be§ mcn[d)lid)en 6iorper§ biivd) ble ^^ornt, in bev ovQa= nifd)en ^urdibilbnng bcc^[c(bcn nf? bc§ JvagerS einev bavsiiftcllenbcn p(aftifd)en 3bee; ba^ev ift ba§ '3?arfte fiiv [ie fefbftucvftanbUd}, unb aud) mo bie (^'ieumnbnng ben ^iivper umf)iiC(t, ba niufj ev — man benfe an bie Ocife bes -paionioS — bnvd)fd}eincnb nnb [ie, bie[e |)iille, belebt unb [o^njogen „baci Gd)o bcr ®e[ta(t" fein. 2Bei( i()r abcr bie {^arbe be§ VebcnS abgefjt, [o mirft bicfc .Svunft nid)t rci^enb, fonbern un[d)u(big unb feufd) (bafjer ba§ anf bic Sinntid)fcit bered)nctc 9xa[finement be§ rot(id)en l'id)t§ bci ber X'triabnc in ^-rantfurt ein bem '-©efeu bcr ^^(a[tif burd)am3 miber[pred)enbe§ i[t) ; unb loeil nun bod) einmat „[ti(iiicrt" i[t, [o ift an i(;r atlc .Stunft be§ iV'atnralig- mu§ oerloren: fie ift ibeat nnb (jat ba§ Sied^t jn ibca(ifieren nnb ba§ Tl)pifd)e ()erau§juarbeitcn ; fclbft bic 'l.^ortratbiiften biirfcn ganj anbcrS Don ben inbioibnellcn 3i'9en be§ l*eben§ abfeljcn, at§ bicy bci cinem gematten 33i(be ber ^a\i ift. 3n geU)iffem 2innc afjnlid) mie 'I'laferci nnb 'IMaftif iicrf)a(ten fid) I'lufif nnb 'i)3oefic ju einanber. ^d)opcn{)auer§ ') cinfcitige 33eoor;\ngnng ber 9Jiufif ift befannt: mafjrenb nad) i()m bie itbrigen ^iitnftc Ijbccn barjuftellen f)abcn, foU fie mit llcbcrfpringnng ber ^bcen bie bireftc unb nnniittetbarc rbjcftiimtion bec^ 2I?illcn§ fclbft fcin nnb baniit ba§ 2S?cfen, bay 3(nfid) alter 6rfd)einnngcn intcrprctieren ; unb beSfjatb eben fci if)rc 2Birfnng fo fcljr uiel ntiid)tigcr unb cin= bring(id}cr al§ bic ber anbercn .Sviinftc. "i^aran ift fid)erlid) rid)tig, ba^ bic -Vinfif bie liefftc unb am ticfften briugcube non alien ^iinftcn ift, abcr nid)t in bcm mctapl)>)fifd)cn i2inn '3d)o^3cnI)aner§, fonbern ciufad) pfl}d)o(ogifd)'); maS ()intcr il)r unb ibr yt C'^^runbe ') ©deepen leaner, bie 28elt als 2EitIc unb i>orftcIIung I, § 52. •) @o and) t. @roo§, einlcituiig in b. i>leftl)etif @. 242 ff. 5:~ic tt)illfiirli(f)cu :?liiebrucfSbeweguiigen. 247 tiegt, ift nid)t ber iiMlIe, fonbcin haS ®cfii^(. (^vcitic^ geljcn atlc .Stiinftc t»om ©efit^l an§ nnb w'nUn aiif ba§ ©efiifjl guriicf, abcr bic 9i)iufif ift bocf) bic .S{unft bc§ Wcfiifjty im cniincntcii Sinn, we'd bie !ione oljnc lucitcvc inninitthing buid) 33i(bcv obcv 'i^orftcUungen @efiif)(cn 'Jtu^bvurf geben unb @efii()lc Ijeiuoniifeu , momit jng(cid) and) t^tcflnng geiionimen ift gogen bie foiina(iftifd)e ';.Hitffaffung ^. iioftling, .V")an§lirf:§ unb anbcrcr, nad) bcncu nid)t ©cfiiljlc, fonbevn (ebiglid) niuftfa(ifd)c ^becn, Tonfornien borgeftcUt luerben foHcn.') llnb bafjer bcfonimt fie bann aKcvbingy and) eine SBcjic^nng jnm 2i>i((cn , abcr iiioI)(gcnicrft cine abgeteitetc !i^c,yc^nng ,vim menfd)(id)en "s n b i n i b u a lanllcn, fofevn fie '^(ffcfte anfvei,^t ober bern^igt; man bcnfe on bie 2Biifnng bev "W'arfeiUaife in bei frans jiififdien 'lietiolntion, an unfeve ,/-ri?ad)t am 'lif)cin" im ^aifxc 1870, an bie iiMrfung non Tainb§ 3aitenfpiel auf 3aul, an bie Sitte bev Safelmufif nnb bev l^vonennnfif , bie bovt bie j^cftftimmnng cvf)i3^en, ^iev bie (Sdjaievjen in fanfte Ivauev ummanbeln foK. 5lbev jene Siefe bev lOinfif ift evfauft bnvd) einen nnoevfennbavcu 9J(anget an ^~'(avf)cit. Tie i^ev|nd)e, i^v biefe jn geben, in bev fogenannten '^J.Hogvammmnfif, jcugcn Hon einev ^cvfennung i^ve§ IJBefeng nnb fc^eitevn an „bent lueiten ©cmiffen jebey mnfifaOfdjcn 'W'otiiiy" ; fie mod)ten bas llnau§fpved)nd)e in beftimmte 5>ovfteU lungen unb SBovte faffen unb miiffcu i)ai)cx miR(ingen. 3luf blefev Unftav^eit bevnf)t abcv and) bie @efaf)v(id)feit bev "A)infif unb bev ii^efdjiiftigung mit i()v: eiu Vuvuvieven in ©efiiljten, 2Beid)(id)fcit unb ^Jtanget an .^vaft, 33evfd)monuucnf)eit be§ ^enfen^ unb (Smpfinb(id)= feit in bev ©evii^vuug mit anbevcn ift Icid)t bie i^olge einev atlju intent fiDen Sctveibung biefev ^unft; unb mei( fie allc Xiefeu hcS ®efii()ly= leben» aufiuiU)(t, fo fel)(t bavuutev and) bie finu(id)c 3eitc ntd}t ; man benfe on bie .Stunft, mit bev 9i. 2Baguev evft ben ^^evftonb burc^ @in= timigfeit einfd)(afevt unb banu bio 3inu(id)feit bnvd) fcine fii^en Tone fo mddjtig 5U merfou unb ^u ftad)c(u u'ei^. llnb and) bay ift nid)t ,yi ') §einric§ 3IboIp^ fibftltn, bie Sonfunft 1S79. 248 S)tc @efuft(§au&crungen. Dcrfennen, ha^ bn-5 aU^u untoertjiidte Xavfteflen itnb 5Ieuf5evn ticf= innever ®cfii()(c in bev Tln\\t bem feu[d)en Sinn leid)t mie einc (Snt= mciljunq itnb 'i}>voftitntion oovfomincn mag itnb bcm 'i^Jinfifcr bavum 3c(bft5iid)t fo (\ci\^ befonbcrS notiuenbig ift, abev and) fo oft fc(}(t.') 5lnge[irf)tci ber llnf(avf)eit bc§ nur nuififadfcf) 5(u?gebviict'ten ift e§ eine grof^c llcOertrcilning , luemt 33eet()inicn fagt: „91iiifif ift I}ol)erc Dffenbaruiig aiS-> aik iJBcicilictt nub '•|M)ilofopl)ie" ; mit mefiv 'Sttdjt (ie^c fid) bie§ Don ber "^uicfic be^aiipten; imb in bcr 2I)at laffen un§ (2op^of(e§' 3(ntigoiic obcv Sljafefpcavev ^millet obcr @oett;e§ ^^^aiift obev Sd^iriev^ 2BaUenftein fo tief in 3d)icffal nnb I'cben cinbvingen, a(S immev ':^k^(tuieife nnb ':)>^ilofopf)cn biv5 vcv- ntogen. "Die gro^en ©id^ter finb 3e()er, nnb \va§ i^re '::)3f)antafie fdjant, ha§ ift fiiv nn§ anberc cin Cffcnbavung. 3>icIIcid)t fann bic 'il^oefic nid)t atlCiS ani^biiirfcn, \mv bic 'iOinfif anv^nbiitrfcn iiei-= mag: jeneS nndeftinimtc SSogen bcr (i^efii()(e, beni bac^ bev 3!one entfpvid)t, bteibt if)v nnjnganglid), bod) benfc man an ein^chte hn"ifd)c ©tcUen im ?fanft, ,v ^. an ben 0)ciftevd)ov, bnvd) ben 9)tepl)iftop^e(eS %m\t cinfd)(dfern (ii^t. Xafiiv bvingt fie aber biejenigen @cfii()(e, nje(d)e fid) in il^orftcllnngen fnmbolifieven (affen, mit cinei iffar^eit 3JJeiu Urteil iiber bic 2Birfunci ber 2}hifif finbe ic^ in l^armloier SBcife Beftaligt nnb geteilt tion 3. 2-^. SSibmann, ber in einerfeiner „2;onriftennoDeIIen" (1892) Don eincm jungcn iVtann, beit cr gleidj anfangg fitr eincn aJfufifer I)dlt nnb ber fid) nad}I)cr and) alg foId)cr ^eran^ftent, anf S. 800 fogt: „S:a§ ooHig bavtlofe ©efidit bdtte and) an einen ©d^aufpieler benfcn laffen ; aber i>a lag in ben etiDa§ ftuntpfcn 3iigen ethjaS fo finnlid) SBcidjeS nub in ben tuafferblaucn 5lngen bet aller ©d^tudrmerci fo et)ua3 a.krfd)iuommencc, mie man bcrgleid)en d)arafteriftifd)e 3cid)cii fliiufig bei lUiiiifern finbct, bie fid), nnprobuflio, nur ber mel)r ober mcuiger oirtuofeu '.'In^iibuug i[)rer feiue (Sebnnfen, bIo6 ©mpfinbungen anregcnben Slunft iiberlaffen. ©8 tear n)ir!Iid) nic^t fd)toer, fid) uorsuftcllcn, bafe ber jnnge Mami Don gnjotf ©tnubcn be§ Xageg ncnn ober ^cbn Stnubcn am Mlaoier 3nbrad)tc, fdinjclgcnb in ber ftctS juneljnicnbcn ©eldufigfeit fcincr finger nub in ben lou: faSfabcu, bie ebcufo reisenb al§ crfd;Inffeub anf ba§ llJeroeufuflcm wirfeu." 2ie luillfurlic^cn lMu§brucf8betocguncicn. 249 unb Turd)fid)tigfeit ,ytr Taiftellung, iuold)c fie lievcci)tigen ben ()od)ftcn iiitb obevften '].Ual5 mttev alien iiiinften cin,yine()nicn, Unb luoQte man fid) '-l^eit '-InilentinS ') (Sintcilung bev t^ocfie in li)rii"d)e, cpifd)c nnb loflcfticvcnbe an]d)tiepen, fo fiiiinte man fagen, bovt lici-iil)ic [ie fic^ mit bcr 3Dhifif in ©efii^lsibarftcllung unb ()iev niit bev 'l^()ilofop()ie in GW'banfenveiditnni, uial)renb bie vcine ?^ovnt bcv "iHietifdjon in ber -T'littcUage bco (rpoS ;,n [inben fei; atlein baC' Xvamatii"d)e fiinic babei ,yi fnv',, unb hod) ift geiabe iui Xiania bic I}6d)fte ©attnng (nid)t blofj ^-onn) ber '^^oefie, ba^o umfaifcnbfte I'lusbrnrfSniittcl fiiv atlc benfbavcn C!)efitl)le an,^uevfcnnen. Gin Xidjtev aber niup jeber ^iiinftlev join, bcv 33ilbl)auer nnb Duller, nnt fid) Dom Xid)ter bic ^>I)antafic befrud)ten ,yi ta[|en, bev llcnfifor, nnt feine nnbe= ftininiten G^cfiibfe nid)t blojj tornten, fonbern and) geftalten yt fiinnen, iual)renb bay l'talerti"d)e unb ']5laftifd)C @cgcn|al?c finb unb and) bac^ 3)(nl'itali[d)e in anberen .^itnften, bie Vnrif ctina anSgenommen, imnier nnr iierein,^elt fid) finbct nnb finben barf, i'ln bag Xrania fd)lief3t fid) enblid) and) nod) bic 3d)aufpielfunj"t an, uon ber fid) frcilid) fragen licfjc, ob fie jn ben freien ^titn|'teu geljijrc. — ^ijt Seruf ift ber, bic nom Xramatifer gefd)affenen ("oc- ftaltcn ,^n ncrfijrpern nnb ,^u interprctieren: fie )"tel(t alfo nid)t eigene Wcfiifjlc bar, fonbern feot bic (S)efiil)lc bcy Xid)ter§ in ein Icbenbigcy SBilb nni nub mad)t cB baburd) bent 3itld^)fl»cr itnb .V)orer miiglid) ober bod) tcid)ter, jene ntit= itnb nad),vifii()(en. Xa§ ?Jtitte( aber ift mie fd)on gefagt 2Bort unb Xon, ^iitsbrudgbciuegung nnb lUiicnenfpiel, nnb bal)er ift fitr ben 2d)anfpielcr ba§ Stubiitm nnb bie ^cnntniS biefer "KuB- brncfsbenjegnngen fo njid)tig, lueil er fie ben "Jlffeften ab(anfd)en mnf^, mn biird) il}re i1iad)er5cugung bicfe '^(ffet'te barjnftellen, iiielleid)t fogar iit fid) l)crt)or,ytrufcn unb in ben v)ufd)auern ba^o cntfpred)eitbe @efitl)l anflingcn ;^u taffcn. Xa.yt gel)ort aber mn- alloni, baf^ bcr 2d)ait= ') 23cit 2] al en tin, ^octifc^c ©attunflcn, in b. Sfitfdir. f. t)er= gleid)enbe Silteraturgeic^idjtc unb SRcnaiffance^t'itteratur, 3tcue Solgc, 23b. IV. 250 ^ie ©efii^lsdiifeerungcn. fpicter bag tiotle 33ciftdnbnig fiir bie (^igurcn bc5 3)id)ter^ ijobe, bciin fo niir fanu cr fie nun audi non innen ^erau-3 unb luie ein cigcn @ilebte» barfteHen: cr niu^ ba§ urfpi-iingdd) ^'rembe fid) 511 eigcn mad)cn unb bann in fid) ucifbvpcrn, fo crft luirb and) Cf ein ira^vei ^iinftlev. 2l6ev cbcn jene§ SPerfte^en — ! ^c tiefev ba5 1)id)tein)evf ift, befto fd)n)ievigev ift baS- 3.\n-ftiinbni§ ; nnb ba mng e§ (eid)t fein, ba^ ber untcn fi^enbe .V")i3vcr, gebilbetcr a(§ ber 3d)oufpielei- obcn aiu ber 33ii^ne, bie !3)id)tung vid)tigev nnb reic^er auffa^t, o(i ber bernfcnc interpret, unb be§f)a(b gevnbe t>on ben tiefften 2d)opfnngen grower I^ramatifer (.\>am(et, 9iid)arb III, ?5anft, ?J{ep^iftopf)e(cji, ^sp^igenie) fo I)aufig nnbefriebigt nad) .paufc gef)t. Unb i>a§ fii^rt nn§ nod) .yun ^unftDerftdnbnil, ha^$ notig ift, nm .^nnftmcrfe n)irf(idi genicRcn ,^n fonnen. Tie ^ebingung biefiir ift, ha^ man benfelben lilVg riirfuuirtS burd)ldnft, ben ber ^itnftler nac^ Dorujdrtg gnriidgefegt f)at : jel^^t ift hav ^^ilb ba§ erfte, bie 3timmnng, ba§ 0)efii()t, ani beni e§ ^eruorgegangen ift, ba>o te^ue, Taniit nuo aber t^a^ $^i(b fage, ioa§ e» bebeutet, niitffen n^ir bag ytnni'tiuerf in un§ geiuifferma^cn nad)fd)affen nnb nod)er;^engen : ber dft()etifd)e G5enu| ift 2:^dtigfeit, unb biefe T^dtigteit be)"te^t in einem inneren 5?ad)al)men be§ duf^ertid) ©egcbencn, ba§ dftf)etifd)e CAenieften ift innere 5cad)a()mung. ') Xer itunftgeniepenbe mu^ alfo felbft etiua^ Don einem ^iinftter fein unb f)aben: mer ben 1)id)ter mill uerftc^cn, nutp in Xid)ter§ i^anbe gel}cn; obcr unc Cooetlje fagt: e^ muR fid) ber Vefer felbft probnftin nerfjatten, menu er an irgenb einer X^xo- bnftion teilnc^nien luilf. Ta§ ^eipt alfo: bie innere 'i)iad)a^ntnng geniigt and) f)ier nid)t; mer ein .ftunftmerf mirflid) nerfte^t, ber l)at int= mer and) au§ feinen (Sigenen etiua^o l)in,yigetban. Tabei finb eigcnt= lid) jmei Stnfen ju unterfd)eibcn : je gcmaltiger ein .Svunftmcrf ifi, befto jivingenber unb iibenudltigenber ift feine :©irfung; ey notigt mvS fojufagen in feine ''^aim unb '1iid)tung, mir niiiffeu folgcu, niiiffen im "iBilbe bassfelbe iuid)benfeu, luay ber iiitnftler uorgebad)!, nub ') @o iibertragc ic^ anf ba§ dfl^ctifdje ©emefeen, Was St. ©roos, (5-inIeitung in bit 3Ieft^ctif 1892 nom „dftl}ctild)cn Sc^eiu" fagt. Xk UHlIfuvIicftcu i?fu3brucf!?Dett)cgungeit. 251 infolgcbcffou and) mid)- uiib mitfii()lcn, uuvi cr gcfiUjIt ()at. XaH ift bic il^cv[tanblid)fcit unb ^t(avf)cit ciuea .Siiiiiftiucrfcg. ^J(6cv ba5 ift nidit al(c§ imb nid)t bay Wan,\c: jc lici-ftiinblid)cv, Ucivcv nub veidjcu cin ilnH'f ift, bcfto amecicnbcv itiib befiud)tonbcr luivft cy anf unfevc •l>l)antafic: inbinibuellc iiiiv nKoiu ,vigan9(id)c 53e,yigc unb 5()fociationen, ein lucit itbov biv5 '?(u§c]efpiod)cnc l)inaib5i]cf)eiibe'5 llnau§.qcfprod)ene§ luivb babiivd) ausigctiift, jDicfciS fdjcinbar ilMbcrfpred)onbc Dcvcinigt fid) liber bavin, ba§ ba5 .H'nnl'tiuevf in unb Hon ntcineni @eifte auf= getuint Jucvbcn mnf? unb bafj bod) and) ba5 9iene, ba§ id) con niiv a\i§ I)in,vigcbvad)t unb t)injugctl)an Ijabc, cingetaitd)t iuiib in bic ^arbe bc5 iHMu iviinftlcr @cfiil)ltcn, in bcr Hon ifjui cinge|d)(agencn 9iid}tnng (icgt nub bic I'inicn gerablinig roeiter jicf)!. iBon ^icr an§ ift bonn and) icnc 9tcgc( Veffingy iicvftiinb(id), haf^ bcr ^iinftfcr ben frnd)t= iHiri'tcn 'Jtngcnblirf fiir fcinc 'i^arftcllung UHif}(cn ntitffc, urn bcr ^^Ijontafic be§ 5lnfnc()mcnben ctiuaio gn tt)un itbrig ^^u (affcn: jc nicljr luir ba,yt bentcn, fagt er, bcfto mc()r miiffcn luir ju fe^en giaubcn. Unb iibcrbicS cr()of)t c§ bag l'uft= unb .^raftgcfitf)( beg 33cfd)anerg, luenn er fc(bft bc[d)aftigt unb feine ''|>^antafic in 5(ftion gefc^t mirb. (2d)on bag ^1nb ift, lucnn eg fpiett, t'cin 9tatnralift, fonbern ein '3)id)tcr, bcr nntbentct. 3ng(cid) fcl)cn luir aber and), luorin bod) fd)(ie^(id) bog Scfen ber ,V{unft liegt: angcrcgt bom ^iinftler ollerbingg bin boc^ aud^ ic^ int ftanbc, bagfclbc ju fiil)(cn uiie er unb trage t)ie[(cid)t bac^ bid)te= rifd)e 33i(b Dollcr unb reiner, ftarer unb umfaffcnber in ntir a(g bic (3d)aufpic(er, bic id) ben ®on ^artog ober ben 9}tarqnig 't|3ofa, bie '3tntigone unb 3'5mcnc Ijabi fpielen fc!^en. 2lber fie finb beg^o(b bod) .^iiinft(cr unb id) bin feiner, mcit fie barftellen fonnen, mir bagcgcn bie Sprad)e bcr ^htnft, bic @abc beg 3tngbrurfg Dcrfagt ift. llnb and) I)icr nod) cinmal ber Unterfd)ieb 5mifd)cn ^nnft unb Ted)nif: lucr in bicfer ftccten bieibt — fie faun num \a (ernen — , luirb bcften ^aiii cin ilMrtuofc, meift aber cin T'itettant, ber ein biftd)en „fpic{cn" fann, aber and) in ber 2^ed)nif ftiinipert, llnb gerabe barunt ift bic SWufif cine fo fatalc .Viunft, lucit f)ier alleg 252 Xie (SefufjlSauBerungen. ftiimpcvt iinb c>o ,yim giiten Ton gcfjovt .yi ftiiinpcvn uiib Qufbving= lid) anbern novjiiftunipcvn; unb bas! gceignetc ^"ftviinient ba^ii Ift boS f)b(,^cnie ^ttainer, baS nuv nntcv bev .s^anb be§ 5!}iciftev§ „fingt", in ben niciftcn ^'attcit abcr .s>ot,^ bk'iht, we'd feine Seete ba ift^ bic e§ jum ifdngcn unb ,yuu Singcn ,v' tHuigen tievmag. Gnblid) ift l)icv(iei nod) cincci non ilMd)tigfeit : bag ^.H'vftcinbnig bcr ^unft ift ein ntit unb an i()i- fid) cntiuirtetubeg, uiad)fcnbcS, fo= iDof)! ini cin;,elnen 'iOienfd)en a(§ in ber (''icfd)id)te bev Coattnng. ^n biefer ^^c^yelinng ge()ort ber 5litnft(ev ntit jn ben (Sv,^ie()cvn bcr 5Jicnfd)[)eit, nid)t etiua im nioratifd)en Sinn, fonbcrn ini (Sinn cincr ':?{nlcitung ;,ur Okftaltung eineS fiinft(cvifd)eu iBcUbilbeg, ciner an= fd)au(id)en (Srfenntnig, bie bcr ^)latxix unb ben 9Jienfd)en in§ ^cx;\ ;,u fef)cn int ftanbc ift. Ter .^{iinftler niufj bac "ipudlifum enipor,yeI)cn unb l^eben, foU fid) nid)t affonnnobicrcn unb 5U itjui l^erabftcigen ; anbererfeitS niuf? cr adcr bod) ouf ben 0)cfd)niadf ber 3citgenoffen 9Jiicffid)t nel)ntcn; benn ba^o ift haS 'i^crftanbnivniocQn berfcUien. Xa\] cr bicfci§ beriidfid)tigt, ift abcr becf^alb fclbftucrftanb^ lid), lucit cr felbft ein 3of)n bicfcr ^i-'it ift unb in biefem i()rcni 33i(bnng§- unb il^crftanbuioniucau and) fciucrfcit§ untr,:;c(t. XHbcr bcr 3i-'itgefd)inarf faun and) ein lunDovbencr fciu: bann mirb i^ni ber lualjrc 6^'iinft(er cutgegeutroten unb unibitbenb unb laiiteinb auf il)n dnjuuiirfen fud)eu: and) ®oet()e unb Sd)iner I)abeu iii ben I'cnien gegen bie littcrarifdjcu ocitrid)tungcn bie Oieif^el bco iSpottey unb ^ofjneto gcfd)niuugen. 'Jtbcr and) im (Siu;,elnen I)at fid) ba^S Shinit- t^erftiiubniS ,v' entiuirfeln: mie bcr ^iin)"t(er fel)en, liinen, erfabreu, criebcu uuif^, um fd)affeu 511 fouuon, fo ninf? and) ber A{uuftiicr= ftiinbige gefeben, gel)in1, gclefen l;aben, uiu ein itunftiuerf Dcvftcljen nub uoU auf fid) uurfcn (offen jn fiinncu. Taljcr bie inelen 5lb- ftnfnngen biefc^ ^VrftanbniffcS unb baber and) ^io iHnfd)iobcn lau- teubcn llrtcKc iibcr ein unb baofclbc 2i?erf. .S^ier untorfdjcibeu fid) oor allein (s^cbilbctc unb Ungebilbcte: abcr ber .SJuuft unb ber 3d)i.ni- l)eit gegeniiber ,;,eigt fid) luclfad) and) llubilbiiug ba, mo nmn auf ben 9?anieii liou (''iebilbetcn ^Jliifprud) iHad)eu yi founeii glaiibi. S:ic luittfiirlid&en 5lii8bnirf8betDeguitgcn- 253 '^(uiimt bc'o Wcfiil)lC', 5tuiiipf|uiit, iB(a|'icrt()cit [iiib rtcvobc in bcii .^vcifcii bci „("<)cOilbetoii" Did ()dit[i(^cu alS ninn nljiit. ^hh- nKeiii abcr foiiimoit [o niolc llK\Mifd)cii iibor bic ftofflidjc 2 cite bcv .^iitn[t= iijcrfc nid)t biinuci^: balb in bci iiicbiiy] gomoiiicit 'iV'boutuiu^ bc§ (Sinncnvci^C'^i uiib 2iuncufi;iC(c\ ititb baiaiif fpctiilicvt baiin bic ars vulgivaga, bic gcmcinc iiiinft; bulb, 3.33. bei ciuem l}i[tovi|d)en ("•icmiilbc obcv f)iftorifd)Cit 9tonian, ift cv bav ^ntcrcffc qu bcv ()ifto= rifdien 9iid)ti_qfcit, Wcnauiiijfcit, 33cbcut[rtiufcit bci? TargcftcUten, ba§ im innbcvcinnib ftc()t; lucim c§ mti- cine agi)ptifd)c obcv pcvfifdic •SoiiiiVotoditcv obcv cin ^ampf urn 'Jiont ift, [o ift c5 iittcvcffant, uiciui and) bic l\)(cnfd)en, bic in bcu bunten, fvcntbartic|cn !?appen ftcrfcn, nod) fo unpoctifd) nnb langu'cilig nnintcvcffant finb. (^vci(id) gcl)ovt bicfcv iinncvc ^oftiinnucvf, ,v 33. auf bcv 33itl)nc, and) niit bayt, bog IjaWn mv Hon ben 'Dteiningcvn gclevnt; aber bic §anpt|ad)c ift bod), ob 'iMH.ipcn bavin ftcdcn obev 'i'J(cnfd)cu mit (^(etfd) unb 33(nt, bc[cc(tc nnb feetcnnottc 2Befen; nnb ob bag, wav gcfd)icf)t, ein ntcn[d)lid) ^ntcvcffantcg ift unb nnfcv ?.)iit(eib itnb unfcvc e5nvd)t 5U crvegcn tocvnmg ; bag „2titttoI(c" ift and) f)icv Icri)nif nnb §anb= lucvf, nnb bic llnnj't ift — OVnft. i2o fann bcv ^fiinftlcv fctbft fid) Hcvgveifcn nnb fcincn oiuerf cevfe^lcn, nnb tiif^t un^ bann fatt. 33on fo(d)en 5Ibiuegen bcv ^unft feicn f)iev nuv jiuci gcnannt: bic bivcft fljmbotiftcvcnbe obev beffev: allegovifievcnbc ^nnftvid)tnng, bic gn veflcfticvt unb abfid)t(id) be§ @e= fu()(eg nnb bev Seete mangc(t — ein anggel"topftev 58a(g, bev etiuag bebentet, abcv uid)tg t)*t — unb baf)cv (cid)t anfbvingUd) ttjivft obcv — nod) fd)(inintcv — unt)evftdnb(id) btcibt, luenn man if)m nid)t ben 3^tte(, bic (Stifette in ben "iDinnb gicbt. Unb cine anbevc '^u'vivinng ift bie ^^ovtiebc unfevcv uiobevnen iinnftvid)tung fiiv i)a§ .s5aR(id)C. Weiuifj ift bag .f)a§lid)e in bcv ^nnl't nid)t ^n entbcl)vcn, obiuof)t eg niiRfiillt nnb ba()cv llntuft evvcgcn ninfj. Tenn a(g Qjcgcnfat? gegcn bag 2d)onc i)'t eg cin 3)igl)avnionifd)cg unb befte()t in cinem 2iMbevfpvud) 3iuifd)cn ^u()a(t nnb ^-oviu, fei eg nun, bap bavan bie aovui fd)n(b ift obev bev ^n()alt obcv beibcg; iiftdetifd) abcv fic^t eg and) ini evftcn (^att UNIVERSITY 254 5)ic ©efufifSaitfeerunflcii. fo an§, a\§ ob (aft^etifdjer '2d)cin !) bev ^nljalt nid)t buirfjgebiungcn iinb friiftii] i"|cnug gcuiefcn luiiie, unb [o ift ba§ .^Qf5(id)c nod) ein-- mal cine 3n[tn»S flCQC" ^i*-' (^lo|V Aornidft()ctif. @(cid)iDoI}( ift nun abcv and) btefc§ aftfjetild) l^tiRfiiUigc in bcr Munft ju niij^en. 3)a§ €migc „(2d)6nmad)en" cvmiibot unb mivb Innguicilig, nnb fo [n-and)t man ba§ .soiiptidjc ais .Niontiaft, nod) beni bay ganjc C'')cfit()lalc[icn t)ni-d)5iel)cnben ©efclj ber Montrafnuivfnng. ^Ibcr ba§ gcnitgt nid)t: €inc jmcite 35ern)cnbung finbct baS .'pa^(td)C in ber 1)avftellnng nnb .vierDorfjetning be^o (S()avafteriftifd)cn. Ginc 9Jai-bc im (^efid)t ift l)d^nd), nnb bod) — ! %m SBeibe gcfdfit nn§ bie ':?(nntnt , bent 3i?eib am SD?anne .Slvaft nnb ©tcivfe, bev l^uit, an ben fie fid) an= vanfen nnb fcft^attcn fann; ba tl)nt nun cine 'itiarbe im ®cfid)t oft 2Bnnbcr: fie ^cigt, bev 'I'Juinn ftanb mit bem (2dbc( in bev .v^anb feem- ©cgnev gegeniibev, nub fo nevftcivft fie 'ba§, \va§ bem 'ii^cib an i{)m gefciUt, l)ebt ba§ fitv i()n (£{)avahcviftifd)e l)Cvt)ov, unb bavnni gefddt ev i()v mit bev 'Jcavbe beffcv aU oljne fie. Unb itbcvf)an))t ha§ (£()avaftcviftifd)e — , ba§ ift baSjenige, mg§ un§ befonbevS an= gie^t nnb intereffiert, unb bavum, \vaB ha^n bicut, baSfelbe [)evuov= tveten gn faffcn, gcfiifU; benn e^ evteid)tevt nn§ ba§ i^evftdubuio bey ^nteveffantcften, \va§ c§ giebt, beS OJ(cnfd)cn, baS Siubvingen in ben ^ern feine§ 2Befen§. llnb bavum ift and) Ungtiirf unb Veibcn, an fid) uuevfven(id), ein ;:S.Hil)lgcfdUige§, menu fid) bavin bev ^\1iut, t)ie Ci'vgebung, bic ^^vagfdtjigfcit unb ©iite etneS Gtjavaftevi? offen^ baven fann. llnb fo fdllt ha§ .\Sdf,(id)c bod) nid)t notiueubig an'5 bem 9?al)men be§ dfttjetifd) STmljlgefdlligen ^inanS: and) e§ fann beitvagen ;^n bev fpietenben llcbcvtuiubung mm (2d)mievigfcitcn, bie fid) bev ^ufammenfaffung ciucy '\h\inuigfaltigen juv (5iul)cit unb ^efd)(offenl^eit be§ Gfjavahev§ entgegenftellen, unb fo luivb cy ciu miKfommeney lliittet, diavaftcviftifd)e Sdiiinbcit ^u ev;,cugcn. Hub mo C'j uoUcnbS gilt, 3d)vedlid)e5 obev aud) Vdd)evlid)e^' ju fd)i(bevu, bo !ann ba§ .'pd^nd)e a\§ d)avaf'teviftifd)e§ l^ccvfmal biefev beiben o()nebie§ nid)t entbet}vt mevben, 9(bev tuenn mir fo and) jugcbeu, baf? ba§ .v>df5(id)e (^egenftanb bev 5lunft fein fanu unb fciue TavftcUung !Jic tpifffiirlicfjcn 2(u8brucf3bcwefluitgen. Ofifi if)r 9ied)t ift, fo Deiftc()t e§ fid) ait's ^mci (^niinben, ba^ c§ nid)t aiiC'fd)licRlid) i()v Wcgcnftanb fcin biiif: einnui( ift C:? '^difgobe ber .Siitnft ,yi jjcfallcn, itnb biv5 .v^af^lid)e allciii nnfu'alU; nub batm ift C'3 pcffiniiftifd)c llnu)al)v()ctt uiib llebcrtrcibmig , baji bay .\i)iiplid)c ba§ !:;h?cfcn Uon ii?elt unb Vcbcn auc'mad)c, fiir fid) nllcin „ba§ ^iiniijrc" fci; iiub pcffiniiftifd) ift ec> and), fid) niit natiualii'tifd)ci- liiMcbcriiabc bcc; in ber 4i?ctt Jiiivflid) iiorhanbcncu .\>af5lid)eii ,^u tiegniigcu unb nid)t ju glau= ben an bic fd)licfUid) bod) inimer ficgl)aften ^icifte in il^ctt unb Veben, Jueldje ba^5 iBbfe, ba§ 2d)(cd)tc, bos! Uebcl, ba^S .V)df,(id)c befcinipfcn unb 5UHU- nie gauj, abcv inimev neu iibenninben : bcv .Si iiuftlev , bei" un» baton iiid)t§ fe()cu liifU, lucil or bafitr fcin ©efiit)! l)at, bcv eci nid)t iievftef)t, uiic ®oct()e fagt, „mi5 bout ©cmeincn bas Gb(c ^u eutiuidctn", ift ini giinftigi'tcn aoU mix cin Ijalbev Miinftlcv, ift favbcnblinb fiir bic 3cl)onI}cit unb fiir bie @iite in ber Seit unb im ntenfd)(ic^en Veben, luie eS bie ^bealiftcn fo (angc fiir bay O^egenteil uiareu. d) Tie ^ultur. — ^n 3prad)c, 2piel unb .Siunft [)abcu luir fraglog bie reid)ften 1'arfteLhtngen, bie unifaffenbl'ten 5hiybrud'3ntittet be§ 6)efii^(y. ^)lan fonntc nun inciter baiau bcnfen, ha§ "?