'J I K2.S' HANDBOOK ^ OF LATIN POETRY, CONTAINING SELECTIONS FROM OVID, VIRGIL, AND HORACE, U^ITH NOTES AND GRAMMATICAL REFERENCES. BY J. H. HANSON, PRINCIPAL OF THE CLASSICAL INSTITUTE, WATERVILLE, ME. AND W. J. ROLFE, MASTER OF THE HIGH SCHOOL, CAMBRIDGE, MASS. r>--' OF THE >r SI VBRSIT^** "^"^^^ EDITION. 'boston and CHICAGO: WOOLWORTH, AINSWORTH, & CO. 1870. Y Entered according to Act of Congress, in the year 1865, bv J, H. HANSON AND W. J, ROLFE, is the Clerk's Office of the District Court of the District of Massachusetts, ^,-i^n / 4<' ' ^ CONTENTS OVID. Page The Metamorphoses : Selections from Books I. -VI., VIII., X., and XI I The Tristia: Book IV., Elegy ID 6i VIRGIL. The Bucolics : Eclogues I., III., IV., V., VII., and IX. . 6$ The Georgics : Books I. and II 83 The Aeneid: Books I.-VI 113 HORACE. The Odes : I. 1-4, 7, 9-12, 14, 16, 22, 24, 26, 31, 34, 35, 37, 38; II. 2, 3, 9, 10, 13-18, 20; III. 1-5, 8, 16, 24, 29, 30; IV. 2-4, 7, 9, 14 247 The Secular Hymn 300 The Epodes : 2, 7, 13, and 16 303 The Satires: I. i, 5, 6, 9; II. 6 309 The Epistles: L 2, 10, 11, 16, 20; II. i, 2 . . . 326 The Art of Poetry 349 NOTES. List of Abbreviations ....... 364 The Life of Ovid 365 Notes on Ovid • . 369 The Life of Virgil 427 Notes on Virgil 43^ The Life of Horace 649 Notes on Horace 656 yi, Qr c^^ ^ PREFACE This book owes its existence to a popular demand. Soon after the publication of the Preparatory Latin Prose Book, the editor of that work began to be solicited by- teachers in various parts of the country to prepare a book of Latin Poetry on the same plan. It was not, however, until these solicitations had become general and urgent, that the idea of undertaking the preparation of such a work was seriously entertained. In the arrangement of the text, the editors have fol- lowed what they conceive to be the order of difficulty, so far as it relates to the authors themselves, and therefore the order in which they should be severally studied ; but in respect to the portions selected from each author, the arrangement found in most school editions has been fol- lowed. The advantages, in a classical and educational point of view, of reading an author comparatively easy, like Ovid, before taking poetry so difficult as that of Virgil and Horace, will not be overlooked by those who are desirous of finding and .pursuing the best methods. In the selection of materials, the aim has been to com- bine variety, interest, and utility. Accordingly, some- thing — and that the portion deemed most interesting and profitable — has been drawn from every field in which our authors had distinguished themselves. In all cases, however, except the Metamorphoses of Ovid, entire poems or books have been taken. This course was preferred, not only as giving a completer view of the poem consid- IV PREFACE. ered as a work of art, and as contributing to the interest of the student, but for the greater convenience of those who may wish to finish reading the author. The selec- tions from Ovid are nearly, though not exactly, the same as in other school editions published in this country ; all of which are based on the edition of the Rev. C. Bradley, published long ago in England. From Virgil, the ist, 3d, 4th, 5th, 7th, and 9th Eclogues, the ist and 2d books of the Georgics, and the first six books of the Aeneid have been taken. The quantity embraced in these selections is fully equal to that required for admission to most of the colleges of the country ; and students intending to enter colleges requiring more can easily find an equivalent in other parts of the book. In the Ovid text we have followed Loers, with an occa- sional reading from other editors. The Virgil text is that of Conington (London, 1863). The text of no ancient profane writer has had more of critical labor and talent expended upon it than that of Virgil ; and we hazard nothing in saying that in our judgment Conington's text is by far the most perfect that has yet appeared. In the selections from Horace we have followed the reading and the pointing of Macleane's larger edition (London, 1853), except in a very few passages. The Lives of Ovid and Virgil have been compiled from the best authorities, partially indicated by foot-notes. The Life of Horace is mainly abridged from Theo. Martin's, in the Encyclopaedia Britannica (8th edition), reprinted with little change in his " Odes of Horace." For the general character of the Notes, the reader is referred to the principles laid down in the Preface to the Preparatory Latin Prose Book, so far at least as those principles are applicable to a book of poetry. Those on Ovid are mostly original, Burmann, Loers, and Haupt being the authorities chiefly consulted. They are pur- posely elementary, largely grammatical, and contain few PREFACE. V references to disputed questions, which young pupils would not understand. They are intended, in short, for elementary drill. The Notes on Virgil, as also the Introductions to the several poems and books, have been drawn for the most part from Conington, whose sound judgment and critical acumen justly entitle his authority to special considera- tion ; but Henry, Gossrau, Wagner, Forbiger, Heyne, Bryce, and Keightley have been constantly consulted. The Arguments prefixed to the several books of the Geor- gics and Aeneid have been taken chiefly from Bryce's " Notes on Virgil." The Virgil notes are less elementary than those on Ovid, though continuing the same sort of drill by more frequent grammatical references than are to be found in any school edition of Virgil yet published. Disputed points, critical questions, and various author- ities on doubtful passages have been somewhat frequently introduced, giving the pupil an occasional glimpse of the broad field of classical learning and research which is opening before him. In the Notes on Horace, the reading of the Ovid and Virgil, or at least considerable portions of them, has been presupposed. Less of mere grammatical drill would in that case be needed, except on the more unusual construc- tions, and those peculiar to Horace, especially his numerous Grecisms. The notes, therefore, are of a more miscella- neous character, relating rather to the collateral and inci- dental suggestions of the text. In short, the aim has been to awaken an interest in the whole range of classical Ro- man literature, and history, and life ; though the limits of the book allowed little more than the giving of suggestions for the student to follow out himself, — mere guide-posts to the many roads diverging from the main track. The authorities on Horace have been Macleane (from whom many of the introductions to the Odes and many of the notes have been taken with little alteration except com- VI PREFACE. pression), Orelli, Dillenburger (ed. i860), and Ritter, with occasional use of the older German and English editions. Of American editions none have been used except the ex- cellent one of Professor J. L. Lincoln, to which reference has been made in all cases where matter has been drawn directly from it. His Life of Horace and his Prolegomena are worthy of special commendation ; and students wish- ing to read more of Horace can hardly find a better edition in compact form than that of Professor Lincoln. In all cases, matter drawn from whatever source has been carefully studied, condensed, and recast, when neces- sary, to adapt it to our purposes. This has often exacted more labor than wholly original matter would have done. Both editors are responsible for all parts of the work, all the matter having passed through the hands of both, and the work of each having been revised, corrected, and modified by the other. The publication of the book has been delayed in part by this determination of the editors to go individually over all that they had written, and, as far as possible, to give unity and symmetry to the whole. With this brief general statement of the origin, plan, character, and sources of our work, we send it forth in the hope that it may meet the expectations of those who have desired its publication, and may aid in awakening and pro- moting a livelier interest in classical studies. J. H. HANSON, November i, 1865. W. J. ROLFE. Teachers and friends who may discover typograph- ical or other errors, will confer a favor by calling our attention to them. <<^ OP THE^^ usrvBRsiTrl P. OVIDrt^f?f§DNIS METAMORPHOSES. LIBER I. ***** AuREA prima sata est aetas, quae vindice nullo, Sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat. go Poena metusque aberant, nee verba minantia fixo Aere legebantur, nee supplex turba timebat Judicis ora sui, sed erant sine judice tuti. Nondum caesa suis, peregrinum ut viseret orbem, Montibus in liquidas pinus descenderat undas, 95 Nullaque mortales praeter sua litora norant. Nondum praecipites cingebant oppida fossae ; Non tuba directi, non aeris cornua flexi, Non galeae, non ensis erat : sine militis usu Mollia securae peragebant otia gentes. 100 Ipsa quoque immunis rastroque intacta, nee ullis Saucia vomeribus, per se dabat omnia tellus ; Contentique cibis nullo cogente creatis, Arbuteos foetus montanaque fraga legebant, Cornaque et in duris haerentia mora rubetis, 105 Et quae deciderant patula Jovis arbore glandes. Ver erat aeternum, placidique tepentibus auris Mulcebant zephyri natos sine semine flores. Mox etiam fruges tellus inarata ferebat, Nee renovatus ager gravidis canebat aristis ; no Flumina jam lactis, jam flumina nectaris ibant, Flavaque de viridi stillabant ilice mella. 2 F. OVIDII NASONIS Postquam, Satutna tenebrosa in Tartara misso, Sub Jove mundus erat, subiit argentea proles, Auro deterior, fulvo pretiosior aere. us Jupiter antiqui contraxit tempora veris, Perque hiemes aestusque et inaequales autumnos Et breve ver spatiis exegit quatuor annum. Turn primum siccis aer fervoribus ustus Canduit, et ventis glacies adstricta pependit. 120 Turn primum subiere domos : domus antra fuere Et densi frutices et vinctae cortice virgae. Semina tum primum longis Cerealia sulcis Obruta sunt, pressique jugo gemuere juvenci. Tertia post illas successit ahenea proles, 125 Saevior ingeniis et ad horrida promtior arma, Non scelerata tamen. De duro est ultima ferro. Protinus irrupit venae pejoris in aevum Omne nefas ; fugere pudor verumque fidesque ; In quorum subiere locum fraudesque dolique 130 Insidiaeque et vis et amor sceleratus habendi. Vela dabant ventis, nee adhuc bene noverat illos Navita ; quaeque diu steterant in montibus altis, Fluctibus ignotis insultavere carinae. Communemque prius, ceu lumina solis et aurae, 13s Cautus humum longo signavit limite mensor. Nee tantum segetes alimentaque debita dives Poscebatur humus ; sed itum est in viscera terrae, Quasque recondiderat Stygiisque admoverat umbris, Effodiuntur opes, irritamenta malorum. 140 Jamque nocens ferrum, ferroque nocentius aurum Prodierat ; prodit bellum, quod pugnat utroque, Sanguineaque manu crepitantia concutit arma. Vivitur ex rapto : non hospes ab hospite tutus, Non socer a genero ; fratrum quoque gratia rara est. 145 Imminet exitio vir conjugis, ilia mariti ; Lurida terribiles miscent aconita novercae ; Filius ante diem patrios inquirit in annos. METAMORPH. LIB. r. J Victa jacet pietas, et Virgo caede madentes, Ultima coelestum, terras Astraea reliquit. 150 Neve foret terris securior arduus aether, AfFectasse ferunt regnum coeleste Gigantas, Altaque congestos struxisse ad sidera montes. Turn pater omnipotens misso perfregit Olympum Fulmine, et excussit subjecto Pelion Ossae. 155 Obruta mole sua quum corpora dira jacerent, Perfusam multo natorum sanguine Terram Immaduisse ferunt calidumque animasse cruorem, Et, ne nulla suae stirpis monumenta manerent. In faciem vertisse hominum. Sed et ilia propago 160 Contemtrix superum saevaeque avidissima caedis Et violenta fuit : scires e sanguine natos. Quae pater ut summa vidit Saturnius arce, Ingemit et, facto nondum vulgata recenti, Foeda Lycaoniae referens convivia mensae, 165 Ingentes animo et dignas Jove concipit iras, Conciliumque vocat : tenuit mora nulla vocatos. Est via sublimis, coelo manifesta sereno ; Lactea nomen habet, candore notabilis ipso : Hac iter est superis ad magni tecta Tonantis 170 Regalemque domum. Dextra laevaque deorum Atria nobilium valvis celebrantur apertis ; Plebs habitat diversa locis ; a fronte potentes Coelicolae clarique suos posuere penates. Hie locus est, quem, si verbis audacia detur, 17s Haud timeam magni dixisse Palatia coeli. Ergo ubi marmbreo superi sedere recessu, Celsior ipse loco sceptroque innixus ebumo Terrificam capitis concussit terque quaterque Caesariem, cum qua terram, mare, sidera movit. 180 Talibus inde modis ora indignantia solvit : • Non ego pro mundi regno magis anxius ilia Tempestate fui, qua centum quisque parabat Injicere anguipedum captivo brachia coelo : 4. P. OVIDII NASONIS Nam, quanquam ferus hostis erat, tamen illud ab uno 185 Corpore et ex una pendebat origine bellum. Nunc mihi, qua totum Nereus circumsonat orbem, Perdendum est mortale genus. Per flumina juro Infera, sub terras Stygio labentia luco, Cuncta prius tentata : sed immedicabile vulnus 190 Ense reddendum est, ne pars sincera trahatur. Sunt mihi Semidei, sunt rustica numina, Nymphae Faunique Satyrique et monticolae Silvani : ' Quos quoniam coeli nondum dignamur honore, Quas dedimus, certe terras habitare sinamus. 195 An satis, O superi, tutos fore creditis illos, Quum mihi, qui fuhnen, qui vos habeoque regoque, Struxerit insidias notus feritate Lycaon ? Contremuere omnes, studiisque ardentibus ausum Taha deposcunt Sic, quum manus impia saevit 200 Sanguine Caesareo Romanum exstinguere nomen, Attonitum tanto subitae terrore ruinae Humanum genus est totusque perhorruit orbis ; Nee tibi grata minus pietas, Auguste, tuorum, Quam fuit ilia Jovi. Qui postquam voce manuque 205 Murmura compressit, tenuere silentia cuncti. Substitit ut clamor, pressus gravitate regentis, Jupiter hoc iterum sermone silentia rupit : Ille quidem poenas — curam banc dimittite — solvit ; Quod tamen admissum, quae sit vin dicta, docebo. 210 Contigerat nostras infamia temporis aures ; Quam cupiens falsam, summo delabor Olympo Et deus hurnana lustro sub imagine terras. Longa mora est, quantum noxae sit ubique repertum, Enumerare : minor fuit ipsa infamia vero. 215 Maenala transieram, latebris horrenda ferarum, Et cum Cyllene gelidi pineta Lycaei ; Arcados hinc sedes et inhospita tecta tyranni Ingredior, traherent quum sera crepuscula noctem. Signa dedi venisse deum, vulgusque precari 220 METAMORPH. LIB. I. 5 Coeperat ; irridet primo pia vota Lycaon, Mox ait, Experiar, deus hie, discrimine aperto, An sit mortalis, nee erit dubitabile verum. Nocte gravem somno nee opina perdere morte Me parat : haec illi placet experientia veri. 225 Nee eontentus eo, missi de gente Molossa Obsidis unius jugulum muerone resolvit, Atque ita semineees partim ferventibus artus Mollit aquis partim subjecto torruit igni. Quos simul imposuit mensis, ego vindiee flamma 230 In dominum dignosque everti tecta Penates. Territus ipse fugit, naetusque silentia ruris Exululat frustraque loqui eonatur : ab ipso Colligit OS rabiem, solitaeque cupidine caedis Vertitur in peeudes ; et nune quoque sanguine gaudet. 235 In villos abeunt vestes, in crura lacerti ; Fit lupus, et veteris servat vestigia formae : Canities eadem est, eadem violentia vultus, Idem oculi lucent, eadem feritatis imago. Oceidit una domus ; sed non domus una perire 240 Digna fuit : qua terra patet, fera regnat Erinnys ; In faeinus jurasse putes. Dent ocius omnes, Quas meruere pati — sic stat sententia — poenas. Dicta Jovis pars voce probant stimulosque frementi Adjieiunt ; alii partes assensibus implent. 245 Est tamen humani generis jactura dolori Omnibus, et, quae sit terrae mortalibus orbae Forma futura, rogant ; quis sit laturus in aras Tura ? ferisne paret populandas tradere terras ? Talia quaerentes — sibi enim fore cetera curae — 250 Rex superum trepidare vetat, sobolemque priori Dissimilem populo promittit origine mira. J am que erat in totas sparsurus fulmina terras ; Sed timuit, ne forte sacer tot ab ignibus aether Coneiperet flammas, longusque ardesceret axis. 255 Esse quoque in fatis reminiseitur, affore tempus, 6» P. OVIDII NASONIS Quo mare, quo tellus correptaque regia coeli Ardeat et mundi moles operosa laboret. Tela reponuntur manibus fabricata Cyclopum : Poena placet diversa, genus mortale sub undis 260 Perdere et ex omni nimbos dimittere coelo. Protinus Aeoliis Aquilonem claudit in antris Et quaecumque fugant inductas flamina nubes, Emittitque Notum. Madidis Notus evolat alis, Terribilem picea tectus caligine vultum ; 265 Barba gravis nimbis, canis fluit unda capillis, Fronte sedent nebulae, rorant pennaeque sinusque. Utque manu late pendentia nubila pressit. Fit fragor : hinc densi funduntur ab aethere nimbi. Nuntia Junonis varios induta colores, 270 Concipit Iris aquas alimentaque nubibus affert. Sternuntur segetes, et deplorata colonis Vota jacent longique perit labor irritus anni. Nee coelo contenta suo est Jovis ira ; sed ilium Caeruleus frater juvat auxiliaribus undis. 275 Convocat hie amnes : qui postquam tecta tyranni Intravere sui, Non est hortamine longo Nunc, ait, utendum : vires effundite vestras — Sic opus est — aperite domos, ac mole remota Fluminibus vestris totas immittite habenas. 280. Jusserat : hi redeunt, ac fontibus ora relaxant, Et defrenato volvuntur in aequora cursu. Ipse tridente suo terram percussit ; at ilia Intremuit motuque vias patefecit aquarum. Exspatiata ruunt per apertos flumina campos, 285 Cumque satis arbusta simul pecudesque virosque Tectaque, cumque suis rapiunt penetralia sacris. Si qua domus mansit potuitque resistere tanto Indejecta malo, culmen tamen altior hujus Unda tegit, pressaeque latent sub gurgite turres. 290 Jamque mare et tellus nullum discrimen habebant : Omnia pontus erat ; deerant quoque litora ponto. METAMORPH. LIB. 1. 7 Occupat hie collem ; cymba sedet alter adunca Et ducit remos illic, ubi nuper ararat ; Ille super segetes aut mersae culmina villae 295 Navigat ; hie summa piseem deprendit in ulmo. Figitur in viridi, si fors tuht, aneora prato, Aut subjeeta terunt curvae vineta carinae ; Et, modo qua graeiles gramen earpsere eapellae, Nune ibi deformes ponunt sua corpora phocae. 