(eu^ere ju fud)cn, in iiield)cm bav fittnd)c (^iefiil}[ ,yiuT 5Iu§brud fonnut. StUein fo fbuncn mir ^icr nid)t fri)eiben. 3ft ^cnn '^^^ -SUinft bic fitt(id)e 4i^elt Derfd)(offcn ? "D.^iatcrei unb 'ij^faftif fonncn luenigftcniy, ba§ Xrama inuR gcrabcju \n§ fitt(id)c I'ebcn {)ineingreifcn unb barau§ nor adem feine '^^-obtcmc ()o(cu : 'ba§ ift 5U befannt , a(» baR luir bariiber niete 2i^orte ju ntad)en l^iittcn ; niau benfe an 5tntigone ober SSadcnftcin, an "iDcacbctfj ober AQuft, mciuetnjegen and) an bie fran^ ,^ofifd)en (Sf)ebrud)obrauicn , unb c§ ift adc§ gefagt; luogcgcn bic neuercu Stiidc Don ^sbicn be»l)a(b peiulid) uiirfen, lucil fie an '3tette lion fittlid) ,yt bcurteitenbcn .soonbhtngen unb '!V)cenfd)en patf}0= Iogifd)c '^H-obteme be()anbc(u, bie nor ba§ ?>-orum bc§ 'i)>fi)d)iater§, ober nid)t nor "baS grope "intbiifum gcbijren unb ouf bic Xoucr uniui)gli^ intcrefficrcn fonncn. 3n ber n3irf(id)en :h>c(t ift freilid) jebe .soanblung burd) @efiif)Ic l}crnorgerufeu, jebe gide ober fd)lcd)te .s^oublimg olfo 3niubo( eineS fitt= 256 Xie ©efuljfgdufeerinicicn. tidjen Wefii^tS. ?l(lein bic in ben .v^anblnngen fidi bofuntenticicnbcn ©cfit^te 5u erfenncn, ben ^iicffdiliif? i^on jcnen auf biefe yi mad)en ift iiberauig fdimieviij. ')[m iueld)en lUiotinen chieManbdtng (jcvuoicjegangcn ift, entjie^t fid) nn§, bie luir onbeien nid)t in» .'ocrj ju fef)en im ftanbe finb, iiie(fad) gan,^: luiv fonnen bie .s>anblungcn nieift nnv nad] invent objeftiiien ;iLun1 fiii^ '!>(i'^ il3o(}t bev ©efeUfdjaft, abcv nid)t nad) i^rer fnbjcftiocn S3ebentung fiiv bag fitt(id)c "Jcioean bel 2:()Qtcrg Qbid)a^en. llnb bagn fonnnt, ba$ bie .'ocnd)eIei ein iueit DevbveitetciS Vafter ift nnb fo bic(e3 in ber 'A^elt nnr gnm 3d)ein, fo nief objeftiu Wnte3 jnnt 2Bo()le bev ('')eieU|d)aft an^ fnbieftin id)[ed)ten, fetbfti"iid)ttgcn SBeiueggriinben getf)an tuivb ; nnb biefer meiten i^evbveitnng ber .\Send)c(ei ent|pvid)t h(\§ inelfadic , geiinn oft genng nnbcved)tigtc -I'liptranen gcgen bie -)ieinl)eit ber Oiefiiljle nnb '?Jiotiiie anf 3eitcn ber 33enrtei(er, itaS ben 'lxiirffd)(n|5 ebcnfallS nid)t cr(eid)tert. jDcS* i)alb t^nn mir beffcr, ()ier nid)t Hon ein,^e(nen .v^anbhingen nnb Don ben fitt(id)en Manbhmgen fpe^iefl jn reben, [onbevn Honi .vtanbeln ber 'I'ienfd)l)eit im Wvoj^en, luie ciS fid) in ber .Hnttnvarbeit bcr= felbcn barftellt, nnb bent (>ijcfii()(ginf)alt nnb bem Wefii()(5n)ert biefc§ .S{n{tnv(cben§ etumS nad)5ngef)en. "iiJian Juirb erftaunt fcin, bie .ft'n(tnv al§ ein 5(n§brncf§mtttet oort @efitf)(en anfgefa^t ^u fefjen; nnb e§ ift ja \va\}v, bie .Svn(tnvQrbeit l^at gan,^ anbere ;')Uied'e alS ben, 2i)mbo(e ,yt fd)affcn. .I'lnn fonntc frei(id) a(gba(b @efiil)(e a(y bie ,V")anptf)cbe( biefer 'Jlrbeit anfjeigen : bie ^e= qnem(id)feit anf ber eincn ^Seite, bie fid) baig Veben (eid)t jn niad)eu fnd)t, nnb bie {5ortfd)rittgfrenbe anbererfcitS, bie im 'Xrbciten nnb in bem ©rfolg ber '*lrbcit, im 3treben nnb im (^elingen beS 3trcbeny 5Bcs friebignng finbet nn^ mit ber fid) aflerlei anbere ibeale C^)efitf)(c tier^ binben fonnen. 5lllein mir miirben bamit nid)t allynueit fommen. Unb and) nid)t mit einem anberen, bay bod) and) anvgefprod)en merben mnj?. l}k .Sinttur ieber ;]eit trdgt bentlid) ertennhar einen beftimmten ®efu()(gd)arafter, monn e^ and) meift fd)Uier fein biirftc, benfe(ben in ill'orte ,yi faffen ; A{nltnrI)iftorifer Juic ^)iief}l iHn-fte()en ey aber bcnnod), iljn an ein^^elnen d)aratteviuii"d)en ;Vigcn nad)ytmeifen. 2)ie tDiUfiirlid^cu ?(ii§britcf8bett)coiingen. 257 So ift imfeic ;V'it lueit uiciiigcv fioiuiit(id) iiiib i^cmiitiuiU , lueit uicniiicr pocti[d) imb [ciitmtciitai qcftimmt, alS c3 bic "A'ccnfcljcn in bcr ,yiiciten .Oi'ilftc bcc; luniqcn ,7Mil)vl)iinbcvt3 gcuie|cn [inb. Tie ^)iii[t(o[iiifcit uiib .s>o[tij]tcit, bic llmii()c itiib Vliifgcrcgtfjcit, uieldjc Tampf unb G(eftvi,ytat in bic !iBc(t i]e(n-ad)t (jaben, (jnt ung iicrDo^ (]cmad)t unb iac|t un3 in Unviift 'i^xwd) bii§ Vcbcn. 2lMc ift q§ bafitr bod) d)inaftcvifti[d), ^a]] man bnvd) (£infiil)rung bcr niittc(cuvopai[d)cn ;^cit nKi)v 'Dtiirfjid)t gcjcigt l)at fiir bic, bic vcifcn, a(§ fiiv bic, bic ,vi .•oauK Mcibcn! "JhiS bcr (Sngc [inb \m ()iniin'ogcrif[cn in bic '-h>cite bc^o '■iiH'(tiicifcl)v-o nub I)a(icn babuvd) bic ."^nbiuibualitiit HcvUncn, bic elicit miv in bcr ffcincn '-!i^e(t gcbcif)t nub ®c(tung ()at. ©in •iVuincnbcniufufcin ift an bic StcKc getvetcn, ba5 ben ein;,e(nen nur itod) ctuHiy [ein liifU ak-' C^Micb eincr ''|>artei; fogar in ber ,Hird)e vcbcn fie uon il'iittctparteien .vuifdjcn einev ')xed)ten unb eincr Vinfen! Taburd) finb unfere ©efiitjle uniformer, aber and) (nutaler unb (ciben[d)aftfid)er gcuiorben: bic 'Vuiffcninftinfte fiinneii nid)t fauft unb fcin fcin. ,^sn bicfcv Vcibcnfd)aftlid)feit Ijiirt man abcr and) nid)t ntefjr nuf bic ,vir ')iul)c nialjncnben Stininicn, unb fo tvitt bod) luiebcv jcbcr mit feinen cigenen 'iinin[d)cn unb ',Hnfpritd)en in biefen allgcutcincn (£()oruy ein, unb bie ^yolge banon ift cine 'Jriebtofigtcit unb cine lln^ i)efriebigtl)eit, eine 3erri)fen()eit') unb 33erbitterung, tuie fie hum jematS in einer 3«it norljanbcn gemefen unb luofitr bcr 5(u§brucf „^ampf nm§ ^afcin" gau;, d)aratteriflifd) ift. Unb i>a§ atte§ fomnitinun(bcr(>)dl)rung gufaninicn unb ;,ur'Jluoiprad)e in bent, uniS mir bic f o,^ia(c ^-rage ncnnen. Xocf) ba§ ift fc^on eiu ©ingehteio, luenn e§ and) nief)r unb nicfjr ,^nm 6niu,^,cn unb '?inbel)cvv[d)cnben merben ju mottcn fd)cint; unb cbcu iiom Ci;iu;,c(ucn l)abcn nur nun ber 'Kei()c nud) .yt (janbeln. iilMr f()nnen babci an bcu vorljergetjcnbcu 'Jtbfdinitt autniipfeu. T>ic .Sinlturarbcit bieut ba^n, bent ^\)icnfd)cu feinc $5cbitrfniffe yt ld)iiffen, i()m baS Veben ,yi friften unb bequem ,vt uiad)cn. 'JlUcin bauitt 6c= giiiigt fid) ber 'Dienfd) nid)t: fd)ou bcr .Spotjlenbeiuofjucr iier.yert feine ') (AJciuiffe fin de siecle-Stimmungen jetdinet 9trne ©arborgS Socman „2J?itbe Seclen". 258 2)ic ©efitfifSau&eruiigcn. !JBerf^eugc unb iLniffen unb bcv 'iiMlbc fd)iniictt fid) mit tutiitcit Vappen, beinalt fid) bie .\>aut, [icftertt fid) mit '^ebern. Ta» a)"tl)etifd)e @cfii[)( ift Don 2Infang an bei aliev ^tultuvavbcit mittl^iitig unb fud)t fid) in allem, ma§ ber iDccnfd) niad)t unb bvand)t, ^uui 2tu5biurf ju biiugen. So cntftel)cn neben ben oben gcuannten fvcicn bic unfveien Itiiufte, beven l)od)fte bie '3(vd)iteftuv ift, fojufagen bic uorncbmevc <2d)n3eftev bc§ ^unftgcwevbes. llnb fie nimmt bann, fo Deifd)(tngt fid) 'i)kx afle§, 9)fa(erei unb Sfu(ptur in i()ve Xienfte, luie fie il)rcr= fcitS bev ^id)t!unft unb ber 5Jtufif bienftbar luivb nub il)nen in 2^^eatevn unb ^onjevtfjaHen 3tattcn beveitct. ^n 53autunft unb ^unftgeirerbe jeigt fic^ me^r nod) a(c^ in ben fveien iiiinften bel- ief d)marf unb ber Ungefd)marf einev 3^'^/ >ucil e5 f)iev ixixciu^ an* fommt, utog(id)ft uiefen ^u gefaflen unb bie Xed)nif fid) eben nad) bent @efd}marf ber ^Oiajovitat rid)tet unb rid)teu ntuf?. (Sinb abiv and) bie meiften ^n arm, um in bent ^an ifjrcr ^iiufer cin 3ni>ioi^»ctte5 an ben ZaQ 5U tegen, fo fommt bagcgen in ber inneven "iJlnyftattung berfetben, oft bei ber cinfad)ften (5inrid)tung, im arm(id)ften 3ii"i»t-'r me^r aU in bent ftittjollen (2a(ou beg protjenfjaften 9)fifliondr:§ ha§ inbinibueHe ®efii()(§(eben feiner 5?cn)of)ner irgenbiuie gum %n§' brurf: bort bic ^'a()(()cit unb ':)?itd)tern{)eit beS '^oefie(ofcn, bie &c- fd)mad(ofigfeit unb ®emein()eit beg ©efitfjfgroben unb 2tumpffiunigen, bic Ueberlaben^eit unb '■!|3(umpf)eit be§ llngebilbetcu unb ^n-o^Mgcn; l)ier bic 3icvUd)feit unb 5tnmut, bie Se()ag(id)feit unb ber 5"i"iebe, bie i^orne(}ml)eit unb ©leganj, an?^ bencn baS gauge 3iin«?n'tHien ber iBctuo^ner un§ entgcgeutritt ; unb cnb(id), faft ha§ Sd)(immfte i\m cflem, bie obfolute 2tit(ofigfeit ber Chambrt' garnie im eigenen ^oufe, bie geigt, baf? ber 'I)(cnfd) nid)t cinmat bei fid) felbft ba()cim ift. Unb \va§ non ber 2Bo()nung unb ben Gkrdtfd)aftcn gilt, ha^ gift faft ebenfo and) Don ber 5f(eibung, nur baf? f)ier bie 3)tobc, biefc „.^et^iagb ber ©tonbegeitelfcit," mic fie Csfj^riug ') fo treffenb genannt Ijat, nod) mc()r aU$ bort bag 3iibiinbucQc nerberft mi) erfc^t. 2lm trenigften (ci^t bie Jrad)t cin fold)ey aurfommcn; audi unfcre '; 3 Bering, ber 3med im ^Ud)t 2\ ©. 238. 2;ic iuillfurlid)cn JdtSbrucfSbetDeguiigen. 251) DJJaniicvffcibHiifl ift uniform gciuovben, ()od)ftcny bafj cin IjM biob- [imtijicy ©igcvltuni barin a[§ in beni (I"in,ygcn, iuo,yi c» nod) potent ift, auf^ufallcu fud)t; nnv bic ^lanen l)abcn ha§ 9tod)t, innei()a(0 ber ©ven^cn bcv l^iobc il)i-en Sinn fiiv t^av ^Innuitigc unb "^^affcnbc, @c= \d)\md nub Zatt unb (£^ic 5U jeicjeu. ^enu eg ift bod) nic^t b(o§ i)a§ Sluffalleubo, uuiv uu5 bic .C-)aUin)c(t(evin fofovt l)cvauyfinbcu Ui^t. W\t bor !ivad)t unb bcv I'tobc fiub luiv bcicit^j in ben lueiten ^m§ beffen eingetreten, locvo man juv 3itte jn ved)nen pflegt. 2ie ift ja nid)tv anbci-c» ai§ bie (S)(ctd)maf5igteit beftimmter U3iQfiivUd)er ,s2)anblnngcu , luic ^'ic fid) in cincm gemiffen iii-cife, uor atlem in eincr 3tammeg= ober ^o(fygemeinfd)aft, in cineu ©efetlfd)aftvfd)id)t, cineni Stnub ober einer ^(affe auSgcbitbet ijat. 2Bii- rebcu f)icr nid)t Hon i()icm iiic(fad)eu ^Tntv^cln in veligiofen ii>oiftcl(ungen unb ^'u(tue()anb(ungcn , and) uid)t oou ben ^luecfen im cinjelnen, in ieren !l)ienft fie entiuebcr Don 5lnfang an geftanbcn f)at ober nad) ?lbftrcifung \{)xc§ re(igiijfen G[)arafter^> burd) eine 3(rt non lltetamori -pf)ofe iljrer ^ebeutung getreten ift. 'j W\\: ift fie luidjtig eben ai^ ?(ngbrurf»mittel non (^efiU)(en. ^yreilid) fd)eint bem eine ^aupt= .flufgobe ber 2itte gerabeju entgegengefet?t ju fein: inbem rair un0 an fie f)a(ten, erfpart fie nng taufenbf ad) Mixijc unb 5(rbeit, ^Ud)- beufcn unb Gntfd)lu|, 3iueife( unb Bi^flcrn; unb a(§ 2ttte (@eiuo^n= l)eit) fd)(ie§t fie \a gerabe bie 2(bftunipfung be§ ®efiil)(g, bie i1iid)t= beteitigung besfelben an bem, \va§ mir t()uu, in fid). Unb nid)t cnua nur ber (Sinjelne, ber fid) barin bie 5lrbeit friifjerer ©eueratiouen .jn nu^^e mad)t, fonbern bie (^kfet(fd)aft felbft I)at ttergeffen, ma§ fie mit ber 3itte auybriirft unb ausbriirfen luoUte unb t()ut gebanfenfoS oinb g(cid)giUtig, maS nun einmat Sitte ift unb lueit eB <2itte ift. ?lUein fo rid)tig ba» ift, luo gar nid)t3 me^r in ber 3ittc Uegt unb .iebt, ba ftirbt fie mit ber 3ctt ah; er()a(teu U'irb fid) nur bie 2itte, ') @o laffeu fid) bie tjon 36ei'ing, ber Qmtd im dltdjt 33b. II iinb Don iJBnnbt, (Stl)tf aufgefteQten 2;f)corien mit einanber uereintgen, tuie id) ba§ fd)on in meinem 33iic^Ietn ,/8itt(id)e6 Sein unb fittltc^eS -SBerbeu" ut ab, ber (c^tc 9{c[t fi\yi[agen oon jener fflain[d)cn (Sniiebvigung unb ^cnotion »ov einem .^6()erftel)enben ; baran benfcn luir l)eutc nid)t nicl)r unb ben:: norf) (iegt in bev 'Jlrt, mie luiv biefen 5(ft iioll;^ie()en, foinel 3nbi= DibnclleS nnb ©efiifjlSma^igeiS — ^^-vcnbe nnb !iL'ol)luiollcn, Untev- tuiirfigfeit nnb ^viec^erei, Stotj nnb .^erablaffnng, .viodjniut nnb iHn-= odjtnng, fo baf? man fagen fiinnte: ,^cige niir, niic einev grit^t unb id) tuiU bir fagen, njie er ift. 5((iei- nidjt nnv ba§ mie, and) ba§ ba^ ift n)id)tig. 2Ber iiberljanpt ^n griijlen onffjovt, ift nid)t blofj grob nnb nn(ji3fli(^, fonbevn er geigt cincn fo(d)en 9}?ange( an fo,^ia{er Ckfinnnng, an @cfiif)( ber 3"fn»n"cngef)in1gf'cit, an Mcrj fitr bie 9Jienfd)en, nnter benen er (ebt, bafj ant '•;|.H-ei§gel'en anf einnuit f(ar Uiirb, luietjiel Men bod) nod) in ber Sittc fterft. Tie Sittc entbinbct mid) a(fo nid)t balunt, bafj id) fo fii()(e nnb fii[)len foil, fonbern fie Tiimmt niir nnr bie l)iiit)e ah, cin 3tnybrurfymittet fitr biefeS ©e^ fiif)( ^n fnd)en nnb jn erftnben. Unb fie ertueift nod) eineS: mo fid) (2itte gebilbet i)at, ba mn^ and) ein befonbereS ^ntercffc ba fein nnb ein befonbercr 2Bert baranf gelegt merben. Tie Sitte ,^eigt a(fo an, me(d)e ©efiil)(e im gan;,en bie Wefellfd)aft bctljiltigt miffen mill nnb fiir il)re SLKitglieber fiir notmenbig nnb t)erbinb(id) eradjtot: nnb mer biefe (^iWfitljle nid)t f)at, bcr foU meitigftenS iin^erlid) ben 3d)ein nuibren unb fo tljun, a{§ ob er fie l)iitte. Unb aitd) 'ba^S ift fiir bay 0)efiil)ly5 leben nic^t mert(o§ nnb unfrnd)tbar: mie man fid) in ben 3ont I)tncinfd)reien, in bie Vnftigfeit f)inein(ad)en fann, fo mirft and) l)icr ba§^ ?(enf5ere anf bo^ ^nnerc ^uriirf: bitrd) bie ^itte er5icl)t mid) bie (*>')cfctlfd)aft nid)t nnr ,yt iljrcn '^ornien, fonbern fie merft in mir and) tl)otfad)lid) bie ba,yt gcljinigen C^k-fiifjle. Unb baviim ift e§ fo fd)mev, fid) ber Sittc ,yt ent;^iel)en ober fid) gegcn fie aiti,yilel)nen, <2d)on t^aii (^iefii()l bnrd) fold)e 'Jlbiueidiiing anf-iiifallcn nnb au- bcr§ 311 fein aUS bie anbern ift bent mit 'il(ad)al)niitng§trieb erfiiU= ten .s*")erbennicfen (jod)ft ^einlid), Ta^yi foniint bantt bie Unliift Zk iuiHtiirlic^cu 3(u8brucf5ben)egungcn. 2G1 ange[i(f)ty bov llnbequem(id)feit, nad) ciiicin I'dtSbntrf fitd)cn 511 nuiffcn, ftatt ba| man \xol) fein faun an bem, \m§ anbcvc uovgeniad)t unb cov- ([ctijcin fjaben. Hub cnb(id) ift bie 2ittc gcfjcUigt bnxd) '^Utcv unb Tra^ bition, biird) 3it}]t-''tbcinbiiidc unb buvd) bie (Siinneruuij an bie, bic [ic «iid) geWjrt Ijabcn, unb buvd) jcuc gan^^e 9[)?ac^t, bie bal ?tf(gemeinc iibev bivr^ 33cfoubcre unb (5in;,c(ne, ba§ (*')c[d)id)t(id)c iiber bas nnv fiir ben '^(ugenblirf 'L'ebcnbc Ijcit ; nub fo ift bcu ^-Biud) mit iljr — gan,^ ab^ ge[e()en Don ben enip[inb(td}en Stvafcn, bic bie Wejetlfc^aft barauf gc= fc^U i)at nnb buvd) bie bffent(id)e 9D?einung fanftionievt unb bolljiefjen liiBt — imntcv ein 3d)Uievc§ unb 2d)incv;^(id)e§ ; unb c§ ift bod) uid)t jebcS i^iat b(o^ 'i\\Tucmltd)feit, tucnu cincv and) gcgcu bcffeve llebcvjens gnng feftljcilt an einev il)ui uunevniinftig nnb fd)ab(id) fd)einenben (Sittc. Tcun bie Sitte faun and) fd)led)t fein unb ,vtv Uufitte mevben. Hub and) infofcvn ift ba§ 3ittlid)e uid)t ibentifd) ntit 3itte. IBk in bev i3ffent(id^en ^OJeinung, fo fomnit and) in bev 3itte ncben beni .'oi.id)ften unb SBeften ba§ 5Ziebvigfte nnb Q)emeinfte 5U feinem "^(uSbvnrf, nub bie 3itten eineg ^o(fe§ gcben nn§ bofjev 9tnf= fd)(up iibev ^^evt obev Untwert, s^oije obev Siefe, 9io()eit ober ^-mX' i)dt feinc^ @efid)(§(eben§ unb iibev ba§ 9?iDeau [feine^ S8i(bnng»= ftanbe§ itbevf)aupt. 3d)[ed)tev 3itte eutgegen^yttveten, ift ba()cv and) bev ("'icfantttjeit gegeuiibcv ']3flid)t; buvd)bvingen loivb bamit fvei(id) nnv, irer ^vaft nnb 9}?ut unb haS S3en)n^tfein einel §of)eren 9ved)te§ einjufe^en f)at l^avanf bevu()t im ©vunbe aUev j50vtfd)vitt in ber -Sinftuvavbcit: bie 3itte ift fonfevoatiu, bev ^ampf mit bev 3itte ift Tcuotntiondv, abcx bie 9tet)o(utionave (jaben nid)t imntev Unved)t, tvo^ S;reitfd)fe fei ba§ gefagt nnb fei bofitv angbviirflid) auf Sut^ev t)ev= luiefen: e§ giebt and) „gute" 9^et)ohttionave, ob fie nun a(§ 2iegev ^n 9iefovntatoven obev aU Untevliegenbe ^n 'iDcavti;vevn luevben. 3ur Sitte im iweiteften ©inn (gvied)if(^ vd|iog) gc^ovt and) bo0 ^ed)t. '3)od) UHig f)at bal 9\ed)t mit bcm ("^Wfitfjt 5U fd)affen? ^S gi(t \a gevabeju a(§ bag @cfii()Uofc, Uucvbitt(id)C unb ©tavve; unb bennod) — ai§ in !:Kom hnxd) ben @influ§ ber (Stoifer ein iueid}evey nub menfc^(id)cvei§, auv bem .'){o»mopolitilmn§ f)evauyge= 262 S5te ©efiiljlaaiifeerungen. borencfv abcv in bcv ^oifcvjeit 311 mirf(id)ev ?1(en[c^ennebe fid) Dcr- ticfenbe^ ©cfii^I mcicf}tig njurbe, ba ncvfpitrtc man gav baib bicj'e 9.\'i(bcntng in ben '^iccf}t§[icftimnningcn iibcr bic 3f(at)cn unb ifjie 9?e(}anblung. 3'" 3tvafvecf)t ftrcitet man bariibcv, 06 bac bnvd) bm 9J?orb eine§ i^rev ©licbev bevle^te ©cfii^l ber @efell|d)nft fid) niit (cbcn0(dngnd)cni ("'icfiingni^ bcgniigen fonnc obcr guv '2id)ne ber 2i}at ha§ S^'cben be§ SOciivbcvS forbore; unb iibcrbnupt bant fid) eine ber geiftreid)ften (itrafrcd)t§tl)Corien auf bcm Wcbanfen ber Siibnc auf^ bem ba§ 3>crgc(tung§= unb 9ied)t§gefiib[ gu Wrunbe (iegt. Unb ebenfo ift bie 3lbfd)affung ber Softer ein 3eid)en fortfd)veitenber .^nnianifie= rung, bic ^efeitigung ber @otte§urtei(e ein 93euiei§ bnfitr geiuefen^ ba^ unfer ©efii^I nic^t Idnger meljr toon 2lberglauben bef)errfd)t bent 3ufaf( bie ©ntfdieibung iiber 'lied)! unb llnred)t itberkiffen mil. Unb loenn bent Gntunirf be§ biirgerlid)en @cfe^bud)e§ fiir ba^ beutfd)e ^leid) fo niclc Wegner erftanben finb/) fo ift c§ nid)t gum menigften be§f)a(b, meil bcmfefben ber 9)iange( an fogiatem ®eift, an ^Hn-ftiinbni§ fiir bie (ebenbigen Scbitrfniffe be§ i^o(fe§, ber 2Biber= f^)rud) mit bem Porljanbenen '}xed)t§gefiil)( gum i^orunirf gcmad)t mirb : iDer g. 33. ha§ @igentum§= unb @rbred)t mit ben 3(ugen be§ ri.imii fd)en ^uriften anfief)t, ber mei^ nid)t, baf? unfcre ®efiif)(e bem Gigentum gegeniiber (ilngft fc^on )ueit Jueniger fonferuatio unb ftabit gcJuorben finb. So i)*t ha§ gefd)riebene 'JHed)t nur bann luirflic^e^ ■JKed^t, iuenn e^^ mit bem ^)\ed)t§beiuuRtfein be§ "V'Oik^ im Ginffnng flc()t; anbernfadg ift e» 3»riften= unb Sd)reiberrcd)t, ba§ ja frei(id) gift, aber a(6 ein 'JrembcS unb llniierftdnb(id)e^ auf bem "V'olk briirft, bie Ungufrieben()eit mc()rt unb iiber turg ober long bennod) he- feitigt merben mufi. 5(bcr nid)t bfofj im objeftio geltenbcn -)ied)t, and) im ^Jied)t§= gefit()( ber (Singelnen fprid)t fid) bie StcKung eineS 23otfe§ unb einer 3eit gum 'Dicd)te aii§. 9Jfid)aeI ^Dl)ll)aa§ mag \m§ in feiner llcber- ') f. &. X'ii^tx, 2Bort unb ':ii)at. ©in l^otruf fiir bcutfc^e* d\td)t 1892 unb beffen 9Iuffdfec iiber „fo3iaIc8 9}ccl)t" in ber 3?cilage Snr SrCg. 3eitnng 1893 ^Jh, 21 unb 05. Tie miUfiirlid^eit Jhi&brucfJbetucgungen. 26:^ tvoitnmg ^^cii^on, iihv5 ctu aucigcfpvod)Cite§ itnb f)Oct) entiuicfelte^ 9te(^t§= C|cfiil)l ift; iiiivi ift biv3[c(bc bind) bac CSljviftcntum gcminbcrt unb gc- fdiUHid)t, ba unv yi lange (jatten lonicii foflcn, bcm bcv urn aiif bic vod)te iiningc fd)ldgt, and) bic (infc bav,yibietcit. Unb bod) nuiB fid) biv3 ^1ied)t'5gefii()( cbciifo bagcgcu auHHiiiincn, fid) im bitvgei-(id)en Vcbcit lliu-od)t tl)nn ;\u (affeit a(i5 cinem aiiboiii llm-cd)t ^yi t()itn; ba§ Uegt niid) biiid)aitd im 3"t»-'icffe bcu ®cmciufd)aft, »uci( nuv babitvd) bic jrm-d)fe^ung be§ 9ted)tv! gciuiifjvlciftet unb Horn ganjcn t^oik untev= [tit^t unb ci;vviungen luivb. 2Bev fid) uid)t befd)iiiei-t, menu i(}m ciuf bcv (Sifcnba()n obcv 'J^oft Unvcd)t gcfd)cl)cn ift, nud) auf bic ®e= fiil)v ()iu jcbe^'Utal „Unrcd)t yt bcfonnncu", beni fc()It ber fo^iale ©eift, bcv in bcv '3^ uvd)f caning be^j cigcneu ')ied)t§ fitv atle anbcvu niitfovgt. Xcv Ivdgcv bc§ ^)icd)t!?', bcv cin^igc, bcv e§ cv5miugcu faun unb ,vnu ^1icd)t umd)t, ift bcv Staat, bic nmfaffenbfte .^Uiltuv= fd)opfung bcv ?Jicufd)()cit. (Seine 'Jiatuvbai"i§ ift nid)t bie in 2Itonie gcvfc^te Sunime altcv ciu^elncn (£taat^HingcI)i.ivigen, fonbcvn ift Diel= me^r bie ^a mi tie, in unfevem .Stu(tuv(ebeu bie ©tcitte attcv bev mannigfattigen (S)efii^(e, iue(d)e man untev bcm ^JJamen bev ?iebe jufammenfant. il^ic fid) bic (5l)e gcftaltet, ob po(i)= obcv mouogamifd), finnlid) obcv gcuioI)u()citymaf?ig obcv ibcat, luic ba§ i^ev()a[tni§ Uon ©(tevn unb itinbcvn, ba§ ()au!§(id)e ^nfammenleben, bie ©emeinfom- fcit be§ '^(vbcitcnS unb be§ fid) (£vI)o(en§, atlcS ba§ (ci^t auf bie %xt jenev ©cfii()(e, auf .^o()c unb Sicfe, ^Jicinljeit nub ^-cin^eit bev= felben 5uviidfd)(icf5cn. Unb anf bie ^^amilic bant fid) ©tomm unb 9iation, unb and) ba giebt e^ (3tammc!Sbeiuuf5tfein unb 9?ationa(= gefiil)!. SiefciS ()at natitv(id)c unb gcfd)id)t(ic^c 35ovau§fc^ungen, auf jene pod)en unfeve 5(ntifcmitcn, menu fie bic Sui^ciifvage a(g cine 'Jkffenfvagc bcljanbeiu, 9(bev 't>a§ ®cfii^( bcv 3»ffl'^""C"9^* ()ovigfeit, bie 2i)mpat()ien unb ':?(ntipatf)ien , bie I)icv t()atfad)tid) iiov()anben I'inb, mevben iievfitt(id)t unb jum 1ei( «cvfd)lungen buvd) unfev ^unljcittniS ^um 3taat ; lucv baljer ^toffengefid)! gegen Staot^^ gefit[)( au§fpie(t, mie e§ bcv 5(ntifemitilmu§ t()atfad)(id) tf)ut, bet 2f)4 Tk ©efii^faau&cruugen. luill iiiiy an] belt Stanbpunft bcv i^ovbc ,yiviictfii()rcn itnb ciu iH">v= fittlid)e!3 an bie 2teUe be§ '2ittlid)cn, cin '|.H-a()iftori[c^eg an bic (Stelle bc:3 gc|d)id)tlicf) ©ouovbencu ict}cn. Xcr Staat ift fitr eine torn @cfii[)l l)cifoinmonbc 58eti-ad)tung'o= Jueife inefenttic^ ein &nt, unb a(g fo(d)eg C'kgcnftanb toon l'uftgefiU)(cn aikx %vt, bic mir im SBovt 5^atcv(anbir4ie(ie ncieiuigt benfcn : '^rciibc iibev bic "i^ovtcitc, bic cr line; gcuHil)it, iibcv bic Ji-Hbcning unfevcv [)od)= ftcn unb nieberften 3"tcreffcn burd) i()n, 2)anfbai-fcit fiir ben 3d)u5 nad) anjlcu unb inncn, Stotj ani feinc (^vii^c unb 5tn)"e()cn, Sdjmcvj iibei- [cincn ;^ev[aU unb Untcrgaug nub enb(id) bie ii.nid)t bc§ ()i[to= ri[d)cn S3civn^tfeini uberl)aupt finb bavin moi)[ bie nad)ftlicgcnben 53eftanbtei(e. Urn fo nic()r I)at ev fid) ^n (;iiten, ha^ er nid)t bur^ cine i^evmaltuug otjnc ^er^ unb ^^crftiinbuiS fitr bic 53cbuvfniiTc nub @ciii()(e bc^S i!.^o(fc!§ iid) bic[e§ cntfrentbc. 'Huf bcr anbent ©cite tritt er aber and) al§ [itt(id}e ^nftitution niit e^orbernngcu unb ^^niid)tcn an feine 5(ngcf)origcn f)eran, ncrtnngt Hon i^nen uid)t nur gciniffc I'eiftungeit, foubcru and) einc ftaats[nirgcrlid)e Oiefinnnug, bie fetbft Dor ben l)iicf)ftcn Dpfern nid)t ^nriidjdjent. ®o fonjentrieren fid) in ber 'i^ater(anb§(iebe and) bie ber 3e(bftfud)t am aUermeiften ent= gegenftrcbcnben fittlid)en ®efit()(e unb fteigcrn iid) ()icr ,yt jenem (£nt()u[iayniuj bc§ Opfcrinutc§ unb ^yi jener fitt(id)cn i\'gcifterung, bie em §od)fte§ im ('')efii()(§(cben barfteUcu. Unb bavin licgt bag (2tal)(cube unb (Sr()cbcubc im .ftvieg, baf^ cv gcvabc bic '^nitcvlaubSticbc fo miidjtig aufdjiucUcn liipt: um baS gcfiitjvbctc '-Initcvlanb fdiavt fid) has 3>o(f in SBaffen unb ba§ fovgenbe unb SBuubcn lunbiubcubc '^nilf bcr jn -Spaufc 23(eibenben; bie 3onbcrintereffeu mitffen bent cincn grofjen C^icfiif)! bcr Viebc unb ber ^|H'lid)t "X^'icii^ mad)cn unb gcgcniibcr einer niatteu, fd)(aff gciuorbeuen Qeit wivU fo ber ^\ieg mie bcr e(eftrifd)e ©trom, ber a[k§ erjittern mad)t unb Siirmc uub Vid)t uer= bvcitct. 