30° Mirantur sub aqua lueos urbesque domosque Nereides, silvasque tenent delphines et altis Ineursant ramis agitataque robora pulsant. Nat lupus inter oves, fulvos vehit unda leones, Unda vehit tigres, nee vires fulminis apro 305 Crura nee ablato prosunt veloeia eervo, Quaesitisque diu terris, ubi sistere possit, In mare lassatis volueris vaga deeidit alis. Obruerat tumulos immensa lieentia ponti, Pulsabantque novi montana eaeumina fluctus. ' 3«> Maxima pars unda rapitur ; quibus unda pepercit, Illos longa domant inopi jejunia vietu. Separat Aonios Oetaeis Phoeis ab arvis, Terra ferax, dum terra fuit, sed tempore in illo Pars maris et latus subitarum eampus aquarum. 315 Mons ibi vertieibus petit arduus astra duobus, Nomine Parnasus, superatque eacumine nubes. Hie ubi Deuealion — nam cetera texerat aequor — Cum consorte tori parva rate vectus adhaesit, Corycidas Nymphas et numina montis adorant 320 Fatidieamque Themin, quae tune oraela tenebat. Non illo melior quisquam nee amantior aequi Vir fuit, aut ilia metuentior ulla deorum. JApiter ut liquidis stagnare paludibus orbem, Et superesse videt de tot modo millibus unum, 325 Et superesse videt de tot modo millibus unam, Innoeuos ambos, cultores numinis ambos, Nubila disjecit, nimbisque aquilone remotis 8 p. OVIDII NASONIS Et coelo terras ostendit et aethera terris. Nee maris ira manet, positoque tricuspide telo 330 Mulcet aquas rector pelagi, supraque profundum Exstantem atque humeros innato murice tectum Caeruleum Tritona vocat, conchaeque sonanti Inspirare jubet fluctusque et flumina signo Jam revocare dato. Cava buccina sumitur illi 335 Tortilis, in latum quae turbine crescit ab imo, Buccina, quae medio concepit ubi aera ponto, Litora voce replet sub utroque jacentia Phoebo. Tunc quoque, ut ora dei madida rorantia barba Contigit et cecinit jussos inflata receptus, 340 Omnibus audita est telluris et aequoris undis, Et quibus est undis audita, coercuit omnes. Jam mare litus habet, plenos capit alveus amnes, Flumina subsidunt collesque exire videntur, Surgit humus, crescunt loca decrescentibus undis, 345 Postque diem longamnudata cacumina silvae Ostendunt limumque tenent in fronde relictum. Redditus orbis erat. Quern postquam vidit apertum, Et desolatas agere alta silentia terras, Deucalion lacrimis ita Pyrrham affatur obortis : 350 O soror, O conjux, O femina sola superstes, Quam commune mihi genus et patruelis origo, Deinde torus junxit, nunc ipsa pericula jungunt, Terrarum, quascumque vident occasus et ortus, Nos duo turba sumus : possedit cetera pontus. 35s Haec quoque adhuc vitae non est fiducia nostrae Certa satis : terrent etiam nunc nubila mentem. Quid tibi, si sine me fatis erepta fuisses. Nunc animi, miseranda, foret ? Quo sola timorem Ferre modo posses ; quo consolante doleres ? \^ Namque ego — crede mihi — si te quoque pontus haberet, Te sequerer, conjux, et me quoque pontus haberet. O utinam possem populos reparare paternis Artibus, atque animas formatae infundere terrae ! METAMORPH. LIB. I. 9 Nunc genus in nobis restat mortale duobus — 365 Sic visum superis — hominumque exempla manemus. Dixerat, et flebant. Placuit coeleste precari Numen, et auxilium per sacras quaerere sortes. Nulla mora est : adeunt pariter Cephisidas undas, Ut nondum liquidas sic jam vada nota secantes. 370 Inde ubi libatos irroravere liquores Vestibus et capiti, flectunt vestigia sanctae Ad delubra deae, quorum fastigia turpi Pallebant musco, stabantque sine ignibus arae. Ut templi tetigere gradus, procumbit uterque 375 Pronus humi gelidoque pavens dedit oscula saxo, Atque ita, Si precibus, dixerunt, numina justis Victa remollescunt, si flectitur ira deorum, Die, Themi, qua generis damnum reparabile nostri Arte sit, et mersis fer opem, mitissima, rebus. 380 Mota dea est, sortemque dedit : Discedite templo, Et velate caput cinctasque resolvite vestes, Ossaque post tergum magnae jactate parentis. Obstupuere diu, rumpitque silentia voce Pyrrha prior jussisque deae parere recusat, 385, Detque sibi veniam, pavido rogat ore, pavetque Laedere jactatis maternas ossibus umbras. Interea repetunt caecis obscura latebris Verba datae sortis secum inter seque volutant : Inde Promethiades placidis Epimethida dictis 390. Mulcet et, Aut fallax, ait, est sollertia nobis, Aut pia sunt nuUumque nefas oracula suadent. Magna parens terra est, lapides in corpore terrae Ossa reor dici : jacere hos post terga jubemur. Conjugis augurio quanquam Titania mota est, 395 Spes tamen in dubio est : adeo coelestibus ambo Diffidunt monitis ; sed quid tentare nocebit } Discedunt, velantque caput tunicasque recingunt, Et jussos lapides sua post vestigia mittunt. Saxa — quis hoc credat, nisi sit pro teste vetustas ? — 400 lO p. OVIDII NASONIS Ponere duritiem coepere suumque rigorem, Mollirique mora moUitaque ducere formam. Mox, ubi creverunt naturaque mitior illis Contigit, ut quaedam sic non manifesta videri Forma potest hominis, sed, uti de marmore coepta, 405 Non exacta satis rudibusque simillima signis. Quae tamen ex illis aliquo pars humida suco, Et terrena fuit, versa est in corporis usum ; Quod solidum est flectique nequit, mutatur in ossa ; Quae modo vena fuit, sub eodem nomine mansit. 410 Inque brevi spatio superorum numine saxa Missa viri manibus faciem traxere virorum, Et de femineo reparata est femina jactu. Inde genus durum sumus experiensque laborum, Et documenta damus, qua simus origine nati. 415 LIBER II. Regia Solis erat sublimibus alta columnis, Clara micante auro flammasque imitante pyropo, Cujus ebur nitidum fastigia summa tenebat, Argenti bifores radiabant lumine valvae. Materiem superabat opus : nam Mulciber illic Aequora caelarat medias cingentia terras, Terrarumque orbem, coelumque quod imminet orbi. Caeruleos habet unda deos, Tritona canorum, Proteaque ambiguum, balaenarumque prementem Aegaeona suis in^mania terga lacertis, Doridaque et natas, quarum pars nare videntur, Pars in mole sedens virides siccare capillos, Pisce vehi quaedam ; facies non omnibus una. Nee diversa tamen : qualem decet esse sororum. Terra viros urbesque gerit silvasque ferasque METAMORPH. LIB. II. II Fluminaque et nymphas et cetera numina niris. Haec super imposita est coeli fulgentis imago, Signaque sex foribus dextris totidemque sinistris. Quo simul acclivo Clymeneia limite proles Venit, et intravit dubitati tecta parentis, so Protinus ad patrios sua fert vestigia vultus, Consistitque procul : neque enim propiora ferebat Lumina. Purpurea velatus veste sedebat In solio Phoebus Claris lucente smaragdis. A dextra laevaque Dies et Mensis et Annus as Saeculaque et positae spatiis aequalibus Horae, Verque novum stabat cinctum florente corona ; Stabat nuda Aestas et spicea serta gerebat ; Stabat et Autumnus calcatis sordidus uvis, Et glacialis Hiems, canos hirsuta capillos. 30 Inde loco medius rerum novitate paventem Sol oculis juvenem, quibus adspicit omnia, vidit, Quaeque viae tibi causa? quid hac, ait, arce petisti, Progenies, Phaethon, baud infitianda parenti ? lUe refert : O lux immensi publica mundi, 35 Phoebe pater, si das hujus mihi nominis usum Nee falsa Clymene culpam sub imagine celat, Pignora da, genitor, per quae tua vera propago Credar, et hunc animis errorem detrahe nostris. Dixerat ; at genitor circum caput omne micantes, 40 Deposuit radios propiusque accedere jussit, Amplexuque dato, Nee tu mens esse negari Dignus es, et Clymene veros, ait, edidit ortus ; Quoque minus dubites, quodvis pete munus, et illud Me tribuente feres : promissi testis adesto 45 Dis juranda palus, oculis incognita nostris. Vix bene desierat, currus petit ille paternos Inque diem alipedum jus et moderamen equorum. Poenituit jurasse patrem, qui terque quaterque Concutiens illustre caput, Temeraria, dixit, so Vox mea facta tua est. Utinam promissa liceret 12 P. OVIDII NASONIS Non dare ! Confiteor, solum hoc tibi, nate, negarem. Dissuadere licet. Non est tua tuta voluntas. . Magna petis, Phaethon, et quae nee viribus istis Munera conveniunt nee tam puerilibus annis. 55 Sors tua mortalis : non est mortale, quod optas. Plus etiam, quam quod superis contingere fas est, Nescius affectas. Placeat sibi quisque licebit ; Non tamen ignifero quisquam consistere in axe Me valet excepto. Vasti quoque rector Olympi, 60 Qui fera terribili jaculatur fulmina dextra, Non agat hos currus : et quid Jove majus habemus ? Ardua prima via est et qua vix mane recentes Enituntur equi. Medio est altissima coelo ; Unde mare et terras ipsi mihi saepe videre 65 Fit timor, et pavida trepidat formidine pectus. Ultima prona via est, et eget moderamine certo. Tunc etiam, quae me subjectis excipit undis, Ne ferar in praeceps, Tethys solet ipsa vereri. Adde quod assidua rapitur vertigine coelum, 70 Sideraque alta trahit celerique volumine torquet. Nitor in adversum, nee me, qui cetera, vincit Impetus, et rapid o contrarius evehor orbi. Finge datos currus. Quid ages ? Poterisne rotatis Obvius ire polls, ne te citus auferat axis ? 7$ Forsitan et lucos illic urbesque deorum Concipias animo delubraque ditia donis Esse. Per insidias iter est formasque ferarum. Utque viam teneas nulloque errore trabaris, Per tamen adversi gradieris cornua Tauri, 80 Haemoniosque arcus, violentique ora Leonis, Saevaque circuitu curvantem brachia longo Scorpion, atque aliter curvantem brachia Cancrum. Nee tibi quadrupedes animosos ignibus illis, Quos in pectore habent, quos ore et naribus efflant, 85 In promtu regere est : vix me patiuntur, ubi acres Incaluere animi, cervixque repugnat habenis. METAMORPH. LIB. II. I3 At tu, funesti ne sim tibi muneris auctor, Nate, cave, dum resque sinit, tua corrige vota. Scilicet, ut nostro genitum te sanguine credas, 90 Pignora certa petis : do pignora certa timendo, Et patrio pater esse metu pfrobor. Adspice vultus Ecce meos, utinamque oculos in pectora posses Inserere et patrias intus deprendere curas ! Denique quicquid habet dives, circumspice, mundus, 9s Eque tot ac tantis coeli terraeque marisque Posce bonis aliquid : nullam patiere repulsam. Deprecor hoc unum, quod vero nomine poena, Non honor est. Poenam, Phaethon, pro munere poscis. Quid mea colla tenes blandis, ignare, lacertis ? 100 Ne dubita : dabitur — Stygias juravimus undas — Quodcumque optaris ; sed tu sapientius opta. Finierat monitus ; dictis tamen ille repugnat, Propositumque premit flagratque cupidine currus. Ergo, qua Hcuit, genitor cunctatus, ad altos 105 Deducit juvenem, Vulcania munera, currus. Aureus axis erat, temo aureus, aurea summae Curvatura rotae, radiorum.argenteus ordo ; Per juga chrysolithi positaeque ex ordine gemmae Clara repercusso reddebant lumina Phoebo. no Dumque ea magnanimus Phaethon miratur opusque Perspicit, ecce vigil rutilo patefecit ab ortu Purpureas Aurora fores et plena rosarum Atria. Diffugiunt stellae, quarum agmina cogit Lucifer et coeli statione novissimus exit. 115 At pater, ut terras mundumque rubescere vidit Cornuaque extremae velut evanescere Lunae, Jungere equos Titan velocibus imperat Horis. Jussa deae celeres peragunt, ignemque vomentes, Ambrosiae suco saturos, praesepibus altis 120 Quadrupedes ducunt, adduntque sonantia frena. Tum pater ora sui sacro medicamine nati Contigit et rapidae fecit patientia flaramae, 14 P. OVIDII NASONIS Imposuitque comae radios, praesagaque luctus Pectore sollicito repetens suspiria dixit : 125 Si potes his saltern monitis parere parentis, Parce, puer, stimulis, et fortius utere loris : Sponte sua properant ; labor est inhibere volentes. Nee tibi directos placeat via quinque per arcus. Sectus in obliquum est lato curvamine limes, 130 Zonarumque trium contentus fine polumque Effugit australem junctamque aquilonibus Arcton. Hac sit iter ; manifesta rotae vestigia cernes. Utque ferant aequos et coelum et terra calores, Nee preme nee summum molire per aethera currum ; 135 Altius egressus coelestia tecta cremabis, Inferius terras ; medio tutissimus ibis. Neu te dexterior tortum declinet ad Anguem, Neve sinisterior pressam rota ducat ad Aram : Inter utrumque tene. Fortunae cetera mando, ^e Quae juvet et melius quam tu tibi consulat, opto. Dum loquor, Hesperio positas in litore metas Humida nox tetigit. Non est mora libera nobis ; Poscimur, et fulget tenebris Aurora fugatis. Corripe lora manu, vel, si mutabile pectus ms Est tibi, consiliis, non curribus utere nostris, Dum potes et solidis etiam nunc sedibus adstas, Dumque male optatos nondum premis inscius axes. Quae tutus spectes, sine me dare lumina terris. Occupat ille levem juvenili corpore currum, 150 Statque super manibusque datas contingere habenas Gaudet, et invito grates agit inde parenti. Interea volucres, Pyroeis, Eous, et Aethon, Solis equi, quartusque Phlegon, hinnitibus auras Flammiferis implent pedibusque repagula pulsant. 155 Quae postquam Tethys, fatorum ignara nepotis, Repulit, et facta est immensi copia mundi, Corripuere viam, pedibusque per aera motis Obstantes scindunt nebulas, pennisque levati METAMORPH. LIB. II. 15 Praetereunt ortos isdem de partibus Euros. 160 Sed leve pondus erat, nee quod cognoscere possent Solis equi, solitaque jugum gravitate carebat ; Utque labant curvae justo sine pondere naves, Perque mare instabiles nimia levitate feruntur, Sic onere assueto vacuus dat in aera saltus i6s Succutiturque alte similisque est currus inani. Quod simulac sensere, ruunt tritumque relinquunt Quadrijugi spatium, nee, quo prius, ordine cumint. Ipse pavet, nee qua commissas flectat habenas, Nee scit qua sit iter, nee, si sciat, imperet illis. 170 Turn primum radiis gelidi ealuere Triones, Et vetito frustra tentarunt aequore tingi ; Quaeque polo posita est glaciali proxima Serpens, Frigore pigra prius nee formidabilis ulli, Inealuit sumsitque novas fervoribus iras. 17s Te quoque turbatum memorant fugisse, Boote, Quamvis tardus eras et te tua Plans tra tenebant. Ut vero summo despexit ab aethere terras Infelix Phaethon penitus penitusque jaeentes, Palluit et subito genua intremuere timore, 180 Suntque oeulis tenebrae per tantum lumen obortae. Et jam mallet equos nunquam tetigisse paternos ; Jam cognosse genus piget, et valuisse rogando ; Jam Meropis diei eupiens, ita fertur, ut acta Praecipiti pinus borea, cui vieta remisit 185 Frena suus rector, quam dis votisque reliquit. Quid faeiat ? Multum eoeli post terga relictum, Ante oeulos plus est : animo metitur utrumque, Et modo, quos illi fatum eontigere non est, Prospicit oceasus, interdum respicit ortus ; 190 Quidque agat ignarus, stupet, et nee frena remittit Nee retinere valet, nee nomina novit equorum ; Sparsa quoque in vario passim miracula eoelo Vastarumque videt trepidus simulacra ferarum. Est locus, in geminos ubi braehia concavat arcus 195 l6 p. OVIDII NASONIS Scorpios, et cauda flexisque utrimque lacertis Porrigit in spatium signorum membra duorum. Hunc puer ut nigri madidum sudore veneni Vulnera curvata minitantem cuspid e vidit, Mentis inops gelida formidine lora remisit. 200" Quae postquam summo sensere jacentia tergo, Exspatiantur equi, nulloque inhibente per auras Ignotae regionis eunt, quaque impetus egit, Hac sine lege ruunt, altoque sub ae there fixis Incursant stellis rapiuntque per avia currum, 205 Et modo summa petunt, modo per decliva viasque Praecipites spatio terrae propiore feruntur. Inferiusque suis fraternos currere Luna Admiratur equos, ambustaque nubila fumant ; Corripitur flammis, ut quaeque altissima, tellus, 210 Fissaque agit rimas et sucis aret ademtis ; Pabula canescunt, cum frondibus uritur arbos, Materiamque suo praebet seges arida damno. Parva queror : magnae pereunt cum moenibus urbes, Cumque suis totas populis incendia gentes 215 In cinerem vertunt. .Silvae cum montibus ardent : Ardet Athos Taurusque Cilix et Tmolus et Oete, Et tunc sicca, prius celeberrima fontibus, Ide, Virgineusque Helicon et nondum Oeagrius Haemos ; Ardet in immensum geminatis ignibus Aetne, 220 Parnasusque biceps et Eryx et Cynthus et Othrys, Et tandem Rhodope nivibus caritura, Mimasque Dindymaque et Mycale natusque ad sacra Cithaeron ; Nee prosunt Scythiae sua frigora : Caucasus ardet, Ossaque cum Pindo majorque ambobus Olympus, 225 Aeriaeque Alpes et nubifer Apenninus. Tum vero Phaethon cunctis e partibus orbem Adspicit accensum, nee tantos sustinet aestus, Ferventesque auras velut e fornace profunda Ore trahit, currusque suos candescere sentit ; 230 Et neque jam cineres ejectatamque favillam METAMORPH. LIB. II. I7 Ferre potest^ calidoque involvitur undique fumo ; Quoque eat aut ubi sit, picea caligine tectus Nescit, et arbitrio volucrum raptatur equorum. Sanguine tunc credunt in corpora summa vocato 235 Aethiopum populos nigrum traxisse colorem ; Tunc facta est Libye raptis humoribus aestu Arida ; tunc Nymphae passis fontesque lagusque Deflevere comis : quaerit Boeotia Dircen, Argos Amymonen, Ephyre Pirenidas undas. 240 Nee sortita loco distantes flumina ripas Tuta manent : mediis Tanais fumavit in undis, Peneosque senex Teuthranteusque Caicus Et celer Ismenos cum Psophideo Erymantho, Arsurusque iterum Xanthus flavusque Lycormas, 24s Quique recurvatis ludit Maeandros in undis, Mygdoniusque Melas et Taenarius Eurotas ; Arsit et Euphrates Babylonius, arsit Orontes, Thermodonque citus Gangesque et Phasis et Ister ; Aestuat Alpheos, ripae Sperclieides ardent ; 25® Quodque suo Tagus amne vehit, fluit ignibus, aurum ; Et, quae Maeonias celebrabant carmine ripas, Flumineae volucres medio caluere Caystro. Nilus in extremum fugit perterritus orbem, Occuluitque caput, quod adhuc latet : ostia septem 255 Pulverulenta vacant septem sine flumine valles. Fors eadem Ismarios, Hebrum cum Strymone, siccat Hesperiosque amnes, Rhenum Rhodanumque Padumque, Cuique fuit rerum promissa potentia, Thybrin. Dissiiit omne solum, penetratque in Tartara rimis 260 Lumen et infernum terret cum conjuge regem ; Et mare contrahitur, siccaeque est campus arenae Quod modo pontus erat, quosque altum texerat aequor, Exsistunt montes et sparsas Cycladas augent. Ima petunt pisces, nee se super aequora curvi 265 Tollere consuetas audent delphines in auras. Corpora phocarum summo resupina profundo 1 8 p. OVIDII NASONIS Exanimata natant. Ipsum quoque Nerea fama est Doridaque et natas tepidis latuisse sub antris. Ter Neptunus aquis cum torvo brachia vultu 270 Exserere ausus erat, ter non tulit aeris ignes. Alma tamen Tellus, ut erat circumdata ponto, Inter aquas pelagi contractosque undique fontes, Qui se condiderant in opacae viscera matris, Sustulit ommferos collo tenus arida vultus, 275 Opposuitque manum fronti, magnoque tremore Omnia concutiens paullum subsedit et infra, Quam solet esse, fuit* siccaque ita voce locuta est : Si placet hoc meruique, quid o tua fulmina cessant, Summe deum ? Liceat periturae viribus ignis 280 Igne perire tuo, clademque auctore levare. Vix equidem fauces haec ipsa in verba resolvo : — Presserat ora vapor : — tostos en adspice crines, Inque oculis tantum, tantum super ora favillae. Hosne mihi fructus, hunc fertilitatis honorem 285 Officiique refers, quod adunci vulnera aratri Rastrorumque fero, totoque exerceor anno, Quod pecori frondes, alimentaque mitia, fruges, Humano generi, vobis quoque tura ministro ? Sed tamen exitium fac me meruisse : quid undae, 290 Quid meruit frater ? Cur illi tradita sorte Aequora decrescunt et ab aethere longius absunt ? Quod si nee fratris nee te mea gratia tangit. At coeli miserere tui. Circumspice utrumque : Fumat uterque polus ; quos si vitiaverit ignis, 295 Atria vestra ruent. Atlas en ipse laborat, Vixque suis humeris candentem sustinet axem. Si freta, si terrae pereunt, si regia coeli. In chaos antiquum confundimur. Eripe flammis, Si quid adhuc superest, et rerum consule summae. 300 Dixerat haec Tellus ; neque enim tolerare vaporem Ulterius potuit nee dicere plura ; suumque Retulit OS in se propioraque manibus antra. METAMORPH. LIB. II. §§ At pater omnipotens superos testatus et ipsum, Qui dederat currus, nisi opem ferat, omnia fato 305 Interitura gravi, summam petit arduus arcem, Unde solet nubes latis inducere terris, Unde movet tonitrus vibrataque fulmina jactat. Sed neque, quas posset terris inducere, nubes Tunc habuit, nee, quos coelo dimitteret, ipibres. 310 Intonat, et dextra libratum fulmen ab aure Misit in aurigam, pariterque animaque rotisque Expulit, et saevis compescuit ignibus ignes. Consternantur equi, et saltu in contraria facto Colla jugo eripiunt abruptaque lora relinquunt. 315 Illic frena jacent, illic temone revulsus Axis, in hac radii fractarum parte rotarum, Sparsaque sunt late laceri vestigia currus. At Phaethon, rutilos flamma populante capillos, Volvitur in praeceps longoque per aera tractu 3=0 Fertur, ut interdum de coelo Stella sereno, Etsi non cecidit, potuit cecidisse videri. Quern procul a patria diverso maximus orbe Excipit Eridanus, fumantiaque abluit ora. Naides Hesperiae trifida fumantia flamma 325 Corpora dant tumulo, signant quoque carmine saxum: Hie situs est Phaethon, currus auriga paterni : Quem si non tenuit, magnis tamen excidit ausis. Nam pater obductos, luctu miserabilis aegro, Condiderat vultus ; et si modo credimus, unum 330 Isse diem sine sole ferunt. Incendia lumen Praebebant, aUquisque malo fuit usus in illo. At Clymene, postquam dixit quaecunque fuerunt In tantis dicenda malis, lugubris et amens Et laniata sinus totum percensuit orbem, 33s Exanimesque artus primo, mox ossa requirens, Reperit ossa tamen peregrina condita ripa, Incubuitque loco, nomenque in marmore lectum Perfudit lacrimis et aperto pectore fovit. 20 P. OVIDII NASONIS Nec minus Heliades fletus et, inania morti 340 Munera, dant lacrimas, et caesae pectora palmis Non auditurum miseras Phaethonta querelas Nocte dieque vocant, adsternunturque sepulcro. Luna quater junctis implerat cornibus orbem : Illae more suo — nam morem fecerat usus — 345 Plangorem dederant. E quis Phaethusa, sororum Maxima, quum vellet terrae procumbere, questa est Deriguisse pedes ; ad quam conata venire Candida Lampetie, subita radice retenta est ; Tertia, quum crinem manibus laniare pararet, 350 Avellit frondes ; haec stipite crura teneri, Ilia dolet fieri longos sua brachia ramos. Dumque ea mirantur, complectitur inguina cortex, Perque gradus uterum pectusque humerosque manusque Ambit, et exstabant tantum ora vocantia matrem. 355 Quid faciat mater, nisi, quo trahat impetus illam, Hue eat atque illuc, et, dum licet, oscula jungat? Non satis est : truncis avellere corpora tentat Et teneros manibus ramos abrumpit ; at inde Sanguineae manant tanquam de vulnere guttae. 360 Parce, precor, mater, quaecunque est saucia clamat, Parce, precor : nostrum laceratur in arbore corpus. Jamque vale. — Cortex in verba novissima venit. Inde fluunt lacrimae, stillataque sole rigescunt De ramis electra novis, quae lucidus amnis 365 Excipit et nuribus mittit gestanda Latinis. Affuit huic monstro proles Stheneleia Cygnus, Qui tibi materno quam vis a sanguine junctus, Mente tamen, Phaethon, propior fuit. Ille relicto — Nam Ligurum populos et magnas rexerat urbes — 370 Imperio ripas virides amnemque querelis Eridanum implerat silvamque sororibus auctam ; Quum vox est tenuata viro, canaeque capillos Dissimulant plumae, collumque a pectore longe Porrigitur digitosque ligat junctura rubentes, 375 METAMORPH. LIB. III. 21 Penna latus velat, tenet os sine acumine rostrum. Fit nova Cygnus avis, nee se coeloque Jovique Credit, ut injuste missi memor ignis ab illo : Stagna petit patulosque lacus, ignemque perosus, Quae colat, elegit contraria flumina flammis. 380 Squalidus interea genitor Phaethontis et expers Ipse sui decoris, qualis, quum deficit orbem, Esse solet, lucemque odit seque ipse diemque, Datque animum in luctus, et luctibus adjicit iram, Officiumque negat mundo. Satis, inquit, ab aevi 385 Sors mea principiis fuit irrequieta, pigetque Actorum sine fine mihi, sine honore, laborum. Quilibet alter agat portantes lumina currus. Si nemo est, omnesque dei non posse fatentur. Ipse agat, ut saltem, dum nostras tentat habenas, 390 Orbatura patres aliquando fulmina ponat. Tum sciet, ignipedum vires expertus equorum, Non meruisse necem, qui non bene rexerit illos. Talia dicentem circumstant omnia Solem Numina, neve velit tenebras inducere rebus, 39s Supplice voce rogant ; missos quoque Jupiter ignes Excusat, precibusque minas regaliter addit. Colligit amentes et adhuc terrore paventes Phoebus equos, stimuloque dolens et verbere saevit ; Saevit enim, natumque objectat et imputat illis. 400 LIBER III. Jamque deus posita fallacis imagine tauri Se confessus erat, Dictaeaque rura tenebat ; Quum pater ignarus raptam perquirere Cadmo Imperat, et poenam, si non invenerit, addit Exsilium, facto pius et sceleratus eodem. 22 P. OVIDII NASONIS Orbe pererrato — quis enim deprendere possit Furta Jovis ? — profugus patriamque iramque parentis Vitat Agenorides, Phoebique oracula supplex Consulit et, quae sit tellus habitanda, requirit. Bos tibi, Phoebus ait, solis occurret in arvis, lo Nullum passa jugum curvique immunis aratri : Hac duce carpe vias et, qua requieverit herba, Moenia fac con das, Boeotiaque ilia vocato. Vix bene Castalio Cadmus descenderat antro, Incustoditam lente videt ire juvencam, is Nullum servitii signum cervice gerentem. Subsequitur pressoque legit vestigia gressu, Auctoremque viae Phoebum taciturnus adorat. Jam vada Cephisi Panopesque evaserat arva : Bos stetit et, tollens spatiosam cornibus altis 20 Ad coelum frontem, mugitibus impulit auras, Atque ita, respiciens comites sua terga sequentes, Procubuit teneraque latus submisit in herba. Cadmus agit grates, peregrinaeque oscula terrae Figit et ignotos montes agrosque salutat. 25 Sacra Jovi facturus erat : jubet ire ministros Et petere e vivis libandas fontibus undas. Silva vetus stabat, nulla violata securi, Et specus in medio, virgis ac vimine densus, Efficiens humilem lapidum compagibus arcum, 30 Uberibus fecundus aquis : ubi conditus antro Martins anguis erat, cristis praesignis et auro ; Igne micant oculi, corpus tumet omne veneno, Tresque vibrant linguae, triplici stant ordine dentes. Quern postquam Tyria lucum de gente profecti 35 Infausto tetigere gradu, demissaque in undas Urna dedit sonitum, longo caput extulit antro Ca'eruleus serpens horrendaque sibila misit. Effluxere urnae manibus, sanguisque reliquit Corpus et attonitos subitus tremor occupat artus. 40 lUe volubilibus squamosos nexibus orbes METAMORPH. LIB. III. 23 Torquet, et immensos saltu sinuatur in arcus, Ac media plus parte leves erectus in auras Despicit omne nemus, tantoque est corpore, quanto, Si totum spectes, geminas qui separat Arctos. 4S Nee mora ; Phoenicas, sive illi tela parabant Sive fugam, sive ipse timor prohibebat utrun^que, Occupat : hos morsu, longis amplexibus illos, Hos necat afflati funesta tabe veneni. Fecerat exiguas jam sol altissimus umbras : 50 Quae mora sit sociis miratur Agenore natus, Vestigatque viros. Tegimen direpta leoni Pellis erat, telum splendenti lancea ferro Et jaculum, teloque animus praestantior omni. Ut nemus intravit, letataque corpora vidit, 55 Victoremque supra spatiosi corporis hostem Tristia sanguinea lambentem vulnera lingua, Aut ultor vestrae, fidissima corpora, mortis Aut comes, inquit, ero. Dixit, dextraque molarem Sustulit, et magnum magno conamine misit. 60 Illius impulsu cum turribus ardua celsis Moenia mota forent ; serpens sine vulnere mansit, Loricaeque modo squamis defensus et atrae Duritia pellis, validos cute repulit ictus. At non duritia jaculum quoque vicit eadem : 65 Quod medio lentae spinae curvamine fixum Constitit, et totum descendit in ilia ferrum. Ille, dolore ferox, caput in sua terga retorsit Vulneraque adspexit, fixumque hastile momordit, Idque, ubi vi multa partem labefecit in omnem, 70 Vix tergo eripuit ; ferrum tamen ossibus haesit. Tum vero, postquam solitas accessit ad iras Causa recens, plenis tumuerunt guttura venis, Spumaque pestiferos circumfluit albida rictus, Terraque rasa sonat squamis, quique halitus exit 75 Ore niger Stygio vitiatas inficit herbas. Ipse modo immensum spiris facientibus orbem 24 p. OVIDII NASONIS Cingitur ; interdum longa trabe rectior exstat ; Impete nunc vasto, ceu concitus imbribus amnis Fertur, et obstantes proturbat pectore silvas. 80 Cedit Agenorides paullum, spolioque leonis Sustinet incursus, instantiaque ora retardat Cuspide praetenta. Furit ille, et inania duro Vulnera dat ferro, figitque in acumine dentes. Jamque venenifero sanguis manare palato 85 Coeperat, et virides adspergine tinxerat herbas ; Sed leve vulnus erat, quia se retrahebat ab ictu Laesaque colla dabat retro, plagamque sedere Cedendo arcebat nee longius ire sinebat : Donee Agenorides conjectum in gutture ferrum 90 Usque sequens pressit, dum retro quercus eunti Obstitit, et fixa est pariter cum robore cervix. Pondere serpentis curvata est arbor, et imae Parte flagellari gemuit sua robora caudae. Dum spatium victor victi considerat hostis, 95 Vox subito audita est : neque erat cognoscere promtum, Unde ; sed audita est : Quid, Agenore nate, peremtum Serpentem spectas ? Et tu spectabere serpens. Ille, diu pavidus, pariter cum mente colorem Perdiderat, gelidoque comae terrore rigebant. i<» Ecce, viri fautrix, superas delapsa per auras Pallas adest, motaeque jubet supponere terrae Vipereos dentes, populi incrementa futuri. Paret et, ut presso sulcum patefecit aratro, Spargit humi jussos, mortalia semina, dentes. los Inde, fide majus, glebae coepere moveri, Primaque de sulcis acies apparuit hastae, Tegmina mox capitum picto nutantia cono ; Mox humeri pectusque onerataque brachia telis Exsistunt, crescitque seges clypeata virorum. no Sic, ubi tolluntur festis aulaea theatris, Surgere signa solent, primumque ostendere vultus Cetera pauUatim, placidoque educta tenore METAMORPH. LIB. III. 25 Tota patent, imoque pedes in margine ponunt. Territus hoste novo Cadmus capere arma parabat : "s Ne cape, de populo quern terra creaverat unus Exclamat, nee te civilibus insere bellis ! Atque ita terrigenis rigid o de fratribus unum Cominus ense ferit ; jaculo cadit eminus ipse. Hie quoque, qui dederat leto, non longius illo 120 Vivit, et exspirat, modo quas acceperat, auras ; Exemploque pari furit omnis turba, suoque Marte cadunt subiti per mutua vulnera fratres. Jamque brevis vitae spatium sortita juventus Sanguineam trepido plangebant pectore matrem, 125 Quinque superstitibus, quorum fuit unus Echion. Is sua jecit humi monitu Tritonidis arma, Fraternaeque fidem pacis petiitque deditque. Hos operis comites h'abuit Sidonius hospes, Quum posuit jussam Phoebeis sortibus urbem. i^ 130 * * * * * Ille metu vacuus, Nomen mihi, dixit, Acoetes, Patria Maeonia est, humili de plebe parentes. Non mihi, quae duri colerent, pater, arva juvenci, Lanigerosve greges, non ulla armenta reliquit : 585 Pauper et ipse fuit, linoque solebat et hamis Decipere et calamo salientes ducere pisces ; Ars illi sua census erat. Quum traderet artem, Accipe quas habeo, studii successor et heres. Dixit, opes, moriensque mihi nihil ille reliquit 590 Praeter aquas : unum hoc possum appellare paternum. Mox ego, ne scopulis haererem semper in isdem, Addidici regimen dextra moderante carinae Flectere, et Oleniae sidus pluviale Capellae Taygetenque Hyadasque oculis Arctonque notavi, 59s Ventorumque domos et portus puppibus aptos. Forte petens Delon, Chiae telluris ad oras Applicor, et dextris adducor litora remis, Doque leves saltus udaeque immittor arenae. 26 p. OVIDII NASONIS Nox ubi consumta est — Aurora rubescere primum ,600 Coeperat — exsurgo, laticesque inferre recentes Admoneo, monstroque viam quae ducat ad undas. Ipse, quid aura mihi tumulo promittat ab alto Prospicio, comitesque voco repetoque carinam. Adsumus en ! inquit sociorum primus Opheltes, 605 Utque putat, praedam deserto nactus in agro, Virginea puerum ducit per litora forma. Ille, mero somnoque gravis, titubare videtur, Vixque sequi. Specto cultum faciemque gradumque : Nil ibi, quod credi posset mortale, videbam ; 610 Et sensi, et dixi sociis : Quod numen in isto Corpore sit, dubito ; sed corpore numen in isto est. Quisquis es, o faveas nostrisque laboribus adsis ; His quoque des veniam ! — Pro nobis mitte precari ! Dictys ait, quo non alius conscendere* summas 615 Ocior antennas, prensoque rudente relabi. Hoc Libys, hoc flavus, prorae tutela, Melanthus, Hoc probat Alcimedon et, qui requiemque modumque Voce dabat remis, animorum hortator Epopeus, Hoc omnes alii. Praedae tam caeca cupido est. 620 Non tamen hanc sacro violari pondere pinum Perpetiar, dixi : pars hie mihi maxima juris. Inque aditu obsisto. Furit audacissimus omni De numero Lycabas, qui Tusca pulsus ab urbe Exsilium dira poenam pro caede luebat. 625 Is mihi, dum resto, juvenili guttura pugno Rupit ; et excussum misisset in aequora, si non Haesissem, quamvis amens, in fune retentus. Impia turba probat factum. Tum denique Bacchus — Bacchus enim fuerat — veluti clamore solutus 630 Sit sopor aque mero redeant in pectora sensus. Quid facitis } Quis clamor ? ait, Qua, dicite, nautae, Hue ope perveni ? Quo me deferre paratis ? — Pone metum, Proreus, et quos contingere portus Ede velis, dixit : terra sistere petita. 635 METAMORPH. LIB. III. 27 Naxon, ait Liber, cursus advertite vestros : Ilia mihi domus est ; vobis erit hospita tellus. Per mare fallaces perque omnia numina jurant, Sic fore, meque jubent pictae dare vela carinae. Dextera Naxos erat : dextra mihi lintea danti, 640 Quid facis, o demens ? Quis te furor, inquit, Acoete, Pro se quisque, tenet? laevam pete ! Maxima nutu Pars mihi significat, pars, quid velit, aure susurrat. Obstupui, Capiatque aliquis moderamina ! dixi, Meque ministerio scelerisque artisque removi. 645 Increpor a cunctis, totumque immurmurat agmen ; E quibus Aethalion, Te scilicet omnis in uno Nostra salus posita est ! ait, et subit ipse meumque Explet opus, Naxoque petit diversa relicta. Tum deus illudens, tanquam modo denique fraudem 650 Senserit, e puppi pontum prospectat adunca, Et flenti similis, Non haec mihi litora, nautae, Promisistis, ait ; non haec mihi terra rogata est. Quo merui poenam facto ? Quae gloria vestra est, Si puerum juvenes, si multi fallitis unum ? 655 Jamdudum flebam ; lacrimas manus impia nostras Ridet, et impellit properantibus aequora remis. Per tibi nunc ipsum — neque enim praesentior illo Est deus — adjuro, tam me tibi vera referre, Quam veri majora fide : stetit aequore puppis 660 Haud aliter, quam si siccum navale teneret. Illi admirantes femorum in verbere perstant, Velaque deducunt, geminaque ope currere tentant : Impediunt hederae remos, nexuque recurvo Serpunt et gravidis distringunt vela corymbis. 665 Ipse, racemiferis frontem circumdatus uvis, Pampineis agitat velatam frondibus hastam ; Quem circa tigres simulacraque inania lyncum Pictarumque jacent fera corpora pantherarum. Exsiluere viri ; sive hoc insania fecit, 670 Sive timor ; primusque Medon nigrescere pinnis 28 p. OVIDII NASONIS Corpore depresso, et spinae curvamina flecti Ihcipit. Huic Lycabas, In quae miracula, dixit, Verteris ? et lati rictus et panda loquenti Naris erat, squamamque cutis durata trahebat. 675 At Libys, obstantes dum vult obvertere remos, In spatium resilire manus breve vidit, et illas Jam non esse manus, jam pinnas posse vocari. Alter, ad intortos cupiens dare brachia funes, Brachia non habuit, truncoque repandus in undas 680 Corpore desiluit ; falcata novissima cauda est, Qualia dimidiae sinuantur cornua lunae. Undique dant saltus, multaque adspergine rorant, Emerguntque iterum redeuntque sub aequora rursus, Inque chori ludunt speciem lascivaque jactant 685 Corpora, et acceptum patulis mare naribus efflant. De modo viginti — tot enim ratis ilia ferebat — Restabam solus. Pavidum gelidumque trementi Corpore, vixque meum firmat deus, Excute, dicens, Corde metum, Diamque tene ! Delatus in illam 690 Accessi sacris Baccheaque festa frequento. LIBER IV. « * * # * Pyramus et Thisbe, juvenum pulcherrimus alter, 55 Altera, quas Oriens habuit, praelata puellis, Contiguas tenuere domos, ubi dicitur altam Coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem. Notitiam primosque gradus vicinia fecit, Tempore crevit amor : taedae quoque jure coissent ; 60 Sed vetuere patres. Quod non potuere vetare. Ex aequo captis ardebant mentibus ambo. Conscius omnis abest : nutu signisque loquuntur ; MKTAMORPH. LIB. IV. 29 Quoque magis tegitur, tectus magis aestuat ignis. Fissus erat tenui rima, quam duxerat olim, 65 Quum fieret, paries domui communis utrique : Id vitium nulli per saecula longa notatum — Quid non sentit amor ? — primi vidistis amantes, Et vocis fecistis iter, tutaeque per illud Murmure blanditiae minimo transire solebant. 70 Saepe, ut constiterant hinc Thisbe, Pyramus illinc, Inque vices fuerat captatus anhelitus oris, Invide,* dicebant, paries, quid amantibus obstas ? Quantum erat, ut sineres nos toto corpore jungi ; Aut hoc si nimium, vel ad oscula danda pateres ! 75 Nee sumus ingrati : tibi nos debere fatemur. Quod datus est verbis ad amicas transitus aures. Talia diversa nequicquam sede locuti. Sub noctem dixere vale, partique dedere Oscula quisque suae, non pervenientia contra. 