3(bcv nuf bcv anbcvn Seitc ftuuipft bcv ^^hicg and) in alien uid)t ganj gcfcftigtcu C'HMuiitcvu bic bcffcvcu im'i) cblcvcn ("''cfiiblc ab, mad)t einfeitig uub cng, vol) unb gvaufam, gefit()Uo§ unb gcmeiu, nub entfeffcit fd)(ie^lid) eiuen 3trom bcr Vcibcufd)aft, bcr allc Sdjranfcn ^ie »DiI(furItrf|en SdiSbrucfSDerocgungeu, I'l);') buvd)ln-ifl)t, obcf fdjaift cine i'itt(id)C i2tumpf()cit, btc in bcv Sc= fiicbignng niebever SBcbitrfniffc i()v ©cniigc finbct.') Citaat nnb 0^cfc((ld)aft ()at man (angc ;loit ofig giuci gctvcnnte ("•icbicte angefc()cn , nnb baS ©ctvicbc bcv (e^tcvcn fcincn cigencn (^cfe^cn iibcrfaffcn, nnb bcijenigc nnirc cin C^n-gcnftanb bc§ SpottC'3 geiuovbcn, bcv l)icibci Don C^V'fiiljlcn ()iittc vebcn luoKcn, obiuol)! bod) fd)on '^Ibam SmitI) crft fein 33nd) won ben 05cfii()(cn .qcfdivicben (jat, c()c ev bem ii^cfen unb ben ltv[ad)cn non bcm 2Bo()(ftanb bei t^Ukv nad)|"piirte. .V)eutc abcr lutffcn irir Icingft, n)ol)in mir niit biefcm gcfii()(yfrcien Sijftem bev 'i^olf§uiivt[d)aft gcfomnicn [inb. Tcv Sclbft; ]nd)t bev ein.^elnen ift bev fojiate ®eift [icgveid) cntgcgcngctreten, nnb biefev bevnbt and) ()icv anf bcni a(tvnlftii"d)en ©efii^t fiir bic ?.1icnfd)cnunivbigfeit ^c^ Tafeini^ nnb fiiv bic Ocotmenbigfeit ctncv llntev= [tit^ung bev nnvt|"d)aftliri) 3d)UH-id)en. 3" ^cn 'Jlvbeitevaifociationcn imb ben non iljnen ovganificvten 2h-ifef', in ben 2iBo^(fa()vtleinvid)= tnngen bev Aabvifantcn nnb fveiunlligcv @e[eU[d)aften, in bev fo;,ia{cn (^efc^^gebnng be§ ntobevnen 3taate§ nnb in bev fojialen SBcnbnng bev offent(id)cn Ih'einung iui allgcmcincn nnb bcv cbelften ©ciftev allev "V'oikv insbefonbeve §cigt [ic^, tnic niadjtig ba§ C^iefit^t bcv ilJot nnb bev .sSitfc cvumd)t ift: ba§ babci nod) niit Diet ^'ciben[d)aft gc= ftvitten luivb, ift angcfid)ty bc» (angidtjvigen Ilnvcdjttv ba§ gefd)e()cn ift, fein 'iininbcv; nnb baf? bcv vid)tigc 'ii>eg jnm fojiatcn Avieben nnv fd)Uicv 5n finbcn ift, l^cvftc()t fid) o()ncbie§ Don fclbft/) Xie C^c- fd)id)tc bev fojiaten !Scuicgnng in ben le^ten Ijnnbevt Saf)ven abcv fann un§, luie fd)on gcfagt, (e^ven, loie bev^angniSuoU eS ift, luenn man fid) nm bie @cfit()(e bev anbevn ntd)t fiimntevt unb nuv an bie '-IVfvicbignng bev 2e(bftfud)t benft. Xic fojiate Avage ift be§^a(b fo ofnt gcRiovben, lueil nuin bie ®efiif)(e bcv l^uiffen in nnfcvcv 5^u(tnv ') ^'icfe i^olgen beS Strteg§ — nad] beibeu (Seiten bin — fiat niemanb beffer bargelegt at§ W. §. 9H n b f I e t f d) in jctnen ^-elbbriefen au8 bem Sabr 1870 7i. :i Sluft. 1891. ') 3d) barf mid) bier jo furj fon'en, loeil icft fiir biefe gauge S-rage auf metue Sd)ritt: 2ie fojiale grage eine ftttlid)c j^ragc, 4. 2{uf(. 1891 uerweifen fann; f. iibrigenS oud) oben ©. 179 ff. 266 3)ie (Sefii^Igdiifeeruugen. Pcvnadiloffigt unb iniv fiiv bic bcv obcren ;^e^ntait[enb gcfoigt [)atr imb bantm iiiii^ niit bcm '^^cv[itt(id)mi,q»pvo;,eti imb init bev .'ounia= iiifientng t)or allcm bci biefcn angcfangeti Juerbcn. ;]nx fojiatcn Avage gef)oit nud) bic Avoge bcv a vnu en- ema n,^i pat ion. Ter ATan ivivb nor allcni ba§ @cfii{)(g(eben (i[$ if]rc Tonidnc ,vigcfprod)en nnb fie cbcn bavnni niit i()vcn Aovbcvnngcn anf C^Ucidjbevedjtignng niit beni 'Vumn abgciuiefen. xHUcin [clbft lucnn jcne ^HH-onSfe^nng rid)tig ludie, wave biefe praftifd)c ^onfequen^ nur bann evianbt, menn bag (''H'tiifjlSlcben bem rsntelleft obcv bent iinKeu gegcniibcr cin l)iinbcrtuertige§ uiiive. Tie cinfcitigc 33etonung bcy Xenfen§ in ber 'i!lnfflavung§epod)c nnb in ber .Svantifdjcn nnb ^Jad^- tantifdjen ^N()i(o[opI)ie unb bie nid)t niinbcv cinfcitige 33ciiov5ngnng bey '-llMKeng oon 2d)openf)aner bi» ouf 2i?nnbt ()aben hciS balb aibS- briirf(id) bcljanptet, ba(b luenigftcn§ [tiUjdiuicigenb tiorou§gcict5t. ine(s (etd)t geigen gerabe bie feitfjerigen 5ln§fu()vnngcn in biefent 5(bfd)nitt, rcie fe^r ba§ Wefiitjt ba§ ganje gciftige Vcben bes -\1ienfdicn bnvd)= jie^t, fein Tenfen unb :ii^oUcn (baviibcr at^balb nod) mdjv), fein 3lvbeitcn unb (3d)affen be^eiTfd)t nnb in bev ©eftalt non allcilel 3niponbcvabi(ien unfeve ganjc ^nttnr becinfluf>t nnb il)r feinen 2tempe[ anfbviirft; bann i3crftel)t c§ fid) abev oon felbft, mic fc(}r and) ber ■"I^^ann anf ba§ ®cfiU)I ()ingciuiefcn ift nnb non Wefiiblcn abfjdngt. (SolDcit babcr jtrifd^en 'lOianu nnb Avan in bicfer ''■J^ejicbnng llnter= fd)icbc uorbanbcn [inb, fo ludrc ,vievft ,yi fragen, loie nicf banon anf natiir[id)e Tiffcvcn5en unb mic oiel anf ^Jied)nnng bev inbiuibn- eUen ©vjteljung nnb bev gefd)id)t(iri)en ©ntiuirflung ^^u fe^en ift. Ta§ bag (*')efitl)lglcbcn bcv Avan ein anbcv^avtigcg ift aU bag beg 'I^fanncg, ift fvci(id) nid)t ■\\i beftvcitcn: mm bev tbvpcv(id)en 93afig bcv fevneUen Aunftionen ang, in U'e(d}cn (">)efit(}(e eine fo uiid)tige SioKe fpielcn unb fo uidd)tig evvcgt uunben, bnvdjjiefjt natuvgeniaR bag gau,^e Wefu(}[g(eben ein anbevev Jcnov (^Tonng) bei ?3iann uui> bci Avan; bicfelbcn finb babnvd) total iicvfd)ieben , abev bie tki- fd)ieben()eit ift fcinc gvofu', obcv nielmebv, bie ®ri)^e bevfelbcn, bie Jlefc bev Avluft bdngt luni jcnen beuicglid)cn in "A^'oufdjenbanb ^ie ioillfuTltrfieu 3(u8briicfgbeiueflungcit. 2fi7 licgcnbcn A-oftoien ah, bic ,v 55. ^-iiMll). 2d)cvci- |o auji^cfallcn finb, 'Oa^ er in feincv ("<)cidiid)te bcr bcuti'd)cn I'ittcratur — fvci(id) ganj fdiiof ^ niamilid)e iinb luciMidie "^.Hn-iobcn mit cinev gciuiffen StegcU iiuif?igfcit untevfd)cibon ;^n fiinnen glaubtc. ^K-c\l mm bei unc (Sv- ,vef)uug, 3d)ci^ung unb 'i^evmcubung ber j^raii frag(o§ einc fe()(ev^aftc iinb uov allcm ctiic gan^^ itng(eid)nui|U|ie ift, bie Avaucn bev obcren ;V'l)ntaufcnb lum bcr '^^Ubuiig unb ben 3lnfgabcn bes "I'conneg ab- l"id)t(id) an§gc|d)loffcn unb fcvngebalten , bie xHrbeitcrfvonen bagegcu in aUev 3Irbeit ben )})ta\nx inefcntUd) g{eid)geftcl(t unb nur im Vofjn cvbeblidi ticvtnv^^t mevben, fo finb nl(e Seftrcbungen ,vt begriiRen, uicldjo bovt auf ('^UcidjfteKung unb @(eid)bcrcd)tigung ab.yelen unb bei ben le^tcien umgcfefjvt bic fal[d)lid) ignoriertc Tiffcrenj jur (^icUnng bvingen unb bie athu if)veut nad)ft(icgenben 93evuf im .v^anfe vivitrfgcbeu luollcn. i£^k fie nbcr ()ier bie ^|^flid)t f)at, .\)iitcvin unb "l^fiegevin be§ inbioibuedcn ?5aftov§ in unfcrcm Vcben ,^,u fein, fo f)at fie umgcfcljvt bag '1icd}t, and) an ber Xtnlturarbcit im On'of^cn tei(5nne()meu unb in .Siunft unb ii'iffeufdjaft, in .Siird)C unb (Sd)n(e, in 3taat unb 'i^olitif auc^ i()rc iueiblid)e '^(nfd)anungciuieife juni ?(u§brurf ^u bvingen ; unferc ^ultuv mirb baburd) nur gcunnncn fonnen. Werabc in cincr ^cit, njo ber ^"^'i^ibnalivnnty bcm (^o- jialiomnc^ mcidjcn muR, fd)it(5t i\m banu iiieUcid)t bic ^l^iitarbeit ber (>'rau mit ibrcm au^igefprod^eueu ®inn fitr ba^o rM'biinbneUc am Iicften gcgcn cine aiicc- nilicllicrenbc unb untformicrenbe llebertreis bung bc§ fid) mi^ncrftebenben fojialcn Okiftec^ 'Xic Aran aber mirb bei bicfer S^etciUgung an ber ,ftulturarbeit im ©ro^cn and) il)rer= feitS geuijtigt fein unb Icrncu, ben (Mcfitf)Icn burd) bag Xenfen Siku- licit ;^u gebcn unb fie in ii'oUeu unb .s^anbcln au'omiinbcu .^t laffcn. Unb cnblid] luirb bic (Sman,ypation ber Aran in bcr &-)C ba,vt t'ci- tragen, bicfem ^nftitut cine luiirbigcrc Oieftalt unb einen nollercn ^nbalt ,yt gebcn. 2d (ange nod) ctiuac^ non bcr alten 2fUuicnftclInng bec> 'iiunbco bariu an- unb iuid)flingt, fci cc> and) nur in bcu Aormeu unb Gcrcmonicn bcr (i;befd){ieftung, unb bcr 'I^tanu bc[§ .s>rren= beimi^tfein nid)t (o§ mirb, fo (ange il't bic Vicbc nid)t bic rid)tige. 26s Sle ©efii^ISaufecrungcn. Mc iiid)t luic man nicift mciiit, olv ''liiCH^aii.t^c^piiiift, fonbcni evft aiv ^Tud)t bci c()clid)cii ;-)iii"amiucn(cbcii§ ciii .\>od)ncci an ^Miuiiifcit unb :iLHn-t crrctd)cn faiui. Oiod) move ciiblid) an alio bic 'iun-aiifta(tiiiirtcu iinici()a(b bco Staatcij ;,it cviinicni, in U)c(d)cu Wcfiil)(c jum ^lusbvurf fommcn. Tor man babci .yicrft an bic j^'uvforiic fiiv bic Slvmcn nnb .Sivanfcu, fiir 33linbc nnb Tanbftnnmtc , fiiv .Siviippcl nnb rsninilibcn bcnft, iicvftcl)t fid) Hon iclbft. "Jlnd) univ bcv 2taat fiiv bic .Svnnft tbnt, tl)nt cr int Ticnft bcci dftl)ctii"d)cn (^W^fiiljlc'; nnv mitf?tc l)icr nad) ,^uici 9iid)tnn.qcn f)in ntcl)i- gci'd)cl)cn : bcv fojialc (^cift niiiptc and) l)icv "i^Ia^ gvcifcn nnb ba» veinc itnb feinc ©enicpen be§ i^o(fc§ ini i^anjcn ,^\vcd nnb ^^iel bicfev ftaatlid)cn ii nnftpfk\i]c ttjevbcn; nnb bcv dftl)ctifd)c 2 inn bcv ^ngcnb miifitc nic()v ak^ bic'o bic; jc^^t .qcfd)icl)t, i}C^ mcrft, ha§ @c[ii()le<(cbcn bcv ^snt^cnb vcid)cv cntiuirfcit mcvbcn:') niit ^ciii^ion unb -|Hitvioti§mn!3 ift baS ®cfu()t§bebnvfnij! nic^t an^oi]cfnl(t, 3nnia( lijcnn jcnc bictfad) fo dn^cvlid] nnb nicd)anifd) bctvicbcn luivb nnb bicfev in nnfeven Jatjen in bcv '"-Ix^teilignnii an cincni .Sivicc|cv= ncvcin cin ^od)ftC!§ gclciftct gn l)abcn glanbt obev ini 9lcfert)eofTi5tev5= Iiciuniltfcin gipfe(t. ©cttfamcv luivb c§ ftin.qcn, mcnn andi bic (Sin- rid)tnni]cn .yiv 'i^flcgc bcv iiMffcnfdjaft I)icv genannt iucvbcn. Unb bod) miivc cy fd)linun, mcnn nid)t aUi Scftcg nnb .V)i3d)fte^^ Xoivi nnfcvc llniucvfitdtcn (ciftcn, jcnc^i Oicfiiljl fiiv bic 'ii^al)rl)cit angc[cl)cn luiivbc, t>(\§ il)vc Vcl)vcv ;,n nnbcftcd)lid)cn nnb nncvfd)vocfcncn "Ikx^ tiinbigcvn bcvfclbcn niad)t nnb ibvcn 2d)iilcvn ben ibculcn 3inn einev fvcicn nnb nnabl)dngigcn ("'Wfinnnng uiit binano gicbt iibo Vcbcn. Cb fvcilid) nnfcvc .'pod)fd)n(cn bent @cfiU)( inimcv bicfen Tienft Iciftcn, ob nanicnt(id) il)vc Ginuiivfnng anf bic ^sngcnb im iu'vgleid) niit ben nicbevcn (2d)n(en intcnfii) genng ift, nni bicfen 3 inn ftol;,cv llnab= I)dngigfcit ben fitnftigen "i^eamten al§ iiviJnnng ibvcc^ .SJbnncnc nnb iiinffeni^ ntit anf ben 'iinni ,vi geben, bac; ift cine anbcvc Avagc. ') Stonrab fiangc, bic filnftlerifc^e "©tsiel^ung ber bcutfd;cu Sngenb 1893. Tic tDiCfiirlicftcn ^(itSbritcfSbetDegiingcn. l'(V.> e) "Dcr ^u(tu§.') — Tuf; luMi bom allfjemcinen ®c[eatci-. lil^ir l)aben gcfc()cn, baf? bic 3cf)nfnd)t nad) bent Uncnb(id)en fid) gem nnb leid)t gn cigcntlid)cn 'iiMinfd)cn iicvbid)tct, nnb bicfc fcincin ®ott an5,ytfpved)cn nnb uovyttrtigen, in bcv ^^-in-ni bcj; 5Bitt= gcbcto, ift bavnni bic evfte nnb nad)ftlicgcnbc (Svmcifnng beS rcligiofen iinltn^, moniit fid) natiivfid) nad) bei ©vfiiKnng ba3 Tanfgebet ncrbinbcn fann. Unb ncbcn ha§ ©ebct tritt baS Cpfcr, in uicld)cnt fid) bcr i^ienfd) bnrd) cine Seiftnng fetnerfeitS Coott geneigt niad}cn obcv fid) if)ni bnrd) cine O^cgcnlciftnng erfcnnt(id) ,^cigen \mH. Qo tritt l)icr bcr iinitno in ben Dicnft pcrfonlid)cr 'ilMtnfdjC, nnb 00 mirb gan,^ Don bcm 93i(bungciftanb he§ Dpfernbcn nnb 93ctcnben ab()angen, n)e(d)cn 3»J)Lilt biefc 3i?iinfd)e f)abcn nnb iue(d)e (5oi'»ien biefe ^tn(tn§()anb(nngcn anncf)men. I^cv ifi?nnfd) fann cin ganj nteberer nnb inbilnbncKcr, ein gcrabc5n egoiftifd)cr nnb Derluerflid)er, cr fann abcr and) cin ntcl)r anf hav 5U(gemcinc fid) rid)tcnber fitt= lid)cr fcin ; nnb cbenfo ftc[)t anf bcr cincn (Scite in alter 5(enf!crlid)= feit bie aberglanbifd)c ^-orm, in bcr man @ott ,vuingcn ober iibcr= liften ju Bnnen nnb allcc! ?.l(iiglid)c Hon il)m ,yt crreid)en l)offt, unb anf bcr anbcren jencS ganj inncrlid) blcibcnbc ®cbct bcr (5r= gebnng: iJ3atcr, nid)t mein, fonbern bein liCnllc gcfd)cl)cl '3)amit f)angt bie 2l^irfnng be§ ®cbet6 ^nfammen. Xer ^^ronnne glanbt natitrlid) an fcine (Srf)orbarfeit, ol)nc biefe 3>oranvfcl,nmg luitrbe cr ja nid)t beten. 3(ber luenn mir non biefcr anf?cren '-iiMrffantfcit be§ @ebet§ nnb bcr ^ragc nac^ i()rer 9.)(i)glid)fcit abfcl)en, momit mir C'5 ') Sicflfcf' 9Wiflion unb ^leliflioncn, brittet JiJortrag; f, ba^ oben i)anb in .V)anb mit ber 9tetigion unb in iljvcnt 'Jjienftc gegangen finb unb baf? fid) babei aftl)etifd)e unb retigiofe (^efit()le eng i>eifd)unftert unb ciuanber gefijrbevt unb ttevftiivft f)aben ; uament^ lid) bat bie i)iufif an biefeu 3>evbinbung iuuuer feftgel)a(ten. '^(uf ber anberen ®ublid)c cr()cbt, (cbt cr ein bent (SnbIid)ou frcmbeS ?cbcn imb briugt in fotd)cr 'A^eltfrcmbfjcit unb "ilVltLicrlorenfjoit fcin ^nncrcS jum 5lu§brnd. ^cr 3iig 5i"i^ 2;ranfccnbenten, bcm irbifd)en l^eben gegeniibcr ^offititcit unb yfegotinitat , nn}ftifd)cr Ouicti§mn§ ftott cincy fraftigcn ':Hnfaffcnc( ber fitt(id)en 5lufgaben, aubad)tig 2d)marmcu ftatt gut ()anbc(n, ba§ ift bie griif^te ©cfafjr, tucit eiue fo noljetiegenbe ^onfcqnenj gcrobe and) ber inteufioftcn ^riimmigfeit, 1)er iBelt obftcrbcn unb o^ofetifd) loben, ba§ ift bov fittnd)c Cpfcr be5 reli= giiifcu 9Jceufd)en; aber c^^ fragt fid), ob bo'^ itberljaupt nod) ftttUd) ift nnb etiua§ bcitrcigt jum atlgemeinen 'So()(. 5)a§ ma^nt nn§ baran, boj^ nod) ein Quq be§ religiijfen Vc; bcu^ fe^It, ber gerabe im ^u(tn§ guerft unb ^umeift feinen 5luSbrucf finbet, ber @emeinfd)aft bilbcnbe. TaS ®efitl)(, oufg cngfte Dern)ad)fcn mit bem ^d), bem ^ern ber ^ubiDibnatitot, ift onf ber onbern ©eite ond) ber 5(u§gaug§puuft fitr ben fi)mpatt)ifd)en !Jrieb ber ':\1(itteihtng an onbcrc nub |it()rt nom ^d) Ijinauy ^nm !ilnr. Tov gilt and) Hom religiofen (^iit)(cn. ^e intenfiuer biefe§ ift, befto mcf)r mirb ber -\liuub boDon iibergc()en, bcftn tauter mirb nmu bonon jengen molten: haB 3iegrer, 2;a8 @cfut)t. 18 274 2}ic ©etii^l^auBerungeii. ^-Bcfenncn ift ein fiir bic ^Religion gong 2Bc|ent(irf)eS unb befonbevg (£()nvafteriftiid)e§ , oft gerabcju ?(ufbviiig(id)Cv. Tain ift e» aber l)icv luie iibcvall: ba§ innevc Gilcbcn be§ X'Ui-d)i"c^nittgmenfd)en ift mcber veid) noc^ oiiginell, unb ba^er braud)t cr onberc, urn fid) uon i(}nen bag '3)unf(c unb Unbeftinimtc, ba§ Unan5fpred)(ic^c fetnev (^cfii^le bcuten, fid) 33ilber, bie ju fd)Qffen feinc '•}>()antafic ,',u ornt unb unfiudjlbar ift, »on fo(d)en I)i)()cr iBegabtcn gebcn ju (offcn. Unb biefer 3»9 i'^v ©enicinfonifeit unb ©cfelligfeit liegt uov allcnt iut ^u(tu§. %i§ .s^anbtung merft er ben Xvieb bcr :)cQd)af)nutng, al§ ein in aftl)etifd)c ^-ovnicn fid) ftcibcnbcv ^vaud) (abet ev juni iDcitgenie^en unb 'Ih'itfcicvn ein, unb ba oud) ber Qwq jum iDii^fte^ viofen int 9xe[igiiifeu fe(ten fef)lt — ha§ Uncub(id)c ift \a ein Un= fic^tbareS ober ^iinftigcg — , fo (orft bcr 'Jtcig be§ @ef)cinini!giiolleu unb eriuedt bie Sc^nfud)t nad) 2ci(na()me unb ©inmei^ung. Unb fo ift bic religiofe ®emeinfd)aft immer juerft a\§ ^u(tuc^gemeinfd)aft Viov- ()anben: tion ^^au§ unb 'Jvaniitie gcf)t c§ habc'i au§ unb cmicitert fid) 5U i^orbe unb 3taunn, gn 33o(f unb Dfation, b[§ and) biefc na= tiirlic^cn ©renjen ubcrfpiungcn )t)erbcn unb bic unit»erfaliftifd)e Zen- benj ber SReUgionen fic^ geltcnb uuid)t. 3ug(cid) crgicbt fid) baran!§ bcr Unterfc^ieb Don aftiucn unb paffiucn ^cilneljuiern am ^ultug: bcr cine betet Dor, bie anbcren nur nad), ber cine opfert, bic anbern fel)en ju unb nc()men Zc'd, ber cine ift "Isriefter, bie anbern !!i'aien. Unb in ber ^ultu5gemeinfd)aft luirb bie ifnltng^anbtung fojial, luirb gum S3raud) unb ;,ur 3itte. 3" bicfeut bcibcni licgt abcr fiir bic ^'teligion cine (5iefa()r. ^ni^c'ii i"ii" ^ic ^tnltn§f)anblungcn au§fd)Iief?(ic^ ben 'i|.H-ieftern iibcrliifu, mevbcn biefc ai§ 5>crniitt(cr 5n)ifd)en ben Vaien unb beni Uneublid)cn, a(§ 3"f)i^bcr bcr rcligiii= fen ©e^eimniffe, al§ bic fad)rierftdnbigen ^^ol(;,icl)er bcr auf (Srl)b= rung red)ncnbcn ©cbcte unb C^jfcr niit ^\)(ari)tbcuinf5tfcin crfiiltt unb fud)en frii()c fd)on il)re l)icrard)ifd)eu §crvfd)aft:ogcliiftc 5U bc= fricbigen; unb unt biefe 5lnfvriiri)c burri),yifc^.Hnt, grcifcn fie nad) red)t irbifc^cn 9)iitteln unb tfllftJ^)<^" babuvd) biroft unb plump ober inbircft unb unmillfitrlid) bo'3 rcligiiifc Vcbcu uiib (impfiubcu. Unb CS)ie lutntiirncf)cn 3(ii8briicf§[iett)Cflinigcii. 275 mo bie i{ultiiC'l)aiibliiiu] ,yir 3ittc cjciuovbcn ift, ba [tiiinpft (id) \vk bci Qtler ("'HMuoljituiitj nub llclmiu] ba§ (^)cfii^t ab ; [o faun o3 foin= men, baf; .Sviiltit^'fjanblmigcn al(mal)lid) il)vcn Sinn lunlicrcn iinb )"d)licf)lifl) niir nod) in ^inbevfpiclcn cin finntofcy Ta[oiu fvi)"tcn. £?'bci- abcv fie bleiben ini Ainltn-? eilialten, mevben nied)anii'd) nnb alleci t^efiil)(vniai3igcn 3nl)altv bar uicitev.qctvicben, ,;')eid)en ol)nc ^n- l)a(t, 2i)inbole ol)ne iV^bentnng. Xaljcx i[r ba3 ^T^ovt „'Jlitbad)t" fill bie iI3etei(ignng an vcligiofen (Jercntonien fo d)aiafteviftifd) : \\)a§ fid) Don fe(bft uerftetjen foUte, baf? man „an" bac' „benft", may man tbnt, mivb l)ier jnr ^^flid)t gcmad)t nnb a(y befonbere ^Ingcnb gepviefen: fveilid) ift e^ fcin t()eoretifd)Cy Tenfen an, fonbevn ein gefiil)lvmiif?ig nn)ftifd)e5 Tabeifcin nnb fid) .S^ineinucvfenfen in ben tiefcn ©inn bcv Ijciligen §anb(nng, beim 5(bcnbma()( f,. 53. mic ci bie Intf)evifd)e .r{ird)e faf^t, ein 'I^iitgenief^en bey mivt(id)en Seibei^ unb 33lntey (£l)iifti. Xaf? abcr ber religti3fe ^nltn§ ond) ba, mo feine S3ebentnng neilovcn gegangen ift, 5.\>teilignng of)nc 5(nbad)t finbet, ift einc S'iiffdjinig l)ier mie bovt. (SrfUivlid) aber ift ey einmal anci bent fonfeniatiuen Qhq, ber bem religiiifen mie alTem C'kfitl)! eigen ift : ber (*')efiil)[!3mcrt ber !Irabition menigfteny ift gcb{ie= ben, may gran imr ';?Uter ift, haii il"t il)m giittlid). Unb erf(dr(id) ift ey leiber and) baran^o, baf^ anf biefe S3eteilignng bei nnc; nod) immcr befonbere '^J.n-amien gefe^t finb, bie ben erftorbenen itnltny; I)anblnngcn einen nenen Ok^fiiljlgmert geben, ber nnr frei(id) fein veligiiifer nnb fein mora(ifd)cr nief)r ift, fonbern 9teligion nnb ^Dioral gerabcjn Dernnreinigt nnb ,vtr IMtgc nnb ^nr ^^ra^e mad)t. Unb hivj ()dngt enblid) nod) mit etneni ^tUgemeineren ^nfammen. (So natiirlid) unb notmenbig jeneS (^emeinfd)oftbi(ben auf (^nunb retigiiifer (^U'fit()(e ift, fo gef)t e§ babci bod) nid)t o^nc 2d)dbignng fiir biefe felbft ab. Dag C'k'fiit)! ift mein (^iefii()(, and) baS retigiiife Okfiifit ift mein perfiJnUd)ftc§ ©rieben. Unb ba()er folltc ey cigent= lid) fo niele SJeligioncn geben, a(§ e§ 5}tenfd)en giebt. 'Jtnn jeigen aber eben jcnc grofjen 3Be(tre(igionen, mic bod) and) ()ier bay (^ik: mcinfame iibermicgt. i^rcilid) blciben 'J)iffcren5cn nnb 'Jciiancen 276 25le (Sefu{)I§au6erungen. imtcf bcu cinjclnen ©(aubigen iinb 2lnf)angcvn cincr ^ird)c imb fie finb toiel grower, aU mon nicift al)nt unb luci^. ^lliev \)a§ Wemetn» fame fte()t nun bod) einmal im SBorbergrunb unb fo mivft alle velU giiife Wcmcinfd)aft unb ^ivd)cnbi(bung notincubig uineUicvcnb unb uniformterenb, nid)t ^um il>ovtci( be§ reli.qtofen (siefit()('3: bic 3tavfe unb 2;iefe bcSfetben (cibct babuvd) 'Jcot, c$ luivb Dcrf(ari)t unb abgc= fd)iinid)t, farb(o§ unb dufjerlid). Hub baf)cv and) in ben ^iveifen bcr tyronnncn immer einc oppofitioneUc Untcrftvomung gcgen biefeii toon bcr ^ird)e au§gcf)enben (£inf(u§ unb 3ttJang, eine Dppofition im 9?amen beio ^nbiDibuaQgmuS unb gn Wunften feincS 9ted)te§. 3(bev menn bonn l^ier bcr fefte .*r)att be§ Scfenntniffc§ nnb bcr Sitte aufgegebcn mirb, fo geratcn bicfe Sefticrer — mcnn fie feinc 9ic= ligionSftifter finb — Ictdjt in etu 2Biflfiir(id)e§ imb ^appifd)e§, in ein Vnpirieren bcy WefiU)(§ f)incin, bag bann bod) miebcr ben Segcn ber G)cmeinfc^aft unb (^cmcinfamfeit Dermiffcn unb cmpfinbcn (afjt. 2Bcr bic S^ore ber S3rout bon 9}?effina cinmat gut i)at 5ufammen= fprcd)cn fjiiren, bcr »ergi§t bie (^iciualt bicfer Stimmcnocrcinignng fo (eid)t nid)t iriebcr. Unb fo finbct and) ba§ rcligiiife ®cfii()( in gemcinfamcm Okbet nnb Wcfang, in bcr gcmcinfamen %c\qx, im gemeinfamen O^ottcSbicuft eincn gan§ anber§ ftarfcn unb mad)ttgen 5lnobrurf unb SBibcrljall, o(y n^cnn co fitr i"td) bicibt: fid) ctnSniiffcu mit niclcu ift and) (jicr ciu Grmntigcnbcg unb '2icgl)afteg. 2o Ifreujcn fid) and) im rcOgiofcn ?cbcn bic pxm 9iid)tungen be§ Snbittibnali?>- mu§ unb bcr Okmeinfd)aftbilbung, ba(b gcgcn cinanbcr anfiimpfcub ba(b fid) an§g(eid)cnb. .Spier aber nnif? ci^ burd)au'§ bcm Otn,^e(ncu iiberlnffcn bteiben, ttjag er fiir iucrtooflcr Ij'dit , fein inbiuibucfle^ Seben jn pflcgcn nnb anSgngeftaltcn obcr eiucr 0>cmcinfd)aft fid) anyi^ fd)(icf3cn unb if)r ?cbcn mit^ulcbcn ; unb and) im Vcbcn bcr inilfcr mirb ci3 notmcnbig fein, balb bcm cciitvifugalcn ^Huvcinaiibcrftrcbcn bc§ 3i"bit>ibnati§mu§ eincn Tamin cntgcgcuviuicrfcu balb bon gcift= tiUcnbcn 9iiiicflicrnugybcftvcbnugou bcc^ llniocrfalivmu'^ mit llluid)t entgcgcn,yitrctcn ; unb mciftcuy mirb ita^^ (c^Ucrc bay -liiitigcrc fein, jcbcnfatB fo tange, a\B e§ nod) ^tirdjcn gicbt. 2*ic Dcrfdjiebcnen jjormeii itiib Stiifcn bc§ SBiCfcnS. 277 VI. mm xmb UMUe.i) S3om iHuljiiltnl^ jiuifdjcn (Sn-fiil)! itnb 33ovfteC(ung (3^cnfeii) wax [diou fo uiclfacl) bte ^Kcbc, bafj e§ f)od)ftcn3 nod) ciucy jiifaiumcn^ falicnbcn '-IiHntC'o OcbiUtte, inn bamit 5n Gnbe ju f'omnicn. 'J(nbei§ fte()t cy niit bcni ilMttcn unb [cinen ^Be^ie^ungen gum C^kfiU)!. 3^n l)abcn luir i'cit()cv, mo bciwn bic 3icbe fcin nutpte, einfad) in fcincf populdvcn (^ieftatt ()ingcnomnicn, ofjne \m§ pfijdjotogifd) nciljcr init iijin 511 bcfaffcn; j;c^5t fbnncu luir nid)t nieljr Uingcv baran Doritbeigeljen. 1) 2)te ucrftfjicbcncii J-ormcn unb Stafcn be§ 28ittcn§. (Sinen 33egiiff, ber t)ie(fad) oI§ (shunbbegviff bc^ 2i}if(en§ felbft aui]ci'c()cn mivb unb bcffcu 33crl)altni5 juni '5ii()len iuo ()cl(fte ?id)t fc^U, fcnncu luir fd)on: e^o ift ber bcS XviebS. I^in 2^vicb cifdjeint bei- 25?iC(e iebenfaOS in fcinci- pvimiirftcn, i"inntid)ftcn unb ui-fpriing= lidjftcn ;5i-^im ; abcr im !Jvieb ift and) alc^balb , wic luir gefe^en Ijabcn, bag 03etit()t nittgeje^t, ein (S)cfii()( be^ *iUtangc(§ unb ber Unluft aU bag erfte, bag Srcibenbe. 5)iefcg 0)e[iil)[ cvjiuingt fid), JDcnu eg ftarf gcnug ift, cben atg (^efii^t ben (Sintritt in bag S3c= untptfcin unb (oft gteidj^eitig buvd) bag Ucbcrgc()cn bc^$ Sleijcg Don ben fenforicfleu anf bie niotorifd)en 'ilcerncn 33cuicgungen an§, bie ung hjieber in ber 5'ovnt won 0)efitf)(en aiv bie nnfvigen, atg Don ung auggef)eube ^^um iBeunifufein fomnien unb appcrypieit lucvben. '^wS miv nun an biefcni sufannucngefctjteu ^^organg — bcnu bag ift fd)on biefer priiuitiufte SBiQengaft — alg iBotleu anfpredjcn, bag liegt ') S)ai)on ^anbclt fpejicll (£{)r. u. (?()renfelg, iibet 3-ii^Ien unb aBoDcn. (5ine pf^d)oIogtfd^e Stubic 1887. 