80 Postera nocturnos Aurora removerat ignes, Solque pruinosas radiis siccaverat herbas ; Ad solitum coiere locum. Turn murmure parvo Multa prius questi, statuunt, ut nocte silenti Fallere custodes foribusque excedere tentent, 85 Quumque domo exierint, urbis quoque claustra relinquant ; Neve sit errandum lato spatiantibus arvo, Conveniant ad busta Nini, lateantque sub umbra Arboris : arbor ibi, niveis uberrima pomis, Ardua morus erat, gelido contermina fonti. 90 Pacta placent, et lux, tarde discedere visa, Praecipitatur aquis, et aquis nox surgit ab isdem. Callida per tenebras versato cardine Thisbe Egreditur fallitque suos, adopertaque vultum Pervenit ad tumulum, dictaque sub arbore sedit. 95 Audacem faciebat amor. Venit ecce recenti Caede leaena boum spumantes oblita rictus, Depositura sitim vicini fontis in unda. Quam procul ad lunae radios Babylonia Thisbe $0 p. OVIDII NASONIS Vidit, et obscurum timido pede fugit in antrum, loo Dumque fugit, tergo velamina lapsa reliquit. Ut lea saeva sitim multa compescuit unda, Dum redit in silvas, inventos forte sine ipsa Ore cruentato tenues laniavit amictus. Serius egressus vestigia videt in alto 105 Pulvere certa ferae totoque expalluit ore Pyramus. Ut vero vestem quoque sanguine tinctam Reperit : Una duos, inquit, nox perdet amantes : E quibus ilia fuit longa dignissima vita ; Nostra nocens anima est : ego te, miseranda, peremi, no In loca plena metus qui jussi nocte venires, Nee prior hue veni. Nostrum divellite corpus, Et scelerata fero consumite viscera morsu, O quicumque sub hac habitatis rupe, leones ! Sed timidi est optare necem ! — Velamina Thisbes 115 Tollit, et ad pactae secum fert arboris umbram ; Utque dedit notae lacrimas, dedit oscula, vesti, Accipe nunc, inquit, nostri quoque sanguinis haustus! Quoque erat accinctus, demisit in ilia ferrum. Nee mora, ferventi moriens e vulnere traxit, 120 Et jacuit resupinus humi : cruor emicat alte, Non aliter quam quum vitiato fistula plumbo Scinditur et tenui stridente foramine longas Ejaculatur aquas, atque ictibus aera rumpit. Arborei fetus adspergine caedis in atram 125 Vertuntur faciem, madefactaque sanguine radix Puniceo tingit pendentia mora colore. Ecce metu nondum posito, ne fallat amantem. Ilia redit, juvenemque oculis animoque requirit, Quantaque vitarit narrare pericula gestit ; 130 Utque locum et visam cognovit in arbore formam — Sic facit incertam pomi color — haeret, an haec sit. Dum dubitat, tremebunda videt pulsare cruentum Membra solum, retroque pedem tulit, oraque buxo Pallidiora gerens exhorruit aequoris instar, 135 METAMORPH. LIB. IV. 3 1 Quod fremit exigua quum summum stringitur aura. Sed postquam remorata suos cognovit amores, Percutit indignos claro plangore lacertos, Et, laniata comas amplexaque corpus amatum, Vulnera supplevit lacrimis fletumque cruori 140 Miscuit, et gelidis in vultibus oscula figens, Pyrame, clamavit, quis te mihi casus ademit? Pyrame, responde : tua te carissima Thisbe Nominat ! Exaudi, vultusque attolle jacentes ! Ad nomen Thisbes oculos jam morte gravatos 145 Pyramus erexit, visaque recoi\didit ilia. Quae postquam vestemque suam cognovit, et ense Vidit ebur vacuum, Tua te manus, inquit, amorque Perdidit, infelix. Est et mihi fortis in unum Hoc manus, est et amor ; dabit hie in vulnera vires. 15° Persequar exstinctum, letique miserrima dicar Causa comesque tui ; quique a me morte revelli Heu sola poteras, poteris nee morte revelli. Hoc tamen amborum verbis estote rogati, O multum miseri, mens illiusque, parentes, 155 Ut, quos certus amor, quos hora'novissima junxit, Componi tumulo non invideatis eodem. At tu, quae ramis arbor miserabile corpus Nunc tegis unius, mox es tectura duorum, Signa tene caedis, pullosque et luctibus aptos i6o Semper habe fetus, gemini monumenta cruoris. Dixit, et aptato pectus mucrone sub imum Incubuit ferrp, quod adhuc a caede tepebat. Vota tamen tetigere deos, tetigere parentes : Nam color in pomo est, ubi permaturuit, ater ; 165 Quodque rogis superest, una requiescit in urna. * # * * * Sed tamen ambobus versae solatia formae Magna nepos dederat, quem debellata colebat 60s India, quem positis celebrabat Achaia templis. Solus Abantiades ab origine cretus eadem 32 p. OVIDII NASONIS Acrisius superest, qui moenibus arceat urbis Argolicae, contraque deum ferat arma, genusque Non putet esse deum : neque enim Jovis esse putabat 6io Persea, quern pluvio Danae conceperat auro. Mox tamen Acrisium — tanta est praesentia veri — Tarn violasse deum, quam non agnosse nepotem, Poenitet : impositus jam coelo est alter ; at alter, Viperei referens spolium memorabile monstri, 615 Aera carpebat tenerum stridentibus alls. Quumque super Libycas victor penderet arenas, Gorgonei capitis guttae cecidere cruentae ; Quas humus exceptas varios animavit in angues : Unde frequens ilia est infestaque terra colubris. 620 Inde per immensum ventis discordibus actus Nunc hue, nunc illuc, exemplo nubis aquosae Fertur, et ex alto seductas ae there longe Despectat terras, totumque supervolat orbem. Ter gelidas Arctos, ter Cancri brachia vidit ; 625 Saepe sub occasus, saepe est ablatus in ortus ; Jamque cadente die veritus se credere nocti Constitit Hesperio, regniS Atlantis, in orbe, Exiguamque petit requiem, dum Lucifer ignes Evocet Aurorae, cursus Aurora diurnos. 630 Hie, hominum cunctos ingenti corpore praestans, lapetionides Adas fuit. Ultima tellus Rege sub hoc et pontus erat, qui Solis anhelis Aequora subdit equis et fessos excipit axes. Mille greges illi totidemque armenta per herbas 635 Errabant, et humum vicinia nulla premebant ; Arboreae frondes auro radiante nitentes Ex auro ramos, ex auro poma tegebant. Hospes, ait Perseus illi, seu gloria tangit Te generis magni, generis mihi Jupiter auctor ; 640 SivQ es mirator rerum, mirabere nostras : Hospitium, requiemque peto. Memor ille vetustae Sortis erat : Themis hanc dederat Parnasia sortem : METAMORPH. LIB. IV. 33 Tempus, Atla, veniet, tua quo spoliabitur auro Arbor ; et hunc praedae titulum Jove natus habebit. 645 Id metuens, solidis pomaria clauserat Atlas Moenibus et vasto dederat servanda draconi, Arcebatque suis externos finibus omnes. Huic quoque, Vade procul, ne longe gloria rerum, Quas mentiris, ait, longe tibi Jupiter absit ! 650 Vimque minis addit, manibusque expellere tentat Cunctantem et placidis miscentem fortia dictis. Viribus inferior — quis enim par esset Atlanti Viribus ? — At quoniam parvi tibi gratia nostra est, Accipe munus ! ait, laevaque a parte Medusae 655 Ipse retroversus squalentia protulit ora. Quantus erat, mons factus Atlas : nam barba comaeque In silvas abeunt ; juga sunt humerique manusque ; Quod caput ante fuit, summo est in monte cacumen ; Ossa lapis fiunt ; tum partes auctus in omnes 660 Crevit in immensum — sic Di statuistis — et omne Cum tot sideribus coelum requievit in illo. Clauserat Hippotades aeterno carcere ventos, Admonitorque operum coelo clarissimus alto Lucifer ortus erat : pennis ligat ille resumtis 663 Parte ab utraque pedes, teloque accingitur unco, Et liquidum motis talaribus aera findit. Gentibus innumeris circumque infraque relictis, Aethiopum populos Cepheaque conspicit arva. Illic immeritam maternae pendere linguae 670 Andromeden poenas injustus jusserat Hammon. Quam simul ad duras religatam brachia cautes Vidit Abantiades, — nisi quod levis aura capillos Moverat, et trepido manabant lumina fletu, Marmoreum ratus esset opus — trahit inscius ignes 675 Et stupet, et, visae correptus imagine formae, Paene suas quatere est oblitus in aere pennas. Ut stetit, O, dixit, non istis digna catenis, Sed quibus inter se cupidi junguntur amantes, 34 P- OVIDII NASONIS Pande requirenti nomen terraeque tuumque, 680 Et cur vincla geras. Primo silet ilia, nee audet Appellare virum virgo ; manibusque modestos Celasset vultus, si non religata fuisset. Lumina, quod potuit, lacrimis implevit obortis. Saepius instanti, sua ne delicta fateri 685 Nolle videretur, nomen terraeque suumque, Quantaque maternae fuerit fiducia formae, Indicat ; et, nondum memoratis omnibus, unda Insonuit, veniensque immenso bellua ponto Eminet et latum sub pectore possidet aequor. 690 Conclamat virgo : genitor lugubris et una Mater adest, ambo miseri, sed justius ilia ; Nee secum auxilium, sed dignos tempore fletus Plangoremque ferunt, vinctoque in eorpore adhaerent. Quum sie hospes ait : Lacrimarum longa manere 695 Tempora vos poterunt ; ad opem brevis hora ferendam est. Hanc ego si peterem Perseus Jove natus et ilia, Quam clausam implevit feeundo Jupiter auro, Gorgonis anguieomae Perseus superator, et alis Aetherias ausus jaetatis ire per auras, 7«> Praeferrer eunctis eerte gener : addere tantis Dotibus et meritum — faveant modo numina — tento. Ut mea sit, servata mea virtute, paeiseor. Aecipiunt legem — quis enim dubitaret ? — et orant Promittuntque super regnum dotale parentes. 70s Eeee, velut navis praefixo eoneita rostro Sulcat aquas, juvenum sudantibus aeta lacertis, Sie fera, dimotis impulsu pectoris undis : Tantum aberat scopulis, quantum Balearica torto Funda potest plumbo medii transmittere coeli, 710 Quuin subito juvenis, pedibus tellure repulsa, Arduus in nubes abiit. Ut in aequore summo Umbra viri visa est, vigam fera saevit in umbram. Utque Jovis praepes, vacuo quum vidit in arvo Praebentem Phoebo liventia terga draconem, 71s METAMORPH. LIB. IV. ^ Occupat aversum, neu saeva retorqueat ora, Squamigeris avidos figit cervicibus ungues ;* Sic celeri missus praeceps per inane volatu Terga- ferae pressit, dextroque frementis in armo Inachides ferrum curvo tenus abdidit hamo. 720 Vulnere laesa gravi modo se sublimis in auras AttoUit, modo subdit aquis, modo more ferocis Versat apri, quem turba canum circumsona terret. Ille avidos morsus velocibus effugit alis, Quaque patent, nunc terga cavis super obsita conchis, 725 Nunc laterum costas, nunc qua tenuissima cauda Desinit in piscem, falcato verberat ense. Bellua puniceo mixtos cum sanguine fluctus Ore vomit. Maduere graves adspergine pennae ; Nee bibulis ultra Perseus talaribus ausus 730 Credere, conspexit scopulum, qui vertice summo Stantibus exstat aquis, operitur ab aequore moto : Nixus eo rupisque tenens juga prima sinistra, Ter quater exegit repetita per ilia ferrum. Litora cum plausu clamor superasque deorum 735 Implevere domos : gaudent generumque salutant, Auxiliumque domus servatoremque fatentur Cassiope Cepheusque pater. Resoluta catenis Incedit virgo, pretiumque et causa laboris. Ipse manus hausta victrices abluit unda ; 740 Anguiferumque caput nuda ne laedat arena, Mollit humum foliis natasque sub aequore virgas Sternit, et imponit Phorcynidos ora Medusae. Virga recens bibulaque etiamnum viva medulla Vim rapuit monstri, tactuque induruit hujus, 745 Percepitque novum ramis et fronde rigorem. At pelagi Nymph ae factum mirabile tentant Pluribus in virgis, et idem contingere gaudent, Seminaque ex illis iterant j aetata per undas. Nunc quoque curaliis eadem natura remansit, 750 Duritiam tacto capiant ut ab aere, quodque 36 p. OVIDII NASONIS Vimen in aequore erat fiat super aequora saxum. Dis tribus ille focos totidem de cespite ponit, Laevum Mercurio, dextrum tibi, bellica Virgo ; Ara Jovis media est. Mactatur vacca Minervae, 755 Alipedi vitulus, taurus tibi, summe deorum. Protinus Andromeden et tanti praemia facti Indotata rapit : taedas Hymenaeus Amorque Praecutiunt ; largis satiantur odoribus ignes, Sertaque dependent tectis, et ubique lyraeque 760 Tibiaque et cantus, animi felicia laeti Argumenta, sonant ; reseratis aurea valvis Atria tota patent, pulchroque instructa paratu Cephenum proceres ineunt convivia regis. Postquam epulis functi generosi munere Bacchi 765 Diffudere animos, cultusque genusque locorum Quaerit Abantiades : quaerenti protinus unus Narrat, Lyncides, moresque habitumque virorum. Quae simul edocuit, Nunc, o fortissime, dixit, Fare precor, Perseu, quanta virtute quibusque 770 Artibus abstuleris crinita draconibus ora. Narrat Agenorides, gelido sub Atlante jacentem Esse locum, solidae tutum munimine molis, Cujus in introitu geminas habitasse sorores Phorcidas, unius sortitas luminis usum; 77s Id se sollerti furtim, dum traditur, astu Supposita cepisse manu, perque abdita longe Deviaque et silvis horrentia saxa fragosis Gorgoneas tetigisse domos, passimque per agros Perque vias vidisse hominum simulacra ferarumque 780 In silicem ex ipsis visa conversa Medusa ; Se tamen horrendae clypei, quod laeva gerebat, Aere repercusso formam adspexisse Medusae, -^f^ Dumque gravis somnus colubras ipsamque tenebat, ''-^ "^ Eripuisse caput collo ; pennisque fugacem 785 Pegason et fratrem matris de sanguine natos Addidit, et longi non falsa pericula cursus, METAMORPH. LIB. V. $7 Quae freta, quas terras sub se vidisset ab alto, Et quae jactatis tetigisset sidera pennis. ^ ^ :ik ^ M. LIBER V. », « * * * Prima Ceres unco glebam dimovit aratro, Prima dedit fruges alimentaqu^ mitia terris, Prima dedit leges ; Cereris sunt omnia munus : Ilia canenda mihi est. Utinam modo dicere possem Carmina digna dea ! Certe dea carmine digna est. 345 Vasta Giganteis injecta est insula membris Trinacris, et magnis subjectum molibus urget Aetherias ausum sperare Typhoea sedes. Nititur ille quidem pugnatque resurgere saepe ; Dextra sed Ausonio manus est subjecta Peloro, 350 Laeva, Pachyne, tibi, Lilybaeo crura premuntur, Degravat Aetna caput : sub qua resupinus arenas Ejectat flammamque fero vomit ore Typhoeus. Saepe remoliri luctatur pond era terrae, Oppidaque et magnos devolvere corpore montes. 355 Inde tremit tellus, et rex pavet ipse silentum, Ne pateat latoque solum retegatur hiatu, Immissusque dies trepidantes terreat umbras. Hanc metuens cladem tenebrosa sede tyrannus Exierat, curruque atrorum vectus equorum 360 Ambibat Siculae cautus fundamina terrae. Postquam exploratum satis est, loca nulla labare, Depositique metus, videt hunc Erycina vagantem Monte suo residens, natumque amplexa volucrem, Arma manusque meae, mea, nate, potentia, dixit, 365 Ilia, quibus superas omnes, cape tela, Cupido, Inque dei pectus celeres molire sagittas. 38 p. OVIDII NASONIS Cui triplicis cessit fortuna novissima regni. Tu superos ipsumque Jovem, tu numina ponti Victa domas ipsumque, regit qui numina ponti. 37° Tartara quid cessant ? Cur non matrisque tuumque Imperium prefers ? Agitur pars tertia mundi. Et tamen in coelo, quae jam patientia nostra est, Spernimur, ac mecum vires minuuntur Amoris. Pallada nonne vides jaculatricemque Dianam 37s Abscessisse mihi ? Cereris quoque filia virgo, Si patiemur, erit : nam spes affectat easdem. At tu, pro socio si qua est tibi gratia regno, Junge deam patruo. Dixit Venus ; ille pharetram Solvit, et arbitrio matris de mille sagittis 380 Unam seposuit, sed qua nee acutior ulla Nee minus incerta est, nee quae magis audiat arcum ; Oppositoque genu curvavit flexile cornum, Inque cor hamata percussit arundine Ditem. Haud procul Hennaeis lacus est a moenibus altae, 385 Nomine Fergus, aquae ; non illo plura Caystros Carmina cygnorum labentibus audit in undis ; Silva coronat aquas, cingens latus omne, suisque Frondibus, ut velo, Phoebeos submovet ignes ; Frigora dant rami, varios humus humida flores ; 390 Perpetuum ver est. Quo dum Proserpina luco Ludit et aut violas aut Candida lilia carpit, Dumque puellari studio calathosque sinumque Implet, et aequales certat superare legendo, Paene simul visa est dilectaque raptaque Diti : 39s Usque adeo properatur amor. Dea territa maesto Et matrem et comites, sed matrem saepius, ore Clamat, et, ut summa vestem laniarat ab ora, Collecti flores tunicis cecidere remissis ; Tantaque simplicitas puerilibus affuit annis, 400 Haec quoque virgineum movit jactura dolorem. Raptor agit currus et nomine quemque vocatos Exhortatur equos, quorum per colla jubasque METAMORPH. LIB. V. 39 Excutit obscura tinctas ferrugine habenas, Perque lacus altos et olentia sulfure fertur 405 Stagna Palicomm, rupta ferventia terra, Et.qua Bacchiadae, bimari gens orta Corintho, Inter inaequales posuerunt moenia portus. Est medium Cyanes et Pisaeae Arethusae, Quod coit angustis inclusum cornibus, aequor : 410 Hie fuit, a cujus stagnum quoque nomine dictum est, Inter Sicelidas Cyane celeberrima Nymphas. Gurgite quae medio summa tenus exstitit alvo, Agnovitque deam. Nee longius ibitis : inquit, Non potes invitae Cereris gener esse : roganda, 415 Non rapienda fuit. Quod si componere magnis Parva mihi fas est, et me dilexit Anapis ; Exorata tamen nee, ut haec, exterrita nupsi. Dixit, et in partes diversas brachia tendens Obstitit. Haud ultra tenuit Saturnius iram, 420 Terribilesque hortatus equos, in gurgitis ima Contortum valido sceptrum regale lacerto Condidit : iota viam tellus in Tartara fecit, Et pronos currus medio cratere recepit. At Cyane, raptamque deam contemtaque fontis 42s Jura sui maerens, inconsolabile vulnus Mente gerit tacita, lacrimisque absumitur omnis, Et, quarum fuerat magnum modo numen, in illas Extenuatur aquas. Molliri membra videres, Ossa pati flexus, ungues posuisse rigorem ; 430 Primaque de tota tenuissima quaeque liquescunt, Caerulei crines digitique et crura pedesque : Nam brevis in gelidas membris exilibus undas Transitus est. Post haec humeri tergumque latusque Pectoraque in tenues abeunt evanida rivos ; 43s Denique pro vivo yitiatas sanguine venas Lympha subit, restatque nihil quod prendere possis. Interea pavidae nequicquam filia matri Omnibus est terris, omni quaesita profundo. 40 p. OVIDII NASONIS Illam non udis veniens Aurora capillis 440 Cessantem vidit, non Hesperus ; ilia duabus Flammiferas pinus manibus succendit ab Aetna, Perque pruinosas tulit irrequieta tenebras ; Rursus, ubi alma dies hebetarat sidera, natam Solis ad occasus solis quaerebat ab ortu. 44s Fessa labore sitim collegerat, oraque nulli Colluerant fontes, quum tectam stramine vidit Forte casam, parvasque fores pulsavit : at inde Prodit anus, divamque videt, lymphamque roganti Dulce dedit, tosta quod coxerat ante polenta. 450 Dum bibit ilia datum, duri puer oris et audax Constitit ante deam, risitque avidamque vocavit. Offensa est, neque adhuc epota parte loquentem Cum liquido mixta perfudit diva polenta. Combibit os maculas, et, qua modo brachia gessit, 45s Crura gerit ; cauda est mutatis addita membris ; Inque brevem formam, ne sit vis magna nocendi, Contrahitur, parvaque minor mensura lacerta est. Mirantem flentemque et tangere monstra parantem Fugit anum, latebramque petit aptumque colori 460 Nomen habet, variis stellatus corpora guttis. Quas dea per terras et quas erraverit undas, Dicere longa mora est : quaerenti defuit orbis. Sicaniam repetit, dumque omnia lustrat eundo, Venit et ad Cyanen. Ea, ni mutata fuisset, 465 Omnia narrasset ; sed et os et lingua volenti Dicere non aderant, nee quo loqueretur habebat. Signa tamen manifesta dedit, notamque parenti, Illo forte loco delapsam in gurgite sacro, Persephones zonam summis ostendit in undis. 