278 ©efu^t unb SBiCe. offcnbar in jcncni C'^iefiifjl be^ non m\§ ^^luSge^eng, im Wefit^t, ^mft, ^mifalitat ^^u fcin. \h\h fo lucrbcn luir fagcn: bev SBific jeigt fid) iiiuo l)icr einpiri|d) unb pl)dnonicna( bm-d)aiiji a[§ G>cfuf)(, cr tft fiiv bic cinpirifd)e ']3fi)d)oIoglc rocnigftcng niif bicfev erftcn (Stnfc ^rat'tgefiit)!, Inm incincnt STmIIch meifj id) nnr etiuaS bard) mein j^-it^kn: ob fid) bamit ber 2BiUc iibcr^aupt in &ciul)l nufloft ober ob nictapljljfifd) ein anbercS, ein vca(ercr ^ern fid) ba^tnter oerbirgt, ba§ intereffievt itiiy (jicv nid)t, id) luii^tc cS mid) nod) nid)t 5u beantiuovtcn. ©ben bcSiuegcn nnn abev, lucit nn§ bcr Wdk Ci[§ @efitf)t jum ^etnn§t[cin foninit, niiiffen luiv f)icv, mo nom ©efii^I in alien feinen (Srfd)cinnng§n)ei|en bic 9kbe fein foK, anf i[)n nnb anf bic t)cr= fd)icbcncn ^^ornien unb (Sntnnrfhmg^ftnfen bc§ 2Bif(cn§ naf)er ein= gcf)en. ^a§ @efiil)( mivb, menn e§ ^anfig Jricberfc()rt , atlmii^Iid) abgeftnmpft , c§ bfcibt bic blo^ nod^ bcnterfte (Smpfinbung ,^ni-iidf. (2o luivb and) bic S3ctncgnng, bic gncrft nnr gcfitfjlt lunrbc, mc^r nnb nief)v gcfiiljlsfvci nnb luirb f)od)ften6 nod) benierft. ^nfolge bobon fnijpfen fid) bann an bic bnrd^ ba§ ®efit()( an§gcloj"tcn S3c= niegnngcn nnb bamit a(fo and) an bic Triebc S3euiegnng§iiov[tcf(nngcn. Unb ha jcnc iI3eiuegungcn bic 50iittc( ftnb, nm fid) non bcr ben 5tn= fang be§ ganjcn 53organg§ bilbenbcn llnhift ^n bcfrcicn, fo f'onimt nnn bic fiinftigcn 'il'iale bci afjnlic^er llnhift bic ii^orftcllnng ober bic 9tci^cnfo(gc t)on isorftetlnngcn in ha^ !^cunif?tfein , bcrcn ^n^att eben jcnc 23euiegnngcn a[§ 9!)fittc( §nr 5(b^i(fc bcr Untnft bitbcn. Unb fo tritt aU jDritteS 5n)ifd)cn ®cfitl){ nnb Selucgung^anfang bic SBorftetlnng mitten inne, nnb ,Viiar cine ^^orftcllung, uield)e bic au'3= 3nfii()renbe S^cmcgnng anticipiert unb fie eben bamit fd)cinbar iuenig= ftcn§ ooran^bcftimmt. "il^cil nnn im botuf^tcn unb eigcnt(id)cn 'iiMOcn fo(d)e 'i^or^ ftcUnngen fe()r ^a^lreid) unb — tbnucn mir gleid) binjufe^Hm — fe()r cinfln^rcid) finb, fo itberfe()cn mir l^oufig jcnc urfpriinglid)crc iJorm bc§ ilMtleng, in ber innftcllnngcn gu 'Unfang gnn,^ fef)(en unb and) fpater oft nnr fporabifd) nnb nubcl'timmt auftrcten. ©rft 3)le berfc^iebenen i^orincn uiib Stufcn be«5 SQ3itIcu8. 'JT'.t iliMtnbt') I)at bom 2\kh mit ^^cad)bnicf fcino 2idk im "ii^oKen an= gmiefoii. ^m cigcnt(id)en (Sinnc bcS '^i^ovtS abcr (affcii »uir bod) cvft bivJ 3^ogc()vcii aly cin irnillcn geltcn, bno nun jcbcnfallS bic ,^mcitc (gtufc be^felbcn ift. ^Jlnd) f)iei- i[t ein (^cfiU)( bcv llnluft haS erftc; obcr bagfclbe ge^t nid)t )uic beim Ixieb fofort in 3(b()iltcbcmcgungcn iibcr, fonbern c^ tvitt 3iuifd)cn auftand)cnbcr llnluft nnb anSgcfii^rtev S3cn)cgnng cin ott red)t oi-()eblid)cv ;^)Uii[d)enraum cin, bev Don ftarcn nnb beftimnitcn '^Hn-ftcttungcn au§gefiiUt ift, iiic(d)e fid) auf boe ®c= njoKte nnb 93cge^ite bcgie^en. ^d) ftelle mir nor, lual bcr llnlnft abfjilft, unb nun finbct eine llcbcvtvagung ftatt: man bcgc()rt nid)t fotuol)! ba§ ^Uif^Liven bcr llnluft obev cine an iljrc 3tcl(e trctcnbe Vuft, fonbern bag 50Zittc(, ben ('')cgcnftanb, ber bie erftrcbtc Vuft fd)afft, bie oor^anbcne llnlnft bcfeitigt; nnb an bicfcr ^'(nfd)auung f)d(t and) bic 3prad)c [eft, luenn fie aU rbjeft bcr !Segicrbc im hunger ba^i ©ffcn be3cid)nct, hai" ?nft fd)afft, nid)t haS Vnftgcfii^l felbft, ha§ mv bnrd) t£in= nal^mc be§ (Sffen§ jn ern)artcn (jabcn. 5lber e^ ift cine llebcvtra= gnng, bie nur bnrd) (Srfiil)rung ^yi ftanbc fonnncn fonn; bas^ erftc U'Qr: id) miK non bcr gefiit)ltcu llnluft frei fcin; bay jnjeite: id) miK bic ?nft nncbcr l)abcn, bic niir bicfer C^egenftanb obcr bicfc 9(ftion bcrcity friilicr cinmai licrfd)afft fjat; nnb crft ha^$ britte: id) luill alfo bicfcn Okgcnftanb felbft micber ^aben (obcr bicfc SScmegnng micber auSfii^ren), an ben fic^ fottici ®cfii^t?mcrt gcfnitpft ^at nnb Don bent fid) bal)cr \>a§ 5Bilb, bic 3.Hnftctlnng niit aller (Anergic metnem Scmtfetfcin oufbrdngt.')' Xaf, abcr jcnc ^tuci crftcn 3tabicn ') ©unbt in ber ^^I)t)fiol. ^^fQrf)oIogie 2'= rei^uet i^n fretlid^ (S. 410 3U ben ©emiitebetDcgungen, ober ©. 471 ff. fommt bie 2!BiIIen§fcite bc§ %xkH in bcr i?et)rc toon ber ©ntttJtdflnng be§ SBtffenS jur ©eltnng, mobei freilid) feine inpperception§tl]eorie ba§ ©rgebniS Don Dome herein beeinfluBt. cfr. and) iDJunfterbcrg, bie 2BilIen§l)anbIunfl 1888, bem id) aber noc^ ttjcniger gu folgcn Dcrmag. '-') §offbing, ^Mil^ologie organ8e beim Scgeljren gans rid)tig; aber eS ift irrefuf)rcnb , ttenn cr bafiir ben Xiamen „Xrieb" braud)t unb biefcg mit bem Sege^rcn 3U= fammenroirft. Xrieb unb 23egef)ren fiub gtrei beutlld) unterfcf)iebene (Stufen in ber (5-ntn)icfIung be§ 2BiUen§. 280 ©efu^t unb Sffiille. noiangcfjen unb bao bvittc beftinimen unb becinfluffen, [iel)t man bent(id) an bent In bev 58cgieibe fid) finbenbcn iiMbcvftvcit bcr ('>k- fiil)(e. Xcv tf)atlad)lid)e 3»ftanb Ift Unhtft, cm ©efiifjt bea l\)iangcl^ unb lUid)t()abcn!? ; uovgcftellt luiib cin ('^icgenftanb, ber I'nft fc^offt, unb bamit tft biefe ii>oiftclIung felbft einc erfreuenbe, angenetjnic, hiftDoIIc ; unb fo Jucd)!'cht tafttfd)e llnhift unb '•Inn-ftettungj^Vuft niit einanbcr ah. Xicfcn 'Anbcrftieit bcr C^icfi'tljlc fcnnt and) bic 2pvad)e be§ gcn)of)n[id)cn I'cden^, lucnn fie cineifcit» non ben Tantalu§= qua(en bcr 23cgtcvbe rcbct unb [ic anbcvevfeit':i ats ein „?nft ^aben ,Vi ctiuac'" bc5eid)net. 3119^*^1^^ fiinbigen fid) in ben beibcn 3In§= briiden Q)vabunterfd)icbe an: bcr '^lUbcrftrcit fann iuad)fcn, man fd)uielgt in bev '^Hn-fteUung§--Vnft unb bariiber n^irb ber augenblid^ (id)e 3uftanb, in bcni e^> fo Qan;\ anbcr§ auvficfjt, inuncr unlciblidjer unb unertriiglid)er. Xa§ ei5 fid) and) l)ier nur uni ein STvciUiercn, nid)t nm einc ':).'>cifd)ung f)anbelt, liegt auf bcr .'panb. 3i» iibrigen abcr ^angen bic rM'fcni'itatggrabc ber ^egierbe ab luni bcr inbioi: bueltcn (Srregbarfeit be;; 5i3ege()renbcu, nou bcr &v'6]]c hec^ ^n er= luartenben i*uftgefit()Ici ini ©cgenfa^? gu ber iiorl)onbcnen llnhift nnb cub(id) t)on ber l'eb()aftigfcit bcr 'i^orftellung unb be;; '^^orfteUnngji= ncruibgensi iibcrl^anpt (^()antafiereid)c 5)tcnfd)cu l)aben ()eftigcrc Se= gierben; man benfe nur an bic ual)cu 23c,ycl)ungen gegenfcitiger 3(b()dngigfeit 5>uifd)cn ber 'i)3f)antafie unb bent (">>cfd)[ed)ti?tricb). C>kn)i.U)ulid) liiivt bic 3?egicrbe auf, lucun bcr ©egcuftanb cv= rcid)t, bic iycuicguug auvgefiil)rt uiib bamit ba^5 crftrcbtc Vuftgcfn()( ciugctrcten ift. '^Iber al$ C'iicr faun fie aud) iui (^lienu^ nnb nad^ Gintritt ber Vuft fortbaucrn. Tai? »uirb befoubcrci in gmci lyalfcn bcr %a[i fein : menu eutiuebcr bic Vuft crtjeblid) griif?cr ift, atsi man fie fid) oorgcftcUt ()at, ober irenn fie nmgefel)rt mcfcntlid) l)intcr bcr (5rn)artung gnritdblcibt. j^inbet bic SBegterbe feine $8efricbignng, fo faun mieberum juicierlei eintrcten: cntiucbcv mirb ha^ 5^cgc()rcn "i^a- burd) gefteigert, mcil bic Unluft jc Idnger je meljr nncrtriiglid) obcr ha^ in alien mog(id)en 23artationen viorgeftcllte \*nftgefitl)l immer tcbljaftcr erfct)nt uiirb ; ober aber faun bic '^nnftcllung allmdblid) cr= ^ic eer[c^iebeiten 3^-ormen iinb Stiifcn bc8 ffiitten?. 2si blaffcu iinb fo bic 33egici-be nad)(a|"fen iinb in fid) I'clbft abftcibcu. Tq§ crftcvc luiib bc[onbcv'5 ba cintvctoii, mo bivcft fi.npcvlid)C Qoc- meingcfitljlc bcu ^litygangvpuutt bilbcit itnb foitbauein uub foniit beii '^HnfteUinigc^nerlauf immeu ncu beeiitfliiffcn, bcni Cbjeft ber 53cgierbc immcv uciic 'Jiabntng in aUcrlei Slffociationen 5nfii()icn; brt§ ,^U)citc biigcgcn ha, luo fcin finpcr(id)o§ Scbihfni^o .yi Wrnnbc liegt obcr bod) nid)t ala unabiuei§bavcc( fid) gc(tcnb niad)t. Xamny ergiebt fid) oin and) ct()ifd) nnb piibagogifd) n)id)tige§ |)fi)d)o(ogi[d)e5 ©c[e^: bie an» fbvpcv(id)en Jnnftioncn notmcnbig cntftefjenbcn S3e= gierbcn lucvbcn bnrd) (33cnnf5 nnb Scfi-iebigung gci'd)n)dd)t, bie nid)t notmcnbigcn bagegen bnrd) 9?id)tbefiiebignng nnb i^eijagen. 2Bic uicf Un()ci( bic iU"id)tbcad)tnng bicfeiS @efc§e§ 5. 33. im ^(oftcvtcbcn bCiS 9Jcittc(altevy ange)"tiftct fjat, banon gcben nnS allevtci 3c(bft= bcfcnntniffe nnb religiofc !il?al)ni.iorftclInngcn er[d)vcrfcnbc ^'nnbc; iimgefefjvt (d^t fid) bcr (eibenfc^aftlic^e (Spieler obcr Xrinfer bod) nnr bnrd) luHlige 'Xbftincn,^ (fei eg and) nnr a[(md^(ic^) I)ei(en; einc cinjigc 'Jln^naljnie niad)t i()n luicber riirffdllig. j£)ie 33egierbe trdgt bnrd)Qug ben 5lffeftd)arofter, fie ift lieftig, ftiinnifd), nngeftiim; bcr <2timnutng nenuanbt ift bagegen 2e()nfnd)t nnb SBnnfd). :ii.^enn ndmlid) bie 33cfriebignng ber 33egicrbe nid)t fo ol)ne lucitereg, bnrd) einc ein[ad)e §anbtnng erjiett merben fann, fonbern §inberni|fe eintreten nnb fid) in bic ?.\'ittc fd)ieben, bie bie 23efriebignng nnb (Srreid)nng bcS 3'^'^'^ liinanefd)ieben nnb iiielleid)t Don 5lnfang an in "licdjnnng gejogen luerbcn niiiffen, fo gcf)t bay nngeftiinie 23egel)ren in haS ftille 2Biinfd)en iibcv. Unb giuar i|"t biefe§ nid)t etiua nnr ein nerldngerteS S^egeliren, fonbern ift mn ber 33egierbe bnrd) bic etntretenbe :)in()c fpc.^ififd) iierfd)ieben : el feI)U bie Jcnbcn5 jn fofortiger ^Bemegnng ober §anb(nng, ba man m\^, ba§ bay bod) nid)ty l)elfcn miirbc, nnb fo ijat ber 2intnfd) etwaS fid) 33cfd)eibenbey nnb ^lefignicrenbec;, cttt?a§ Stifley nnb ^on = teniplatincy. 3a ey ift fogar niiiglid), bafj bag 03euninfd)te itber()anpt al§ itxvaS llnerreid)bareg erfannt mirb obcr befannt ift (optativus irrealis; ober bap fid) nnfcre !iBnnfd)e gerabejn riirfmdrtg ber 3>er= 282 ©efii^f unb SBiffc. gangenf)cit jmuenbeu : o 't>a^ e§ hoc^ nte gcfc^c^cn luare ! Xa^ ba§ ®c|d)cl)ciie ungc[d}e()en gemacfjt mcrbcn foiuitel Ta fdiiuiiibet bie Segicvbe nollftdnbig, abcv cs> bteibt ber iiMiiifd], bcv an bcr ^^ov- ftetlung ^aftet: e§ tv'dve fo fd)on gciuefen! 2otd)e „fromme 2Bunfd)c" fmb an fid) Ijarmlo^ unb mand)em im llnbefjagen bcr ©egcnroart ein !Xroft unb (uufd)affenbc§ C^kbanfenfpiet ; abcv fie finb unter atleu Umftdnbcu ein l'uiu§, ben man fid) bod) nuv in ntiipigeu Stunben erlouben barf; benn all5u(eid)t 5ic()en fie ab Don bcr 3rMrnid)feit unb Don bem, tuag in i(}r ,^n errcid)cn nub an 5Infgaben ju beuia(= tigcn i)":, la()men bie Jf)atfvaft unb mad)en un,^ufrieben unb bege^rtid); man l^at uid)t, \m§ man ttjiinfd^t ; fommt ober p(o^(id) bod) bie @cs legeu{)eit ,;^u Ijabew, fo ift burd) fie unb burd) haS^ 2pie(en mit il)nen bie S5egierbe toorbcreitet morbcu unb uuu fd)iDer ju unterbriiden, auc^ uienu e§ nijtig unb geboteu feiu fottte. Hub fdilief^(id) bi(ben folc^e 2Biiufd)e aud^ oft ben Ucbergang gum ^ronf^aften, bie bamit berfniipften unb rcgetmapig fid) ncrbinbcnbcn 5>orftetIungeu merbcu ju 2Baf)iibi(bcrn unb fircn ^becn. Uubeftimmter a{§ ber STninfd), bcr fid) in bcr 9ficgc( auf eiu beftimmtcg £b\dt rid)tct, ift bie 2ef)ufud)t, bie fid) con eiuer uu= IcibU^cu ©egemuart (jinmeg auf cine beffere ^idmiftr oo" eiuem fd^mer3nd)eu 3^ermiffeu auf ein prcifeutc^ i^nt begie^t, ol)ue boB "iQ" anjugebeu wiipte ober and) uur fid) bariibcr f(ar ju irerben fud)tc, roic benn uuu biefe» &iM ()erbeigefiil)rt mcrben faun unb fott. •So ift el mit ber (2c[)nfud)t nad) bcr Ooeliebtcn: bie finn[id)C Viebe finbet i()re Sefriebiguug in ber Umormung unb bcguiigt fid) baueben mit n.iirf(id)er S3erii()vung ( Apdnbebriirfcn , ^^iiffen'i, morin fid) bie (Stiirfc ber (^icfiil)(5bctonung beg Xaftfinu? au^fprid)t; in ber 6nt= fcrimng abcr mirb fie aflmaljlid) if)re§ finnlid)eu (S^arafterl cnt= fteibet, i"ie iwirb ibea(er, unb bag gefd)ic^t, inbem fid) bie grbberc ^■^egierbe in i£cl}nfud)t nerfcincrt unb iierfliid)tigt ; im „(>Uiirf ber ©ntfcrnuug" [}at (>^octl)e biefeu llebergang bod) gan,^ iid)tig pfi)d)o= (ogifd) befd)riebcu, menu eg and) nid)t frci nou ^i^nie getuefen fcin mag: 3)tc oerf(f)tebcneii ^•ormeii iinb <3tufen be§ SBiffcity. 283 ®tt)'fle ^raftc, 3«'t u"^ Benic, ^eimlt(ft JDtc bic straft bcr ©tcrnc, 2Biegeii biefc^ 9?hit siir ^)hif)! Weill ©efiil)! luirb ftety erraeidjter; ^Tod) mein .S^crj tuirb tdglicft Icic^ter, Hub mein ®\M nimmt immer 311. ^UrgenbS fann ic^ fie bergcffen; II nb boc^ faun id) rul)ig effen, .s^eiter ift utein @ei[t unb fret; llnb immcrflid)e 58etl)ornng Tladjt bie Stebe jiir 2>cre^riing, 2)ic Segier gur ©djiDarmcrei. 3Iufgc3ogeu burd) bie Sonne, ©d^iDimmt im §au(^ cit^er'fc^cr SBonnc (£0 baS leic^tfte SBoIfc^en nie, 2Bie mein ^er^ in '3ini) unb g^reube. 5tuf atten biefcn (Stufeii fpiett bie 'i|>f)anta[ic eine mt^tigc Siotte: ba§ 2?cge(;i-te ftcllt man fid) nor, benn bcr oorgefteQtc ©egenftanb mirb jum Dbieft be§ Segefjreni ; ha§ ©emiin[d)te malt mon fid) an§ ; nnb man traumt in unbcftimmten 33i(bern Don bem (Segcnftaiib ber (2e(}n)ud)t Unb gngleid) jeigt [id) Ijicr ber (Stnflng bee* Wefii^(§ anf ben ^^orftcUnngSocrlauf: bic ©timmung beg 2Sitn[d)enben unb fid) Sefinenben (afjt i()n fd)marmen unb in ben i^r entfpred)enbcn il^orfteIIungcn nnb S3i(bern fd)Uie(gen. ^)lnn bcniiid)tigt fid) adcr and) bac^ Xcnf'en biefcr 3>orgongc mit feinem ?tnf^rnd) anf I'lUgemcingiltigfeit nnb ^JJotmcnbigfcit unb fcincn yuitcgoricn bcr 3^c»titat nnb .S{anfa(itdt. Gf^ gi(t, fid) anf bic ^Jcittcl ,yi bcfinncn, bic ;,nnt 3ic(c fiil)rcn, bic Aolgcn oorauc^ytfcficn nnb iioranojubercd)ncn, bic cine .S^anbtnng I)abcn mirb, nnb bariuid) jn n)iil)Icn nnb bic (5ntfd)cibnng ,yt trcffcn. Tabci ,^cigt fid) frci= lid) fofort cine 3d)ranfe bco nicnfd)(id)cn ManbctnS: jcbc .Sjanblnng, bic in ben iji^clt^ nnb ":)catnr,vifamuicnl)ang cingrcift, l)at nn;^dl)Iigc J-ofgcn, barnntcr and) fold^e, bic nid)t lioran§gcfc{)cn mcrbcn fonn= ten, uicil fie oon bcm ;^nfantmcntrcffcn nicincr .sSanblnng unb 284 ©efii^I uub SSiCc. ifjrcr nad)ftcu ^-olgcii mit anbcrcn 9lcil)cn bcy ('«k[d)cf)cn5 aWjangcu: bicig ift btVo .qrof5C ©duct bc§ ^I'^i'^'^. ""'^ U'iiictiucgeii bIciOt bet aUer Hugcn 'iuncdjiuing iinb "^Hnficljt cin iivatioiuilcv ^Kcft iud)t »orauljufcf)cnbcr J-otgcn. Xabor biiS C^icfiilil bcr llii[id)crl)cit uor jcbciii bcbcittfaiucu 3d)vitt, bio Aurd)t, luac^ bavaiig lucvbcu luerbc, hai? '■iiano^cn itni ben ^Huycjautj; uub bavin licgt ^nglcid) and) bie ©efa()r ber !i>or[id)t: lueU man bc§ ©vfolgc^ nic gan^ [id)cv fcin fanu, mit ber 3icd)nuug nic gang fcvtig uiivb, fo }^o(\c\t man unb ;,ogcvt, b'i§ man ben rcd)tcn '.'htgcnblirf lun-pafu unb nun cutiucbcv gu fpcit ober gar uid)t nicbr ;,uut .'oanbcln fomnit. ^"scuc 3ttuunung Ijat (Sri)IKei- in lilniUenftciu utit uuuad)al)uilidicr i'lni'd)aulid)tcit flc'^cidjuct, menu biefcr fagt: 32id)t of)ne ©djauber greift be§ 3)fenfd)cn §anb Sin beg ©efc^id'g ge^etmntSDoIIe Urne. 3n mctner 58ruft tear meinc Xljat nod) mein; ©inntol cntlaffen au§ bem fid)ern SBtnfel 3)c§ ijerjenS, il)rem miitterlidien Soben, §inan§gegeben in bc§ fiebenS 3-rcnibc, @el)brt fie icncn tiirfidjen ilJdd^ten an, ®ic fcineS i)cenf(^eu Mnnft neriranlid) mad)t. ■^ei biefer lln)"id)crbcit ber Cirfoliie alleg nien)"d)lid)eu .v»aubeln§ i[t ber :iihiuid) unr ,yt begreiiliri) uub uatiivlid), fid) bie @ntfd)cibung unb bamit ,vig(eid) ba§ ("'lefiibl ber ''An-nl)ignng »on eincm anbercn gcben ,yt lalfen: burd) (*''ibtterfpriid)e, Crafel, Vofc, 3eid)cn noni iuigelflug ber rinnifdjcu 'Hugureu an bi§ jnnt mobcrncn 'Hb,^dl)len an ben .Uniipfeu be§ 9iorfe5 ober ber li^cftc fnd)t nuiu fid) ben CS"r= fo(g garauticreu uub fid) baburd) gum Manbclu beftiiuuieu ,yt laffcn, Ulun' fid) aber Hon fold)en 3iif^il^'B'^"''^'" """^ Taufdjunjieu uid)t ab- l)angig mad)cn mill (bie eiuygc „3tiuiiue (^lottev" in lun' i)'t in biefcr 33eye()nug nuferc '^Hn'unnft i, ber niuf? eiuuial anf^ bem vjtabium ber 4Hnfid)t nub llcbertegung borauvtreten m\t> in bac buufle 2d)id= fal l)ineingrcifcu, uuif; baubeln aiif gut C^Uiid. Taf^ id) utid) gIcid)mol)l and) fitr fold)C nugemollten Aolgcu nuMiier .s>anblitng iicr= antmortlid) fiible, biiugt bamit -^nfaiuuten, baf; id) mid) alo Uriicber Tie berfdbicbeiicn 5ormeit imb Stufeti bc5 2BiI(en8. 285 bicfcv MiuiMuiii] fcl)lcclitl)in mciu, olfo mit uiciiioiii .St'oufalitcitogcf iU)( : id) bin bic causa bicfcv .ViinMuiiii imb il)rci" Aotj]cit in suinma suinmaruin, iinb bin luiiiiciUlid) noclitimitid) iiic abforiit firf)cv, ob ic^ nid)t bci tiingcvcm 'A'finiicn \>od) nod) bicfc obcr jcuc lucitcvc Aotgc biittc t)ovauyi"cl)cn fomtcu. ('>icrabc in bicjcm Wefii()I bcr 5,^evantmovt= tid)fcit fiir bIc Jolgcit nteiucr Jbatcii (iegt rcd)t eigcntlid) ha^ Sl'cfcn bc§ llnUcnc* tin engercn Sinn; and) f)icr tritt er in ber ^•ovnt cinc§ Wcfiil)ly in bio (5v[d)cinnng, nnb bicfeS Wefitl)( ift cine cntpivifd) p[i)d)ologil"d)c !J()nt[ad)e. (*'Hin^,Iid) noni (^icfitl)( fd)cincn mir baiicgcn ab;,nf onunen , \vs> luir lion ^lucd'cn vcbcn. Tag Manbcin tvitt bnvd) ba^^ Tcnfcn an§ bcv 3fo(icrtl)cit cincv cinfad)cn llcbevgcl)onC' nom (*')efnl)( .ytv 33ciuc= gnng niit obev ol)nc bcgtcitcnbc iHn-l'teUnngcu Ijcrany nnb jicbt fid) in cine .Hctte anoeinanbcr: in bcv I'citte bcr owcrf, tiovn bic ^Diittcl, binten bic Aolgcn. Unb gnjar tritt gcnan bcfef)cn bcr ^mcd boppelt iinf, nidit nuv bintcr, fonbcrn and) nor ben '?Jiitlc(n, cii§ ha§, um mav c§ ,vi tbnn ift nnb \vnv:-< mid) in ixnucgnng fc^^t, metn Tcnfcn, nm bic ?.)iittc( ;,n crfinncn, mcin Manbcln, nni ben ;^uicrf', bac^ cigcnt= lic^ ©ouoUte ,vt crrcid)cn. So mirb bcr S'^ved OJiotin, nnb a(y foId)cS ift cr bcr Urbcber bcr gau;,cn ^Keibc, ift bov aber nnr, fofern er Wefiibic in mir crrcgt, (V)cfiil)lo= nnb "^tffcftioncuicrt fitr mid) f)at, cin 23?ertlio((c§ ift, mir Vnft nnb '-J^cfricbignng in iHne^fid)t ftettt nnb fcinc ilnu-ftcUnng bamit angftattet. (5rft ntnf? id) i^n motfcn, bann crft fann id) bic 9?iittcl moden; aber and) nmgcfcf)rt, mer i()n )uid, mnf? and) bic lltittct )uol(cn; bivS liegt fo^nfagcn in bcr ^^entitot meincS 'ii'efcnS nnb meinei^ ^enfcn§. '•)hu\ fann aber, cbc bic gan',e Strcrfc hl$ ^nr ©rrcid)nng be§ 3merfv bill bnrd)lanfcn ift, cine ^Jlenbernng cintrcten, in meinen '-l^cr= biittniffen obcr in mcincr ®ini"id)t: id) fann gcniitigt lucrbcn, ben 3n)crf anfjngcbcn obcr nmytgcftaftcn ; bcnn id) bin nid)t an mcin 2Boden gebnnbcn — anper bei Wc(iibben, bic bec>()alb cbenfo h)te fie nnfittlid) finb, fo and) anf cincr !i>crfcnnnng bco SSotlenS unb fciner pfijd)olo9ifc^cn Oicfe^c bernf)en. iTber aber co fiinncn bic 286 ©efii^I unb SSille. g»3ifd)en 2BoUcn mib :'lu?fi"tl)iiiiu} I'icl) aiiftitniiciibcn ^inbenuffc mid) fo ermiibcn obcr ci)d)iccfcn, ba^^ id), obuioljl ber Qwcd fur mid) itid)t auf^ort 92?crt 511 l)abcu, bcniiod) noii bcm 3trcbcn wad) fcincv Tnvd)fuf)nnig aliftcl)C : bay faun iHn-niinittg fcin unb auf ciucr rid)= tigcu 5lbfd)ci^uug hcB SBcrtci^v ben ha§ Gvftrcbtc fitr mid) ijat, unb bcy ?(u|ivianb§ lion ^viiftcn unb 'lOiittctn, btc ,yi fciner ®i-vcid)nng not= uicnbig [inb, Dcvuljcn ; CC' fann obcr and) cin 3cid)cn oon liCnllcn?- fd)n3ad)C unb ^nfonfcqncn', fcin. Tcni ftcl)t ber (Sigenfinnigc unb 3tarvfopfigc gcgcniibcv, ber fclbi't bann, luenn beffcvc ©iufid)t e^ if)m na^c Icgt, fcinc ^'i^crfc auf^^ugcbcn obcr gn iinbcrn, bcnnod) auf bcm ur[prunglid)cn Scid)(nR bctjairt, nur n)ci( csi cinmat bcfd)loffcn mar. 3d)cinbar cine Stcirfc ift bod) and) ba» in 23}al)r()cit nur 3djmad)c, bic Unfiifiigfcit, fcin !i!I>oUcn ;^n forrigicrcn unb fid] ben tieranberten Uniftanbcn obcr ber bcrid)tigten (5infid)t an^npaffen. 2Ba§ ic^ begel)re, uninfd)c, luill, miti id) gunad)ft alv (Sin^clnc^ mit( c§ aber ftety fiir mid). Ob aber bicfeS Grfn-cbte mcincm ®e- famtjuftanb angemeffen ift obcr nur aUS (Sinjelne^ mir ^'uft nerfprid)!, biefe Ueberlegung ftctte id) erft auf jener l^o{)eren 2tufe bc§ Si^oflen^ an, mo cben Don ^^Jeden bie ^nhe ift. (2d)on an fid) ent^dtt fo ber oiuerf jeberjeit bie ^f^idjinng auf ein 5I0gemeine§, ec^ I}anbe(t fid) unt bie ©infitgung be§ ©emoUten in ben ^reiS be§ ^d) unb in bic ^Xotalitdt feiner ^utereffen, um bie ,'parmonifierung be§ iKVnicn mit bem fd)on norl^anbcncn (">)cfamt5nftanb be§ ^d), nid)t um bic Vuj't be§ 5lugenb(irty, fonbern um bic 33efriebigung im Onm^en unb fitr ba§ ©anje. 9cun I'trcift aber i)a, mo cine (ange .Siettc Don ^WMttclu big gur (Srreid)ung be§ Qicl§ ,^u burd)laufen ift, bic (ange Tauer, ber llmmeg, auf bent fo niel aitberec; an 3"tercffeu itub 33cftrcbnngeu 3mifcl)cn bnrd)gel]t, iiljulid) mic bcim iiunftmerf bag nitr •lOiomcittaite unb atlju Siii^itoiiJucUc , ba^j @c(egentlid)e itnb 3"iiill'9'-' allmal^lid) ob, uitb fo mtrb ber 3>^'crf cin llngcfiiljicv unb llnbcftimnttcv, er Dcr(iert ait (^Hmanigfeit unb Xeutlid)feit, mirb abftraft unb aUgcmein. Unb nun cin flcincr 2d)ritt, fo fanit id) mir and) gcrabc;;it ciit 5lUgcmcincv> unb 3lbftrafte§, cin 'i.niu;ip nub C'icfct^ jnm S^wd Xic ucrid)icbencn 5'Ovnien iiiib Stufeit bcS SBilleiiS. 2H7 ma^cii, nlc> ^I'uuimc in niciitcii 'ivillcu inifiicl)mcii iiiib iiiiv bind) bicfclbc iiiiv Mc ^Kid)timfl, nid)t ba^ ^^av bcftimmcit laffcii. ?lllciii i^ciuiii iicitoiiuncii _qcl)t cc bciin .Spiiiibclu mid) '|>vtii',lpicit bod) nieii'teiiy ijau;^ aitbcvv \n. ^i'C-cx md] C^himblatu'ii Ijoiibclt, l)aiibelt ,ytnad)|"t — aiu5 ('')Ciuol)nl)cit iiiib bcv (*')CUiol)iil)cit i]cmiifi : iinb bay 'In-iiivp ift iovn'iif^cii mir bic Jtn'i'^'l fii^' '^•t'io ("^HMuobiiljcit iiiciiico ^aiibcliiv. Hub id) l)aiible bal)cv, iitcnn id) bcm '].Hiu;,ip (j,c\m]] Ijciiiblc, nld)t fo, ban 'iH-iujip inib Wcfc^ luivt'(id) bai? 'iDiotiti nieiucg ^aubchty bilbcn : bav ^\U"otiii ift bic licbgcuun-bcnc @cniol)nl)oit, bie 511 laffcn, bcr cntficticiivibaiibclit iiiiv itiibciiiicm unb imaiigcncl)m, pcinlid), ja itiu iitoglid) uiiiic. ii'cil iiiiv abor bai? (*>)eiiiol)ii()eitviitaf?ti]e iiid)t incbr ;,itiu '■ikMuufufciii foiitmt, fo unvb iiitr nod) bie J-oiiiiel bafiir bcntcift unb fo eiit)"tel)t bcv 2d)ein, aiv ob id) aiic; bicfci- bcvaiiC'= Ijanbclte unb mid) burd) fie bciuntmcu liof^c, mal)vcnb id) in i5}a()v= l)cit an§ 5>c)Dof)nbcit nub Ucbitiiq bcm "l-Hinyp i^cmdf; ()anb(c. Taruad) bcnvtcilt fid) and) iiantc^ l*cl)rc uom t'atci]Oi-ifd)cn ^'"pc^ vatin unb fctnc rigoriftifd)c Oppofttion gcgcu bic lD(oglid)fcit ciue^j fittlid)cn tS^nnbctuv au§ ^Jcigung. Tic uollcubctc j'tttUdjc ^aublnng i)"t cbcu fcinc ncrcin^^cltc unb ifoltcvt in ntciucm !i'cben baftcfjcnbc, fonbcvn cine gcmol)ubcttomiif?ige, alfo buvd) '^tcignug beftimmtc unb ani-' bcm (^nin^^^cu nicinc-o (ibaraftcr^ mit '^^fotmcnbigt'cit ()cniorgcl)cnbc. £>b id) )"ic auf il)vcn ^Bcgriff bringc, bic ^ormel bafiir mir in ba^^ 58c)uu^tfcin rnfc, ift an fid) ncbcnfdd)lid), in uiclcn ^iiikn nid)t uiitig, cincm bcfoubcvy gOBiffculjaftcn 'lOiaun abcv, irie ^ant ciucv mar, bci al(cu mid)tigcrcu 2>orfommniffcu S5cburfni^ ; unb c^ ift con 3cit ,^u 3cit gcmif; fitr jebcu notmcnbig, um fid) fclbft fcnncu ju Icrnen, fid) barouftjiu f,u pritfcu unb in bcr cinmat ciugcfd)(agcucn 9tid)tuug ju crfjaltcu. Xcsiiucgcu ift and) umgcfcl)rt bic 'Jiid)tigfeit ber j^onnel nod) fein 83eiDei§ fitr bic 9tid)tigfcit bcv §anbclu§ : and) i^icr ift 3clbl"ttduid)nng miiglid), bic j^ormcl ift nod) ba, bic 9iid)tnng abcr ij"t nnbcmcvft cine anberc gemorben, mic fid) maud)cr ju ciucr politifd)cn "^partci nod) bcm 'D^amcu uad) bcfannt unb fclbft auf C^runb i)on {^iemof;nuug an fcinc 3u9'-'t)iH'igt'cit ju bcrfclbcu glaubt, )udf)rcnb 288 (Seful)! iinb milk. ex in 2[Bo()rI)cit longft iibcr fie [)innuggciuadifcn ift uiib init [cincu 3i)mpat()icit nnb 'Hnfd)auiingcn auf ciiicv gan,^ anbcven (3cite ftc^t. 5lbcv bicfc ^onncdi tonnen bed) and) pofitiucvc Scbcutitng gciuinncn, ©efit^Ic bcr 58iUigitiig fid) an )xc an]d)(ic^cn. Unb babci gef)t e§ mit \t)\m\, inic immcr iiiib itOcroll, luo ba;; Sciuu^tfcin cingrcift: bicfcio f)cmnit bcii 5l[itauf cincv gciuof)u[)citc>nuif>igcu .S^">Qnb(itng, cr= fd)Uicrt il)it inib [iringt i()u uK- 3tocfcn: iinb fo ()at iibcrliaitpt 'i>a^j fid) Sefiimcii unb llcdcvlegcn bcni '-li^oUen gcgeniibcr cine auffd)ie= benbe SBivfnng, meefjalb niand)e befonbere ^cmniungvappavate im Wc()ii-n anncf}mcn ,^n niiiffcn glanbcn. Unb nnn ift ein ^onflift ^mifdicn bicfen (^onncln al§ ben 2,^ertrctern ber Wcnio()nf)eit , in 3I?a^r{)eit 5n)ifd)en biefcr fclbft nnb bem 9?euen, bac; an mid) I)cron= tritt, mcincn '^(ffcft crrcgt nnb mid) im iStnrmc mtr i'id) in anbcrcr 9lid)tnng fovtrcigen mod)te, miiglid) nnb uiclfad) ,^n bcmerfen. Um aber boriiber Jueiter reben nnb bie 2I?ineny(ef)vc, fo nieit fie nn§ ()ier intevcffiert, gnm 'L'(bfd)(n^ bvingen ,^n fonnen, miiffen inir erj"t nod) bie i>-rage nad) bem 3nf)alt beS 3iMlIcny bcantirortcn. 