470 Quam simul agnovit, — tanquam tum denique raptam Scisset, — inornatos laniavit diva capillos, Et repetita suis percussit pectora palmis. Nee scit adhuc ubi sit ; terras tamen increpat omnes, Ingratasque vocat nee frugum munere dignas, 475 METAMORPH. LIB. V. 4I Trinacriam ante alias, in qua vestigia damni Reperit. Ergo illic saeva vertentia glebas Fregit aratra manu, parilique irata colonos Ruricolasque boves leto dedit, arvaque jussit Fallere depositum, vitiataque semina fecit. 480 Fertilitas terrae, latum vulgata per orbem, Cassa jacet : primis segetes moriuntur in herbis, Et modo sol nimius, nimius modo corripit imber ; Sideraque ventique nocent, avidaeque volucres Semina jacta legunt ; lolium tribulique fatigant 485 Triticeas messes et inexpugnabile gramen. Turn caput Eleis Alpheias extulit undis, Rorantesque comas a fronte removit ad aures, Atque ait : O toto quaesitae virginis orbe Et frugum genitrix, immensos siste labores, 490 Neve tibi fidae violenta irascere terrae. Terra nihil meruit, patuitque invita rapinae. Nee sum pro patria supplex : hue hospita veni : Pisa mihi patria est, et ab Elide ducimus ortus ; Sicaniam peregrina colo, sed gratior omni 49s Haec mihi terra solo est : hos nunc Arethusa penates, Hanc habeo sedem, quam tu, mitissima, serva. Mota loco cur sim tantique per aequoris undas Advehar Ortygiam, veniet narratibus hora Tempestiva meis ; quum tu curisque levata soo Et vultus melioris eris. Mihi pervia tellus Praebet iter, subterque imas ablata cavernas Hie caput attollo desuetaque sidera cerno. Ergo, dum Stygio'sub terris gurgite labor. Visa tua est oculis illic Proserpina nostris. 505 Ilia quidem tristis nee adhuc interrita vultu, Sed regina tamen, sed opaci maxima mundi, Sed tamen infemi pollens matrona tyranni. Mater ad auditas stupuit, ceu saxea, voces, Attonitaeque diu similis fuit. Utque dolore sio Pulsa gravi gravis est amentia, curribus auras 42 p. OVIDII NASONIS Exit in aetherias. Ibi toto nubila vultu Ante Jovem passis stetit invidiosa capillis, Proque meo veni supplex tibi, Jupiter, inquit, Sanguine, proque tuo. Si nulla est gratia matris, sis Nata patrem moveat, neu sit tibi cura, precamur, Vilior illius, quod nostro est edita partu. En quaesita diu tandem mihi nata reperta est ; Si reperire vocas amittere certius, aut si Scire ubi sit reperire vocas. Quod rapta, feremus ; 520 Dummodo reddat earn : neque enim praedone marito Filia digna tua est, si jam mea filia non est. Jupiter excepit : Commune est pignus onusque Nata mihi tecum ; sed, si modo nomina rebus Addere vera placet, non hoc injuria factum, S2S Verum amor est ; neque erit nobis gener ille pudori : Tu modo, diva, velis. Ut desint cetera, quantum est Esse Jovis fratrem ! Quid, quod non cetera desunt. Nee cedit nisi sorte mihi ? — Sed tanta cupido Si tibi discidii est, repetet Proserpina coelum : 530 Lege tamen certa, si nullos contigit illic Ore cibos : nam sic Parcarum foedere cautum est, Dixerat ; at Cereri certum est educere natam. Non ita fata sinunt, quoniam jejunia virgo Solverat et, cultis dum simplex errat in hortis, S3S Puniceum curva decerpserat arbore pomum, Sumtaque pallenti septem de cortice grana Presserat ore suo. Solusque^x omnibus illud Ascalaphus vidit — quem quonaam dicitur Orphne, . Inter Avernales haud ignotissima ^Nymphas, 54° Ex Acheronte suo furvis peperisse sub antris — Vidit et indicio reditum crudelis ademit. Ingemuit reginia Erebi, testemque profanam Fecit avem, sparsumque caput Phlegethontide lympha In rostrum et plumas et grandia lumina vertit. 545 Ille sibi ablatus fulvis amicitur ab alls, Inque caput crescit longosque reflectitur ungues,,. METAMORPH. LIB. VI. 43 Vixque movet natas per inertia brachia pennas ; Foedaque fit volucris, venturi nuntia luctus, Ignavus bubo, dirum mortalibus omen. 55° Hie tamen indicio poenam linguaque videri Commeruisse potest ; vobis, Acheloides, unde Pluma pedesque avium, quum virginis ora geratis ? An quia, quum legeret vernos Proserpina flores, In comitum numero mixtae, Sirenes, eratis ? sss Quam postquam toto fi-ustra quaesistis in orbe, Protinus, ut vestram sentirent aequorS curam, Posse super fluctus alarum insistere remis Optastis, facilesque deos habuistis, et artus Vidistis vestros subitis flavescere pennis. 560 Ne tamen ille canor, mulcendas natus ad aures, Tantaque dos oris linguae deperderet usum, Virginei vultus et vox humana remansit. At medius fi-atrisque sui maestaeque sororis Jupiter ex aequo volventem dividit annum. 565 Nunc dea, regnorum numen commune duorum, Cum matre est totidem, totidem cum conjuge menses. Vertitur extemplo facies et mentis et oris : Nam, modo quae poterat Diti quoque maesta videri, Laeta deae frons est : ut Sol, qui tectus aquosis 570 Nubibus ante fuit, victis ubi nubibus exit * * * * # LIBER VI. Lydia tota fremit, Phrygiaeque per oppida facti Rumor it et magnum sermonibus occupat orbem. Ante suos Niobe thalamos cognoverat illam. Tunc quum Maeoniam virgo Sipylumque colebat ; 44 p. OVIDII NASONIS Nec tamen admonita est poena popularis Arachnes, 150 Cedere coelitibus verbisque minoribus uti. Multa dabant animos : sed enim nec conjugis artes Nec genus amborum magnique potentia regni Sic placuere illi — quamvis ea cuncta placerent — Ut sua progenies. Et felicissima matrum 155 Dicta foret Niobe, si non sibi visa fuisset. Nam sata Tiresia, venturi praescia, Manto Per medias fuerat, divino concita motu, Vaticinata vias : Isitienides, ite frequentes, Et date Latonae Latonigenisque duobus 160 Cum prece tura pia, lauroque innectite crinem ! Ore meo Latona jubet. Paretur, et omnes Thebaides jussis sua tempora frondibus ornant, Turaque dant Sanctis et verba precantia flammis. Ecce, venit comitum Niobe celeberrima turba, 165 Vestibus intexto Phrygiis spectabilis auro, Et, quantum ira sinit, formosa movensque decoro Cum capite immissos humerum per utrumque capillos, Constitit ; utque oculos circumtulit alta superbos, Quis furor auditos, inquit, praeponere visis 170 Coelestes ? Aut cur colitur Latona per aras, Numen adhuc sine ture meum est ? Mihi Tantalus auctor, Cui licuit soli superorum tangere mensas ; Pleiadum soror est genitrix mea ; maximus Atlas Est avus, aetherium qui fert cervicibus axem ; 175 Jupiter alter avus ; socero quoque glorior illo. Me gentes metuunt Phrygiae ; me regia Cadmi Sub domina est, fidibusque mei commissa mariti Moenia cum populis a meque viroque reguntur. In quamcumque domus adverto lumina partem, 180 Immensae spectantur opes. Accedit eodem Digna dea facies. Hue natas adjice septem Et totidem juvenes, et mox generosque nurusque. Quaerite nunc, habeat quam nostra superbia causam ! Quoque modo audetis genitam Titanida Coeo 185 METAMORPH. LIB. VI. 45 Latonam praeferre mihi, cui maxima quandam Exiguam sedem pariturae terra negavit ? Nee coelo nee humo nee aquis dea vestra recepta est ; Exul erat mundi, donee, miserata vagantem, Hospita tu terris erras ; ego, dixit, in undis ! 190 Instabilemque locum Delos dedit. Ilia duorum Facta parens : uteri pars haec est septima nostri. Sum felix : quis enim neget hoc ? felixque manebo. Hoc quoque quis dubitet ? Tutam me copia fecit : Major sum, quam cui possit Fortuna nocere ; • 19s Multaque ut eripiat, multo mihi plura relinquet. Excessere metum mea jam bona. Fingite demi Huic aliquid populo natorum posse meorum, Non tamen ad numerum redigar spoliata duorum [Latonae. Turba quae quantum distat ab orba ? ] 200 Ite sacris, properate sacris, laurumque capillis Ponite ! — Deponunt et sacra infecta relinquunt, Quodque licet, tacito venerantur murmure numen. Indignata dea est, summoque in vertice Cynthi Talibus est dictis gemina cum prole locuta : 205 En ego, vestra parens, vobis animosa creatis, Et nisi Junoni nulli cessura dearum, An dea sim, dubitor, perque omnia secula cultis Arceor, o nati, nisi vos succurritis, aris. Nee dolor hie solus : diro convicia facto 210 Tantalis adjecit, vosque est postponere natis Ansa suis, et me, quod in ipsam recidat, orbam Dixit, ex exhibuit linguam scelerata paternam. Adjectura preces erat his Latona relatis ; Desine : Phoebus ait, poenae mora longa querela est. 215 Dixit idem Phoebe ; celerique per aera lapsu Contigerant tecti Cadmeida nubibus arcem. Planus erat lateque patens prope moenia campus, Assiduis pulsatus equis, ubi turba rotarum Duraque mollierat subjectas ungula glebas. 220 Pars ibi de septem genitis Amphione fortes 4^ p. OVIDII NASONIS Conscendunt in, equos, Tyrioque rubentia suco Terga premunt auroque graves moderantur habenas. E quibus Ismenos, qui matri sarcina quondam Prima suae fuerat, dum certum flectit in orbem 23s Quadrupedis cursus spumantiaque ora coercet, Hei mihi ! conclamat medioque in pectore fixus Tela gerit, frenisque manu moriente remissis In latus a dextro paullatim defluit anno. Proximus, audito sonitu per inane pharetrae, 230 Frena dabat Sipylus, veluti quum praescius imbris Nube fugit visa pendentiaque undique rector Carbasa deducit, ne qua levis effluat aura. Frena tamen dantem non evitabile telum Consequitur, summaque tremens cervice sagitta 235 Haesit, et exstabat nudum de gutture ferrum. Ille, ut erat pronus, per colla admissa jubasque Volvitur, et calido tellurem sanguine foedat. Phaedimus infelix et aviti nominis heres Tantalus, ut solito finem impOsuere labori, 240 Transierant ad opu? nitidae juvenile palaestrae ; Et jam contulerant arto luctantia nexu Pectora pectoribus, quum tento concita nervo, Sicut erant juncti, trajecit utrumque sagitta. Ingemuere simul, simul incurvata dolore 245 Membra solo posuere, simul suprema jacentes Lumina versarunt, animam simul exhalarunt. Adspicit Alphenor laniataque pectora plangens Advolat, ut gelidos complexibus allevet artus, Inque pio cadit officio : nam Delius illi 250 Intima fatifero rupit praecordia ferro ; Quod simul eductum est, pars est pulmonis in hamis Eruta, cumque anima cruor est effusus in auras. At non intonsum simplex Damasichthona vulnus Afficit : ictus erat, qua grus esse incipit et qua 255 Mollia nodosus facit internodia poples, Dumque manu tentat trahere exitiabile telum, METAMORPH. LIB. VI. 47 Altera per jugulum pennis tenus acta sagitta est. Expulit banc sanguis, seque ejaculatus in altum Emicat et longe terebrata prosilit aura. 260 Ultimus Ilioneus non profectura precando Brachia sustulerat, Dique o communiter omnes, Dixerat, ignarus non omnes esse rogandos, Parcite ! Motus erat, quum jam revocabile telum Non fuit, Arcitenens ; minimo tamen occidit ille 265 Vulnere, non alte percusso corde sagitta. Fama mali populique dolor lacrimaeque suorum Tarn subitae matrem certam fecere ruinae, Mirantem potuisse, irascentemque quod ausi Hoc essent superi, quod tantum juris haberent. 270 Nam pater Amphion ferro per pectus adacto Finierat moriens pariter cum luce dolorem. Heu, quantum haec Niobe Niobe distabat ab ilia, Quae modo Latois populum submoverat aris Et mediam tulerat gressus resupina per urbem, 275 Invidiosa suis ! At nunc miseranda vel hosti Corporibus gelidis incumbit, et ordine nullo Oscula dispensat natos suprema per omnes. A quibus ad coelum liventia brachia tendens, Pascere, crudelis, nostro, Latona, dolore, 280 [Pascere, ait, satiaque meo tua pectora luctu,] Corque ferum satia ! dixit : Per funera septem Efferor : exsulta, victrixque inimica triumpha ! Cur autem victrix ? Miserae mihi plura supersunt, Quam tibi felici : post tot quoque funera vinco. 285 Dixerat ; et sonuit contento nervus ab arcu, Qui praeter Nioben unam conterruit omnes ; Ilia malo est audax. Stabant cum vestibus atris Ante toros fratrum demisso crine sorores. E quibus una, trahens haerentia viscere tela, 290 Imposito fratri moribunda relanguit ore. Altera, solari miseram conata parentem, Conticuit subito, duplicataque vulnere caeco est, 48 p. OVIDII NASONIS Oraque non pressit, sibi postquam spiritus exit. Haec frustra fugiens collabitur, ilia sorori 295 Immoritur ; latet haec, illam trepidare videres. Sexque datis leto diversaque vulnera passis, Ultima restabat ; quam toto corpore mater Tota veste tegens, Unam minimamque relinque ! De multis minimam posco, clamavit, et unam. 300 Dumque rogat, pro qua rogat, occidit. Orba resedit Exanimes inter natos natasque virumque, Deriguitque malis: nullos movet aura capillos, In vultu color est sine sanguine, lumina maestis Stant immota genis, nihil est in imagine vivum. 30s Ipsa quoque interius cum duro lingua palato Congelat, et venae desistunt posse moveri ; Nee flecti cervix, nee brachia reddere gestus, Nee pes ire potest ; intra quoque viscera saxum est. Flet tamen, et validi circumdata turbine venti 3^ In patriam rapta est : ubi fixa cacumine montis Liquitur, et lacrimas etiam nunc marmora manant. LIBER VIII, Daedalus interea Creten longumque perosus Exilium, tactusque soli natalis amore, Clausus erat pelago. Terras licet, inquit, et undas 185 Obstruat, at coelum certe patet : ibimus iliac ! Omnia possideat, non possidet aera Minos ! Dixit, et ignotus animum dimittit in artes, Naturamque novat : nam ponit in ordine pennas A minima coeptas, longam breviore sequente, 190 Ut clivo crevisse putes. Sic rustica quondam Fistula disparibus paullatim surgit avenis. METAMORPH. LIB. VIII. 49 Turn lino medias et ceris alligat imas, Atque ita compositas parvo curvamine flectit, Ut veras imitetur aves. Puer Icarus una 193 Stabat et, ignanis sua se tractare pericla, Ore renidenti modo, quas vaga moverat aura, Captabat plumas, flavam modo poUice ceram Mollibat lusuque suo mirabile patris Impediebat opus. Postquam manus ultima coeptis 200 Imposita est, geminas opifex libravit in alas Ipse suum corpus, motaque pependit in aura. Instruit et natum, Medioque ut limite curras, Icare, ait, moneo, ne, si demissior ibis, Unda gravet pennas ; si celsior, ignis adurat 205 Inter utrumque vola ! Nee te spectare Booten Aut Helicen jubeo strictumque Orionis ensem ; Me duce carpe viam ! Pariter praecepta volandi Tradit, et ignotas humeris accommodat alas. Inter opus monitusque genae maduere seniles s*% Et patriae tremuere manus. Dedit oscula nato Non iterum repetenda suo, pennisque levatus Ante volat, comitique timet, velut ales, ab alto Quae teneram prolem produxit in aera nido Hortaturque sequi damnosasque erudit artes, ais Et movet ipse suas et nati respicit alas. Hos aliquis, tremula dum captat arundine pisces, Aut pastor baculo stivave innixus arator Videt et obstupuit, quique aethera carpere possent, Credidit esse deos. Et jam Junonia laeva 320 Parte Samos fuerant Delosque Parosque relictae, Dextra Lebynthos erat fecundaque melle Calymne, Quum puer audaci coepit gaudere volatu Deseruitque ducem, coelique cupidine tactus Altius egit iter. Rapidi vicinia solis 225 Mollit odoratas, pennarum vincula, ceras. Tabuerant cerae : nudos quatit ille lacertos, Remigioque carens non uUas percipit auras ; 4 • 50 p. OVIDII NASONIS Oraque caerulea patrium clamantia nomen Excipiuntur aqua, quae nomen traxit ab illo. 230 At pater infelix, nee jam pater, Icare ! dixit, Icare, dixit, ubi es ? Qua te regione requiram, Icare ! dicebat : pennas conspexit in undis, Devovitque suas artes, corpusque sepulcro Condidit ; et tellus a nomine dicta sepulti. 235 * * * # # Immensa est finemque potentia coeli Non habet, et quicquid superi voluere, peractum est. 620 Quoque minus dubites, tiliae contermina quercus Collibus est Phrygiis, modico circumdata muro. Ipse locum vidi : nam me Pelopeia Pittheus Misit in arva, suo quondam regnata parenti. Haud procul hinc stagnum, tellus habitabilis olim ; 625 Nunc celebres mergis fulicisque palustribus undae. Jupiter hue specie mortali, cumque parente Venit Atlantiades positis caducifer alis. Mille domos adiere, locum requiemque petentes ; Mille domos clausere serae. Tamen una recepit, 630 Parva quidem, stipulis et canna tecta palustri ; Sed pia Baucis anus parilique aetate Philemon Ilia sunt annis juncti juvenilibus, ilia Consenuere casa, paupertatemque fatendo Effecere levem nee iniqua mente ferendam. 635 Nee refert, dominos illic famulosne requiras : Tota domus duo sunt, idem parentque jubentque. Ergo ubi coelicolae parvos tetigere penates, Submissoque humiles intrarunt vertice postes, Membra senex posito jussit relevare sedili, . 640 Quo superinjecit textum rude sedula Baucis. Inde foco tepidum cinerem dimovit, et ignes Suscitat hesternos, foliisque et cortice sicco Nutrit, et ad flammas anima producit anili, Multifidasque faces ramaliaque arida tecto 645 Detulit, et minuit parvoque admovit aheno ; METAMORPH. LIB. VIII. 5 1 Quodque suus conjux riguo collegerat horto, Truncat olus foliis. Furca levat ille bicomi Sordida terga suis, nigro pendentia tigno, Servatoque diu resecat de tergore partem 650 Exiguam, sectamque domat ferventibus undis. Interea medias fallunt sermonibus horas, Sentirique moram prohibent. Erat alveus illic Fagineus, dura clavo suspensus ab ansa : Is tepidis impletur aquis, artusque fovendos 655 Accipit. In medio torus est de mollibus ulvis, Impositus lecto, sponda pedibusque salignis : Vestibus hunc velant, quas non nisi tempore festo Sternere consuerant ; sed et haec vilisque vetusque Vestis erat, lecto non indignanda saligno. 