2) 35cr Sn^alt bc§ miiitiv^u X\e 'Si'tigc nad) bem ^nf)att nnfeveS ii?i(Ien3 intevcffiert nn-3 gevabe imm Stanbpnnft bc» @efii()(5 au» ganj befonberg. Urfpviing= lid^ ift febc§ SSoHen, in feineu einfai^en f^orm ai§ 33cge()rcn, cin 2BolIen Don ?nft obci ein 2i>ibevuiine gcgen llnlnft, n(fo gcrid)tct anf nteincn (''icfiil)(^o3nftanb. '^•icilid) miU man balb gcnng fd)einbav nid)t me()r bag ®efii()(, fonbcrn ben (S^egenftanb, ber ba§ ©cfitf)[ errcgt; aber bod) erft, menn nnb fcitbem ber ©egcnftanb befannt ift at§ ber, bcr bay ®efitl)l befriebigt nnb immcr nnr barnm, njcit er c§ befriebigt. !If)atfad)(id) fann id) mid) bal)cr niematc' fiir etita§ cntfd)eiben, 'baS ju meinem ®efu()( in gar feincr Scjicljnng ftefjt, cji fame ja fonft nid)t cinmat in mcin 53cninfitfein, miirbe nid)t apper.ypiert merben fonnen. Unb id) fann mid) fiir nid)tv entfd)eiben, ba3 nid)t in pofitiner 33e,yef)nng ,yi mir )'tcf)t, 2l^crt fiir mid) l)at, mir irgenbiuic Vnft Derfd)afft ober iHn-fprid)t. So ift in ber Tbat 2^cr Csiil)alt be8 2Binen§. 2HI> „nid)t lUofi bcv (iiibanioni§niuf>, bic 3iiirf[id)t oiif bag ®efuf)( bcv l^itft iibcvfjaupt, fonbcvu aiicf) bev (SgoiSimtg, bie 9iii(f|"id)t auf bay G)cfiU)( bcv cii^cncu pcvfonlid)cn Viift iiotuiciibiii in jobcnt mcufri)(id]cn iilHillcii ciitl)altcit," unc o5 2igUiavt'j gaii^ vid)tii] uiib Qau^ c()ilid) fagt. i^tiiv imtf5 man babci nid)t notiueubig ait ble 35or[tcC(mt,q ber fi'mftigeit Viift benfcn, bic w\v nad) iinb bitrd) (I"vvcid)iin(] be3 3^werfe!§ ,yi cnuavtcn Ijabcn: [ic taud)t in bcu Zljat uiclfad) nid)t in nnfcvcni iPciunf3tfcin auf; bag im Srieb unb im SBoHen fclbft licgcnbe Gi^efiif)! ber llnhift, bag mit bent A^anbcln felbft eintrctenbe V^it[t= unb ^'roft= gefit^t, bie inneve Scfricbigung, bafi cy ,^unt (5ntfd)(uf!, ;^unt ,'r)anbe(n tontntt unb bic babmd) Ijcvbcigcfidjitc '-i^cfreiung uoit ber Spannung, ton S^Jeifcl unb Unfidjcrfjeit, ba§ finb oietfad) bie ®c[u^(lmontente iit unb uniljreub beg 'ii^odeng unb .s'^anbclng. Tcr Tapfcrc, ber fid) jaud),^cnb bent (^cinb entgegen in ben 2^ob ftiir^t, benft nid)t an ^itnftigcg, fonbern [)anbe(t beraug aug bein (Sntfjufiagmng be§ 5(ugen= btirfg unb finbet in i^nt fcin I}od)ftcg @(iirf. 9lber bie fitt(id)en .s^aubtungen, f)ore id) fragen, bie eben baruin fittlid) finb, njeil fie felbft(og finb? lfi?ie tuir friif)er bei ben altru* iftifd)en ®efiif)(en heS '-h>o()Itt)o(Ieng, beg SWitteibg unb bgL cine 33e= jiefjung auf bag ^d) unb beit l'uft,yiftanb heS ^d) fonftatieren tnuf^ten, fo fe()(t cine fo(d)e and) bei ben niora(ifd)en, a(fo fclbftlofcn Shan't- (ungen nid)t. I'tuv we'd man, mo non Vuft unb eubainoniftifd)cn 50cotiiicn bie ^)iebe ift, fofort an bie nad)ft(iegenbe ein,^e(ue unb an [innlid)=forper(id)c Vuft gu benfcn pflegt, ift bie Ve()re be^S ©ubdntonigs mug fo in 33erruf gefommen. Hub beim (Sgoigmng noUenbg benfen Vok ftetg an bie bemu^te ©ntgegenfe^ung beg ^d) gegen bie Qmcdt aller anbern, an haS riicfi"ic^tg(ofe fid) .'pinmegfc^^cn, haS abfid)t(id)e ilnnfe^^cn bevfetbcit in fcinciu ttollig ifoliert gebad)tcn ^'itci-'flfc- So gcfa^t ift ber (Sgoigniitg nermerfUd) unb nur nermerflid); int !ii^ort(aut (ag abcr biefe fd)(imnie "Diitbc^cidinnng urfpriingtid) nid)t. Hub mo uoUenbg noiu Subamonigutug bie 3iebe ift, ba ift jcneg ') ©igjoart, SGorfrogeu ber (5tf)tf 1886. ©. G; f. oben ©.171. Sitgler, ^qS ®cfiit)(. 19 290 ©efu^r unb SBille. <2tQbtum bc§ S8egc()rcn§ cincv ein,^e(ncn, ifodcrtcn Vuft fd)on uOer= fcfjuttcu, ha l)anbe(t ey fid) bcvcitc; um cut '^Ul(}entcincc>, \mx ein fo^iu fagen ^i)pot^ettfd)e5 ^ii^oUcn: bev (Sitbdmouift luiU nic^t niir bic nad)ftc kfte Vuft Don %a[i 511 '^ail, foubevn cr unfl bte Vuft a(§ fotdje, bie ^od)fte Vuft, ba§ ©tiicf im 53ottfinu bcB 'JBort^, unb btcfe Vuft foK obevftc? ®efct, (c^^tcv 3>vcrf feiucS .Spanbe(n§ im gau.^cn icin. Tann luivb eS abcr uottg, uutcv bcu cin,'^clucu Viifteu ,^u fid)ten, eiuc 5luc'UJo()( -^u tveffen, bie einen abjuiueifen, mcil fie Untuft ini &e- folge ()abeu obcr gvij^eve Vuft uer{)inbcvn , aubere ,^u beoovjugen, wcti fie mc()r "I^auer Dei-fvvedjen. 3o mivb bie Vuft ^um '^^rinjip, unb atleg ©injefne luirb barauf ()in angefeljen, ob e» ba.^u pagt unb ftimmt. 2lber man taufd)e fid) and) f)ier nid)t: e§ ift ble§ nur ein pl)i(ofop()ifd)cg ^H-iu,^ip, eine p[)i(ofoplnfd}e 9(bftraftion, bev 5)(cnfd) l)anbe(t fo, ak- ob bac* feiu "^.H'in^ip uuire, aber ev beuft uid)t jebe§ma( bovan unb vcd)net nid)t foigfciUig ben Vuftfonto buvd). Hub jebenfaKi?, „gut" ludve 'ba'i■^ ntd)t. (2e()en unr jn: \va§ f)eiHt benn bay @ute moUcn unb boo 'iiHiUeu bcy ©uten? §iev ^anbelt €§ fid) of)nebiel nid)t me^r um ein ein^efner^ Objcft unb Qk{, fonbern um ben 2Biflcn fe[b)"t, fo moKen, bap if)m ba§ -j^rabifat gut beigefegt inerbcn fann. 2Ba§ fjeipt aber in biefem (Sinne gut? <3o nennen wiv ba§ ^inb, ba§ fid) bnxd) 0)el)ovfam unb ^-otgfam; feit bie 3"^^^*^"^)^'^ feinev (S(tevn unb Vetjver nevbieut unb vex- bienen, iljve Viebe babuvd) iungc(tcu unit; fo ben lOtann, bev fcinen S3evuf tveu unb gemiffenljaft evfiillt unb fid) babuvd) bie '?(d)tung itnb ba§ SBevtrauen feinev llmgebung eviuivbt, fo bie 'Svau, bie anf i()ven fiutcn "Dfamen ,yivtc 9liirfi'id)t nimmt unb c()vbav unb in ben (2d)vanfen bev Sitte i"id) l)dlt. 5(bcv nuin ftcht alvbalb, baf? and) ()iev iibevall nod) <2e(bftfud)t, bev @ebanfc an bac' ©liirf mit untevliiuft. Hub nid)t blof? ijkx, fonbern ond) bei bem, bev um ®ottc§, um feinev 3eelen !2c(igfcit rniden f)anbe(t, entbcdcu miv OJeftc bee (£goi§muv, beut= \'id)Q ^^i-'idjeu ciuev eubdmoniftifd)cu ib. (). @liidfud)cnbcui ('>iofinnung. Unb 10 bliebe fd)(ieR(id) nuv bev, bev ba5 ©ute that um bco Canton loiden, bev auf alleo (^Miid lievyd)tet unb notigeu (yallo fogav fid) Xcx 3iif)alt beS SSiUenS. 291 ■felbft l)iiirti»-'l't "11^ ^t-'^' 1>tlirf)t K'" ''>'^"^"-'» ,>'"" XTpfov Iniiigt. Vlbcr man fctje iuo()l 5u: frcilid) (jniibclt eg |"id) ^icr urn bic -In-eiiggabc allev Kcincu iiiib flcinlid)i.Mi viiiti'vcflen ; adcr OUiicf, Viift iinb 3c(uifcit ftnbct bcv yjcciifd) gcvabo in btcfcm ^^nnjid)! auf biii: illotne imb 'Jtc()eiil"ad)(id)c, in bicfev OcUifttofigfcit, in biefev Untemierfung iintov eiii ("'icfe^, ba» i()m al'o bay .C-)od)[tc unb Scvtuollftc gilt, ^aut rebet uom (S^ciiitjl bcv ?Id)tung nor bem 2ittengei"e(j; fetseit luir bafiii- bay i!inil)(gcral(cu am ■(S^ciitv bic Vitft 511111 (^'nttcn unb bie t5«ni>e am @uten, fo ()abcn mv ■mitten in bic[cn rein fittlid)cu ®cfiif)(en unb 9Jcotiucu bay Unfiant bcy GubmnoniymuS, nnv in unfcvem (£iun nid)t a(5 llnfrant. Unb ba,vt foninicn bie i"i)mpat()ctiid)cn 0)efii()te, Don benen fviiliev bie ^Kebe unir: id) fiube mcin ©tiirf uuv in unb mit, nur buid) ha§ &IM bev anbcvn, miv ift nid)t iuol)(, menu id) nm mid) ()er 'Jiot, leib(id)e, geiftige, fittlid)c 'Jiot folic, baviidcr ucrgciTe id) mid) fcUi)"t unb fnd)e ^n Ijclfcn unb gc()e auf in biefcr ^Ivdcit fiir anberc, in bicfcin fo^ioten ®ienft am (^kn^en. ^Sollte c§ nun aly cine i^tnfc nicbiigcv 5itt(id)fcit ober gav aly Unnttltd)feit angci"e()cn merben, menn id) erfennc, baf? in bcr ■^Jlagcmcffcnlicit an bay irgenbluic fovmuUevtc 3ittcngc[et5 nid)t nuv oliieftiu bay ("^nitc bcfte()t, fonbevn l)ier atlein oud) mein maljve^' iBoijU bie inncve ^avmonie unb (Sk'i'unbtjcit, bie uotHgc 33efi-iebigung mcine3 ^d), mein l)od)l"tcv pcv[onlid)er i!}evt gefunben mcvbcn hinn? 3m i3ittenge[e^ ()aben miv cinen jcnev obevften unb aUgcmetnften ©vnubfii^e; bie Xvicbfebcv abQx, bie mid) antrcibt mein ,s^anbe(n in llebereinftimmnug mit biefcm ©efe^ cin5ui-id)teu , mup im @cfiil)l geind)t mcvbeu, unb bicfc^ @efu()t ()angt notmenbig mit meinem 3d) jnfanuncn, ii"t gang gcnau befe()en ein egoiftifd)e§. X'agegen bilbet and) bie :ri)alfad)c mog(id)cv 5lonflifte 5U)ifd)en 53egcf)ren nub ^T^ollcn, 5miid)cn Vu[t (^Jtcignng) unb '•].^flid)t, 3inulid)fcit nnb iln'mnnrt, ^•(eifd) unb Weift feine ©egeninftanj. G§ ift tabd nid)t fo, al-^ ob auf bcv einen 2eite mein 3d), mein Ggo, auf bcv anbcvn cin miv fvcmbcy ?lnbevcy ftiinbc.'j il^ie(mc()v, menn iicvfd)icbcne iHnftclIungen unb 5D?og(id)feitcn bc-S .vianbelnS oov miv auftaud)eu, bev ©ebanfe an einc ') fc. oben @. (30 f. 25 12 ©efiif)! unb Sffiitte. natjclicgenbc ifodevtc ?uft, bic ©riuagimg, was luo^t ble SBelt bayt fagcn lucvbe, bic 3iiictTid)t oiif bie inneie ipavmonie meine» 2)?e[cnv, btc %x([QC, \v([§ \d} inir fclbft mcrt bin unb iimg niir an niii- ha§ ai}cvtiJol(fte ift, i"o ift big jur i*}iQen£ienti'd)cibnng ein .rionflift allev= bingi moglid^. "ilbev cin ^onflift 3iuiicf)en ©ebonfcn nub llcbev= (cguugcn in miv: alleg ift cin 2tM nou niiv, (icgt in niiv, gcf)t mid) an, c§ Ijanbett fid) urn mcin ^"tercffc, urn nieinen SBert, nm ba§, icaS f ii r m i d) gut unb iiaS I)i)d)fte ®ut ift. Unb fd)(iep= (id) erf)a(t bod) baSjcnigc bag Uebcvgemic^t nub ben 3icg, ba» ben ^iic^ften C^cfii()(§nicvt fitr mid) ^at. Xod) hi>5 fiif)vt nod^ jn ciner lavage, bic miv ()ier menigftcn» ftreifen, abcv in cinem befonbern 2tbfd)nitt befpied)cn miiffen, ju ber j^rage na^ ber SSillenlfrei^eit. 3) ^ic ^rct^ett hc^ WiUcn^ uitb haS' ^rci^citc^gcfii^I. 3?ie(fad) ift nnfcv .S^anbetn tf)at)"ad)(id), ober mie 2Bunbt fagt: einbentig beftimmt, fo bafj Hon cincr "iC^cilji ober oon iiovangcf)cnben .^onfliften unb Ucbci'lcgnngcn nid)t bie 3kbc il't; unb 5mar gilt bic§ nic^t blo^ Don S^riebljanbhtngcn , bic ja of)ucbic§ uiemanb a[§ fvcic bc,^cid)nen mivb. 5(nf ber anbern 3 cite giebt c§ aber bod) ,^a()(rcid)C anberc %a[k, mo eine fold)e 2?eftimmt()eit unb Giubcutig^ feit fe()(t, mo mir einer 9)?c()r^eit Don 5;)uig(id)fciten gcgcniiberftc()cn, fci cl ba^ mir nor ber ^htsfit^rnng ein <2d)roanfen in nng mafjr^ nef)meu ober erft nad)bcm gc()aubc(t ift, haS @efitf)t, bic il^orftellnng, ben ©ebaufen liabeu, mir Ijiitten and) anberg fjanbcln fonncn. Ta§ ift i)aB fogenannte 5'i^^i^eitggcf iil) (, cine pfi)d)o(ogifd)c Jfjat^ fod)c, bic jcber an?" cigenev Srfaf)rnug tcnut uub in fid) fonftatiercn faun. 9(bcr ebcnfo ift c§ cine J[)ati"ad)c, i'([)i 'iDicnfd)cn, bencn mir bic ^reifjeit be§ .s^anbetuy am cfjcften gcneigt finb ab5nfprcd)cn, 5iinber, 3i>i(bc, ro^e brutalc Duiturcn biefeg eyvcif)citggcfiil)( am aC(er= ftdrtftcn in fid) tragen unb feinen 5(ngcnb(irf an fcincr llntriiglid)fcit jmcifeln, bafj bagegen ber altcvc, crfa[)rcne unb gebilbctc 'I'Jicnfd) immcr mcl)r i^aii (Sk\i\l]{ ber '?lb()dngigfeit in fid) anSbilbct, fo 28iIIeii§frei^elt unb (yret^eitsgefii^r. 293 bof; man [acjoii fiiinite, biv3 (yveifjeitSgcfiU)! fci ciiic at'ncl)mcnbc ©rope. 2Ba§ ift abev nun bcr ^nfjiilt bicfeS ®cfii()(§? Xod) nnv ba^, brtjl ollc ntcinc ^'panblnngcn uon niiv ancscjcfjen, bafj id) bie causii beijctben bin, natje uevluanbt foutit niit bem ihaftgefitl)( , fo^nfagen cine 2 cite bcc^fcd'cn ifo(icvt, potcngicvt nnb ucvaKgcmeineit, anf baS Cinnjc be§ ^d) be^ogen, luic nnigefcljvt ba» '.H[i()dngigfciti^gefiil)( fid) n)cfcnt(id) anf bie 3tet(nng be§ ^c^ im ganjen bejieljt. Ueber bivo abcv, nm \va^$ e§ fid) in bev ?5i-eif)eitgfragc Ijanbelt, fagt baS C^cfiibt nid)tg an§, nani(id) \va§ nnfev SBoUcn unb .s^anbcln feinev= feity bcftintnte, ob e§ iibcvfjaupt bcftinuut nnb motiuieit, ob e§ betcv= minievt obcv inbeteintinicrt fei ? ^iehiie^r nsiffen tuir in t)ie(en {jSKen, and) mo miv nni§ fvei gdinben, baf? unb njobnid) unfer ,§anbc(n in ber 3^()iit betenninicrt nnb beftimnit geaicfen ift; luiv reben Don giuingenben ©riinbcn, unr fe(}en nid)t nui bei nn§, fonbevn and) bei naljon 33cfanntcn niit 5icm(id)er, niit gvo^cv, niit faft abfoluter 2id)cv= I)cit uovanS, \vk fie in eineni gegcbcnen %ail, ben luir gcnaner fennen, 1^anbe(n mcrben, Ijanbcln miiffen. Hub fo merben mx and) in ben (fatten, luo nmS ber S3eftimmnng§gvnnb nnbefannt ift, annef)nten biivfen, ha^ ein fo(d)cr norfjanben luav, lucnn luiv nnv im ftanbe finb, begveiflid) jn nuid)en, luavnm unb luie fid) ba^o iiBoIjer nn[event SBiffen ^t ent5iel)en fonnen, luenn trir nnr ben 2d)ein ber Seftimmung§(ofigfeit unb bamit and) bag '3rcif)eit§gefii^( ^n erfliiven tierniijgen. ?>Tci(id) €in Siniuanb liegt na^e, ber nnfeve ganje 5lrgnmentation itber ben ^onfen jn tt)erfen brol)t, nod) e()c inir rcd)t bamit angefangen t)aben. Um ,^u jeigen unb ju beJueifen, ha^ id) mid) nid)t nnr frei inijk, fonbevn ha^ id) ci oud) >nirf(id) bin, fonn ic^ mid) and) gcgen bie mir bemnfjten nnb mid) fon)"t bel'timmenben SDcotine entfd)eiben : ()ier l^anble id) mirflid) gegen bie 9J?otit)c, Ijanble frei. ^ber auc^ o()ne a\k§ 9}iotiD, of)ne jentidien Sei'timnutug^gvuub ? ^ft uid)t bcr (^ivunb bafitr, bap id) mid) bicfe» d)ta[ gegen jene nd()er liegeubcn ober a^ id) bie 9Jiad)t meineg 2BitIen:g Seiflcn, mid) ftarf, mid) bcvoifd) beiueifen 2!t4 ©cfiil)! iiiib SilTe. inorf)tc? liefer Si^nnfd) obcv Jricb, inic man qB l)ci^cii luill, ift I}icr ha§ 2(iiyfd)(nii,qc()cnbc imb 'Dtotinicvenbe , ift in biefeni ^-atl ba§ [tavfere lliotin, fci c§ nnn ha^ id) babnvd] t^covetifd) cincn ^c= m\B fill- ben ^nbetcrniinisnuiS (iefcvn obcr ba^ id) pvaftifd) nicine ^raft, meinen i^croiSmuS evpvobcn unb etmal Ungettio()nlid)eci unb UnevIibvtcS (ciften iuiU: ba§ ^iingfinflcmltcr ift bie eigent(id)e 3cit fiiv fo(d)e ^trnftpvobcn unb bnl)cr f)icv, luo oI)nebic§ and) iiufjertid) bie Ungchinbcnlieit bc§ V'ebenS am gri3f3tcn jn fein pflcqt, and) ba§- ^reif)cit^^,qefiil)( fraglog am ftarfl'ten. 5inn Ijat 2ofvatc§ ben 3a^ aufgcftcUt: nicnianb tijut frciiuillig 23t>fe§, ma§ ber 9}(cnfd) a(§ gut erfannt I)at, ba^ mu^ cv and) woiicn unb nni^ cr and) t()nn, 1)a§ ift frci(id) fatfd) nnb luiberfpvid)! t)ie(= fad)cv C5rfaf)vung. 5((icr ba§ '55a(fd)e bavan ift nid)t ber Tctevniini^o- ntn§, fonbevn ber 3"leUeftuan§mu§, ber ^.n-iniat be§ Xciifcng. Oiid)t (5^cbonfen nnb (Srfenntniffe, fonbern (^icfit(}(c rcgicren nnb (enfcn ben STmITcu, mic bicS and) 33i^5marcf jiingft in eincr fciner ')icben ano- gcfprod)en I)at: „1^a§ C^iefiil)! ift, lucnn e§ jur (Sntfd)cibnng fomnit, ftarfcr nnb ftanbl)after al§ ber S^erftanb be§ 3>crftdnbigcn." I^icfe @cfii()(c nnb (^ie[iif)(§mcrtc, bie ben 25>il(cn bcftimmcn, fiinncn, abcr miiffcn nid)t in ©rfcnntniffe ucriuanbelt, in llrtci(c formnHcrt, licgrifflid) fiyicrt iverben. 33(ci0cn fie abcr nnancH]efpvod)on nnb nn- flar, entjicf^t fid) bo§ 5Diotiii eincr 2rMl(cn'5cntfd)eibnng ber ()cllen ^c(cnd)tung bc-3 Tcnfcn§ nnb (5rfcnnen§, fo fiinncn luir nid)t an^ gebcn, umrnni )v\x fo luollen nnb f)anbc(n, nnb gtaudcn nnn, mir ()anbchi nnmotiuiert nnb grunblo:?, nnb ncnncn bann cin fo(d)c§ .V)anbe(n frei. Ober aber gcfd)ic()t bicy, nnb jtuar nod) nicl f)anfiger, nad) ber ?f)at. .^ier ift fogar ii^crfd)iebcne!§ miignd): bay 'J^onii= niercnbc nnb nn§ bcivinfjt gemorbenc i^totin I)at fid) in ber .'panbUmg fojnfagen anSgelebt nnb crfd)iipft ; nnn trcten in nnfercm 33eiunf?tfeiu an bie Hon i()m Herlaffene (eere Stefle bie anbern ,vuiirfgebrangten nnb in ber .s^anblnng nnlieriidfid)tigt gebliebcnen (''>efiil)lc nnb ncrlangon lucnigftenS nad)traglid) nod) niitfpved)on yt biirien. Hub fie fpielen bann in ber iD^ene eine 3iolle: biefe ii"t nid)tc^ anbereci alo ber '^Minfd), SBillenSfret^eit unb /'yretl}ett8gefu^l. 295 aiibcvy i^cl)aubolt \n Ijaboii iiiib biVj 'lOtilluenpuu^cn baiiUicv, bnu uuiu fo uiib niri)t anbcv^ gcljiinbed Ijat; bic abiieiuici'dicii ll'cotiiie iiiadjcn fid) Ijicr rto(tciib, lun-uiirfcii fid) iuo()l audi mib iibciv^euqcii iiii3 uoii beu Um-id)tiiifoit imfevcci v^djiittcy. Hub iiiiii tomiiicit and) nod) bic {^0(^011 uiib Iniiuioii hid? bav ilHnfol)ltc luib !i>evl)dngiiiguol(e bcr .Sjaiibliiiiq ;>,uiu '-iuninti'jticiii ; iiiib bicfc fo tcucv evfaiifte (I'iiifid)t iiiib !^clel)vinui uiiib banii aiif bte ,;^cit Dov bcr ^.Hu§fiil)vmig juviirfbatici-t : baniatS l)anbcltc id), mic id) niotiuiertcr 2Beife mu^tc; (jeutc tuiivbcn anbcvc 9L)(0tiiic iinb beffevc (Sinfid)t ba feiit unb bcnigenidf^ luiiibe id) anbeio ()aubc(ii; unb nun bcr rafd)e '2d)lnp, bic 3llit[ion, ba^ id) and) friil)cr fd)on anbcrg l)dttc I)anbc(n fijunen. (Snblid), ii>orftel(ungcn veprobnjieren fid) (cid)t, ©cfit^le o^ne 33orfteUnngen fd)mcr, unb bo()er lyiffcn luir nad)trdglid) nod), \m$ luir gcbad)!, abcr jcbcnfaKy nid)t f(ar unb bcnt(id), mic luir gefiif)!! l)aben; unb bcsljalb finbcn luir C5i nun unbegreif(id), "ba^ w'lv fo gel)anbe(t Ijabcn, unb jic^en baran» luiebcrnm ben iiorfd)nctlcu (2d)htfi, boR unr and) anber§ (jdtteu banbcln fonnen. Tac> \ianptniotiii allcv unfcrcr .V)anblungcn abcr luirb am nici)"tcu ubcrfc()cn, unb bav ift bcr (£i[)araftcr. Xicfcr 33cgriff, Hon bem friif)cr fd)on bic 'Kcbe mar,') fiibrt uno auf bic uud)tigc pfi)d)olo= gifd)c J()atfadic bcr (*'icuio()unng unb bcr Uebung guriirf. l)cid)t nur jcbc cinntal anogcfiibrtc '"•i^cuicgnng U'irb ncrniogc bcr f)intcrlaffcncn Ticipofitioucn cin ,^iueitcy nub brittcc* nial (cid)tcr )uiebcrl)o(t, ,ynuat Uicnn fie aly ,ynn ;')ic(e fii()rcnb C^icfiibl^iiucrt Ijat, foubcru cbcnfo cr= jcngt and) jcbcg iiftcr bageiucfcuc ('^icfiitjl bicfclbcu obcr dl)nlid)c ^^cv= ftcUuugcn, benfelbcn Ci^cbanfcuiHnlauf. Tarauf bcrul)t ba§ ^d) niit fcincni gan.^cu rcid)cu 3"l)tift/ iit^^ (5in()cit in bcr 1\)tanutgfa[tigfcit. Tag ^sd) nun ales inollcnbcy unb liaubc(ubcvi ift bcr (Sljaraftcr: inbcui i d) bauble, bauble id) an^ Wrunb aller friU)crcu CSrfabruugen, aller cmunbeuen Tt'opofitioucu, dbiilid) U'ie bcr 'Jlftcniucufd) bic casus similes nub "iHaccbcn.^faUc l)crbeirnft, bauble (\n§ uteincnt (i\)([- raftcr Ijcrauii. 'iiuMin man cin .Viub in ciucni beftiinuitcu J-all mc()rma('o gc.vmnu^cu bat \n gcbordjcu, fo gcl]ord)t Co bic ferncrcu ') S. oben S. ITS f. 29(5 ©efu^r unb mUt. ''Male gon^ nou fclbft, c§ ift il)m yiv Wciro()nf)cit gciuovbcn, fo ,vi tl)nn itiib (mlb faun c§ gav uicl)t mcl)v anbcv§ a(g fo. iiMvb man after, fo l)at fid) bicfc l)c\id)t bcr C*9cuiol)ming ucrftcivft, luic citi l^ic^ Incitct fie fid) iibcr unfcr ganje^ Xafeiii nub .sortHbeln am:, unb fo fomnit fie un§ natitv(id) and) in ntand)en A'cillcn unb bis ,^u einent gemiffen Oirab gum ^-Beiunfitfeiu ; unb bann bviugt man fie auf Aormetn unb f(eibet fie in 3a^e nub gfaubt, biefe Aorniein unb *2d<5C feien felbcv ba-? t.Hu-:ifd)(aggebenbe , uial)renb in 'ii^al)vl)eit bio Oieiuot)nf)eit obev fai^en luir l)iev beffev: bie (^leuHihintni^ un-o ninigt, ;,u Ijanbeln unc unv ()anbeln unb nuy ein sHbrncidjcn qanj unmog(id) mnd)t. ii?et( fid) aber bicfe C^en3ol)nl)eit binter ben ('ovnubfci^en ncvbirgt unb ung in i()ver ^ebeutnng unb .ft raft jcbenfallv nur felteu jnm ^^emu^tfeiu tonnut, fo entftebt ber (£d)ein einec^ .s^anbelne nad) Ooruubfci^en, ber 3d)ein eine§ freien .'oanbelnS. Unb and) an fene {^ornteln unb Girunbfd^e Ijeftet fid) bie 'Aliad)! ber (*^eaioI)nl)eit : fie l)aben luir mm ^ngenb auf gelernt, fie bat man un-o mobt i^ar mit bem rclitiibfen ^jcimbuo giitt(id)er 2anftton ciniieprdi^t , fie unnben mm alien anftdnbigen I1tenfd)en ancrfaunt nub gepriefen, unb ha- bnrd) crbalten fie felbft and) 9Iffettionv= unb ('^)efiif}(c>u>ert (bao 3al)r iibt eine bciligenbe .ft raft; mav gran nor x'llter ift, bav ift ibm giittlid)) unb geben fomit ebeufoU^ in biejenigen 'i^eftimmnugygriinbe mcinei .s^anbetug ein, bte man a[§ 3umme alter (^)euiobnl)eiten unb (*neuibbnungen, llebungen unb Ti§pofitionen, gelaufigcn ilHtrl'telluugen nub formnlierteu 'Kegeln, iDiarimeu unb Onnnbfd^e — Cil)arafter nennt. Taber t'anu id) norauvfefjen unb mnanc^fagen, waC- ein "^Jicnfd) tbnn mivb, menu id) feinen tSbiivafter feune: bnrd) ibn nnrb er be= |"timnit, ibm gemafj banbelt er. A-reilid) gicbt ei> and) d)oraftevlofe, unbered)enbare l)ceufd)en, bei benen I'id) nie norauvfefjeu Idfu, mie fie in einem gegebenen ^all banbeln merben: aber mirb man fie fiir freier fatten, alB ben d)arafternollen, ben 'Aliann niit fefteni, fid)erem (£l)arafter? '.i\M ibnen feblt ef^ an jenen TiiSpofitionen, fei cv infotge angeborener''3d)Uidd)e (^ev baftet iiid)to, fie laffen bjird) SBilleuSfrci^ett uiib (5fret^eit5gefiif)f. I'liT inie oin 3icb; ba-o ^ciiipeiaiiiciit be-o 2aiuviiiiifcio qcljovt l)iei-l)ev) obcr infoU^c ciiicr niaiiflcUiaftcii (ir.ye^uni] unb (''HMuoljnuiifl \]o ift bic Vfliiiiciil)nftii^feit iiiauri)cv ATaucu ,yi evflaven). Xcnn bcr (£l)a= raftcv ift biVo "In'obiift ihmi lictbom : buo 5liirtel'0vciic, ba^o Tcnipcva- niout l'il^ct bic Untci(aj;|C, bio Givdmiici iiii tuciteftcii 2inne bc» '•iinn'tv nuiri)t bcii '.l'iciiicl)c:i ciU ,yi bcm, juho iiuiii (iliaroftei iiciint, bcr fclbft iiic aii.qcluncii, |oiibcru ftcti? cnuovbcu, ").n-obitft unb (Sr= (jcbni§ ift. ^'(ber ftcl)t ntit bein Cocfn.qten nid)t iin iiMbcrfpntrf) , bap man fid) mtd) rtCflcn bcii (£()arafter entfd)cibcit, il)in f,uiuibcv l)aiibc(it t'aim? Tcv (i()araftcv unvft luit ber l\Uad)t bcv (^kmobnbcit uiib t>c§ i>or= Ijaiibcncii: foiimit nun ciii 'Jfciies, cine ncuc 'Jhifgabe an ben l)(en|d)cn f)cnin , fo unvb fie in dubio bicfcr C^icuiofjubcit unb bicfeni "V'OV' i)an\>cncn ticnicif? nuvgcfitlivt, btivnad) .qeinobclt, bnbnrd) beftimnit: id) cntfd)cibc mid) fo mie id) c§ gcmobnt bin, mic cc^ in mcincv 'Juitur (b. (). bcr ,^Uicitcn ih\itur, bcm (il)arafter) licgt. I'lber cy ij't and) miiglid), t>afi bicfci? '.U'euc mit c\a\v^ befonbcrc^ ftarfcm (S)efiil)^3mert an mid) I)crantritt unb mid) in cine nene, in feinc '!8af)n ntit fort= reipt, bic 'I)iad)t ber ('')cuHil)nf)eit bc^yuiurtt unb hen -\)tenfd)en be- ftimmt, biefeC' ^))la[ ab)ucid)enb non fid) fclbft ,yi banbetn; cin a()n= lid)e'? ift nut' bci bcm '.Hft bcr x'tppcrception bereiti? begcguet. Xa§ pcffimiftifd)e 2prid)iuort, baR jcber l^icnfd) feincn t^vcic^ babe, be= rn()t anf einer pfi)d)o(ogifcl) rid)ti,qen ^-^?eobad)tung, unb bcr "inctii't, bcr uev)'id)crt, Oiott [)abc it)n fallen ia^ien, fleibet bamit nur bic <3d)tt)ad)c feineg (£()arafter:§ gcgcuiiber bent itbermad)tigem ')iei,\ bcv i)fcnen (ber 'iun'furi)ung) in cine befd)onigcnbe unb l)cnd)lcrifd)e "i^brafe. '^tber bicfcr 3ieg bcj; Oicnen ift 'J(ni?nal)mc, bic "Kegel bleibt: Operari sequitur ex esse, nur gilt fie in nnfercm Sinn iud)t, mic 2d)opcnbaucr im 'Jlnfd)(nR an .Sfant meint, fitr ben meta= ^()i))"ifd)cn (intelligibeln), fonbern fiir ben rein cmpirifd)en (Sbnvaf; ter, mit bent mir er^ bier alleiit ;,n tbnu baben, uuibrenb mir lutn cinem aitbereit itber()anpt nid)ty miffen. Ter ;^irfel, baf? fid) bcr (ibarafter and) uneber aiiv bent .v>anbeln bilbct (esse sequitur ex 208 ©cfu^I unb SBiUc. oj)erari), Inctct ^abci foiiic 3ri)uncrii]toitcu. 'iinM)! abcr iHnftcl)cir unv jc^'.t mid), unc bcv 3d)ciii bcr Ai'cil)cit cine almcbincnbc ("^houc ift: fo taurtc bcv tSljaraftcr nod) uncntiuicfolt, nod) nid)t fcft ift, lianbclt bcv 'I^tcnfd) fprnnqmcifc , Ianncnl}a|t, nnlicvcd}cnliav, b. 1). obcr nid)t fvcicr, fonbcrn iiielnicl)r inuiulnuov unb abl)ani'(igcr »ou ifolicvt anftvetcnbcn Diotiucn nub (^)cfiU)tcn. Tcv (Sliaraftcrfcftc bagcgcn ift bcv, bcffcn A^anbcln bnrdiau'o gcuiol)n()citonuifurt fnnf- tionicvt. ral)cr ift cv and) fiiv ben Cinuad}fcnon nnnii.iii(id), fcincn (il)araftcr nolUiii ,yi mibcin, cin c\a\v^ "Jccncr ,^,u uicrben; bcv (S()araftcr ift nnfcrc ,^tt)citc "•Juttuv qciuovbcn, unb natunnu expellas i'ui-ca. tamen usque recurret! Xcm CSl)oraftcv .qcnuif^ l)anbclt nuin nbcr bc0()alb, iDcil cci nicl fd)iiicrcr fdUt, fid) iicgcn il)n, in nnrtC)i)ol)ntci- '1iid)tnng ,vt cntfd)cibcn, unb fo gcl)t bet bcni fitt(iri)cu (Sbavaftcv bic 'Jtctgung burd)an!? .Sli)anb in .V)anb uiit bcv 'i'fliriit. ^Uod) iiic( nic()v a(§ beint dljavalftev, bcv bod) oft niit bcm aii= bvingenben 'Junicn ftavfe .ftcinipfc an§fed)tcn nnifi, ift bie§ bcv aciU. bcint (fittlid)cn) Jaft.') .^picv tvitt and) fiiv ba;! 93eiinif3tfcin ha§ '^•vcif)citggefii()( faft »oQig guviirf; bcnn fiiv i[)n gicbt e§ iiberljaupt fein llcbev(cgen, fcin (2d)Uinufeu, fein 2Ba()(cn, einbcutig unc int !Xvicb ift l)iev bev !©itle bcftiuuut. 9L)ton ()nnbc(t fo uiie man (janbelt (taftnoU), lueil man gov nid)t anbcv§ fann, abev oI)ne ju veflcfticven, faft inftinftio; unb man tvifft babci (bcnn bog liegt im ^egriff be§ laftDoKen) bnvd)Uieg ba§ 9iid)tigc. 1vot,=. bicfcv inftinftincn 2^veff= fid)cvl)eit ift e^ abcv bod) fcin 'Jlngcbovcnci? ; bcnn cc^ l}anbclt fid) babci um bic 3?ev^a(tniffc bc§ ©injetnen ^n bev ®cfc((fd)aft, ,^1 bereit Sttten unb VcbcnSuovmcn unb im l)i3d)ften Sinn mic bci 3ofvatc» and) ,vt ben \\"ovmcu bcv 2itt(id)fcit: fie mnfj uuin cvft fcnncn, anf fie muf? uuin mevfcn nub ad)tl)abcn, uin§ ^)iiirffid)t ucl)mcn auf '^^ev^ foncn nub auf il^cv()a(tuiffc. 3o bcvn()t bcv Zait auf Gvfal)vung unb muf3 gelevut fcin; abev c§ Qel)'6vt and) Don l^iatnv eUviV$ ba^i, ') SiojarnS, SaSfieben ber Scele 3M882,(2.1— G5. 3 boring, 3trecf im ^hd)t 2\ 6, 45 ff. (Js nuijs ^icr sum Soil fd)on ©cfaglcS (S. 177) micberf)0lt ircrbeu. iBidcuSftci^eit unb JreiOcttSflefuOI. 2'.i;» cine gciuiffc (ycinfn()(igfcit unb ^Hnjtcinbnisifafjigfcit, cine ^)uifd)l)eit unb ^i^cvfatidtdt bc^> 'iKuffaffcnci , ©ciftcssgcgcntuait uub .yiglcicf) oin .pcv,\ fi'tv bov 5)iilicu, in bem man fid) bciiHn-jt. Xoun abcv ift boi" "ZciH bic l}i)d)fto 5?uui"t, cine uia()vo Vcbcuc^uuft, ini ciu,^olncu e5al( fid) jencn allgemciucn (^ormen nub "Jioiiucu buvd)au6 anyipalfcu, ill anyild)ntiegcn, mit ber gvofjtcu 2id)cvf)eit fid) in il)ucu ,yi be- lucgcu nnif fiaglo6 baS i)iid)tige 511 trcffcu. (Sin fold)c§ .sSanbcln ift burd)fluy natiirlid) unb nngejmuugcn unb erregt ai§ cin 3(nniutige» cin aftl)Ctifd)C§ 2j}o[)lgcfal(en, ttjie mix benn and) aii gcbitbctcn 'Jvaucu nor aUem ben Zatt bcmuubevn unb I'ie um beliuillen ?ebeu»fiinft(c= vinncn ncuncn. Xa§ '^'ovt abcv jeigt, wk friU)ev fd)on evuia()ut, bafi c§ fid) babci uni cin mefcutlid) @efii()(§ntdf?ige§ ()anbc(t: man ()at cfi int ®cfit()l, im Gjriff fojufngcn ; mcr bagcgeu fo(d)CU ^aft uid)t bcfi^jt, bcv nuiR c§ fid) in jebcut cin^dnen Anil crft (ange iiber= (cgen, unb cbcn beSraegen greift cin fo(d)Gv im gcfeUfd)aft(id)cn Vebeit viet leid)tcr fc()(, m\[ i)\cv bie 5(nuicubuug ber ^Kegcln burd)roeg inbi- inbuell gcfta(tet luerben niuf^ uub uiau feine 3cit (}at, fid) bariiber innucr erft (angc 5U bcfiuueu. 2tet§ aber ift Taft cin 3^'^^)^" ^"n ^ilbung unb 2.cid)e ber 53i(buug, aU$ cin (SriuorbcueS uub auf llcbung ■^crufjcubco bcm Gtjavaftcr neruiaubt, abcr gcfit(}lyuia^igcr unb iuftiuf= tiDcr, jnrtcr nui> auniutigcr ai§ er. So fii^rcn attc bicfc Scgriffe auf ba^fclbe ^Kcfultat, ,vtut Tetcrniini'5mu§,') unb bal, \va§ il)m fd)einbar cntgcgcuftc()t, bient, rid)tig nerftanbcu, allcmat unr ba^u, i()u ,yi bcftiitigeu ; unb ') 3c^ \v\ii mic^ auSbriicfltc^ ju biefent — i§mn§ befennen, obfllcicf) \i) fonft icebcr toon 3Bnien nod) Don JBcfennrniffen etu 5'ffii»b bin, um nid)t Juieber 5U fo ungtaublicbem aJMfeHerfteben !;?lnIaB ju geben, ttjic c§ ber .SUittf metneS (Staiibpnnft§ burc^ 3^r. 9h Slurt „2)a3 5«if)eit§= bogma in feincu neueften ©eftaltungcn" ju ©runbe liegt. 2Bo iibrigenS ,,2:iraben" 3u finben finb, bei mir ober auf bent 2:itelblatt biefeS 23ro= fd^iirc^eng, baS fic^ felbft al§ „frttifcf)e SBecfrnfe an bie @ebilbetcu affer Stanbe" bejeic^net, baS ttiirb nid)t fcbmer gn eutfc^eiben fein; jum Jirabenmacften ift mir ba§ 2eben oicl ju eruftf)aft, unb gum 8tretten iim SBorte o^nebieg. :?00 ©et'uf)! uiib SBiae. lucim man etiim l)offt, i()u auf metapl)i)fii'd)cv ober ctl)ii"d)ci- ©ninbfacie iibcviDinben jit fonncn, obcv gav gtaubt il)n Ijicr bcfcitigcn ju mitffen, fo ift bariibev jmar an btefeu ^tellc ind)t ,yi Ijanbeln, abet bog 'In-ajitbij fiir i()n ift bod) redjt ftarf, uicim bie p[i)d)o(ogii"d)e !i^cobad)tung unb (5rfal)ning |'ic^ onf [eine ®eite fd)liigt. Xctermini^muc^ abcr bebcutet nid)t§ onbercg, ahS bn^ bev llicnfd) ftetS auf ©ritnb Don il^iotiDcii unb auf @vunb bc§ ftiirfftcn ?Jfotii)» l)anb(e. TaS burd)id)uittlid) iuad)tigfto aller .Ih'otiue abcr ift bic @e)uol)nl)eit, unb bie <2umme boo @cuiol)ul)citgniaf?igen tut i^inllcu, bev STHllcncibigpofitiouen ift ber (£l)arafter. ®evabc abev lueil ber ^Jtenfd) uebeu ben "Jieijen unb ifolierten ®eful)(en fid) nor aUent burd) i()n beftimmen liipt, fo I)anbelt er, obgteid) beterniiuiert, bod) fpontan, ift er fetbft bie Urfad)e feiner ^onblungeu unb fiir fie iierantiuort(id), mei( al(e§ an§ bent '^(i) Ijernor unb burd) ba^felbe (jiuburd)gel)t. 3)er (Sd)ein ber (^reibeit ober entfte()t burd) bie Vurfen unfere§ Seuui^tfeing unb unfercr (Sr= innerung iiber unfere "Viotiue, nor atlem aber burd) bay ^gnorieren ber @eU)ol)n^eit unb i()rcr 9Jiad)t, be§ (if)arafterg unb feiuev ©in^ fluffed : ma§ burd) if)n am fe)"tefteu gebuubcu ift, ba» eha\ erfd)eint uu§ a{§ uugebuubeu uub frei. J()atfdd)(id) ju ©ruube aber liegt beni {^rei^eitggefiibt uub bem ^reil)eityfd)eiu — baB .Uroftgefiibt, ba§ 3d)gefut)(; unb bac; ift eine ':)iea(itat. 9Benn man aber unter 93e- rufung auf pfi)d)o[ogifd)e 1l)atfad)en nub (5rfal)rnngen ber im !I)eter5 mini^^muji ftcd'enben 9lnevfeuuung bco 5taufalitatc>gefet=;e'o fiir ba^ <2ee(eu(ebeu eiu aubere^, etuni mit 'iiMinbt') bac* ®efc(j bee iJBad)^- tunii; ber (Sncrgie entgegenfteUen mollte, fo miirbe id) bie (£ntfc^ei= bnug baritbcr ber iVictapfjljfif itbcrlaffeu miiffeu. tliur bic 93erus fung baranf, 'i)([^ im 2ee(ifd)cu bic llrfad)C oft nur f(ein, bie pfp- d)if(^cu 2Birfungeu bagegeu nuenblid) grof? feicn, bier alfo eine "^ht fd)C)pferifd)er .Siaufalitiit au,yierfcuuen fei, touutc id) nid)t gclten laffen. 2Bcuu ein 2Bort, bay an mein £[)v briugt, eiueu 2turm in mir entfeffelt, ber mein gan^co 3eeleuleben fd)iitte(t, umgeftaltet ') ©unbt, ®t)ftcm ber 5lJf)iIofop^ie ®. 314 ff. Xie fieibeui^nft. lioi uiib uni]CoI)iitc ^h'liftc ill iiciicii '^^iil)noii luiifcii liifU, fo ift bao imii bcr iiMifiini] bC'o Auiifciiv, bcv ill ciii 'iMiluevmagajiii fallt, iiid)t uieUMitlid) ucvfdjiobcn : bic ^Hftcftc, bie l)icibiud) unKl)iicnifcii , bie v"\bcciuinociiniLiiicii, bic oiuicvci^t, bic ^timiimiigeii, bie aib^gclucitot, bie ^mibdmgcn, bic cvft iiiiiUHntegt im 5(ffcft, baiiii uio()Uicbod)t uiib ntit plonnoller 'JUifid)! nuoc^efiiljvt lucvbcii inib il)revfcit'3 luicber iiiif bic iiBeitereiituniihinii meinc'? 2ce(cnlcl'cno .yiriirfroivfen, ftnb aCtcS iuol)lntotiincvte pi"i)d)ologii"d)e '-inn-gaiigc itiib '|H-o,^e[fe, bie iiiiy noit oilier „f d)opf cvi[d)cn (2i)ntf)ei"i'o" ^ii fpvedjen iDcber iiotigcii nod) bivo ^)icd)t gcbcii, %\id) bci bcr d)ciniid)eii '2i)iitl)cfe fdiccffilbcv unb <3d)iueicl) entftcl)t eiii OteiiCv (3'""i^^'ci'); ^1"^) iin '-inncid) bev OuUui^ Dorgiinne gilt biv^> 'i|3rtn,yp ber ?tequiim(eii,^ nur aiuuibenib: ift e^^ uiiiiibevlHiv, biiR bie niet fompti,vcrtcvc pfijd}ifd)c 2i)iitl)ci'e and) lueit crgicbigcv unb bivo (Svgcbniy bet ctUHiigcr llnifcl)iung bcc* ^.n-ojeffc^' nict itnnoUfomnieiter ift? ®d)o^fevifd) nuidjtc id) nbcr banim bicfc 2i)iitl)cfc bod) nid)t itcnncn, beuii Sc^iipfung ift SLnmbcv unb l)etfd)t uid)t imv eiiicit fid) bcfd)cibcnben, fonbcvn pr in,^ip ic((cn tkv- jid) lUif bay 33egveifcn ! 4:) l^ic l'ctbcufrf)aft. (S()c iuir iiiiy eiii abfd)(icf3cnbe§ Uvtcit iibcv ba3 ^>cr^d(tiuS Hon @efu()I unb 'AMCcn bilbeu fi)nucii, miiffcii luir nod) ben 3?egriff bcr Veibcnfd)aft in§ 5lugc faffcn. 'DaS 2Bort fd)on lucift fjin anf I'eibcn, anf ^.viffiintat unb fomit bevii()rt c§ fid) auf§ engfte niit ben Don uii§ fd)on bel)anbe(tcn i);i«siones ober 5lffeften. '^(ffcft unb Veiben= fd)aft iiulcinanbcvjnfiadcn ift iiid)t intmer (cid)t, fie fiiib and) ()aiifig genug, fctbft non Ticnfern unc ^DciJcavte^ unb ^piiioja, ,yifaiunicn= geiuovfeu movbcn. Ta§ (iegt nid)t fo>uo()( ait bent fdjUiaiifciiben (2prad)gcbrand) , bev and) ba, luo pvinjipicll uittevfd)ieben unvb, ntandjcio balb jn bev einen batb ju ber aitbcnt .SUaffe jiitjtt, foit= bern c§ beruf)t nietiuc^v anf beni tf)atfad)(td) na^cit 3iifiii»»n-'nf)rtiig 5Un|d)en ^ii^Ccit nub :ii'oUen, fo bof? ba§ cine balb bortl)in, bag anbcrc ba(b f)ier(jiit gered)net uierbeit ntog. 5(bev ber Uittevfd)ieb, luie i()it 302 ®efu^I uiib mUi. fd)oii ^ant') rtd)tii;^ bcftimint l)at, ii't bod) bov, bafj bcv 3Iffcft ftctg piot}- lirf) unb tumuftiiavifd), aUi \\dm-niid)mu} auftvitt unb fcinc Spuvcii jiu iiad)ft miv in bcm @cfitl}l§(cbcn (jiiitcvliiBt ('Jlbflhu^eu in hcv Stimmung'i unb bic 33ea)c.quui;icu \in^ .V)aiiblun,e^cii , 511 bcncn cv fii^vt, ctiua§ Unbcrouptcg I}abcn. ilcitn faiui audi bic Vcibciifdjaft f^eftifl, tumiil= tunrifd) aiiftvctcn, abcv fie niuR nid)t fo join; iuof)l abcv ift [ic ba^, iiHiy ber 3(tft-'ft Don .paiiy au» nid)t ift, fonbevu iua§ orft awt^ i()ni fid) l)cvautibilbcii faun, ciitc "Digpofition, unb ^wax cine Xiipofitiou bcc> ^^ciic[)ren-o unb !ii?ollon§, bie 'Jicii^un.q und) cincv bcftinnutcn 9iid)tuui} l)in, bie ober fo ftavf, iutenfit), nertieft ift, bug fie ben 'I)ien= fd)en cjanj unb cjav bc^evrfd)t unb ausfiiflt unb nnmeutlid) and) feiu ^cufeu baucrub bcciuflu^t unb ooUftanbi!.^ in iljreu "Dicuft ^ic^t. 9Kit bem '^(ffeft nber ()aiiflt bie Veibcnfd)aft babnrd) jnfammeii, t)a^ fie Die(fad) ang it)ni entj"tel)t nub fid) entmirfelt nub qeleijentlid) luiebcv ju 5lffeftcn berfc(beu %vt fii()rt, }id) in 3(ffeftangbviid)eu (insert unb am ber 5>erbovrten()eit in biefer (Vovni anS- Vid)t tvitt. Xiefe 5(ugbvitd)c finb iiber fitr ba§ 33i(b ber Veibenfd)aft bnvd)any nebenfad)lid) , bic .^anptfad)c il't bie banevnbe i>ov^cvvfd)aft einev cin^^cluen 'jiciiptn.q nub bie '■Be()enfd)nni'! beg grt"3i-'» 0>cbanfen.i]aniVo unb il^ol•fteUnngSller(anfy bnvd) eiu iVgef)ven in einfcitit^ev 'Dtidjtnni^. Hcber bem ciuen, wai- evftrebt luirb, juivb nKe^o aubere oeujeffen unb iiernad)laffiflt nnb bafitv fte()t jenec^ (Sine beftiinbii] im 35orbcvs cjvnnb beg 3iitereffec>: e» erfd)cint bem Tenfen nig bag aKein 53e= rcd)tiiite, ih'otmenbiiie nnb Ciiiltiiie, alg bnvd)ang rid)tiii, fpit nnb fdion, unb fo mirb Cv nut alien ©ritnben uertcibi.qt nnb eninefen. Xag ift ') ^ant, 2lnt^ropologie § 79; „^ie iifeiguug, biircft iBeld^e bie SBernunft Derl)inbcrt roirb, fie, in 5(iiief)ung einer geiuiffcn JBa^I, mit ber Summc aller :9Jctgungcn ju Dergleidicn, ift bic l'eibcnfd)aft. I'Jan ficfjt Ieid)t ein, baji 2eibenfd)aftcn, lucil fie fid) mit ber rnhigi'ten llcber^ legnng gufammenpaareu laffen, niillnn nid)t unbefonnen fein biirfen, tuie ber 9lffeft, ba^er aiiavtifn(arcy ift. ^tt noiinalcn 53cr^a(tniffcn l)at jcbcv cin.^ctnc ^mcd Scjic^nn^ jnnt ('''cfaintyiftanb bco 3rf) i"'b mnf? fid) nad) bicfcnt rid)tcn ; in bcv Vcibcnfd)aft ift c3 nniiicfcl)rt : bag i-|an;\c ^d) ftcl)t ini Xicnft bicfcr cincn partifnlaicn Ouni^nnn nnb nmf? fid) in alien fcincn S'ni'ftioncn Hon il)r bic ')xid)tnnii i^cbcn laffcn. llnb al)nlid) luic bci bcv ^c= jlicibc jcii^t fid) bicfcr 'iinbcvfpvnd) bann and) im ^>cvt)dltni3 bcr Vcibcnfd)aft jn bent Don it)r ©vftvebten : evvcid)! ftc iljv ;^iel, fo ift bod) unr cin 2;ctl bc§ ^d) bcfricbi.qt nnb bad ©anjc blcibt nnbc= frtcbitit; fo ift bcv '»v'cibcnfd)aftlid)c cin cuiij.] nad) Vabfal bitvftcnbev, fclbft mitten im §iibcn nnb (Svveid)en qeqndltcv nnb ^cfoltcvtcr Jantahbo. llnb .yuilcid) ift bic Vcibenfd)aft cin ^'vanfl)aftc» , bcv fiycn 3bcc '-I^cvunmbtcS : non bcv Vcibenfd)aft mnfj man fnvtevt mcv= ben, bcv ocvniinfti.qcn 3eU)i"tbel)evvfd)nn9 .iie,qeniibev il't fie 'ii.Mif)nfinn. 22Bcnn abcx einmal gefai^t movben ift, cci fei in bcr ^iiu'lt nod) nie ctiuaio ®vofK'§ ol)ne Vcibenfd)aft ,vt ftanbc gcfommen, fo bcvnljt bag anf cinev ^Hn-JDcd)§lnn9 mit bcv JScgciftcvnng,') bic fvctlid) and) bic ^•ovm bcv Vcibcnfd)aft annef)mcn fann; ahev i()v 3"f)^itt Hcvbicnt c§, ben ganjcn 9D'?cnfd)cn angjnfitllcn nnb bleibcnb im i>ovbev^vnn^ fcincg ^ntovcffcv ,yt ftcf)cn: bic Sinfciti.qlcit luivb Ijicv fclbft 5nm (SVin^en, nnb ficbdnbigt mivb bic Q^lnt bcv iycnciftcvnng bnvd) bic i8cfonncnl)cit, n)cld)c gcgcn bic leibenfd)aftlid)=fanattfd)c Wleid)giilti!.;|feit in bcv iiMiljl bev 'Dtittel fd)ni5t. 2)cv Wcejcnftanb bcv Vcibcnfd)aft abev fann allC'J fein, unio C^cfii^lanjcvt fiiv bcu 9)fcnfd)cu fjat nnb owed feincv 2i>ollenci nnb *) @. oben ci§ 5U @vrcid)cnbc, bcr i^wcd, ber a(§ 9Ll(0tiii nnb bnvd) iliotiue ben Siffen in 93cuiertniii^ fe{5t; tueil abcr bie 'iViotiue fid) n)ibei-fprcd)en nnb i]leid),^eitif]iHni"d)iebcne .■•^luccfe an ben 9}?cn[d)en I)erantrcten fiinncn, fo fii()ven fie in biefev ii>erfdiiebenarti,9feit jnm ©dimanfen nnb 3'^*-'iH'l"/ notigen gn cincr fiivjeven ober lan^eren Ucberleiinnii, fovbevn fd)lie^lid) iiMi^t unb @ntfd)eibnng, ha§ (^affen cine^o beftimmten (Sntfd)lnffey. ;^iiierfc abev fiub entitjebcv ifolievte ober uievben fie cinbejogcn in bic lotalitdt bco ^d), nnb fd)(ief5(idi eifd)cint ak> Wv:- ,S^tiid)fte bac .s^anbcln nad) alltic= meinen llia^inicn nnb obcvften '^nin^ypicn , cin „nad)", bac fveilid) in 'ilMrnid)tcit nnr ein „.qema§" ift; bcnn ,vile|3t ftc()t ak> 'AMd)tigftC'3 nnb @ntfd)cibenbe'? Ijinter allent nnb fitv allcci bod) bcr CStjavaftev. iL^o fterft bcnn nnn aber iibevati ()icr bac -^iniKcn? ^nnddjft cvgiebt fid), ba^ Uiir ev bnidjano nid)t niit einfad)en, fonbern nieift niit rcd)t fonipli.yevtcn (Srfd)cinnngeu ju t()nn l)abcn ; fclbft in ber primitinften ?^-orni bee* Jricbc* ift c§ bcreitv cin onfannncngefclUe'5, basi fid) Hon nicbcrcn nnb rclatiu einfari)cn '?(nfdniien an;?' innner ') cfr. j^ieju DgJBfllb ^iiUu, bic l'el)re Dom 2Biflcn in ber neuereii ^J5ft)c^oIoflic, 3JI)trof. etnbicn V, issi). 2. 179—244. 381— 44(i. mcl)r cntioirfelt, ucvfeimnt uiib fonip(i,vcvt. 3'"" 'i^ouniRtfetn abcv foiunien iiii5 Mefc innivinge allc, foiucit iiid)t i^ovftcUcn unb Tcnfeii ^llllot im 3pic( ift, unb biio liif^t |id) ja leid)t any|'rf)etbcn unb abfonbcrn , in bcr %dxm Don (*'kfiil)len : biV5 ("»Vfiil)l ift 'i>iv:^, unvo ben 'iiMllcn nli? 9J?otiti in 33e»i)c.qunc] fcbt, ber ©efit^I^ruert i^icbt ben 'i?(no[d)lai^ unb bic Sntl'djeibuuii , ini 3"n^"i'i^ntioi5= unb ^vaftrtefiil)l fonimt uno bic 3lftion be^j 'A^oQeuy ,ytni Seiuuf^tfciu, im 3^^cvantn30vtlid)fcitv- unb (yrcificitgiiefuf)! gicbt fid) mir ber 2IMQenji= aft aU ber meinicjc ,^u erfcnntw, in ber 'Keuc ober in ber ?^reube am ©rfoli^ fpit^rti^tt fid) Wcliuflcn unb ^Jiiplinflen , 'IiHTt ober Univert ber ^aubluurt a(si ber meinii^eu loicber. ®af)er ift c? fein SBunber, baf? man ben '^^iUen iiber^aupt an§ ber 9fteil)e ber 2ce(ennerntbgen , um mid) ber ^iirje {)a(ber biefev oiten '^(n':^brucf'o ju bcbienen, Ijat eliminieren woUen unb ban fi^ J^eorien gebilbet l)aben, bie bie ')3f)anomene bec' !i}oUen? an^-- anberen einfad)eren ©lemeuteu bcy 2cc(en(cbenv ^u erfliireu X)cx- fud)t ^beu. 3» i^er ,V)erbartfd)en '']3)i)d)o(ogic iierftel)t fid) ba§ toon fclbft, 2Bo basi ganje (2ee(en(cben tton metapl)i)fifd)en 3>or= aujife^uugen an§ auf bao Spiel Don 33orfteriungen 5uriirfgefiif)rt njerbeu foil, muf, fid) bov natiirltd) and) ber 2Citle gcfallen laffen. 5Ind) jnr (Srfliirung beS 23egel)reng bleibt bier nid)tg anberei? iibrig, al§ i)a§ 33eftel)eu unfercr i^orftellungcn im $Bemnf3tfein unb bay (Smporfteigcn berfelbcu yt einem flarereu S8emuRtfcin; nub jroar mirb nuin 33egcl)reu ,yi neuneu l)abeu bie fortlanfenben llebergiinge au§ einer ©cmiitSlage in bie aubcre, beren l)erDorfted)cnbe§ SOtcrf^ mat bal .vxroortretcn einer iHU-ftednng ift, bie fid) gcgeu -oinberniffe aufarbcitct unb babci me^r unb mel)r atle anbern ilnn-fteflnngen nad) fid) beftimmt, inbem fie bic cinen mcdt nub bic anberen juriid^ trcibt; t)on ^Ibfc^cu aber (bem Gi^egenpot bes S5egel)rcnc^) rebcu mir i\i^, mo eiu gau,^e§ 2i)i"tem ,^ufanuncumirfeuber 5?orftenuugcn fid) miber cine einjclue, fie allc briirfcubc i^orftellung in j^reibeit jn fc^en ftrebt unb bamit auo irgeub einem O^runbe uid)t foglcid) jn t'tanbe fommen faun. Xaf? l)ier ein einyger '|Minft bec^ inn-gangv, Siegftr, CaS (Defiif)!. 20 306 ©efu^t unb SBiire. iim nid^t -^u fagcn cin deftimmtcr cinjeliiev 'i^aii, gang njidfitvUd) Iievmieigegriffcn unb nevaUgcincincvt uuvb, urn and) ben STmOch in ixiB ^rotniftcSbctt bcv nietapl)i)[ii"d)cn 5(iiiuil)meii unb C*9runblagcu ju j^uiingcn, ift fd)on ,yi oft »3icbci"f)o(t uunbcn, ah:-> ha^ id) qB f)\ex nod) im cingclncn nadjjniucifen nijtig liiittc: mit .s^cv(Hirt§ Sec ten = (ef)rc ftet)t nnb fiifU and) biefc feinc 23c|d)rcilning nnb 2'f)covte bev 2Bi(Ien§, fiir nnsi ift [ic mit jcner gefadcn nnb befcitigt. Sm ©innbe lol't and) 9)?itnftevl'evg ') bic 3inUcn0^aubUing aiv 93elun^t[ein§evfd)einnng in ^HirftcUui^ nnf, menn cr fie anf anti= jipierte ©rinncrnngc^DovfteOnngen rebnjievt nnb fagt, 'i^a^ luiv bann „iion einer 2lnffen§Ieiftung fpve^en, uicnn ber 2Ba()rnel)mnng cincS bnvd) cigcne JSctncgnng en-eid)ten (Sffeftcy bic 3>ovfteUnng ber (^x- rcid)nng, rcfpcftine ber 33eiuegung§empfinbung bie (Srinnernngg^ DorfteUung berfelbcn b. I), bic 3inicrt)ation'3empfinbnng boranging;" in bicfem ^nnertationSgcfitl)! „(iU bem fonftanten ©ignal ber 5Be= luegnng, ba§ ^ngfcid) inl)a(tnd) ber S3euiegnng entfprid)t, glanben luir nun nnnjillfitrlid) and) bie Uvfnd)e bcrfcll'cn jn fel)en." ^ie mater ialiftifd^e |)t)^otI)cfe, bie cr baran anfd)[ici3t, intcreffiert nnS t)ier nid)t: fie ift ebenfo t'ercd)tigt Uiie jcbc anberc, leibet an ben= fctben {5cl)Iern mie ber 9}tateriaU!§muy iiberl)anpt nnb nermeibet biefelOen ?^el)lcr, tueld)e cr nermeibet. S)agegen fd)eint mir bie ^fi)d)ifd)e ©rfliirnng ober S3cfd)reibnng fctbft uid)t ganj f(ar: 5}iiinfter= berg »crmifd)t 3>orftcUnng nnb Wefiil)!; fo fijni).iatl)ifd) mir bic S3e= tonnng be§ Snnerliationi^gefiit)!^ ift nnb fo gemifi antijipicrenbe 2>orftcttungcn beim 2BoUen eine 9iotte fpielen, fo blcibt cbcn bod) C>)cfii()I unb 3>orftefInng iunfd)icbcn unb mit einoni „b. I)." nnb cineni „3ugleid)" mirb an§ ben beibcn uidjt eine^, Unb bie Sclbl'ts beobad)tuug jeigt mir benttid), baf? fie uerfd)ieben finb: in ben anti= ji^iicrenben ilnn-ftellnngen liegt ba^o nid)t, uhiv id) tlBolIen nennc (iuenn (S. 9{id)ter in feinen fo5ialbcniofratifd)cn .;^nfunftvbilbcrn ben S'Ojialiftenftaat anti,ypicrt, fo miU cr i()n barnm bod) nid)t!), fonbcrn ou'?fd)lie^lid) im ('>kfiil)l nub nnr im C-icfiil)!. ') ajiunfterbctfl, 2)te SBiEenSljanblung. 1888. 2)a§ SBcfcn beS SBillcii?. 307 3m ©egenfa^ ju bic[en 5lufl6fung!5Dci|ud)en fte[)t SBiinbt, ') bcr giuor ebcnfallS bie anf?evc 'iiMUcnjiljanbluiig ak- bic iHppevception einer 5^c>uc(]niifl§iHnftct(ung fafjt, abcv iii bev i'lppevccption fodift bie pviniitiiie :iiMllcnC'tl)atit)fcit, im SBillcn fomit bav 5(lleiuv)'priiiiglid)ftc, mit 23etuuf?t[ein unb (2ee(en(eben iiber^aupt 3uff""'"C'UiiUciibc ficf)t iinb bfliaity biiim cine nictap()i)fifd)c .^i)pot()cfc lunu !ii.Mncn§uic|en bev iiu'lt 311 (]cu)iiincn |ud)t. Tie vidjtige 33eobad)liinj] , t^a^ mit bev 3"tenfitat bev ^itppevceptiou einev ^ovpevberoegungSDovfteUitng and} bev Tvang 311 bicfev 3?euicgnng felbft uiad)|c, vcidjt jcbod) nid)t l)in, urn bie iiuf?evc iffiiUcneljanbding ak fpe^ienc Jovni bev ^^(ppcvccption ev= fd)einen 311 (affen, bebavf t)iclmel)v felbft evft einev Gvflaviuig biivd) haB SOtittetglieb be^ ©efiifjlji ; unb bic 5Ippevccption a[§ 3iMC(cn§t(}atigfeit nnjufcfjcn, ijat fid) xuvj liingft fd)on") a{§ untt)iinlid) ()cvau§geftcnt : nid)t buvd) ben liinllen, foubevn buvd) "baS @efii()( unb ben ("9efii()t^= hjcvt fommt eine 3>ovftettung in unjev SBciun^tfein. Hub cnb(id) ift and) STMinbty 5(nfd)Quung me()v einc mctap^i)fifd)e at§ eine cmpivifc^ pfi)d)o(ogifd)c. 2Biv miiffen toiefmefjv Don: Xvieb al§ bem 0)vunbp()dnomen au^ge^en. ^) 3" if)'" tft hc[§ @efii()( ha§ Xvcibcnbe unb '•;^H-imave, unb aU ®efit[)( fommt un» bev gauje lueitcvc i^ev(auf, fommt un§ alfeS, \m§ man ()iev 2i>oflen nennt, gum Seiuuptfeiu. Xa^^ e§ bie 33ovfte[(ungen nid^t finb, in benen bev 2Bi({c befte^t, evgiebt fid) bavau^, ha^ bicfe evft, nad)bem „ge)uoI(t" tuovben ift, auf G)vunb »on ©rfaf)vungcu in bivo 33e= luuptfcin fommen fi.innen ; finb fie fvei(id) einma( bagemcfen, fo ftellen fie fic^, obev tuiebevnm unv infolge beS if)ncu anfjaftenben ©efii^l^* ton§, mit 9tege(ma^igfcit jebe-omaf ein unb iibovbccfen a(» bas ^[a= veve \ia§ im Xunfcl bfeibenbc @efit()(. 