660 Accubuere dei : mensam succincta tremensque Ponit anus ; mensae sed erat pes tertius impar : Testa parem fecit. Quae postquam subdita clivum Sustulit, aequatam mentae tersere virentes. Ponitur hie bicolor sincerae bacca Minervae, 665 Conditaque in liquida corna autumnalia faece, Intubaque et radix et lactis massa coacti, Ovaque non acri leviter versata favilla : Omnia fictilibus. Post haec caelatus eodem Sistitur argento crater, fabricataque fago 670 Pocula, qua cava sunt, flaventibus illita ceris. Parva mora est, epulasque foci misere calentes. Nee longae rursus referuntur vina senectae, Dantque locum mensis paullum seducta secundis. Hie nux, hie mixta est rugosis carica palmis, 675 Prunaque et in patulis redolentia mala canistris, Et de purpureis collectae vitibus uvae ; Candidus in medio favus est. Super omnia vultus Accessere boni, nee iners pauperque voluntas. Interea toties haustum cratera repleri 680 Sponte sua per seque vident succrescere vina : Attoniti novitate pavent, manibusque supinis 52 p. OVIDII NASONIS Concipiunt Baucisque preces timidusque Philemon, Et veniam dapibus nullisque paratibus orant. Unicus anser erat, minimae custodia villae, 68s Quem dis hospitibus domini mactare parabant Ille celer penna tardos aetate fatigat, Eluditque diu, tandemque est visus ad ipsos Confugisse deos. Superi vetuere necari, Dique sumus, meritasque luet vicinia poenas 690 Impia, dixerunt, vobis immunibus hujus Esse mali dabitur : modo vestra relinquite tecta Ac nostros comitate gradus, et in ardua mentis Ite simul ! Parent et, dis praeeuntibus, ambo Membra levant baculis, tardique senilibus annis 69s Nituntur longo vestigia ponere clivo. Tantum aberant summo, quantum semel ire sagitta Missa potest : flexere oculos, et mersa palude Cetera prospiciunt, tantum sua tecta manere. Dumque ea mirantur, dum deflent fata suorum, 700 Ilia vetus, dominis etiam casa parva duo bus, Vertitur in templum : furcas subiere columnae, Stramina flavescunt aurataque tecta videntur, Caelataeque fores adopertaque marmore tellus. Talia tum placido Saturnius edidit ore : 70s Dicite, juste senex et femina conjuge justo Digna, quid optetis. Cum Baucide pauca locutus, Judicium Superis aperit commune Philemon : Esse sacerdotes delubraque vestra tueri Poscimus ; et quoniam Concordes egimus annos, 71° Auferat hora duos eadem, nee conjugis unquam Busta meae videam, neu sim tumulandus ab ilia. Vota fides sequitur : templi tutela fuere, Donee vita data est. Annis aevoque soluti Ante gradus sacros quum starent forte locique 715 Narrarent casus, frondere Philemona Baucis, Baucida conspexit senior frondere Philemon : Jamque super geminos crescente cacumine vultus. METAMORPH. LIB. X. 53 Mutua, diim licuit, reddebant dicta, Valeque, O conjux! dixere simul, simul abdita texit 720 Ora frutex. Ostendit adhiic Tyaneius illic Incola de gemino vicinos corpore truncos. Haec mihi non vani — nee erat cur fallere vellent — Narravere senes ; equ.idem pendentia vidi Serta super ramos, ponensque recentia dixi : 72s Cura pii Dis sunt, et, qui coluere, coluntur. LIBER X. Inde per immensum croceo velatus amictu Aera digreditur Ciconumque Hymenaeus ad oras Tendit, et Orphea nequicquam voce vocatur. Affuit ille quidem ; sed nee sollennia verba Nee laetos vultus nee felix attulit Omen ; Fax quoque, quam tenuit, lacrimoso stridula fumo Usque fuit nullosque invenit motibus ignes. Exitus auspicio gravior : nam nupta per herbas Dum nova Naiadum turba comitata vagatur, Occidit in talum serpentis dente recepto. Quam satis ad superas postquam Rhodopeius auras Deflevit vates, ne non tentaret et umbras, Ad Styga Taenaria est ausus descendere porta, Perque leves populos simulacraque functa sepulcris Persephonen adiit inamoenaque regna tenentem Umbrarum dominum, pulsisque ad earmina nervis Sic ait : O positi sub terra numina mundi, In quem decidimus quicquid mortale creamur. Si licet et falsi positis ambagibus oris Verba loqui sinitis, non hue, ut opaca viderem Tartara, descendi, nee uti villosa colubris Terna Medusaei vincirem guttura monstri : 54 P- OVIDII NASONIS Causa viae conjux, in quam calcata venenum Vipera diffudit crescentesque abstulit annos. Posse pati volui, nee me tentasse negabo ; 25 Vicit Amor. Supera deus hie bene notus in ora est ; An sit et hie, dubito, sed et hie tamen auguror esse ; Famaque si veteris non est mentita rapinae, Vos quoque junxit Amor. Per ego haec loca plena timoris, Per chaos hoc ingens vastique silentia regni, 30 Eurydices, oro, properata retexite fata ! Omnia debemur vobis, pauUumque morati, Serius aut citius sedem properamus ad unam. Tendimus hue omnes, haec est domus ultima, vosque Humani generis longissima regna tenetis. 3S Haec quoque, quum justos matura peregerit annos, Juris erit vestri ; pro munere poscimus usum. Quod si fata negant veniam pro conjuge, certum est Nolle redire mihi : leto gaudete duorum. Talia dicentem nervosque ad verba moventem 40 Exsangues flebant animae : nee Tantalus undam Captavit refugam, stupuitque Ixionis orbis, Nee carpsere jeeur volucres, urnisque vacarunt Belides, inque tuo sedisti, Sisyphe, saxo. Tunc primum lacrimis victarum carmine fama est 45 Eumenidum maduisse genas ; nee regia conjux Sustinet oranti nee, qui regit ima, negare, Eurydicenque vocant. Umbras erat ilia recentes Inter, et incessit passu de vulnere tardo. Hanc simul et legem Rhodopeius accipit heros, 50 Ne flectat retro sua lumina, donee Avernas Exierit valles ; aut irrita dona futura. Carpitur acclivis per muta silentia trames, Arduus, obscurus, caligine densus opaca. Nee procul abfuerant telluris margine summae : 55 Hie, ne deficeret, metuens, avidusque videndi Flexit amans oculos ; et protinus ilia relapsa est, Brachiaque intendens, prendique et prendere captans, METAMORPH. LIB. XI. 55 Nil nisi cedentes infelix arripit auras. Jamque iterum moriens non est de conjuge quicquam 60 Questa suo : quid enim nisi se quereretur amatam ? Supremumque vale, quod jam vix auribus ille Acciperet, dixit, revolutaque rursus eodem est. Non aliter stupuit gemina nece conjugis Orpheus, Quam tria qui timidus, medio portante catenas, 65 Colla canis vidit : quem non pavor ante reliquit, Quam natura prior, saxo per corpus oborto ; Quique in se crimen traxit voluitque videri Olenos esse nocens, tuque, o confisa figurae Infelix Lethaea tuae, junctissima quondam 70 Pectora, nunc lapides, quos humida sustinet Ide. Orantem frustraque iterum transire volentem Portitor arcuerat ; septem tamen ille diebus Squalidus in ripa Cereris sine munere sedit : Cura dolorque animi lacrimaeque alimenta fuere. 7s Esse deos Erebi crudeles questus, in altam Se recipit Rhodopen pulsumque Aquilonibus Haemon. LIBER XI. Carmine dum tali silvas animosque ferarum Threicius vates et saxa sequentia ducit, Ecce nurus Ciconum, tectae lymph ata ferinis Pectora velleribus, tumuli de vertice cernunt Orphea percussis sociantem carmina nervis. E quibus una, levem jactato crine per auram, En, ait, en hie est nostri contemtor ! et hastam Vatis ApoUinei vocalia misit in ora. Quae foliis praesuta notam sine vulnere fecit. Alterius telum lapis est, qui missus in ipso Aere concentu victus vocisque lyraeque est. 56 p. OVIDII NASONIS Ac veluti supplex pro tarn furialibus ausis Ante pedes jacuit. Sed enim temeraria crescunt Bella, modusque abiit insanaque regnat Erinnys. Cunctaque tela forent cantu moUita, sed ingens Clamor et inflato Berecyntia tibia cornu Tympanaque £t plausus et Bacchei ululatus Obstrepuere sono citharae. Turn denique saxa Non exauditi rubuerunt sanguine vatis. Ac primum attonitas etiamnum voce canentis Innumeras volucres anguesque agmenque ferarum Maenades Orphei titulum rapuere theatri ; Inde cruentatis vertuntur in Orphea dextris, Et coeunt, ut aves, si quando luce vagantem Noctis avem cernunt, structoque utrimque theatro Ut matutina cervus periturus. arena Praeda canum est ; vatemque petunt, et fronde virentes Conjiciunt thyrsos non haec in munera factos. Hae glebas, illae direptos arbore ramos, Pars torquent silices. Neu desint tela furori, Forte boves presso subigebant vomere terram, Nee procul hinc, multo fructum sudore parantes, Dura lacertosi fodiebant arva coloni : Agmine qui viso fugiunt operisque relinquunt Arma sui, vacuosque jacent dispersa per agros Sarculaque rastrique graves longique ligones. Quae postquam rapuere ferae, cornuque minaces Divellere boves, ad vatis fata recurrunt, Tendentemque manus atque illo tempore primum Irrita dicentem nee quicquam voce moventem Sacrilegae perimunt ; perque os — pro Jupiter ! — illud, Auditum saxis intellectumque ferarum Sensibus, in ventos anima exhalata recessit. Te maestae volucres, Orpheu, te turba ferarum, Te rigidi silices, tua carmina saepe secutae Fleverunt silvae ; positis te frondibus arbos Tonsa comam luxit ; lacrimis quoque flumina dicunt METAMORPH. LIB. XI. 57 Increvisse suis, obscuraque carbasa pullo Naides et Dryades passosque habuere capillos. Membra jacent diversa locis. Caput, Hebre, lyramque so Excipis, et — mirum — medio dum labitur amne, Flebile nescio quid queritur lyra, flebile lingua i Murmurat exanimis, respondent flebile ripae.' Jamque mare invectae flumen populare relinquunt, Et Methymnaeae potiuntur litore Lesbi : 55 Hie ferus expositum peregrinis anguis arenis Os petit et sparsos stillanti rore capillos. Tandem Phoebus adest morsusque inferre parantem Arcet, et in lapidem rictus serpentis apertos Congelat, et patulos, ut erant, indurat hiatus. 60 Umbra subit terras et, quae loca viderat ante, Cuncta recognoscit, quaerensque per arva piorum '^ -^'j- Invenit Eurydicen cupidisque amplectitur ulnis. Hie modo conjunctis spatiantur passibus ambo, Nunc praecedentem sequitur, nunc praevius anteit 65 Eurydicenque suam jam tuto respicit Orpheus. Non impune tamen scelus hoc sinit esse Lyaeus ; Amissoque dolens sacrofum vate suorum, Protinus in silvis matres Edonidas omnes, Quae videre nefas, torta radice ligavit. 70 Quippe pedum digitos, in quantum est quaeque secuta, Traxit et in solidam detrusit acumine terram. Utque suum laqueis, quos callidus abdidit auceps, Crus ubi commisit volucris sensitque teneri, Plangitur, ac trepidans adstringit vincula motu : 75 Sic, quaecunque solo de iixa cohaeserat harum, Exsternata fugam frustra tentabat ; at illam Lenta tenet radix exsultantemque coercet. Dumque ubi sint digiti, dum pes ubi, quaerit, et ungues, Adspicit in teretes lignum succedere suras, so Et conata femur maerenti plangere dextra, Robora percussit ; pectus quoque robbra fiunt, Robora sunt humeri, porrectaque brachia veros Esse putes ramos et non fallare putando. 58 p. OVIDII NASONIS Nec satis hoc Baccho est : ipsos quoque deserit agros, ^s Cumque choro meliore sui vineta Tymoli Pactolonque petit, quamvis non aureus illo Tempore nec caris erat invidiosus arenis. Hunc assueta cohors, Satyri Bacchaeque, frequentant ; At Silenus abest Titubantem annisque meroque 90 Ruricolae cepere Phryges, vinctumque coronis Ad regem duxere Midan, cui Thracius Orpheus Orgia tradiderat cum Cecropio Eumolpo. Qui simul agnovit socium comitemque sacrorum, Hospitis adventu festum geniahter egit 95 Per bis quinque dies et junctas ordine noctes. Et jam stellarum subhme coegerat agmen Lucifer undecimus, Lydos quum laetus in agros Rex venit, et juveni Silenum reddit alumno. Huic deus optandi gratum, sed inutile, fecit 100 Muneris arbitrium, gaudens altore recepto. Ille, male usurus donis, ait : Effice, quicquid Corpore contigero, fulvum vertatur in aurum. Annuit optatis, nocituraque munera solvit Liber, et indoluit quod non meliofa petisset. 105 Laetus abit gaudetque malo Berecyntius heros, Pollicitique fidem tangendo singula tentat. Vixque sibi credens, non alta fronde virentem nice detraxit virgam ; virga aurea facta est. Tollit humo saxum ; saxum quoque palluit auro : no Contigit et glebam ; contactu gleba potenti Massa fit : arentes Cereris decerpsit aristas ; Aurea messis erat : demtum tenet arbore pomum ; Hesperidas donasse putes : si postibus altis Admovit digitos, postes radiare videntur. ns Ille etiam liquidis palmas ubi laverat undis, Unda fluens palmis Danaen eludere posset. Vix spes ipse suas animo capit, aurea fingens Omnia. Gaudenti mensas posuere ministri, Exstructas dapibus nec tostae frugis egentes. 120 Turn vero sive ille sua Cerealia dextra METAMORPH. LIB. XI. 59 Munera contigerat, Cerealia dona rigebant ; Sive dapes avido convellere dente parabat, Lamina fulva dapes admoto dente premebat. Miscuerat puris auctorem muneris undis ; t^s Fusile per rictus aurum fluitare videres. Attonitus novitate mali, divesque miserque Effugere optat opes et, quae modo voverat, edit. Copia nulla famem relevat ; sitis arida guttur Urit, et inviso meritus torquetur ab auro. 130 Ad coelumque manus et splendida brachia tollens, Da veniam, Lenaee pater ! Peccavimus ; inquit, Sed miserere, precor, speciosoque eripe damno ! Mite deum numen, Bacchus peccasse fatentem Restituit, factaque fide data munera solvit. 13s Neve male optato maneas circumlitus auro, Vade, ait, ad magnis vicinum Sardibus amnem, Perque jugum ripae labentibus obvius undis Carpe viam, donee venias ad fluminis ortus ; Spumigeroque tuum fonti, qua plurimus exit, 140 Subde caput, corpusque simul, simul elue crimen. Rex jussae succedit aquae. Vis aurea tinxit Flumen et humano de corpore cessit in amnem. Nunc quoque jam veteris percepto semine venae Arva rigent, auro madidis pallentia glebis. 145 Ille, perosus opes, silvas et rura colebat Panaque montanis habitantem semper in antris. Pingue sed ingenium mansit ; nocituraque, ut ante, Rursus erant domino stolidae praecordia mentis. Nam freta prospiciens, late riget arduus alto 150 Tmolus in adscensu, clivoque extentus utroque, Sardibus hinc, illinc parvus finitur Hypaepis. Pan ibi dum teneris jactat sua carmina Nymphis, Et leve cerata modulatur arundine carmen, Ausus Apollineos prae se contemnere cantus, 155 Judice sub Tmolo certamen venit ad impar. Monte suo senior judex consedit, et aures 6o p. OVIDII NASONIS METAMORPH. LIB. XI. Liberat arboribus : quercu coma caerula tantum Cingitur, et pendent circum cava tempora glandes. Isque deum pecoris spectans, In judice, dixit, i6o Nulla mora est. Calamis agrestibus insonat ille, Barbaricoque Midan — aderat nam forte canenti — Carmine delenit. Post hunc sacer ora retorsit Tmolus ad os Phoebi : vultum sua silva secuta est. Ille, caput flavum lauro Parnaside vinctus, 165 Verrit humum Tyrio saturata murice palla, Distinctamque lyram gemmis et dentibus Indis Sustinuit laeva, tenuit manus altera plectrum. Artificis status ipse fuit. Tum stamina docto Pollice sollicitat : quorum dulcedine captus 170 Pana jubet Tmolus citharae submittere cannas. Judicium sanctique placet sententia montis Omnibus ; arguitur tamen atque injusta vocatur Unius sermone Midae. Nee Delius aures Humanam stolidas patitur retinere figuram ; 175 Sed trahit in spatium, villisque albentibus implet, Instabilesque imo facit et dat posse moveri. Cetera sunt hominis ; partem damnatur in unam, Induiturque aures lente gradientis aselli. Ille quidem celat, turpique onerata pudore 180 Tempora purpureis tentat velare tiaris ; Sed solitus longos ferro resecare capillos Viderat hoc famulus. Qui quum nee prodere visum Dedecus auderet, cupiens efferre sub auras, Nee posset reticere tamen, secedit humumque 185 Efifodit et, domini quales adspexerit aures. Voce refert parva, terraeque immurmurat haustae ; Indiciumque suae vocis tellure regesta Obruit, et scrobibus tacitus discedit opertis.. Creber arundinibus tremulis ibi surgere lucus 190 Coepit et, ut primum pleno maturuit aevo, Prodidit agricolam : leni nam motus ab Austro Obruta verba refert dominique coarguit aures. p. OVIDII NASONIS TRISTIUM LIBER IV. ELEGIA X. Ille ego, qui fuerim, tenerorum lusor amorum, Quern legis, ut noris, accipe, posteritas. Sulmo mihi patria est, gelidis uberrimus undis, Millia qui novies distat ab Urbe decern : Editus hinc ego sum ; nee non, ut tempora noris, Quum cecidit fato consul uterque pari ; Si quid id est, usque a proavis vetus ordinis heres, Non modo Fortunae munere factus eques. Nee stirps prima fui ; genito sum fratre creatus, Qui tribus ante quater mensibus ortus erat. Lucifer amborum natalibus affuit idem ; Una celebrata est per duo liba dies. Haec est armiferae festis de quinque Minervae, Quae fieri pugna prima cruenta solet. Protinus excolimur teneri, curaque parentis Imus ad insignes Urbis ab arte viros. Frater ad eloquium viridi tendebat ab aevo, Fortia verbosi natus ad arm a fori. At mihi jam puero coelestia sacra placebant, Inque suum furtim Musa trahebat opus. Saepe pater dixit : Studium quid inutile tentas ? Maeonides nullas ipse reliquit opes. Motus eram dictis, totoque Helicone relicto, Scribere conabar verba soluta modis : 62 p. OVIDII NASONIS Sponte sua carmen numeros veniebat ad aptos, 25 Et, quod tentabam scribere, versus erat. Interea tacito passu labentibus annis, Liberior fratri sumta mihique toga est, Induiturque humeros cum lato purpura clavo ; Et studium nobis, quod fuit ante, manet. 30 Jamque decem vitae frater geminaverat annos, Quum perit, et coepi parte carere mei. Cepimus et tenerae primos aetatis honores, Deque viris quondam pars tribus una fui. Curia restabat ; clavi mensura coacta est : 3S Majus erat nostris viribus illud onus. Nee patiens corpus nee mens fuit apta labori, Sollicitaeque fugax ambitionis eram ; Et petere Aoniae suadebant tuta Sorores Otia, judicio semper amata meo. 4« Temporis illius colui fovique poetas, Quotque aderant vates, rebar adesse deos. Saepe suas volucres legit mihi grandior aevo, Quaeque necet serpens, quae juvet herba, Macer ; Saepe suos solitus recitare Propertius ignes, 45 Jure sodalitii qui mihi junctus erat. Ponticus heroo, Bassus quoque clarus iambo, Dulcia convictus membra fuere mei ; Et tenuit nostras numerosus Horatius aures, Dum ferit Ausonia carmina culta lyra. 50 Virgilium vidi tantum ; nee amara Tibullo Tempus amicitiae fata dedere meae. Successor fuit hie tibi, Galle, Propertius illi ; Quartus ab his serie temporis ipse fui. Utque ego majores, sic me coluere minores, 55 Notaque non tarde facta Thalia mea est. Carmina quum primum populo juvenilia legi, Barba resecta mihi bisve semelve fuit. Moverat ingenium totam cantata per Urbem Nomine non vero dicta Corinna mihi. 60 TRISTIUM LIB. IV. ELEG. X. 63 Multa quidem scrips! ; sed, quae vitiosa putavi, Emendaturis ignibus ipse dedi. Tunc quoque, quum fugerem, quaedam placitura cremavi, Iratus studio carminibusque meis. Molle, Cupidineis nee inexpugnabile telis 65 Cor mihi, quodque levis causa moveret, erat. Quum tamen hie essem, minimoque accenderer igne, Nomine sub nostro fabula nulla fuit. Paene mihi puero nee digna nee utilis uxor Est data, quae tempus per breve nupta fuit. 70 Illi successit quamvis sine crimine conjux, Non tamen in nostro firma futura toro. Ultima, quae mecum seros permansit in annos, Sustinuit conjux exsulis esse viri. Filia me mea bis prima fecunda juventa, 75 Sed non ex uno conjuge, fecit avum. Et jam complerat genitor sua fata, novemque Addiderat lustris altera lustra novem. Non aUter flevi, quam me fleturus ademtum lUe fuit. Matri proxima justa tuli. 80 Felices ambo, tempestiveque sepulti, Ante diem poenae quod periere meae ! Me quoque felicem, quod non viventibus illis Sum miser, et de me quod doluere nihil ! Si tamen exstinctis aliquid nisi nomina restat, 85 Et gracilis structos effugit umbra rogos ; Fama, parentales, si vos mea contigit, umbrae, Et sunt in Stygio crimina nostra foro ; Scite, precor, causam — jiec vos mihi fallere fas est — Errorem jussae, non scelus, esse fugae. 90 Manibus hoc satis est. Ad vos, studiosa, revertor, Pectora, quae vitae quaeritis acta meae. Jam mihi canities, pulsis melioribus annis, Venerat, antiquas miscueratque comas, Postque meos ortus Pisaea vinctus oliva 9S Abstulerat decies praemia victor equus, 64 P. OVIDII NASONIS TRISTIUM LIB. IV. ELEG. X. Quum maris Euxini positos ad laeva Tomitas Quaerere me laesi Principis ira jubet. Causa meae cunctis nimium quoque nota niinae Indicio non est testificanda meo. loo Quid referam comitumque nefas famulosque nocentes ? Ipsa multa tuli non leviora fuga. Indignata malis mens est succumbere, seque Praestitit invictam viribus usa suis ; Oblitusque mei ductaeque per otia vitae, 105 Insolita cepi temporis arma manu ; / Totque tuli terra casus pelagoque, quot inter Occultum stellae conspicuumque polum. Tacta mihi tandem longis erroribus acto Juncta pharetratis Sarmatis ora Getis. no Hie ego, finitimis quamvis circumsoner armis, Tristia, quo possum, carmine fata levo. Quod quamvis nemo est cujus referatur ad aures, Sic tamen absumo decipioque diem. Ergo, quod vivo durisque laboribus obsto, 115 Nee me sollicitae taedia lucis habent, Gratia, Musa, tibi : nam tu solatia praebes j Tu curae requies, tu medicina venis : Tu dux et comes es ; tu nos abducis ab Istro, In medioque mihi das Helicone locum. 120 Tu mihi, quod rarum, vivo sublime dedisti Nomen, ab exsequiis quod dare fama solet ; Nee, qui detrectat praesentia, livor iniquo Ullum de nostris dente momordit opus. Nam tulerint magnos quum secula nostra poetas, 125 Non fuit ingenio fama maligna meo ; Quumque ego praeponam multos mihi, non minor illis Dicor, et in toto plurimus orbe legor. Si quid habent igitur vatum praesagia veri, Protinus ut moriar, non ero, terra, tuus. 130 Sive favore tuli, sive hanc ego carmine famam Jure, tibi grates, candide lector, ago. p. VIRGILII MARONIS BUCOLICON LIBER. ECLOGA I. TITYRUS. MELIBOEUS. TITYRUS. MELIBOEUS. TiTYRE, tu patulae recubans sub tegmine fagi Silvestrem tenui Musam meditaris avena ; Nos patriae fines et dulcia linquimus arva : Nos patriam fugimus ; tu, Tityre, lentus in umbra Formosam resonare doces Amaryllida silvas. TITYRUS. O Meliboee, deus nobis haec otia fecit Namque erit ille mihi semper deus ; illius aram Saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus. Ille meas errare boves, ut cernis, et ipsum Ludere, quae vellem, calamo permisit agresti. MELIBOEUS. Non equidem invideo ; miror magis : undique totis Usque adeo turbatur agris. En, ipse capellas Protinus aeger ago ; banc etiam vix, Tityre, duco. Hie inter densas corylos modo namque gemellos, Spem gregis, ah ! silice in nuda connixa reliquit. Saepe malum hoc nobis, si mens non laeva fuisset, De coelo tactas memini praedicere quercus. [Saepe sinistra cava praedixit ab ilice comix.] Sed tamen, iste deus qui sit, da, Tityre, nobis. 5 64 P. OVIDII NASONIS TRISTIUM LIB. IV. ELEG. X. Quum maris Euxini positos ad laeva Tomitas Quaerere me laesi Principis ira jubet. Causa meae cunctis nimium quoque nota ruinae Indicio non est testificanda meo. loo Quid referam comitumque nefas famulosque nocentes ? Ipsa multa tuli non leviora fuga. Indignata malis mens est succumbere, seque Praestitit invictam viribus usa suis ; Oblitusque mei ductaeque per otia vitae, ms Insolita cepi temporis arma manu ; f Totque tuli terra casus pelagoque, quot inter Occultum stellae conspicuumque polum. Tacta mihi tandem longis erroribus acto Juncta pharetratis Sarmatis ora Getis. no Hie ego, finitimis quamvis circumsoner armis, Tristia, quo possum, carmine fata levo. Quod quamvis nemo est cujus referatur ad aures, Sic tamen absumo decipioque diem. Ergo, quod vivo durisque laboribus obsto, ns Nee me sollicitae taedia lucis habent, Gratia, Musa, tibi : nam tu solatia praebes ; Tu curae requies, tu medicina venis : Tu dux et comes es ; tu nos abducis ab Istro, In medioque mihi das Helicone locum. 120 Tu mihi, quod rarum, vivo sublime dedisti Nomen, ab exsequiis quod dare fama solet ; Nee, qui detrectat praesentia, livor iniquo Ullum de nostris dente momordit opus. Nam tulerint magnos quum secula nostra poetas, 125 Non fuit ingenio fama maligna meo ; Quumque ego praeponam multos mihi, non minor illis Dicor, et in toto plurimus orbe legor. Si quid habent igitur vatum praesagia veri, Protinus ut moriar, non ero, terra, tuus. 130 Sive favore tuli, sive banc ego carmine famam Jure, tibi grates, candide lector, ago. p. VIRGILII MARONIS BUCOLICON LIBER. ECLOGA I. TITYRUS. MELIBOEUS. TITYRUS. MELIBOEUS. TiTYRE, tu patulae recubans sub tegmine fagi Silvestrem tenui Musam meditaris avena ; Nos patriae fines et dulcia linquimus arva : Nos patriam fugimus ; tu, Tityre, lentus in umbra Formosam resonare doces Amaryllida silvas. TITYRUS. O Meliboee, deus nobis haec otia fecit. Namque erit ille mihi semper deus ; illius aram Saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus. Ille meas errare boves, ut cemis, et ipsum Ludere, quae vellem, calamo permisit agresti. MELIBOEUS. Non equidem invideo ; miror magis : undique totis Usque adeo turbatur agris. En, ipse capellas Protinus aeger ago ; banc etiam vix, Tityre, duco. Hie inter densas corylos modo namque gemellos, Spem gregis, ah ! silice in nuda connixa reliquit. Saepe malum hoc nobis, si mens non laeva fuisset, De coelo tactas memini praedicere quercus. [Saepe sinistra cava praedixit ab ilice comix.] Sed tamen, iste deus qui sit, da, Tityre, nobis. 5 66 P. VIRGILII MARONIS TITYRUS. Urbem, quam dicunt Romam, Meliboee, putavi 20 Stultus ego huic nostrae similem, quo saepe solemus Pastores ovium teneros depellere fetus. Sic canibus catulos similes, sic matribus haedos Noram, sic parvis componere magna solebam. Verum haec tantum alias inter caput extulit urbes, 25 Quantum lenta solent inter viburna cupressi. MELIBOEUS. Et quae tanta fuit Romam tibi caussa videndi ? TITYRUS. Libertas ; quae sera, tamen respexit inertem, Candidior postquam tondenti barba cadebat ; Respexit tamen, et longo post tempore venit, 30 Postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit. Namque, fatebor enim, dum me Galatea tenebat, Nee spes libertatis erat, nee cura peculi. Quamvis multa meis exiret victima saeptis, Pinguis et ingratae premeretur caseus urbi, 35 Non umquam gravis acre domum mihi dextra redibat. MELIBOEUS. Mirabar, quid maesta deos, Amarylli, vocares, Cui pendere sua patereris in arbore poma : Tityrus hinc aberat. Ipsae te, Tityre, pinus, Ipsi te fontes, ipsa haec arbusta vocabant. 40 TITYRUS. Quid facerem ? neque servitio me exire licebat, Nee tam praesentes alibi cognoscere divos. Hie ilium vidi juvenem, Meliboee, quot annis Bis senos cui nostra dies altaria fumant. Hie mihi responsum primus dedit ille petenti : 4S Pascite, ut ante, boves, pueri, submittite tauros. MELIBOEUS. Fortunate senex, ergo tua rura manebunt, Et tibi magna satis, quamvis lapis omnia nudus Limosoque palus obducat pascua junco ! BUCOLICA. ECL. I. 67 Non insueta graves tentabunt pabula fetas, so Nee mala vicini pecoris contagi^ laedent. Fortunate senex, hie, inter flumina nota Et fontes sacros, frigus captabis opacum ! Hinc tibi, quae semper, vicino ab limite, saepes Hyblaeis apibus florem" depasta salicti, 5s Saepe levi somnum suadebit inire susurro ; Hinc alta sub rupe canet frondator ad auras ; Nee tamen interea raucae, tua cura, palumbes, Nee gemere aeria cessabit turtur ab ulmo. TITYRUS. Ante leves ergo pascentur in aethere cervi, 60 Et freta destituent nudos in litore pisces, Ante, pererratis amborum finibus, exsul Aut Ararim Parthus bibet, aut German ia Tigrim, Quam nostro illius labatur pectore vultus. MELIBOEUS. At nos hinc alii sitientes ibimus Afros, 65 Pars Scythiam et rapidum Cretae veniemus Oaxen, Et penitus toto divisos orbe Britannos. En umquam patrios longo post tempore fines. Pauperis et tuguri congestum caespite culmen, Post aliquot, mea regna videns, mirabor aristas ? 70 Impius haec tam culta novalia miles habebit ? Barbarus has segetes ? En, quo discordia cives Produxit miseros ! en, quis consevimus agros ! Insere nunc, Meliboee, piros, pone ordine vites. Ite meae, felix quondam pecus, ite capellae. 75 Non ego vos posthac, viridi projectus in antro, Dumosa pendere procul de rupe videbo ; Carmina nulla canam ; non, me pascente, capellae, Florentem cytisum et salices carpetis amaras. TITYRUS. Hie tamen banc mecum poteras requiescere noctem 80 Fronde super viridi : sunt nobis mitia poma, Castaneae molles, et pressi copia lactis ; 68 p. VIRGILII MARONIS Et jam summa procul villarum culmina fumant, Majoresque cadunt altis de montibus umbrae. ECLOGA III. • PALAEMON. MENALCAS. DAMOETAS. PALAEMON. MENALCAS, Die mihi, Damoeta, cujum pecus ? an Meliboei ? DAMOETAS. Non, verum Aegonis ; nuper mihi tradidit Aegon. MENALCAS. Infelix o semper, oves, pecus ! ipse Neaeram Dum fovet, ac, ne me sibi praeferat ilia, veretur, Hie alienus oves custos bis mulget in hora, Et sucus pecori et lac subducitur agnis. DAMOETAS. Parcius ista viris tamen objicienda memento. Novimus, et qui te, transversa tuentibus hircis, Et quo — sed faciles Nymphae risere — sacello. MENALCAS. Tum, credo, quum me arbustum videre Miconis Atque mala vites incidere falce novellas. DAMOETAS. Aut hie ad veteres fagos quum Daphnidis arcum Fregisti et calamos : quae tu, perverse Menalca, Et, quum vidisti puero donata, dolebas, Et, si non aliqua nocuisses, mortuus esses. MENALCAS. Quid domini faciant, audent quum talia fures ! Ncm ego te vidi Damonis, pessime, caprum Excipere insidiis, multum latrante Lycisca ? Et quum clamarem : Quo nunc se proripit ille ? Tityre, coge pecus ; tu post carecta latebas. BUCOLICA. ECL. III. 69 DAMOETAS. An mihi cantando victus non redderet ille, Quern mea carminibus meruisset fistula caprum ? Si nescis, meus ille caper fuit ; et mihi Damon Ipse fatebatur : sed reddere posse negabat. MENALCAS. Cantando tu ilium ? aut umquam tibi fistula cera 25 Juncta fuit ? non tu in triviis, indocte, solebas Stridenti miserum stipula disperdere carmen ? DAMOETAS. Vis ergo, inter nos, quid possit uterque, vicissim Experiamur ? ego banc vitulam — ne forte recuses, Bis venit ad mulctram, binos alit ubere fetus — 3° Depono : tu die, mecum quo pignore certes. MENALCAS. De grege non ausim quicquam deponere tecum : Est mihi namque domi pater, est injusta noverca; , Bisque die numerant ambo pecus, alter et haedos. Verum, id quod multo tute ipse fatebere majus, 35 Insanire libet quoniam tibi, pocula ponam Fagina, caelatum divini opus Alcimedontis : Lenta quibus torno facili superaddita vitis Diffusos hedera vestit pallente corymbos. In medio duo signa, Conon, et — quis fuit alter, 40 Descripsit radio totum qui gentibus orbem, Tempora quae messor, quae curvps arator haberet ? Necdum illis labra admovi, sed condita servo. DAMOETAS. Et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit, Et molli circum est ansas amplexus acantho, 45 Orpheaque in medio posuit silvasque sequentes. Necdum illis labra admovi, sed condita servo. Si ad vitulam spectas, nihil est, quod pocula laudes. MENALCAS. Nunquam hodie effugies ; veniam, quocumque vocaris. Audiat haec tantum — vel qui venit, ecce, Palaemon. 50 70 p. VIRGILII MARONIS Efficiam posthac ne quemquam voce lacessas. DAMOETAS. Quin age, si quid habes, in me mora non erit ulla, Nee quemquam fugio : tantum, vicine Palaemon, Sensibus haec imis — res est non parva — reponas. PALAEMON. Dicite, quandoquidem in molli consedimus herba. ss Et nunc ornnis ager, nunc omnis parturit arbos ; Nunc frondent silvae ; nunc formosissimus annus. Incipe, Damoeta ; tu deinde sequere, Menalca. Alternis dicetis ; amant alterna Camenae. DAMOETAS. Ab Jove principium, Musae ; Jovis omnia plena ; ' 60 Ille colit terras ; illi mea carmina curae. MENALCAS. Et me Phoebus amat ; Phoebo sua semper apud me Munera*sunt, lauri et suave rubens hyacinthus. DAMOETAS. Malo me Galatea petit, lasciva puella, Et fugit ad salices, et se cupit ante videri. 65 MENALCAS. At mihi sese offert ultro, meus ignis, Amyntas, Notior ut jam sit canibus non Delia nostris. DAMOETAS. Parta meae Veneri sunt munera : namque notavi Ipse locum, aeriae quo congessere palumbes. MENALCAS. Quod potui, puero silvestri ex arbore lecta 70 Aurea mala decern misi ; eras altera mittam. DAMOETAS. O quoties et quae nobis Galatea locuta est ! Partem aliquam, venti, divum referatis ad aures ! MENALCAS. Quid prodest, quod me ipse animo non spernis, Amynta, Si, dum tu sectaris apros, ego retia servo ? 75 BUCOLICA. ECL. III. 7 1 DAMOETAS. DAMUtlAS. Phyllida mitte mihi : meus est natalis, lolla ; Quum faciam vitula pro frugibus, ipse venito. MENALCAS. Phyllida amo ante alias ; nam me discedere flevit, Et longum Formose, vale, vale, inquit, loUa. DAMOETAS. Triste lupus stabulis, maturis frugibus imbres, 80 Arboribus venti, nobis Amaryllidis irae. MENALCAS. Dulce satis humor, depulsis arbutus haedis, Lenta salix feto pecori, mihi solus Amyntas. DAMOETAS. Pollio amat nostram, quamvis est rustica, Musam : Pierides, vitulam lectori pascite vestro. 85 MENALCAS. Pollio et ipse facit nova carmina : pascite taurum, Jam cornu petat et pedibus qui spargat arenam. DAMOETAS. Qui te, Pollio, amat, veniat, quo te quoque gaudet, Mella fluant illi, ferat et rubus asper amomum. MENALCAS. Qui Bavium non odit, amet tua carmina, Maevi, 90 Atque idem jungat vulpes et mulgeat hircos. DAMOETAS. Qui legitis flores et humi nascentia fraga, Frigidus, o pueri, fugite hinc, lalet anguis in herba. MENALCAS. Parcite, oves, nimium procedere : non bene ripae Creditur; ipse aries etiam nunc vellera siccat. 95 DAMOETAS. Tityre, pascentes a flumine reice capellas : Ipse, ubi tempus erit, omnes in fonte lavabo. MENALCAS. Cogite oves, pueri ; si lac praeceperit aestus, Ut nuper, frustra pressab'mus ubera palmis. 72 p. VIRGILII MARONIS DAMOETAS. Heu, heu, quam pingui macer est mihi taurus in ervo ! Idem amor exitium pecori pecorisque magistro. MENALCAS. His certe neque amor caussa est ; vix ossibus haerent. Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos. DAMOETAS. Die, quibus in terris — et eris mihi magnus Apollo — Tres pateat coeli spatium non amplius ulnas. MENALCAS. Die, quibus in terris inscripti nomina regum Nascantur flores, et Phyllida solus habeto. PALAEMON. Non nostrum inter vos tantas componere lites. Et vitula tu dignus, et hie, et quisquis amores Aut metuet dulces, aut experietur amaros. Claudite jam rivos, pueri : sat prata biberunt. ECLOGA IV. POLLIO. SiCELiDES Musae, paulo majora canamus ! Non omnes arbusta juvant humilesque myricae; Si canimus silvas, silvae sint Consule dignae. Ultima Cumaei venit jam carminis aetas ; Magnus ab integro saeclorum nascitur ordo. Jam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna : Jam nova progenies coelo demittitur alto. Tu modo nascenti puero, quo ferrea primum Desinet ac toto surget gens aurea mundo. Casta fave Lucina : tuus jam regnat Apollo. Teque adeo decus hoc aevi, te Consule, inibit, Pollio, et incipient magni procedere menses ; Te duce, si qua manent sceleris vestigia nostri, Irrita perpetua solvent formidine terras. BUCOLICA. ECL. IV. 73 Ille deum vitam accipiet divisque videbit is Permixtos heroas et ipse videbitur illis, Pacatumque reget patriis virtutibus orbem. At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu Errantes hederas passim cum bacchare tellus Mixtaque ridenti colocasia fundet acantho. 20 Ipsae lacte domum referent distenta capellae Ubera, nee magnos metuent armenta leones. Ipsa tibi blandos fundent cunabula flores. Occidet et serpens, et fallax herba veneni Occidet ; Assyrium vulgo nascetur amomum. 25 At simul heroum laudes et facta parentis Jam legere et quae sit poteris cognoscere virtus, Molli paulatim flavescet campus arista, Incultisque rubens pendebit sentibus uva, Et durae quercus sudabunt roscida mella. 30 Pauca tamen suberunt priscae vestigia fraudis, Quae tentare Thetim ratibus, quae cingere muris Oppida, quae jubeant telluri infindere sulcos. Alter erit tum Tiphys, et altera quae vehat Argo Delectos heroas ; erunt etiam altera bella, as Atque iterum ad Trojam magnus mittetur Achilles. Hinc, ubi jam firmata virum te fecerit aetas, Cedet et ipse mari vector, nee nautica pinus Mutabit merces : omnis feret omnia tellus. Non rastros patietur humus, non vinea falcem ; 4«> Robustus quoque jam tauris juga sol vet arator j Nee varios discet mentiri lana colores. Ipse sed in pratis aries jam suave rubenti Murice, jam croceo mutabit vellera luto ; Sponte sua sandyx pascentes vestiet agnos. as Talia saecla, suis dixerunt, currite, fusis Concordes stabili fatorum numine Parcae. Aggredere o magnos — aderit jam tempus — honores, Cara deum suboles, magnum Jovis incrementum ! Adspice convexo nutantem pondere mundum, so 74 P- VIRGILII MARONIS Terrasque tractusque maris coelumque profundum, Adspice, venture laetantur ut omnia saeclo ! O mihi tam longae maneat pars ultima vitae, Spiritus et, quantum sat erit tua dicere facta : Non me carminibus vincet nee Thracius Orpheus, ss Nee Linus, huic mater quamvis atque huic pater adsit, Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo. Pan etiam, Arcadia mecum si judice certet, Pan etiam Arcadia dicat se judice victum. Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem : 60 Matri longa decem tulerunt fastidia menses ; Incipe, parve puer : cui non risere parentes, Nee deus hunc mensa, dea nee dignata cubili est. ECLOGA V. DAPHNIS. MENALCAS. MOPSUS. MENALCAS. Cur non, Mopse, boni quoniam convenimus ambo, Tu calamos inflare leves, ego dicere versus. Hie corylis mixtas inter considimus ulmos ? MOPSUS. Tu major ; tibi me est aequum parere, Menalca, Sive sub incertas Zephyris motantibus umbras, Sive antro potius succedimus. Adspice, ut antrum Silvestris raris sparsit labrusca racemis. MENALCAS. Montibus in nostris solus tibi certat Amyntas. MOPSUS. Quid, si idem certet Phoebum superare canendo ? MENALCAS. Incipe, Mopse, prior, si quos aut Phyllidis ignes, Aut Alconis habes laudes, aut jurgia Codri. , ♦ BUCOLICA. ECL. V. 7^^ Incipe ] pascentes servabit Tityrus haedos. MOPSUS. Immo haec, in viridi nuper quae cortice fagi Carmina descripsi et modulans alterna notavi, Experiar : tu deinde jubeto ut certet Amyntas. 