2Ibev nid)t alleS ('')efii^( fommt un^ al§ 2!Bol(en jnm 33euiuf?tfein, mie e§ bavnad) fd)einen fonnte. ') SaJunbt, SUFUjfioIog. ^ftic^oloflie 2', 6. 463 ff., bef. ilO f. ") I oben ©. 46 ff. *) ortrag8 „3ur ©ntiuirftunflSgefc^idlte be8 2Bt[fen§". 1876. cfv. gum Jotgenbcn and) bie S^eorie bon 21 1 e f. 23 a in, the senses and the intellect. 3. SIufL 1868. 308 ©efu^r unb SBille. uicnn wit ben ©q^ QufftcKcn: fein ©cfiil^I o^ne S3ctt3egung: uidit biejenigen (*<>cfuf)(e, uiefdje niiv 3?ciucgnngen in ben p)entva(tcilen an§- lofeit (inn mid) bcr ^itrjc fjnlber fo aiboi^iibriicfcnj , al]o nur ben ii3orfteUung§t)eilauf in 33en)egung fc^en; nid)t biejenigen, iuc(d)C 511 fd)Uiadi [inb unb ba()er gcuiiffcvmaf^cn aiif f)a(bcnt 2i>cgc ftcrfcn bteiden ; unb ciib(id) and) nid)t biejenigen, bci benen ber Ucdevgang cin fofovtigeu unb oiiOig [pontan nevtaufenber i[t: "^leflei-beiuegungen founcn iiMlten^s I)anbtungen gcnjejen fein, aber fie finb c§ nid)t me^r; nub nud) Ivicb- banbhingcu bc,^eid)nct man nur nncigent(id) a(§ 2BiUcni^crfd)einungen. Unb fo bleiben fiir ba^^ \m§ luir a(§ 'iiMKen anfpved)en, nnv biejenigen ®efii()(e iibiig, lue(d)e bnrd^ eine ^eriobc bcr ."penimung, bie ju iibev= luinben, ber Spannung, bie ,^n liifen ift, (jinburd) in ^Iftion iibcrgef)en. %W nnfer 2t)nn ift bnrd) @cfii()le fauficrt. 2Bo biefe nn^ einbentig nnb bireft in SSeiuegung fe^en, ba rebeii luir nid)t Don 2Bof(en, fonbern nnr )no eine ©pannnng ju Ibfen ift, wo i2d)Wie= rigfeiten ^n iiberminben finb, ein dJloi'w fid) gegen cin anbercv bnrd)= fe^en mu^, luo fid) ha§ 6{raftgcfit(j( aU$ (^kfiil)! bcr 5hiftrengnng iin^ert. Iienn biefe llebertt)inbung Don .^emmnngen , biefe ?ofung ber Spannnng fonimt nn§ (\l§ 3n»fi'^^f>tion§^ nnb Spannung§gcfiif)( gnm Seiuujstfein, luoniit fid) nad)triig(id) nod) bie 33enjeguiig^^gcfit()(e fe(bft Derbinben. (2o ift e§ niit einent 2Bort bai^ ^raftgefiif)!,, tier= ntoge beffen id) mid) al§ cnusa mci^ nnb mornad) altesi lion mir au§gef)t, n((e biefe iinirgiingc nnb Vciftnngcn bie meinigcn finb. Tarin liegt bann frei(id) and) bie 33c;^icl)ung ,ynn ^-lunini^tfcin, ,vir "^fpper: ception, juin 3d)iicfiif)(, in ber ;ii>eifc mic cc! frii()er fdioii lutu un^^ gcfunbcii unb bcfd)ric(ien morben ift. Unb I)ior()in mcifcii nud) gcs miffc (Srfd)ciuuugcu bci ®ciftc§frnnfcn, wo wk fiir biiv "iychkw jcncr §emmnug ben be5cid)ueuben ^u^^brnrf ()aben: bci bcm ift ciuo ®d)raubc (o§. "Dcnn fd)(ic^nd) (icgt iibcrljaupt bie l)od)ftc Vciftung bc§ Srnncnii barin, gemiffc ^n'pn'f^^ untcrbriicfen nnb bcmmcu ju t'iinncn unb fo ben ()i)l)crcu fitt(id)en 9Jiotiiicn gcgcn bicfc monicntancn ^mpulfe 3cit nnb 9iaum gnm SBirfcn ju fd)affen. '-il^oriii nun abcr bicfc ^oufaUtiit, bicfc iuucrc Ibiitififcit be? 3)a8 SBeieii beS aBiIIeiiS. 309 3d), bic uiiv im ('')cfi'tl)t 511111 53euiii^t[cin toiuiiit, ticftcljt — id) fu^(c mid) aU$ ^vaft, abcv bin id) and) iiiaft iinb luav Ijcipt ba§? — , bariibcr tcipt fid) cmpivi|d) nid)t§ fai^cii. (^)C(jc(icn ift fie un§ in i{)rcr cinfad))"tcn ^^orm bc5 Jiicb^ luu- aU$ ©cfii^l, abcv nid)t aUi cin^cit(id)Ci^, fintbcni q(^^ cine 9lci()C bon Wcfiif)(cn, nnb ift bcr 2ricb cinmat bcfricbigt iuovbcn, fo Dcvbinbcn fid) bnmit 33orftclIunflcn, bic anf ben l)o()oven (Stufcit bcS ^Bollcny obncbicy nid)t fc()(cn. 2Ba§ luir liiMUcn iicinicii, ift foiiiit mc ctiuav (£infad)Cy iinb 'In-iindicv, foiibcrn jeberseit cin ^oinplcj-, cin 3itfommcn9cfc^tcsi. 1)er pi-inuir)"tc 3>or9ong aber — benii ini 3ce[oii(cboii l)anbc(t c? fid) itni fcine bcgrifflidic iK?cfcn= I)citcn itnb Subftanjcn, fonbcin iim iHivgauge uiib "In-ojcffc — fpiid)t fid) ally ill bcm eift ini (nftigen 'Jicid) ber .\>ijpotl)efen jn fd)(agcii. \) xHbcr luir blciben I)iibfd) be- fdjcibcn anf empirifd)cm 58oben, erfennen bie alte Xrcieinigfeit uon 3.>orftet(en , Si^odcn nnb "Sittitcii an, finb abcr itbcrjcngt, 'i^a^ bcm Ic^^ten bie erfte 3tcUe gebiil)rt nntcr biefcn brei. ') S)a3 @efiif)I gum Seltprinsip ju niacfien, I)at loie fi^on crtoaf)iit (8. 14) 5- SJtttcr u n 5 e I b e g g , ba* ©cfii^l at§ fyimbainent ber SBelfc: orbnnng IS'.io uerfuc^t. (5-^ todxt uieHcic^t einem inetliobifd) bentenben nnb befonnen fid) fjaltenben iKletapfiijfiter bod) moglic^, bie§ in einer ber fiad)etlic^teit lueniger au^gefegten SBeife noc^ ciiimal ju Derfudiciu 310 9lbnormitaten tm ®efuf)l8tebcii. VII. :Hbnormitaten im ®efubl6leben» 2Ba^5 Dom iicfuiiben 3itftrt»'5 fli^t/ i"itf> l'"^) mutatis mutandis and) im Ifvanfen Seelcntcbcn uncbei-ftiiben , iiiib bie anber^avtigen (5v= fdjciimiiflcn f)icr luerbcn geiuiffeima^cn bie '^^vohc fitr ba^ (Sj'ompct bort abjugcben ijabcn. ^a§ id) bnbei faft ougfd)(ie^(id) aitf bie 5)cittei(uiu] tion ':|.^i"ijdiiatcru angciuiefcn bin, ') ticrfte^t fid) tion felbft, uiitvbe aber iiuv bami einen i^ovumrf bcgriinbcn, lueim id) iibcr baJ C'icfiil)! nitr yiem§ bctbringeu unb nid)t i)ie(mef)i- haii ©onje be^ 6)efiif)(§(cbenii, wie njir e§ aM lnelfad)er S3cobad)tuiig ^cntito fciincn, barftedeu tDoHtc. ®d)(immcv i[t, ba^ gevabe iibcr ('oefii^(yeifd)ciuinigcn bei @eifte§h-anfen bie 53erid)te ncrf)altni^oma§ig biirftig unb einformig ftnb ; bie Wriinbc f)icfitv liegeu auf ber .^anb, \u\§ aiivb baburd) bie ^lufgabe rt)efent(id) er(cid)tevt. 1) ®ie (5)cifte§fi-aitfl)eit ift nieift nid)tauf cinma( ba, obg(cid) in felteneren ^liUen namentlid) bei eib(id) 58e(afteten bie @r[d)eiiuingeii giiuieiteu awd) V^iJ^Iid) f)ert)orbred)cn fonneii, foiibcru e§ gebeu ilji- al§ ^'^'fljcn bev (Sifnmfung allerlei ^nivboten noraii, luobci c§ oft fd)tuicvig ift 311 fagen, ob bie ©renge geiftiger ©efunb^eit bcreito itbeijd)vitten unb WeifteyftiJvnng an,yinel)nien fei. llnb I)icf ift c^o nun fiiv nnfcve 5(nffaffung nom pvintciren (£f)arafter bcci 0)efii^(§ cine 53eftatignng eigcnev 5ht, baJ3 ber Scginn faft immer in ciner 25erdnbevung ber ©efanitftimnuuig, alfo be§ ®cfitf)t6(eben§ ju fnd)CH ift. (£g ift \(i urn natih-(id), baf?, nieuu ba§ (^'iefiibt unvf(id) ba§ ') 9kben berfd)iebencn ®tn3cIbcobad)t«ngen, luie fie in ber 3cit* fd)rtft fiir ^ftjd^iatrie mitgeteilt finb, ftiifee tc^ mid) nnf Spielmann, 2)ta8nofttf ber ©eiftcSfranf^eitcn 185."); 2B. @rie finger, 2)ie 5l?atf)oIogie unb 2;f)erapie ber pfl)d)tfdKn .siranfbcilen. 3. 5fnft. 1871. Slraffts ebing, £el)rbuc^ ber $fod)iatrie 2. I'liifl. 1883; stirc^^off, 2e()r= 6urf| ber ^H^c^iatrie 1892. ®eiite§fvanff)cit. 311 ^riiniirc ift, ami) btc '^uniiiibcnnui in il)m am orftcit fid) fpiiibar mac()eii miifj ; cibcv cbciifo liqcid)ncnb ift c§ , baf? fjicv bic (Sutraufiiiifi noc^ lo,yilai]Cu im Titnfcl blcibt : cvft mcmi bic flovcrcn fcfuiibaven iPor= t^aiigc bcv !i^orftcllcii-o iiiib 'iiHiUeiiv lum bcr .^i'niiifljcit crqviftcu wcx- ben itiib bicfc fid) im T)ciifcn itiib '3prcd)en, im X()uu unb .^anbcln iiupevt, ift bcv i"i?a()nfinii jam 'Jliiodviid) (^cfommcii. Xialici ift ev banit )iicitcrl)iu faft felbftDcvftdnblid) , ba^ ba§ ®en3i)l)nUd)c in biefcm ^Infangvftabium eine il^eiftimmunq nad) bev biiftercu 3cite l)in, alfo pfi)d)ifd)e 'Jjcprcffiongjuftiinbe bilben, ein imbeftimmtC'o ^ranfl)eit»gcfit()( , ba^o in fetncr UnHarbeit boppcit bi'iirtt nnb iingftigt, cine iirgcvlid) rci,^bavc obcv cine fdjmevjlid) be= prtmiertc unb gan,^ apatbifc^e ©runbftimmung, »ue(d)e fid) oft an ein fd)mcveci GilebniS anfniipft unb bicfem ,^ur Vaft gelegt luivb, an iljui l)aitct unb nid)t niebr mit ibm fertig merben faun. Xicfcg (Stabium, obcr luenn c§ aid (eid)tere @vfd)einung ber @eiftcdfvan!= beit d)i-onifd) nnb fo,ytfagcu auf ber ©venje berfelbeu bicibt, biefe ^orm berfelbcu neuut man ganj vid)tig 9}?eIand)otie'), mit bcm 9?ameu jened Jempevamcnt§, bac aOe CSinbrurfc im (^-H^iibt (ange feftbiilt unb gefii^Iiomd^ig nad)- nub abHingcu (d^t; a(§ ein fo(d)e§ ^Jc\ic^t(ingen, unr franfbaft gefteigcrt unb uertdugert, tvitt fie uu-o and) bier entgcgeu. (iv giebt a ber and) traut()aft bcitcvc Stimmungen, bie fid) bir^ 5u form(id)er I'uftigfeit unb Slulgetaffenfjeit fteigern founen : ber ©rfranfeube fiiblt fid) frifd)er unb mobter aU \c, gtanbt fid) fdbig gu gro^en 'I'eiftuugeu unb ift in bicfem gebobenen 3elbftgefiibt gUirf^ lid) unb friibtid), liebcnSmiirbig unb munter, \a gerabegu au^gctaffen unb felig. 'i)himcut(id) in bicfem %alk tterbirgt fid) bie ^ranfbeit oft (angc, ba niclmebr bcr (2d)eiu erbiibtcn '-ilHibtbefinbcnS tdnfd)t unb triigt, \\ni> cnblid) ift and) alo britte-o ein rafd)ey unb un- t)crmitte(te5 Ucbcrgeben nom cinen \nn\ anberu, Hon Vuft ju mcd)fel miiglid). ') ^rafft = (5btng, Sie anelauc^oltc 1874. 312 9(bnormitatcn im @efu^I§Ieben. ^iclfiid) \)anc\t befonbcr§ jcnc cvfto 'jyovm bei' Xepieffton unb iH'vftiinntitng ,yt[ainmen mit fiaiifl)often fiHper(icl)en (*'icful)(en, bie bami t'alfd) gcbcittct locvben, li§ finb nor allem 3»fti"iiibe bcv iuncvcn Crganc, ©cincingcfiible, aber and) @cfd)niarf unb Wcrud), @c[id)t itnb (S)cl)oi- fonueii fniiifbaft affijiert fein. (Sine eigentiimlidjc ']3cv= ncvfion, I)af5(id)c 3bio[i)nfrafien treteii 511 Jagc, Stiimcubuft Juirb alv unangcnel)!!! empfunben, (^cftnnf erregt Vitft, efe(l)tifte 3pcifen JDCibcn iiiit S5e(}agcn iicifd)lungen, ©erdufc^ unb ®efd)vei gerne geljort, greCc f^arben bciiov,yigt. inn' aHent nbcr jeigt (id) [o(d)e 3tcigc= rung unb "l^ertievfion ini ®efd)(ed)tvlebcn: ') al§ ^A'i)nipl)omante tvitt jene bei ^-vaucu anf ; tu lln(n[tcmpftnbnngcn bent nnbercn unb Vuft; gcfiibfcu bent ctgcncn (5!)cfd)(ed)t gegcnnbcv mit bom Trang v' '-'I't; fpvcd)cnbcm @cfd)lcd)t§iici-fel)v ;,cigt [id) bicfe. Untcr biefen fmnH)aften (Srid)cinnngcn bc§ (*>kfiil)(g(ebcn§ ragt bcfonbcr§ bic fogcnanntc '•^I.H'iicorbialaniift bcvnor: c§ ift bem ^rnnfcn, a(§ ob ifjm bcvo .s>e^ yiuimmoni^ebviirft uiiirbc, cin ®cuiid)t bavauf liigc unb if)nt bic 93vnl"t ;,crfpvcngcn luDlltc. Unb nntiivlid) ift, t>a^ fid) im ,3"ft"nb bcv 9ici;,lnufcit and) biinfigcr nnb intcnfincr n(§ bci (^cfnnbcn 5(ffcftc cinftcllcn: ,3ornanvibritd)c , 2iMttanfat(c, '^*Jonnc= fdiaucv, ct[tati]d)c S3cv,yirfungcn a. bg(. Ticfc @cfiil)(c luirten nun and) in il)vcv i^cvftinnnuno, unb 33cranbcntng mic bas normalc ('>)efiK)(5tcbcn anf ^n^alt nnb "ikx- lauf bcr "^HH-ftcnungcn cin. Tic 9lpatbic ()cnintt ben 5(b(anf, Pev= hingfanit bao ^cmpo bi§ ,ytv Viidcnbaftiiifcit unb in eincm oft (}iid}ft anffiitligen lh\if?c; bic ("'icfitbtcaufrcgung I)at unigefe()rt 33efd)(enni= gnug bcofclbcn yiv Ao(gc, bie crft ak- bcfoubcic Vcbbaftigfeit er= fd)cint nnb uiil5ig fliugt, abcv |d)liei^lid) in ©cbanfcnfludjt nnb ;^\bccn= jagb aut^avtct nub in niilligci il^eiiuoncnbcit nnb fragnientavifd)ev 3cvviffenl)cit cnbigt. ^nljaltlid) niinnit bcr ganjc inn-ftcllnngviicvlauf bie ^-avbung bcv nevanberten Q^vunbftinnnung an: bcr ';l1iclaud)o(ifd)c probujicrt nnr nod) triibe i^lbcr, bcr beiter ©rrcgte fic()t aUcc> ini ') ivtrafftsgbing, Psychopathia spxunlis 1886. @et[teafrnutf)eit. ai:'. vofirtften Vid)t im& baiit (id) Viift|"cf)lbncv allci i'(vt ; Mo %\u]\t li\]]t iibcvaU (2d)vccf'iiitfc unb %d\\hc fdjcn; (Nhopcnunil)!! uiib iiu'ifolciinifl§= !ua()n fiiib f)icv odonfaffv ,vt ncuncii. Hub and) bio Vlvt, luic bic iinn^ ftcKiinrtcn fid) aiuMiioubiT vctljeii, luivb ciiic anbovo: bic mipci-tid)c ^-iTiibc an n()ii(id) fliitiieuben Sovtcii, m ^)iciiu iinb '^un-o ii[)cv= \vkc\t unb IdRt unt bicfcii '■^n-ct^ and) bav (2inn(o[c[tc (]c(tcii. 'i^ov aUcm abev ,qcl)iiven l)iii)cr bic ^uianiVolun-ftcflmtiicu itnb fircn JJi^t-'cn. rcr .Sivanfc mivb i^ciuiffci' qualcnbcv unb (iifttrtci Ok'bantcn nid)t kv:-, oliglcid) cv bao Ihuicrcimtc ber[ct6cn U)ol)l cinnclit; obcv cv fomuit, in bcv C^niU'cIfudit, Hon Tyvart*-'" ""'^ ^^^''-'i^'^" "'^'''^ ''^^'-'^' vclitiiiifc obcv nicta^il)ijl'il"d)c Tinqc nidjt lueg. 'And)tiii ift abcr l)iolici bag C'k^fiilit bea 3>"i"'>UV^' "^iiy "^cm ^uant'cu fclbft frautljaft nub pcinlid) cil"d)cint. Tic 'iinil)ulun[tcUnnt;|cn unb fircu ^sbccn l)dnj.-;cn uncbcinm liicl= fad) niit jcucn fi-aufl)aftcn Wcntcincicfiihlcn yifauintcn, Hon bcncn dI'cu bic 'Kcbc wax: fie finb — bavin niit ben ^sUnfioncu ncvmanbt — iud)tio at:? fatfd)c Tcntnuiv^- nub C£vndvuiigeiucv[ud)c fotd)Cv r">kfii()Ic, uiodci bic Aovni, in bic fid) bicfc Tcutuui^ ffcibct, uatiiv(id) Honi '^ilbuuivoftaub nub ."sntcrcffcufvcis? bcc^ (^icfunbcu abl)duqt ; l)icv fpiclcn nauicutlid) '^HnfolrtnuiVo= nub ("^n'ofjcuumlm il)rc ^)ioUc. Vici]cn bicfcu "i^ovftcUnui^cu luivflid) pcvipl)crc ^)ici;,c ,yt (^in-unbc, fo finb cc; ^sUufioncn, bic bci bent Vvanfcu ini Untcvfd)icb Don bcv v^lhifion bc§ 0)cfunbcu (cid)t cine pl)autal"tifd)c (>)cfta(t amtcl)ntcn; ij"t ba-- gcgcu bic (Svvcgnui] cine ccntvnie, fo finb c§ .'paUucinationcn, iDctd)c adcv nont ('«icil"tcvfvaufcn nid)t alv fo(d)c cvfanut, fonbcvn init ob= jcftiiuMi 2inue'oiiial)vucl)nuuu-(cn iicvuied)fclt unb ah? foldjc hclianbclt locvbcn, uiobci iibvirtcuv bcv Hutevfd]ieb ,T,u'tid)^^" 3iuneC'tdnfd)un(icn unb cvvcrtteui -^.^liantaficfpicl oft fel)V fd)U)cv fcftviflcllen ift. 2d)(ic^- lidi fpinut fid) bcv .Svvanfe in eiu uial)vcv ^^Hibufiiftcui ciu unb licv= (ievt jcbc l)(iii;jlid)feit bcv .Svvitif fciucu Tcutumien, 'iinibui^ebilben itnb fi^xu ^iJccn gcgcniibcv. Xabci ii't ba;; 3d)Uiiubcn bcv ticfcvcn !j:ci(naf)nic fiiv aubcvc, bao I'id) ^mi'itV*-''"-'" '^"f bic cigcne ^J>cv= fiiulid)feit ciu I'idjcvcv ;VMd)cn fiiv ben bci-\iunenbcn gcil'tiiicn ;^cvfaU. (5nblid): fcin (^iefiihl ol)nc 33eu)c,quui^ I i^ilt and) liicv. Tie 314 Stbnormitaten im ©efii^lSleben. franfl)aftcn Wcfiifjk (labcii cin frauff)aftc5 mib i:)crM)rtey Swollen unb .fjanbclu im ©efofgc. Sc^on bic natiu-(id)cn ^iriebc au|ern fid) oft nicrfunivbici c^cftcic^cvt unb fvn^; ncbcn bcr fcfion flcnannteit yiljinpljomanie ift ()icv bic ArcRflicr unb bic Trinfi'ucl)t bcc^ C.navta(= fdufcrg ju ncnncn; nnb cbcnfo [tc()t bcni pcmcijcn (^cfd)rcd)t3trieb bic Uiibcvlirf)c (Srfd)cinnnii bco .Uotcffcnci ,yir 3citc. "Knd) cin Ijcftigcr Jvicb ju tbrpcrlidicv 'iknucgnng iinfjcrt fid) in bcftiinbigcr Unrufic, in jict; unb ^tDcrffofcui llndjcvlanfcn , im Sammclu aller benfbaren (^cgenftdnbc ; unb njcnn babei fcin Grmiibungygcfii^I ein= tvitt, fo bcmeift bas bod] mo^I, mic ftarf bay 0»icfiU)l bcr Unluft fein mu^, ba§ gu bicfcn "^cmcgnngcn trcibt unb bic fie bcgfcitcubc ©rmiibung nid)t auffonuncn Idpt. Xcn 3*i5f'"9'§^orfteUungcn ent= f^ircd)cu bic 3'i'rtngj^cfii()t'?iiuftcrnngcn unb 5(u5brud5bcnicguugcn in ,S>iItuug, Qoam}, ^Jcicucufpict, 3vircd)uicifc unb (Sd)rtft. Xcv 'Hpatl)ic ncnnanbt unb aiis i()r aU cincm allgcmcincn Unhiftgcfii()I ^erborgcf}Cub ift bic ^tbuUc, bic gundc^ft in eincm ?J?anget an fcbcr cigcncu l^nttiatinc, in Iciditcr S3cftiiundiarfcit nnb fd)cinbarcr (£()araftcvlofigfcit fid) duf5crt, bann nbcr im i^Uibfiuu bio jnni luUligcn 5luff)orcn beg SBoUcn'o unb (5rtofd)cn jcbcv ITricbcy, and) bee 2clbft= crl)altnng5tricb5 fid) ftcigcrt, fo '(fd^y ;,nmniVoUicifc Aiittcrung not= mcnbig mirb. 5lt(c^ bay finb 3^cmuptfcin^5ftornngcn ; iut cugcrcn 2inuc ncr^ ftef)t man aber baruntcr SBcrdnberungcn bc£i C^ocfamtbcumptfciu'^, bcr ^Bclun^tfciu'olage nnb ^.'oobc cincrfcity, bcy 3clbftbcuntfUfciny anbcrcr= fcits. 3i"ii''d)U/ uiicbcrum bcr ".Hpotbic cntfpvcd)cub, mcrbcn mir ;cuc 3itftrt"i^c jn ncnncn babcn, in bcncn bai? '"^cuuif^tfcin tranm= unb fd)(afartig mirb, iibcr bay gau.'^c iuncrc v^cl)fclb cine ^^Irt luin 8d)Icicr auygcbrcitct crfrijcint, bic 'Hnfmcrffamfcit fitr nid)tc> ,yt gc= minncn ift (i^torung im ''(ppcrccptiouyorgan !?) nub infotgc bcffcu and) uid)t'? baftcn bfcibt. 3old)c rdmmcrviftdubc tbinicu fid) bi-^ ,yir • §t)pnoti§mii§. ^St5 luiUifien '•l^ouuifulofii^fcit ftciiicni; imb mif bcr aiibcni 2oitc foiinon (\an\c ;V"itvaiiinc iiii ('»k'bdcf)tni'5 auc^rtctbicl)! uicvbcu itiib fid) Viicfcn bilbcii fiiv itnUT '•J-^cuniiVfciii. lliib bnmit Ijiiiiflt niol)( and) jciic X^iipli- citdt bcv '■l^cuniHtfciiiy ,vti'amiiicn , Hern bcu friil)cr ld)oii bic ^Kcbc ttjar.') ;^uiiiid)ft mtv cine '^(ufl)c(ninn bc§ SScmu^tfciiiv bev (5in()cit lii^t fie fid) biinn fici(id) bei einer ^nfd)aming, fiir bie baSfelOe p[)ano- iitcuotoi^ifd) Sviicluiici ift, '(cid)t cvfldrcii, oljiie bof? man ,yt ber ^^meilicit bev bcibcn .'otvnl)cinifpl)auen fcine ;3nf(ud)t ncl)nicn ntii^te nnb an bie 'Viiiiilid)feit be§ T'oppelfcl^jcny mit ben beiben 5tucicu aly ein 'Jhiadn^on evinnent biivfte. Unb and) jene» Diitliiie '^hty; einanbeifaUen beu t^ert"onlid)feit in ^luei, jene^o luiuflidje I^oppet- Icben mit gtuei iierfd)ieben i^eftimmten, lievfd)iebenarti(:5e CSfjavaftev^iti^e jeigenben nnb nid)tii Hon einanbev miffenben '•^J^erfonen borf iuof)! an§ fold)cn Xdmmev^nftanben nnb .vfjleid) anv! nied)fe(nben 3timmnn(^si= logen, Hon bencn bie eine any uiiUifl nnflemobnten nnb fvcmbartigen (5^emeingefiil)tcn I)erDorge()t , bcgtiffcn luerbcn. Unb barin finbet bann and) jency fid) felbft ^^erlieren bc^S Atranfen , bcv nibitiftifd)e :ilHil)n fcine Civfldrnng, uumon \a cbcnfaUy friil)er fd)on bie 'Kcbe wax. 3d)(icft[id) cnbigen aUc biefc ^i-anff)citi?crfd)cinun9cn im tcr= minalcn 33Uibfinn , ber alB agitievtcr in (appifd)em Ojefafel nnb finntofcv 'i\niicg(id)feit fid) dn^evt, in bent fabcn l*dd)e(n obev twei- nerlid)en Wnnfcn be» bliiben ©efi(^tey aber bod) nod) 2pnren Don (^cfit^lSuiivhtngen Hcvviit, nainent(id) lucnn bicfe Slugbriictc n3cd)fetn; im apatf)ifdicn 5^(obl'inn bagegen ()ovt alley anf, bic geiftigen 'J^nnftio= ncn finb evftovbcn, bcv pfi)d)ifd)e 9Jtcnfd) ift tot. 2) (Sine nene 9?ei()C Hon '^n-oblcmcn ^at ber '5pft)d)o(ogie ber .^i)pnoti!?'mny anfgegebcn, nnb Cy ift erfrcnlid), bo^ man and) in Xentfd)(anb anfdngt, bcmfclbcn eben and) im 3»tereffc ber pfi)= d)o(ogifd)en 'iiMffenfd)aft me()r 5(nfmertfamfcit 5n fd)cnfen.^) ©inft* ') ©. oben ©. G3. ') 2)ie Citteratur l)at 3iemH(^ HoUftanbig pfammengefteUt 3??. 2)cff£)ir, 23ibItograp^ie bc§ mobcrnen .'^i)f"otiSmu8 1888. (5"Utc^ 31G SXbnormitateii im ®cfuf)l8leben. lucUeii (iiib w'lv jicilid) luul) tin 3taMuiii bcv !!8cobad)tcn£( unb !Jl)iit[acl)cu 3aiiiiucliiy, uiobci man nid)t uovfidjtig gcnng in bcr innncr nod) Uiid)tig ,vi fcin fd)cint ucbcn beni fn^^cftiiicn , finb bic "Ittittcf, bnrd) iiicld)c bicfcr ci.qcnartiiic 3i'U^i>'b bcnHn-qcrnfcn mirb. (Sbaraftcri* ftifd) ift bann inciter and) [)icr ba^ 'Oltoincnt bcr Ginitbnnq. 'inm %\u fang an finb bic mciftcn nnr fd)nicr ■',n l)ijpnotificrcn ; ift Cv abcr ba^^ cine nnb anbere Dial gelnngcn, bann mirb bcr ^'iftanb lcid)tcr nnb imntcr (cid)tcr iinebcrbolt nnb bcr leifeftc 3(nftoB, jcLU allcrbingy fd)on ba^o fnggcricrte Uinn-t: fdilaf cin! geniigt ;;nr '^un-fctnng in ben l)i)pnotifd)cn ^nftanb. llnigcfcf)rt bient ak- gccigncti'tcv l\H'ittcI ,Vini ^Infincrfen bac; ^'Inblafcn, alfo cin ciinnaligcr ftarfcr nnb bod) ift bie SatDlnc in,ituifd)en noc^ cntfprcd)cnb augeiuac^ien. i^fll. au^ ©d^mibfunj, 5|>fi)rf)oIoflie ber Snggcftton 1892, bcr abcr In ©Idubiijs fcit nnb stritiffofigfeit fcl)r lueit (\d)t. Tic Sdjtift uon ?(. i?cl)mann, Sic .'pijpnofe nnb bie bamit Denuanbtcn lunnialcn 3"f^iJn^f' i^cipjig 1890 ift mir Icibcr n\d)t jngdnglid^ geiuefen. §i)pnotigmuei. 317 UHil)( iui!:\ctt)o()ntcv 2iiincvciubnicf, bcv iil)iilicli luic bcv Si'n^ci i^vofie l3vrabiationyfii()ii^fcit hat. Tic @ri'd)ciininrtt'formon finb [c^v mainiirtfa(tii^ nub iiibiuibucll Dic(frtd) norfdiicbcii ; btc ^^cvi"ud]c ,vi iivnppicrcn uiib mid) 3tabicn ,^u (^licbcni c^cfjen nod) tt)cit nnycinanbcr. 5lt^ ^Infiinjisftnbium luirb inc(tad) cine Vct^nv^ic bcobad)tct, in bcv (Snipfinbnni] nub fi.n-pcrlid)C!5 Wcfiil)( fiift iiau,^, cr(ofd)cu ift; bcv (Sinrtcid)lafcvtc utad)t ben Giu- bvncf ctuco ®c(iU)intcn. ^n ctucut mcitcvcn 2tabinnt tvitt ^atatcpfic, ?Dhi!?>fclftavvc ciu: ben ciu'^clncn (^Uicbcvn obcv bcni iian;,cn .^I'ovpcv fonncu 2tcUnurtcu iiciicbcn mcvbcn, uic(dio, obroodl fie ini novnuitcu 3uftanb niit c\vo\]Cv %\\it):c\\(\nm\ iievbnnben finb, ^iev anfjevovbeutlid) [m(\ nnb nbnc a((e§ 5Jiubti]fcit'3= obcv (2d)nKn;^9cfuf)t fcftcic^attcu uievbcn : and) Ijiebct ucvftcfjt fid) Slniiftfjefic nnb 'J(na((]cfic imn fclbft. Tancbcn (in eiucni ncucn 2tabinm?) tontmcn nun abcv antoniati= fd)c 35cniciinui^cn nntcv bent (Siuflnjs bc5 |)i)pnotifenv5i .yt ftanbc, njc(d)c anf Sugrtcftiou juviicfi^cfit^rt ttjcvben miiffcn. Tcv .'pijpnoti^ fievtc tf)nt, uiai? i[)nt anf ircjenb cine '-li?cife Doni ,'oininotifenv fui^iievicvt mivb, fei Cv nnu, bap biefev co ifjni auvbriicflid) bcfic(}(t obev co i(}ni lun-nuid)! obev bie einfcttcnbe ^Soijegnuf^ an if)ni lun-ninnnr, uunan fid) bie an= bcvn bayi t^eboviflon S^eineipiugen i^an^ med)anifd) nnb non fctbft anfd)licRcu. iinif)veub bie flan,^c iibvii^c 2Bclt fiiv ben §i)pnotifievtcn 5u cjifticvcu aufrtc^i-ivt ()at nnb uevfnnfcn fd)eint, fd)cnft ev beni §t)puotifcuv anyfd)[ic^lid)c nub feinci?U)cg§ bermiubcrtc 9lufnievffam= feit nnb befinbet fid) in abfo(ntcv ^Ibfidngiflfett Hon if)ni. Xev .'oi)p= notifenv faun ifjut babei bav llng(anblid)j'tc eiuvcbcn, baf; ev fd)lcd)t 3d)ntcdcnbcv niit ben 3'-'id)eu bcc^ (Sutjitrfcn;; ipt, xHnmefeube fiiv nid)t aniuefenb evflavt, ja fogav I'id) fe(bj"t a(3 ben, bcv ev i|"t, bcv= gii5t nub cine ifjm fventbe 'DioUe fpie(t, einc fvcuibc 13evfoulid)feit anuinnnt. 3iHi{)reub bie ^tnalgei'ic ben .^ijpnotir'niuv bei Cpcvatto^ neu Dcviuevtbav mad)t, fiubct fid) in bent bbfjevcn Stabiunt bc§ ei9cnt(id)cu 3oniuambnlii?ninC' .ynueifen and) eine auffallenbe 3tci= gcvnng bev (I'nipfinb(id)fcit bev 3iuue — .V)i)pevaftl)efie ; uanteutlid) bcv ©cvuc^vfinn, abcv and) bev Xaft- nnb Jcuipcvatuvfinu lunfcincvn 318 2Ibnormttaten tm @efiif)I§Ieben. fid), fo baf^ bcr ^ij^notificrtc bmd) ben 2Biberftanb bev i'uft auf bic ^)li\i)C Hon int ifi^qic [tc()enbcn ("<)c.i^cnftdnbcn anfincrffam luirb. ^ie 5(ni5iaflcn iibcr anc]cnc()ni cr^of)tc§ Vcl'cncn'icfnljt obei iibcv iDonnigc <2elicifciti?cuip[inbnni}cn [inb bnidjan^^ ucrcin^ett, unb cy bleibt na- tiirlid) jlucifcKjaft, ob djncn cin tnirflidicg g-iifjfcn ju ©runbe licgt. Unb cbenfo ftcljt bcr 9Ininc[ic fiiv alic-:- UHi()icnb bcr §i)pno[c (Sr= (cbte in cin3chicn %iiUcn bic i^cftcigcrtc (Srinncrungefii()igfctt obcr ^l))3cnnnc[ie gcgeniibcv ; unb and) bic iil'cr bcu (ji^pnotifdjcn 3nU'^"^ I)inanc4'cid)cnbc SLMrffoinfcit bcr 3uggcftion i poftf)i)pnottj'ri)c ijng- Qcftion) bilbct baoon cine ':llrt "Jluonaljntc. Tcr cigcntlidjc 2oninanibn= ItgmuS fomnit iibrigcnS nnr in anegc[prod)cn }.iatf)o(ogi[d)cn 3uftntt= ben, namcntlid) bci ^l)ftcrifd)en nor, nnb ebcn bcefjalb ift ^icr be= fonbcrc 33or|'id)t notmcnbig, ba bci fold)cn ^ranfcn Jiinfdinng — Sugc unb 2ctbfttaufd)nng — an bcr Xagcvorbnnng ift. Sine 2;l;eorie, bic alk bicfc nicrfmiirbigen nnb feltfanien 3"= ftiinbc T^n crfliiren t)erniod)tc, fclilt nn§ nod) bnrd)anc'; luirb ja fo= gar bariibcr gcftrittcn, ob >uir cv iibcrl)anpt niit fcclifd)cn C5rfd)cinnngcn 3U t()nn l)abcn nnb ob nid)t Dichnctjr bci ben antoniatifd)cn S3e5 lucgungen bc» ^ijpnotificrtcn bcr pfi)d)ifd)c '^.HrranctprojcR fcf)(c. ®a§ gcl)t n)of)I ju lucit nnb lie^e ntand)C!5 nncrftiirt. Gl)cr uicrbcu \mx an i'pcninutngocrfd)cinnngcn jn bcnfcn babcn: bic ongcftrcngtc Slufmcrffomfcit au\ ben cinen Stcij obcr nnf ben .piipnotifcnr rnft fc()r rafd) cine ftnrfc Grniiibnng bernor nnb betdnbt ba^ Crgan bcr I^ntcdigcnj, Idf^t bic (^hof^ljirnrinbc „cinfd)(afcn", nnb fo ift bcr iHMKe nnb bic 3lufincrffanifeit gc(af)mt, bnc^ 93cmuJ3tfcin, mie '^ininbt '} niebr I}iibid) 11(5 tlax fagt, „ijcrcngt". 2i^a§ bagcgen antoniatifd) uieiter laufcn fann, ba^ bicibt in feiner 'Jnnftion crl)iiltcn, alfo and) bic 3rtt)igtcit ju gcttjiffcn !JricbbcJDcgnngcn nnb ':)tad)a()ninng-5bcn)cgnngen. ?5rag(id) il't, ob babei luirflid) cine ^tcigcrnng bcr (Srrcgbarfcit bcr ©inncc'ccntrcn an^nncfjnicn ift obcr ob bicfc nid)t niclniebr nnr nad) bcm (^kici} bc£! ^ontraftciS bnrd) bav iiV-gfallcn aUcr bic '■^Uifnicrf- ') SB. SBnnbt, §i)pnotismu§ unb ©nggefttou 1892. §Dpnott8inu3. 3i;> famtcit foiift ahlcnfciibcii ^){ci,^c flcftcii^crt fcl)ciiit? Xic .soaupt^ fnd)c btcibt adcr bos 2lutoniatild)c; imb bamit l)iin(jt ,^ufammcn, baf?, lucil bivS 35cuutf?t[cin nid)t^o bmiilt 511 thiin ()at, aKcci fo i'id)cv unb novmai ncvlaitft (ci'r. bic 3id)cil)cit bc^o H)ivflid)cn 9Jad)tuiaiiMci-g(). 2Bcil abcv baci 33ciim^tfcin mccji^cfattcn unb bac; ^c^ fojufacjcn fufpenbici-t ift, fn vci]icvt bicfcit ^(utonuitcit nid)t hac^ cicicncn ^d), fonbern cin fvcmbog ^tf)/ [ouicit Co iiiib uon iucld)cii ':].Mtnftcn aii^ imntcv eg fid) 511 bicfen I)aU'[d)(aicnbon 'iOtonfdjcii cincn ;]iu]ang git fd)affcn uub (Sinftuf? auf iljn 511 gcunnncii ncniiai]. Xaf^ babct ba'o Wcfid)( am uic[ciit(id)ften bccintrad)tirtt , notlfti-iubit] obcr faft Dollftdnbit^ ciftovbcn cvfd)cint, bciucift uncbeiiim itui bic na^c 33c= gicljung bcSfclbcn 511 33ciuuf?tfcin unb 3(ufincrf]'antfeit, bic ccntvalc unb pviniiivc (^tcKuiui, bic cc* tnt 3cc(cn(cbcn cinnimmt. '^a\i fid) abcr bcr .vii)pnoti[cur Oicljor iKn-fdjaffcu faun unb fcincu 33c[c()(cn ^o(gc i^clciftct U'irb, ,^cii}t bod),, baf^ iBcnigftcu'? ba, two cvi fid) uni jncl)r al'o um bic 5(ugfiil)rnn.ii Hon i]a\^ cinfad)cu toovbinicitcu i8e= loegungcn IjQubctt, cin 9vcft Don Wcfiiljl unb S3cn)ni3tfein uorljanben fcin niu^; cin OJcfitf)( bcr (2d)n)ad)c unb ^Ibljiingicifcit ift bci bicfcu ncrPcnfvanfcn Soninombutcn [a c\c\m^ ii.>oran2ifc^ung, uub batjcr bic gro^c "t'ciditigfcit, niit bcr i"id) bcr .f^jpnotifcnr in ben 58cfi^ if)rc§ fec(ifd)cn £'ebenii fcL^t unb bic incricidjt auf ciueni Wcfii()I bcr ^i(f= lofigf'cit unb '^(bl)dugigfcit ibnt gcgcniibcr uiit berutjt. '2d)mibhtn5 ') nieint, bafj iiber bag, was noni fcelifdjen '\'cbcn iibrig bicibt, „ndf)crc Scobad)tuugcn non iBert Judrcn, mdjx alg fo Dic(c anberc Spcgiali^ tiiten." 6r ^ot 9?ec]^t; abcr ottsuDicI t)erfprcd)c id) mir bation uid)t. Sic .^anptfad)c, )xia§ bic ^^fi)d)o(ogic buid) bic .'pl^pnofc gclcrnt i)(it, ift bod) xxm ba§, ba^ bcr Unifaug be§ 5lutonuitifd)cu in unfercm Scbcn cr{)cblid) grbf?er ift, a(g luir Dorfjer anjnncbmcn geneigt ge= Jucfcn finb. Unb niit bcm '.^(utomatifd)cn unb 9}fcd)anifd)cn f)at eg ilag 0)efitl)( am aKenucnigftcn ,yt tt)un; bcnn jeneg tritt {a gerabc ba cin, lUD unb baburd) eiu, bafi ^eumfufein unb ©cfiifjl iierfd)iuiubcu. ') ©c^mibfuns, a. a. D. 6. 147. 320 Sc^Iufe. 3m (*^cfu^( brhu-jcn luiv, Juie icf) (.^(aiibc, bio 511 bcr ticfftcu !Xtcfc bcc; pi'i)d)ii"d)cn \'cbc\K- nov, foucit aiv iiOcrl^anpt cmpivifd) Dor- imb eini^cbniuflcu lucrbcu faiui. 'Bdjon barauc' criiicbt fid] fciuc S3cbcu= tiinfl fitr ba0 ©anje bcy ®cc(cn(c6cn§. llnb boc^ ift cc^ bi§ ba()er in ber iuiffcn[d)aftlid)cn SBctroc^tiiUfi bcm (Svfcnncn unb ;ii?otlcn gc^cniibcr faft luic oin lltinbenucvtigcS imnicr ju fiivj c|cfonimcn. 'D.'^ian f)at bay r^)c= fii^lekbcu entmebci- aty cin bic bcibcn aubcrn ftoi-cubcy unb bccins trad)ttflcnbcci ©(cmcnt, als cin ^n Ucbcrrtinbcnbcji unb ju Scfcitigcnbes^ angc|cl)cn obcr bnvin bod) nur cine Slrt Don Vunii?, ctronC' mic ben 3onntag bcy ^cbcns finbeu luoUcn. Xiefe 5(uffafiung c\ci)t offcn= bar auf bic alte 5>ci-mo9enc4ebre guvitrf, bic tvennt nub fd)cibet, WiVj hod) in 3Baf}i-I)cit jufammengcfjcirt; ini pfpd)i|d)cn (*9ef(f)e()en ift cin ^neinanber, cin innigcy ^uTfd)hini;icn= nub iumuobenfein , unb bic cinjclncu ^atcn bicfc^i Cociucbcg laffcn fid) nur Doui abftra^ ^icrcnbcn Xicnfen ausfonbern, in &Mrnid)fcit finb fie nid)t gctrcnnt. Unb fo fonutcn bcuu and) mir nid)t bcm 'J-ii()lcu fiir fid) adein uad)i3c()eii : ba mitf^tc ba^ Gijicbuiv biirftiii unb liirfcnljaft blcibcu ; fonbcrn mir babcn im '^HnftcUcn unb Xcufen, im 2BoUcn unb §anbc[n ®cfiil)( nub ©cfii^le gcfud)t uub gefunbeu, unjertrenntid) mit bicfen aubcrcn 'Jnnttionen Dcrfnitpft fclbft ha, mo mir cv am mcnijiftcn ermartct fatten, 'giifjlcn ift bic 3prnngfcber bcv (Sr= fenneuiv bo? 9Jfoti» attcs ^anbclui?; cv licgt and) inf)a(tlid) allem d'vfcnncn ali hivi- Urfpriinglid)c ^^u ("<'n-uubc, mic ja and) ^inbcr inuucr ,yicrft fid) cmotioncll, gcfiiljlcmajjig cnegt ,^cirtcn, laugc cl)c fie ,yi crfcnncu uub ,yi rcflctticrcn ncrmoficu, uub cri't allmal)lid) uiiib bcv ('^)efii()l§d)araftcr abc|eftrcift unb Co blcibt alv ^)icft cine iclatiu i]cn'i()lC'fn'ic (iifomitiiiv iibviiv "iK^od) \nd i"icl)l(nn-ov abcv blcibt biVo 2iHilloii nil bov '5iil)lcii ficfniipft, Hon bcm cci auvi^djt, ba al(c iViotii'o Ck'fiil)lc I'inb, nub Dor ancnt luoU cci unci au5l"d)licf?licl) nnv in bcv S'l-H'ni I'on ("'W'fiiljtcn ,ytni iBmnifUfcin fnnimt. Ue[icv()aupt abcv fonimt unci ,ytni 51VMi)nf]ti"cin uur, unio C^H^iUjlviuci't l)iit : bafjcr ftcl)t ba§ (*Acfn(}l nn bor cm]cn ^'■iovk bcc* 23ciuuf5ticin'? unb cntfd)cibct iilun- 'Hiifniif)iuc obcr 'Jtid)tniifniil)nio, iibci- oi^i p^^-'^' 'H'cin. <2o ift ^cuin|"jt>ucrbon (in-fiil^ltiucrbcn, unb Scltiftbcinu^tfein ift >3cUi|"ti]cfii()(. '^a^ bic (5v'fcnntni'otl)covic bicfcn flcfit()(^'maJ3ii]cn (£f)araftcv be^^ Sl\Mini|t[cinci fnft niifli}] iipioricvto, baf? fie uid)t ancrfaunto, i)a^ baci ."sd) a('5 fii()(cnbcy inuuer and) babci fci, ()at fie fo blutlecv unb intmei- iuiebev unbefriebirtenb iieiuad)t. ©cSin^ ift bic 2BcIt mciuc il^orfterhtni] ; abcr ba§ ^d), ba§ fie lunftellt, ift in cvftcr ^inie eiu fii()(cubc§ ^d), unb fetbft bie ^ateiiorieu, in beneu uuf bie 'A'ctt DorfteKen, trart*-'n nod) beutlid) bic Spureu if^vcv .S^evfuuft noni .Svoutinuitatc>i]efii(}( unb X{vaftrtefit()[ in :3bentitat unb ^aufalitiit jur ©c^au. 33ol(cnb0 abcr b(cibt bag fiif)(eubc ^^d) bac! (Scntrum bee* .^aube(n?>, and) bic altvuiftifd)cn ©cfii()(c finb \a nicinc 0)efit(}lc, im Wtitrf ber anbevn finbc id) mcin ©tiid; unb fo mn^ fclbft bic ©t^if fefjen, luie fie fic^ Hon bicfcm cgoifti[d)en 93?itte(puuft au§ bic 2Be(t bc^^ (Sitt(id)eu Qufbant. oil felbft bic ''Xeftf)etif, Hon ber man f)attc benfen foHcu, fie fjiibe ifjren ('')efiUj(C'd)araftcv nic Hcvc^effen unb Heikui^uct, nuifj fid) baran mof)ncn taffen, iibcr bie ?5rovm unb in ber ?5oi"i" ben Ok'fiilifvqefjaft Juieber nte()r ,^1 betonen nub in ber (Siufii()(unii ben 3»fannnenl)an,q aUc5 ®d)bnen mtt bem fiil)tenben ^d) feft^nljattcn. 5(bcr nid)t nnr im (2ce(cntebcn bee! (Sinsetnen nimnit bal Wcfii()t biefc centrate ©tcKung cin, fonbcrn uiie bn-? uatiirlid) ift, ba Csubiinbucu bic !Jrdiier be^o @an,^en finb, and) tni Veben ber 9Jfcufd)l)eit , in ifjrcv ®efd)ic^tc unb in ber 3(rt, une fie fid) bicfc?^ i^r I'cbcn i]cfta(tet fjat, in if)rcr ^ufturorbcit unb beren 3d)i.ipfuncjen unb ©ri^ebuiffen auf aUcn ©cbietcu if)re>? ^afeiug. Si'ad abcr bo^ Wcfiif)( l)ier feiftet, ift baofelbc unc int cin^ctnen (2ectcn(eben , c§ tii^t fid) uiit eineut 'iinnt aucifpred)en, baci Juir bi':?f)er Ijintangeljatten Siegtcr, 208 ®t\m. 21 322 . (Scf|Iu&. i)abc\i lIn^ btvS bocf) nl(C'5 in fid) fafit: ^|.^i? (''ic fit 1)1 fcf)nfft ii.>ertc. 'Jciir luay '^^cit bcfitjt, mivb uon ntiv ci-faiiiit, nuv uhvo fiiv mid) SBcvt f)at, )uirb noit ntiv cvftrcOt, uiiternonintcii iinb flctljaii: bav ift bic cinfad)c (^oviitcl fiiv ben 23citvafl hc^ ©efiifjl'S 511111 (Si'= teimcn itnb jum ^anbotit. Utib nid)t niibciy ift c» and) im C^aiijcn itnb ^Idiicincincti. '3)al 3d)iiuc, biVo Ohttc, bav 2i>a()vc, fie finb bai' ;:^\ntuoUc unb iuad)cn ben SBcrt bci^ nicnfd)Ud)cti Xafcinc* auo. Um SBcrtc l}anbclt co fid) in bcr 2iltc unb ^)icliivou, iiiii il^eitc and) im Gtaat unb — man bcnfc an ben „$Lun-t"nioffcv bcy Qjeibe^o — and) im fojialcn iHn-fc()v unb Vebcn, „(S5iitci" .yt ci^cugcn ift bie 5lufgaDc atter ^nltuv, ,yi ©iitern abcr mad)t fie bod) nuv il)v ^ii^crt fiiv mid) unb fiir jcbc§ 3d). Unb ebeiifo bvc()t fid) aHcv Streit in bcr SCelt um bie rid)tige 3Bcitnng nub 3d)at3.nng bcr Tinge unb um hen 33efi^ t)on 'iL^erten unb G)iiteni. iCxnt abcv Ijat etiuay nuu buvd) bag @efii^( unb fiiv ba§ @efiif)l. ®evateu )i)iv abev mit biefcv 93ctonnng be» ©cfiit)ly uid}t in bie ^Jcdl)e Hon allevlci 9xid)tungen unb ^tviimnugen, boncn id) menigftcnS feine Vuft Ijiitte anl)eim,yifaUcn unb Hon bcnon id) in 2i>iffcnfd)aft unb Vebcu fein Aoeif cvluavte? ®a()iu ved)ne id) yicvft bie 5Jeiguug bev ©vfenntni^Jtljeovie, biefen S3egviff be» Scvteci (od fie ben ^)iamen bafiiv ijat obev uid)t, ift g(eid)gitltig) mit bem bev ^Jtealitcit ,yt ibeutifi^ieren nub bie ii?elt bev i^ovftettung in eine 'iin'lt »on 'ii^evten ^u nevmaubcln. Tamit bvel)en miv bie 2ad)C um: \a menu e§ nuv Vuft giibe in bev ^iH'lt, nuid)te man aUenfafly fo beufeu; abev in '2d)mev,^ nub Unlnft mad)t fid) bie SJealitiit al§ eine Hon niiv uuabljiingige, iibev un§ ftctjenbe, wvS beeinflnffeube uniicvfennbav geltcnb; bafj miv leiben unb unci an i[)v luuubfiofien, bov ebon ,^eigt, baf3 bie SBclt mcf)v ift alv! unv unfeve '^Hnftellung ; unb nid)t unis fonft fjat gerabe and) in bem '^Hnl)aubenfeiu bev passioues Xe^^eavtC'3 einen Seiueid gefunben fiiv bie ©^.-iftenj cincv 2Be(t an^^cx nu^o. Tic :ii^e(t ij't, unb im ®efii()l evfal)ven miv, bafj fie ift, nub (jaben (;icv ben ii^cvtmcffcv fiiv baa, uui§ fie whi ift. !5)aS ®cfii()t fd)afft nid)t bie Uiu'lt, fonbevn Cy ,^eigt mhi unfeve Vlbljangigfeit Hon einev vealen 'Au'lt unb nnfeveu ;]nfammenl)ang mit biefev '^*oelt. UIhmiii iitiv oliov im Vci^cll lun- allcm bic -Viad)! bcr ')ii\ilitiit iibcr Hiiv aii,vicvfoiiiUMi ficnotifit [iub, ift biVo ctuui ^Hifiiiiiftifcl) iicbadit? iinb fiiljvt bic C'H'fiiht'^Iclivc iibcvbaiipt niit ^h'otiucubirtfcit .yim 'iH'l'fi= iiii^niU'^? .oicrtq^cn barf id) miv an )d)ou (Sicfiii-jtC'? ciiniicvii : bcu ■•^H'ffimivniiiv ift auf bciii ^^V^bcii bcr SBiUciic^clu'c rtcuiad)fcii, cine v\d]U(\c 'i^fi)d)o(orttc bcv ("»icful)(j! \c\(\t fcine llnbattl'ovfcit itiib Ic()vt il)ii iilionuinboii. 'ilu'iii biVo Vufti^'fitl)( bav cinoiit(id)c Vebcii!?nicfii()( ift, bcr iiitvb lucbcr an bcii illiifLn-ifd)cii mib iioi]atiiicu Ciliavafter bcr Viift rtdiiibcn nod) ant Vcbcu ncvvucifcln obcr baran iicv;,artcn, baf? man imnicv micbcr niit bent llcbct fcvtii] iiKn-bcn hinn; bcr tuivb fo Dicfc ©liter iinb 'iverte in fid) mib in bcr 25?c(t finbcn, bap il)m bag ?cbcn itni ibretiuiUen bod) immcr lebcnc-tncrt bfcibt. Ter '|H>f)"intic^init§ ift cine romantifc^e &Hitanfd)aitnnrt : finb luir init nnfcrcr ®efii()Ie(ef)rc nid)t in Oicfal)r, bcr ^liomantif yt lunfalleit ober bod} ^nn-fdjiib ^u Iciftcn? ^d) benfc oud) ^ier loieber: iViii;, int C^HUienteif. ^sn ber ^Ixomantif tritt ba§ (^-lefiibt bem Tenfen iinb '-i*.Hitlen feinblid) neiieniiber, cy unll aKeiit l)eirfd)en itnb bic beiben anbent iit feiiten Tieiti"t nebnten ober uertreiben. iiMr baj^erten babcn bem (*')cfiib( babiird), baf? luir cc^ in ba;* Geittrnnt bcy 3cc(eit= Icbcng ftcKten, ba§ ®d)H)ebcnbc nnb Un!(arc, ben i^uinrtcl an Tenffroft nnb tilMKcncienerrtic iicnomntcn, bcr bod) nor aUcni ba§ 2lVfen ber ^Koniantif anvinad)t. 2Bcr milt, ber fiibft, tuer benft, bcr fiiblt: nian braitd)t alfo nid)t, itm itiir [a red)t fiibten \n fonnen, il^oUcn nnb '3>enfen ,yi opfcrn. llnb fo ift jeneS ciitfeitige 3d)iue(i]en nnb ?uptriereit in C'lefiitjtcn, tuic ii'ir cci in ';|.Hi(itif nnb ')icligioit, in ?.'in)"if nnb 'l^ocftc ak-^ roniaiitifd) jn bc3cid)nen pflei3en, im ©rimbe genonimen cin 'l\M)"UraiienC'Ootitm .qegeii baci Oicfii()l, al^o ob ba§fc(be ba nid)t \n feiuent ^)icd)t fame, mo ntan tlar bad)te nnb friiftig mollte. Ten grofuMt ''litfgaben bcr ;]eit gegcniibcr abcr tljnt e§ bod) nnr hci§ Wefiiljt. Xaf; )uir folangc geglanbt I}aben, im ii.Mrtfd)aftc!= Icben oljnc 0^efitf)(e fertig luerbcn ,^1 tiinncn, ()at nnc^, mie fd)on )uieber()o(t gefagt, bic foyalc (>-ragc l)cranfbefd)iuorcn. 'IWin cr;cngtc 324 ©c^Iufe. fovt uu^ fovt „('<)iitci" uiib lien ^'•''fl) bicjoiiifioii, Mo [io cviuk'itctcn, iiid)t bnnin tci(uc()mcii ; nuiii neilDcnbctc l)J(Cii[cI)cii uiib fiimnicitc [id) iiid)t itiit i(}vc C^H'fidjlc. Unb ba fam, \m?- fonuucn iiuifUc: bic '-Ih'i fciiiniurt beci mcnfd)lid)cii ("<)cfiil)l^o viidjtc fid), in uulbev Gmpinuiu] evfjebt fid) bcr nicvtc (Stanb f)cutc unb forbeit niit iiollcm 'Oied)t fciucn 'Hntei( an ben C^nitevu bcr .Svnltnv, in bcvcn 'Tienft cr fid) taivms ta(\c'm abavbeitet, forbcvt and) fiiv [cine ("ocfiifjlc '2d)onnng nnb i^cfvicbignnf^. '-ilMv I)abcu il)nt all ba^ alJjntangc ucvmcigcrt; ob Cy jet''! nid)t yt fpdt ift, iuenn Juir iing imfevcr '■;).>[lid)tcn gci-jcn i()n cvinuovn, mcif, id) nid)t. 5lbci- UHiy ^f(id)t ift, U)ci§ id) : ben bnmancn, ben io,ya(cn (^icfiil)(cu niiiffcn Mm yimm fd)affcn in bci- ifi^elt nnb un§ in i()ien Ticnft ftelten, miiffen bcr Ieib(id)cn nnb nciftiiicn 'Jcot bie[c§ niertcn (Stanbeg cntgcgenarbcitcn , i()n ani5 bcr nnuiiirbigcn "Jlbbiingigfcit non ben Uicuigeii luirtfdjaftlid) Starfen befreicn nnb if)n in [cincni 3trebcn nod) niatericUcr, IntcKeftnelter nnb )'ittlid)cr Grijcbnng imterftitL^en unb ancrfcnncn. 5tber nid)t nur int Xiamen beS red)t Dcrftanbcnen foyafen C^c= ^i\l)U gcgeniibcr bcni (Sgoii^musi, bcr fid) in bcr inbiinbniili[tii"d)cn ®efeflfd)ftftg(et)re anffpicttc, a{§ luiirc cr int ::)ied)t, nnb int i'lHxU fd)afhr4cbcn [id) cin ^)ieid) nnbc[d)riinftcr 4")crr[d)aft rc[cniiert l)attc, foubcru im 'Jtanicn bcr ()unuinen (S)c[iU)(c id)lcd)tl)in gilt cS ben ^ampf anfjuncfjmen niit irregc(citcten nnb nn|>cr[tanbencn We[nl)(cu aUcv 5lrt nnb onf alien Webietcn bc§ Vcben§. @egen ben rcligiij[cn ^anatiSmnS ^iibcn nnb britben, bcr nn[er 'i^olff>lcbcn iicrgi[tct unb un[cr (2taat§lcbcn gc[al)rbet, gcgcu ben 2.Mlbungy[tol;v bcr bic 2)'Jen[d)eu in ,^iuei .S{la[[cn anycinanberroi[u unb fid) nid)t niebr unter einanber ticr[tel)eu lii^t, gcgcu bcu Gl)auiiini'oinno, bcr bic ':)cotioncn trcnnt, il)rc bc[tc ^'raft in nia[?lo[eu ^Kii[luugcu ,vt iicr= genben (Vuingt nub [ic [id) toon 3fit S" 3<-''t in luilbcn ifricgen ;^cr= [lci[d)en liifU, gcgcu cin (I"l)rgcfiil)l, ba§ bic ^-orui bbber fcl)(iLn nlc> bcu 3n()Qlt nub in bent 5iMi)b[iitit bec< Tncllv nod) intnter i\[i bc= [onberS fciu itub jart, alv be[oitbcri?' [tarf itub tapfcr fid) briiftcn i^n biirfcit iitcint, gegcit cine ,S{itit[t, bic erft iit langiuciligcnt 3d)biintad)cu ec^Iuft. 325 bio A-iil)(imf^ iiiit bom Voboii Hoilov iiiib fief) nun ini ('iifUtcl)on .^iiiucnbot, t^ocjoii (*^ofiil)lci= vafiinemoiit unf bcv cinon, goflon C^iefiib^oiofjcit imb 3tumpf)'iim nuf bov anbcni (2citc — iiojien fie aUc (\\it cS, bay C'H'fiU)! in feincr :'1uMu{)oit iiiib 'JBal)il)cit .yi [d)iiL>cn mib l)ovyiftoUon. .'polfoii abov faun Olid) I)ior iiiiv bio (Sivolmiuv '-linntn bio 'A'uid)t bov (^)oa)ol)iil)oit oine fo geiuaUigc ^liollo ixnch im Voboii boo '?.)ton|"d)oii , luio U'iv go[ol)on fiaboit, [o fommt o^ inn- ollom boniitf an, tiittc ("'iomobnfjoitou im Gin^^oliion luio in bov Wefamtboit I)ovan,yt,',teben. ?L)uiu (jat (id) im ltntcvvid)t an bon ^ntoUeft gemonbet man f)at in bov ;]ud)t ben fittlid)en CSbavaftev ,yt bilben ge[ud)t, man bat im Scgviff bcv? '^n- tevofi'ovi bon vid)tif^eit Siun^ nut ,ytm 53ounif,ti'oin lun-vibvinqcn, c\C' fnnbon. '^[bov man bat non einov fa(fd)on ']?|ijd)olortio am fid) biofon '^L^ei^ folbft luiobov minaiu]bav nemad)t iinb bio ^-Bobontmu^ bo§ Wo- fiibt^ iinb bov Coouio()iunui fiiv bio (Sv,yo()un_ii bod) nid)t bot^viffon. Tabei l)anbo(t c§ fid) abov natiivlid) nid)t nm eine oinfoiticje '^^flcgo bcci ©efitblSlobenji ; mobin ioiv bomit fommcn, ()abcn )uiv an nnfcrcr ctoiibon 'iOiabd)oiiov5io()Hng jnv ('•lonitgc fol)cn fonnon. 'Otiiv mcnn man im Untovvid)t luivHid) mit bem ^ntovcffc Gvnft mad)t nub in bcv C5vve^iuui bo()ovvcjt, ha^ tmmcv niiv bag ftiivffto (^icfiibt ?3(0tiu uievbon fonii, iinb menu man fiiv beibe§ ben 2i>evt nnb bie 9i.^tad)t bov Gionuibninig ancvfoiint, fo mivb man cnb(id) ami) bon „intovoffanton" 2toff I)ovan§finboit itnb )uivb nuv bonjenigcn Vof)vov aU- oiiicn giiton ancvfcnnen, bov ,yt intovefficvoit lunnuig, unvb bon „ev5ief)(id)en" llntcvvid)t nid)t (dngov b(of? aly "■^.Hjvafc im 9Diuiibo fiif)vcn nnb mivb luu- aUcm bon l)Jad)brnd anf ione^ 5)iition bov <2ittc (ogen, in bcm fd)on bie ^ngenb fid) jn bemegcn nnb ben ^n'pcvntin bcv ^^flid)t ^n (evnen ^at. 5>ov allom abov unvb man anf()oven, ,yt meinen, bn^ bie Sd)n(e allco mad)oii tiiniic nnb ibv ^uyimiitou, baf? fie allo» niad)on folic, ilntm ovfton Tag an nol)moii 1111^ bov Vcbon nnb bio 2Be(t, "DJatnv iiiib '?Jioin"d)boit in bio 3d)iilo iiiib ovvetjou iinv aiv iOJitiou niifov gan^^oig Vcbcn lang gn bcm ^d), ale ba§ u>iv nnfcvevfcit^ anf bio iiH'lt oin= nnb jnviidiinvfon. llnb U'io allcji, fo l)at and) 326 ScDIufj. biefeei ^d] [ciiicii '-linnt. %nx jcbcn ciii,^eluen ift bcifedic uuiflid) cin iiiienMid}er, l)nii_i^t jn bod) bev bev gan'icii 2i>c(t fiiv i()ii bauon nb. Xtiy ift bao ^Jicd)t bc§ ^"biiiibualiioimiv. Tavaito aiif cincit objcttiu iiiicnblid)cii ii}cvt bev ^l.^el•|'on(id)feit fd)nepeii 511 luotlcn imb bavniio piaftifd)c ^'olgcniugcn fiiv biiv Tie^ofcity obev gav fiiv cin cvtvminitcv 3enfciti? ju jicljcn, miivc abev nid)t cviaubt. Xcim objeftin bctvad)tct fte^t bod) inimcv hav (3a\^c [)ol)cv al» bev Iei(, bic Wefamtfjeit I)i)I)cr a(g bev einjcdie. I)avaui5 evgicbt fid), bnp fitt(id) fein fojial fein tjei^t. ?lbev „uiay (Sin 9)?ann fanit luevt fein," (jaben luiv in bev ("')cfd)id)te iiiib ini Vebcu bavinn bod) oft gcniig cvfaljvcn ; unb be5()alb gilt cv inniiev luiebev ,vicvft feiiiev cificiicu unb cinjiqcn '^cv- fiin(iri)fcit foDiet ih>evt .yt gcbcn, ale e§ nad) iljvcn inbinibnellcn ^n- Uigcn nioglid) ift. 5hid) bic (*«icfanitl)cit fiiljvt babci am bcj'tcn. Unb fo g(cid)en fid) 3iii^'^^i^»fil''^''»»'^ inii^ 3o5iali§nut'o, bie fid) evft fo fd)voff gcgcnitbevftanbcn, ved)t uevftanbcu innnev loiebev nn§. ©in UnaucH^eglidjeneS bleibt abcx intnicv: cv ift bic 9tiirffid)tci= lofigfeit be§ Ufatnv^ nub 2i>elt(anfi5 , ben miv untev bom "Jiamen „ett(anf felbft feine 'Oted)nnng finbcn. Sn bev 9?e(i.iiion fd)afft fid) biefcv .'pcv',cnvuninfd) ^^'fviebigung, hiev ift bie (Sinfiil)(nng in bav 2d)irtfat ant bcften gelnngcn, ob man nun bic '9?atnv mit ©ottevn bclebt nnb befcclt obev eincm aKlicbenbcn ilnitcv bie (Zovge fiiv fid) yilueift obev im '•J.Hintl)eiomn:3 'Jcatnvovbnnng nnb fittlid)e iiu^tovbnnng incinanbevgvcifcn lii^t nnb ;\nv G'inftim^ migfcit ,yt bvingen fnd)t. Ih'nv fvei(id) ift c§ cine Viifnng, bie )"id) au£i 'ilMinfd)en nnb nnS- 3d)ijpfnngcn bev '].^l)antafie 5iifammcnfc^it unb bal)ev i()v !^ied)t nnb i()ve '?(nfpviid)e anf 'JlKgemeingiltigfeit evft noc^ 3n eviueifen Ijiittc. Sc^rufe. .327 lliib i"o toinite iiuiii l)ici bod) iiocl) ciiimal iKn|'iicl)t fciii, oiif ieiic obcii aliflcuucfciic Jovbenrng (yivii(f,yifommen imb ,yi fvaiicii, ob bic I}ici- mifiicftcllto l;i)Covie bcv (^Wfiit)!'? iiid)t |d)lio§ltrf) bod) ,yi cincr ^VJietapr)!))'!? bov ©cfii()lci tiil)vcn iiiiiffc? (^ciuiffc ^)iid)fiiiiiv^(tiiicn \d)cU licit un§ in bic .s^")anb i^ci^cbcn, bic iibci bic p[i)d)ii"d)cn C£"v[d)ciiniiuicn l)iiiiiiiv iiiib iiiif ciii il)iicii ,vt ©ninbc ?icgcnbc§ f}imuei|cn, iinb uiiv Univcii icbciifal('5 in bcr c\\i\cn Wcfcfll'djaft 03oct()C'3, Uiciin iinr Grnft nindjcn luolltcn niit fcinciu 'ilHivt „(Sicfitl)l ift'^dlcS!" Hub bciinod) untcvlalfc id) c§ I)icr ben 3pvnni] ind 'i)Jlictapl}i)i'ifd)c yi unigcn. i2d)on inncrfjalb bc§ '■]3i"i)d)ologii'd)cn nnb i'd)cinbav Gnipiiifdjcn blcibt [o iiic(c5 l)i)potl)ctifd) : uuniun bcci()alb niit cinev fo t'iiljnen nnb di- unifaifcnbcn .s^ijpotficfe |d)(icf5cn nnb babnvd) onf attcS Siiirflicticnbc cvft vcdjt ben 3d)cin bc» .'pijpotljctifdien lucrfcn? SBitvbc c§ bonn nid)t fo anSfcfjcn , a(y fei aikv inn-angcljenbc nnv ini Xicn)"t bicfcv nietopl)i)i"ii"d)cn 3d)ln{3n)enbnn(} gefd)vicbcn, nnb luiivbc babnvd) nid)t bic ^vitif cine gemiffc 58cved)tignng ev^alten, niit bicfcni 3d)lnJ3 bay Gxin^c abjn(c()ncn nnb ,^n nenuevfen? 9iein, id) I)abc cv any= fd)(icf5lid) niit bent ©cfii^t aly eincr (Svld)ciming bciS nicn[d)lid)cu (2ee(enlebcni 511 tfjnn gel)abt nnb fnd)e bavnni nid)t cinnmf nad) bent, \m§ biefem ©cctcnlebeu a(§ ^ern ju ©innbe (iegt : einc 'il^fijdiologic o()nc "^^fijdjc, cine !2cc(cn(cf)rc o()ne ^cc(c ninJ5 nn§ and) bei biefcv Spejiatavbcit gcniigen. Xod) finb e^ nid)t bfofj opportimiftifd)e C^h-iinbc, bic mid) Hon bent meitcn 'Ilfecv nictop()i)fi[dicv 3pefii(aiioncn, fo fe()v e§ mid) anf bayfctbc [jincim lodt nnb jieljt, in ben iicv(ja(tni!oniaJ3ig [id)eien %knt bcr ^>ft)d)D(ogic jnritrftreiben. ®ag ©efiiljt fiifjn nnb franf al§ SBeftpotciij jn faffcn, bajn ()abc id) uiivf(id) nid)t ben 'iWnt. '"Jiid)t lucit c§ fid) nid)t . ba,yt eigncte, bai3 tucif? id) nid)t. Sonbein \va§ mid) ,ytviirf()alt, bad ift bic (SvUHignng, 'iii\\i tuiv in bcr ilMffcnfd)aft bod) nid)t intntcv aitfg nenc ben 3Bc(tgvnnb iicvmenfd)(id)en, antfjropotnovpfjifieren fottten. ©crnbe mev mit bcin '|.vintf)eiyniiix^ Grnft mad)t, mic id) c§ tbiic, bev ift nid)t b(ov Hont .s)egclfd)en '■|,\in(ogivmny obcr Hont Sd)opcn= ()aner=2i?nnbt[d)cn ^^Hintfjelicimnv nnb '^Hidintaiicinny nnbcfiicbigt. 328 crfi)nlid)!cit emeitcvter 9Jtcnfd) ift, mic bcv 'X(}ei§mnv luiK, nnr bic ^nttcng cincv ein,ygcn nicnfd)(id)cn ^raft fein, (jeijjc bicfe nnu ^enf'cn (Vogoc*) obei 2iHiI(en obcr ^"iif)^^"- --"-i^ ift C'o ahcv bann? 9)iit SDfontaigne fann id) baianf nnr fagcn nnb fo in cincv bnrd) ba§ iiic(e Ungciciffe nnb ':pi-ob(cniatifd)e and) biefer Dorticgcnbcn Vf>)d)o(ogifd)cn Untcrfnd)nnti ticrftavften ffcptifd)cn Stinininng niit fcincni oft luicbevtjoltcu 2Bovte fd)licf5cn: Que sais-je ? 14 DAY USE RETURN TO DESK FROM WHICH BORROWED EDUCATION-PSYCHOLOGY ic rK4-VJ-vl/' a^ ^ !1^'— -ed/a.e.ecai, 4'^^ %w^ Ssi sO^^/:' i