15 MEXALCAS. Lenta salix quantum pallenti cedit olivae, Puniceis humilis quantum saliunca rosetis, Judicio nostro tantum tibi cedit Amyntas. MOPSUS. Sed tu desine plura, puer ; successimus antro. Exstinctum Nymphae crudeli funere Daphnim 20 Flebant ; vos coryli testes et flumina Nymphis ; Quum complexa sui corpus miserabile nati Atque deos atque astra vocat crudelia mater. Non ulli pastes illis egere diebus Frigida, Daphni, boves ad flumina ; nulla nee amnem 2s Libavit quadrupes, nee graminis attigit herbam. Daphni, tuum Poenos etiam ingemuisse leones Interitum montesque feri silvaeque loquuntur. Daphnis et Armenias curru subjungere tigres Instituit, Daphnis thiasos inducere Bacchi 3» Et foliis lentas intexere moUibus hastas. Vitis ut arboribus decori est, ut vitibus uvae, Ut gregibus tauri, segetes ut pinguibus arvis, Tu decus 'Omne tuis. Postquam te fata tulerunt, Ipsa Pales agros atque ipse reliquit Apollo. 35 Grandia saepe quibus mandavimus hordea sulcis, Infelix lolium et steriles nascuntur avenae ; Pro moUi viola, pro purpureo narcisso, Carduus et spinis surgit paliurus acutis. Spargite humum foliis, inducite fontibus umbras, 4«»- Pastores ; mandat fieri sibi talia Daphnis ; Et tumulum facite, et tumulo superaddite carmen : Daphnis ego in silvis, hinc usque ad sidera notus, Formosi pecoris custos, formosior ipse. 76 p. VIRGILII MARONIS MENALCAS. Tale tuum carmen nobis, divine poeta, 4s Quale sopor fessis in gramine, quale per aestum Dulcis aquae saliente sitim restinguere rivo. Nee calamis solum aequiparas, sed voce magistrum. Fortunate puer, tu nunc eris alter ab illo. Nos tamen haec quocumque modo tibi nostra vicissim so Dicemus, Daphnimque tuum tollemus ad astra ; Daphnin ad astra feremus : amavit nos quoque Daphnis. MOPSUS. An quicquam nobis tali sit munere majus ? Et puer ipse fuit cantari dignus, et ista Jam pridem Stimicon laudavit carmina nobis. ss MENALCAS. Candidus insuetum miratur limen Olympi Sub pedibusque videt nubes et sidera Daphnis. Ergo alacris silvas et cetera rura voluptas Panaque pastoresque tenet Dryadasque puellas. Nee lupus insidias pecori, nee retia cervis 6© Ulla dolum meditantur ; amat bonus otia Daphnis. Ipsi laetitia voces ad sidera jactant Intonsi montes ; ipsae jam carmina rupes, Ipsa sonant arbusta : deus, deus ille, Menalca ! Sis bonus o felixque tuis ! en quattuor aras : 6s Ecce duas tibi, Daphni, duas altaria Phoebo. Pocula bina novo spumantia lacte quot annis Craterasque duos statuam tibi pinguis olivi, Et multo in primis hilarans convivia Baccho, Ante focum, si frigus erit, si messis, in umbra, 70 Vina novum fundam calathis Ariusia nectar. Cantabunt mihi Damoetas et Lyctius Aegon ; Saltantes Satyros imitabitur Alphesiboeus. Haec tibi semper erunt, et quum soUemnia vota Reddemus Nymphis, et quum lustrabimus agros. 75 Dum juga montis aper, fluvios dum piscis amabit, Dumque thymo pascentur apes, dum rore cicadae, BUCOLICA. ECL. VII. 77 Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt. Ut Baccho Cererique, tibi sic vota quot annis Agricolae facient ; damnabis tu quoque votis. &» MOPSUS. Quae tibi, quae tali reddam pro carmine dona ? Nam neque me tantum venientis sibilus austri, Nee percussa juvant fluctu tarn litora, nee quae Saxosas inter decurrunt flumina valles. MENALCAS. Hac te nos fragili donabimus ante cicuta. 85 Haec nos, Formosum Corydon ardebat Alexim, Haec eadem docuit, Cujum pecus ? an Meliboei ? MOPSUS. At tu sume pedum, quod, me quum saepe rogaret, Non tulit Antigenes — et erat tum dignus amari — Formosum paribus nodis atque aere, Menalca. 9» ECLOGA VII. MELIBOEUS. MELIBOEUS. CORYDON. THYRSIS. MELIBOEUS. Forte sub arguta consederat ilice Daphnis, Compulerantque greges Corydon et Thyrsis in unum, Thyrsis oves, Corydon distentas lacte capellas, Ambo florentes aetatibus, Arcades ambo, Et cantare pares, et respondere parati. Hue mihi, dum teneras defendo a frigore myrtos, Vir gregis ipse caper deerraverat ; atque ego Daphnim Adspicio. Ille ubi me contra videt : Ocius, inquit. Hue ades, o Meliboee ! caper tibi salvus et haedi ; Et, si quid cessare potes, requiesce sub umbra. Hue ipsi potum venient per prata juvenci ; 78 p. VIRGILII MARONIS Hie virides tenera praetexit arundine ripas Mincius, eque sacra resonant examina quercu. Quid facerem ? neque ego Alcippen, neque Phyllidahabebam, Depulsos a lacte domi quae clauderet agnos ; is Et certamen erat, Corydon cum Thyrside, magnum. Posthabui tamen illorum mea seria ludo. Alternis igitur contendere versibus ambo Coepere ; alternos Musae meminisse volebant. Hos Corydon, illos referebat in ordine Thyrsis. 20 CORYDON. Nymphae, noster amor, Libethrides, aut mihi carmen, Quale meo Codro, concedite ; proxima Phoebi Versibus ille facit ; aut, si non possumus omnes, Hie arguta sacra pendebit fistula pinu. THYRSIS. Pastores, hedera nascentem ornate poetam, . »s Arcades, invidia rumpantur ut ilia Codro ; Aut, si ultra placitum laudarit, bacchare frontem Cingite, ne vati noceat mala lingua future. CORYDON. Saetosi caput hoc apri tibi, Delia, parvus Et ramosa Micon vivacis cornua cervi. 30 Si proprium hocfuerit, levi de marmore tota Puniceo stabis suras evincta cothurno. THYRSIS. Sinum lactis et haec te liba, Priape, quot annis Exspectare sat est : custos es pauperis horti. Nunc te marmoreum pro tempore fecimus ; at tu, 35 Si fetura gregem suppleverit, aureus esto. CORYDON. Nerine Galatea, thymo mihi dulcior Hyblae, • ;,v Candidior cycnis, hedera formosior alba, Quum primum pasti repetent praesepia tauri, Si qua tui Corydonis habet te cura, venito. 40 THYRSIS. Immo ego Sardoniis videar tibi amarior herbis, BUCOLICA. ECL. VII. 79 Horridior rusco, projecta vilior alga, Si mihi non haec lux to to jam longior anno est. Ite domum pasti, si quis pudor, ite juvenci. CORYDON. Muscosi fontes et somno mollior herba, 4S Et quae vos rara viridis tegit arbutus umbra, Solstitium pecori defendite ; jam venit aestas Torrida, jam laeto turgent in palmite gemmae. THYRSIS. Hie focus et taedae pingues, hie plurimus ignis Semper, et adsidua postes fuligine nigri ; 5» Hie tantum Boreae curamus frigora, quantum Aut numerum lupus, aut torrentia flumina ripas. CORYDON. Stant et juniperi et castaneae hirsutae ; Strata jacent passim sua quaque sub arbore poma ; Omnia nunc rident ; at si formosus Alexis ss Montibus his abeat, videas et flumina sicca. THYRSIS. Aret ager ; vitio moriens sitit aeris herba ; Liber pampineas invidit collibus umbras : Phyllidis adventu nostrae nemus omne virebit, Juppiter et laeto descend et plurimus imbri. 60 CORYDON. Populus Alcidae gratissima, vitis laccho, Formosae myrtus Veneri, sua laurea Phoebo ; Phyllis amat corylos ; illas dum Phyllis amabit, Nee myrtus vincet corylos, nee laurea Phoebi. THYRSIS. Fraxinus in silvis pulcherrima, pinus in hortis, 65 Populus in fluviis, abies in montibus altis ; Saepius at si me, Lycida formose, revisas, Fraxinus in silvis cedat tibi, pinus in hortis. MELIBOEUS. Haec memini, et victum frustra contendere Thyrsim. Ex illo Corydon Corydon est tempore nobis. 7<» 8o p. VIRGILII MARONIS ECLOGA IX. MOERIS. LYCIDAS. MOERIS. LYCIDAS. Quo te, Moeri, pedes ? an, quo via ducit, in urbem ? MOERIS. O Lycida, vivi pervenimus, ad vena nostri, Quod numquam veriti sumus, ut possessor agelli Diceret : Haec mea sunt ; veteres migrate coloni. Nunc victi, tristes, quoniam Fors omnia versat, s Hos illi — quod nee vertat bene — mittimus haedos. LYCIDAS. Certe equidem audieram, qua se subducere colles Incipiunt, mollique jugum demittere clivo, Usque ad aquam et veteres, jam fracta cacumina, fagos Omnia carminibus vestrum servasse Menalcan. lo MOERIS. Audieras, et fama fuit ; sed carmina tantum Nostra valent, Lycida, tela inter Martia, quantum Chaonias dicunt aquila veniente columbas. Quod nisi me quacumque novas incidere lites Ante sinistra cava monuisset ab ilice cornix, 15 Nee tuus hie Moeris, nee viveret ipse Menalcas. LYCIDAS. Heu, cadit in quemquam tantum scelus ? heu, tua nobis Paene simul tecum solatia rapta, Menalca ? Quis caneret Nymphas ? quis humum florentibus herbis Spargeret, aut viridi fontes induceret umbra ? 20 Vel quae sublegi tacitus tibi carmina nuper, Quum te ad delicias ferres, Amaryllida, nostras ? "Tityre, dum redeo — brevis est via — pasce capellas, Et potum pastas age, Tityre, et inter agendum Occursare capro — cornu ferit ille — caveto." 25 BUCOLICA. ECL. IX. 8 1 MOERIS. Immo haec, quae Varo necdum perfecta canebat : " Vare, tuum nomen, superet modo Mantua nobis, Mantua, vae, miserae nimium vicina Cremonae, Cantantes sublime ferent ad sidera cycni." LYCIDAS. Sic tua Cyrneas fugiant examina taxos, 30 Sic cytiso pastae distendant ubera vaccae, Incipe, si quid habes. Et me fecere poetam Pierides ; sunt et mihi carmina ; me quoque dicunt Vatem pastores ; sed non ego credulus illis. Nam neque adhuc Vario videor, nee dicere Cinna 35 Digna, sed argutos inter strepere anser olores. MOERIS. Id quidem ago et tacitus, Lycida, mecum ipse voluto. Si valeam meminisse ; neque est ignobile carmen. " Hue ades, o Galatea ; quis est nam ludus in undis ? Hie ver purpureum, varies hie flumina circum 40 Fundit humus flores, hie Candida populus antro Imminet, et lentae texunt umbracula vites ; Hue ades ; insani feriant sine litora fluctus." LYCIDAS. Quid, quae te pura solum sub nocte canentem Audieram ? numeros memini, si verba tenerem. 4S MOERIS. "Daphni, quid antiquos signorum suspicis ortus? Ecce Dionaei processit Caesaris astrum, Astrum, quo segetes gauderent frugibus, et quo Duceret apricis in collibus uva colorem. Insere, Daphni, piros ; carpent tua poma nepotes." 50 Omnia fert aetas, animum quoque : saepe ego longos Cantando puerum memini me condere soles : Nunc oblita mihi tot carmina ; vox quoque Moerim Jam fugit ipsa ; lupi Moerim videre priores. Sed tamen ista satis referet tibi saepe Menalcas. 55 6 82 p. VIRGILII MARONIS BUCOLICA. ECL. IX. LYCIDAS. Caussando nostros in longum ducis amores. Et nunc omne tibi stratum silet aequor, et omnes, Aspice, ventosi ceciderunt murmuris aurae ; Hinc adeo media est nobis via ; namque sepulchrum Incipit apparere Bianoris : hie, ubi densas 6^ Agricolae stringunt frondes, hie, Moeri, canamus ; Hie haedos depone, tamen veniemus in urbem. Aut si, nox pluviam ne colligat ante, veremur, Cantantes Hcet usque — minus via laedit — eamus ; Cantantes ut eamus, ego hoc te fasce levabo. . 65 MOERIS. Desine plura, puer, et quod nunc instat agamus ; Carmina turn melius, quum venerit ipse, canemus. p. VIRGILII MARONIS GEORGICA. LIBER I. Quid faciat laetas segetes, quo sidere terram Vertere, Maecenas, ulmisque adjungere vites Conveniat, quae cura bo«m, qui cultus habendo Sit pecori, apibus quanta experientia parcis, Hinc canere incipiam. Vos, o clarissima mundi s Lumina, labentem coelo quae ducitis annum ; Liber et alma Ceres, vestro si munere tellus Chaoniam pingui glandem mutavit arista, Poculaque inventis Acheloia miscuit uvis ; Et vos, agrestum praesentia numina, Fauni, lo Ferte simul Faunique pedem Dryadesque puellae : Munera vestra cano. Tuque o, cui prima frementem Fudit equum magno tellus percussa tridenti, Neptune ; et cultor nemorum, cui pinguia Ceae Ter centum nivei tondent dumeta juvenci ; . 15 Ipse, nemus linquens patrium saltusque Lycaei, Pan, ovium custos, tua si tibi Maenala curae, Adsis, o Tegeaee, favens, oleaeque Minerva Inventrix, uncique puer monstrator aratri, Et teneram ab radice ferens, Silvane, cupressum, 20 Dique deaeque omnes, studium quibus arva tueri, Quique novas alitis non ullo semine fruges, Quique satis largum coelo demittitis imbrem ; Tuque adeo, quem mox quae sint habitura deorum Concilia, incertum est, urbesne invisere, Caesar, 25 86 p. VIRGILII MARONIS Rursus in obliquum verso perrumpit aratro, Exercetque frequens tellurem, atque imperat arvis. Humida solstitia atque hiemes orate serenas, loo Agricolae ; hibernb laetissima pulvere farra, Laetus ager : nullo tantum se Mysia cultu Jactat et ipsa suas mirantur Gargara messes. Quid dicam, jacto qui semine comminus arva Insequitur cumulosque ruit male pinguis arenae, 105 Deinde satis fluvium inducit rivosque sequentes, Et, quum exustus ager morientibus aestuat herbis, Ecce supercilio clivosi tramitis undam Elicit ? ilia cadens raucum per levia murmur Saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arva. no Quid, qui, ne gravidis procumbat culmus aristis, Luxuriem segetum tenera depascit in herba, Quum primum sulcos aequant sata ? quique paludis Collectum humorem bibula deducit arena, Praesertim incertis si mensibus amnis abundans 115 Exit, et obducto late tenet omnia limo, Unde cavae tepido sudant humore lacunae ? Nee tamen, baec quum sint hominumque boumque labores Versando terram experti, nihil improbus anser Strymoniaeque grues et amaris intuba fibris 120 Officiunt aut umbra nocet. Pater ipse colendi Haud facilem esse viam voluit, primusque per artem Movit agros, curis acuens raortalia corda. Nee torpere gravi passus sua regna veterno. Ante Jovem nuUi subigebant arva coloni ; 12s Ne signare quidem aut partiri limite campum Fas erat : in medium quaerebant, ipsaque tellus Omnia liberius, nullo poscente, ferebat. Ille malum virus serpentibus addidit atris, Praedarique lupos jussit, pontumque moveri, 130 Mellaque decussit foliis, ignemque removit, Et passim rivis currentia vina repressit, Ut varias usus meditando extunderet artes GEORGICON LIB. I. 87 Paulatim, et sulcis frumenti quaereret herbam, Ut silicis venis abstrusum excuderet ignem. 135 Tunc alnos primum fluvii sensere cavatas ; Navita turn stellis numeros et nomina fecit, Pleiadas, Hyadas, claramque Lycaonis Arcton ; Turn laqueis captare feras, et fallere visco Inventum, et magnos canibus circumdare saltus. 140 Atque alius latum funda jam verberat amnem, Alta petens, pelagoque alius trahit humida Una. Turn ferri rigor atque argutae lamina serrae, — Nam primi cuneis scindebant fissile lignum — Tum variae venere artes. Labor omnia vicit 145 Inprobus et duris urguens in rebus egestas. Prima Ceres ferro mortales vertere terram Instituit, quum jam glandes atque arbuta sacrae Deficerent silvae et victum Dodona negaret. Mox et frumentis labor additus, ut mala culmos 150 Esset robigo segnisque horreret in arvis Carduus ; intereunt segetes, subit aspera silva, Lappaeque tribulique, interque nitentia culta Infelix lolium et steriles dominantur avenae. Quod nisi et assiduis herbam insectabere rastris, 155 Et sonitu terrebis aves, et ruris opaci Fake premes umbram, votisque vocaveris imbrem, Heu, magnum alterius frustra spectabis acervum, Concussaque famem in silvis solabere quercu. ■ Dicendum et, quae sint duris agrestibus arma, 160 Quis sine nee potuere serf nee surgere messes : Vomis et inflexi primum grave robur aratr>, Tardaque Eleusinae matris volventia plaustra, Tribulaque, traheaeque, et iniquo pondere rastri ; Virgea praeterea Celei vilisque supellex, 165 Arbuteae crates et mystica vannus lacchi. Omnia quae multo ante memor provisa repones, Si te digna manet divini gloria ruris. Continuo in silvis magna vi flexa domatur 88 p. VIRGILII MARONIS In burim et curvi formam accipit ulmus aratri. 170 Huic ab stirpe pedes temo protentus in octo, Binae aures, duplici aptantur dentalia dorso. Caeditur et tilia ante jugo levis, altaque fagus Stivaque, quae cursus a tergo torqueat imos ; Et suspensa focis explorat robora fumus. 175 Possum multa tibi veterum praecepta referre, Ni refugis tenuesque piget cognoscere curas. Area cum primis ingenti aequanda cylindro Et vertenda manu et creta solidanda tenaci, Ne subeant herbae, neu pulvere victa fatiscat. 180 Turn variae illudant pestes : saepe exiguus mus Sub terris posuitque domos atque horrea fecit ; Aut oculis capti fodere cubilia talpae ; Inventusque cavis bufo, et quae plurima terrae Monstra ferunt ; populatque ingentem farris acervum 185 Curculio, atque inopi metuens formica senectae. Contemplator item, quum se nux plurima silvis Induet in florem et ramos curvabit olentes : Si superant fetus, pariter frumenta sequentur, Magnaque cum magno veniet tritura calore ; 190 At si luxuria foliorum exuberat umbra, Nequidquam pingues palea teret area culmos. Semina vidi equidem multos medicare serentes Et nitro prius et nigra perfundere amurca, Grandior ut fetus siliquis fallacibus esset, 195 Et, quamvis igni exiguo, properata maderent. Vidi lecta diu et multo spectata labore Degenerare tamen, ni vis humana quot annis Maxima quaeque manu legeret. Sic omnia fatis In pejus ruere, ac retro sublapsa referri ; 200 Non aliter, quam qui adverso vix flumine lembum Remigiis subigit, si brachia forte remisit, Atque ilium in praeceps prono rapit alveus amni. Praeterea tarn sunt Arcturi sidera nobis Haedorumque dies servandi et lucidus Anguis, 205 GEORGICON LIB. I. 89 Quam quibus in patriam ventosa per aequora vectis Pontus et ostriferi fauces tentantur Abydi. Libra die somnique pares ubi fecerit horas, Et medium luci atque umbris jam dividit orbem, Exercete, viri, tauros, serite hordea campis, 210 Usque sub extremum brumae intractabilis imbrem ; Nee non et lini segetem et Cereale papaver Tempus humo tegere, et jamdudum incumbere aratris, Dum sicca tellure licet, dum nubila pendent. Vere fabis satio ; tum te quoque, Medica, putres £15 Accipiunt sulci, et milio venit annua cura, Candidus auratis aperit quum cornibus annum Taurus, et adverse cedens Canis occidit astro. At si triticeam in messem robustaque farra Exercebis humum solisque instabis aristis, 220 Ante tibi Eoae Atlantides abscondantur Gnosiaque ardentis decedat Stella Coronae, Debita quam sulcis committas semina, quamque Invitae properes anni spem credere terrae. Multi ante occasum Maiae coepere ; sed illos aas Exspectata seges vanis elusit aristis. Si vero viciamque seres vilemque phaselum Nee Pelusiacae curam aspernabere lentis, Hand obscura cadens mittet tibi signa Bootes : Incipe, et ad medias sementem extende pruinas. 230 Idcirco certis dimensum partibus orbem ,Per duodena regit mundi Sol aureus astra. Quinque tenent coelum zonae ; quarum una corusco Semper sole rubens et torrida semper ab igni ; Quam circum extremae dextra laevaque trahuntur, 235 Caerulea glacie concretae atque imbribus atris ; Has inter mediamque duae mortalibus aegris Munere concessae divum, et via secta per ambas, Obliquus qua se signorum verteret ordo. Mundus, ut ad Scythiam Rhipaeasque arduus arces 240 Consurgit, premitur Libyae devexus in austros. 90 P. VIRGILII MARONIS Hie vertex nobis semper sublimis ; at ilium Sub pedibus Styx atra videt Manesque profundi. Maximus hie fiexu sinuoso elabitur Anguis Cireum perque duas in morem fluminis Aretos, 241 Aretos Oeeani metuentes aequore tingui. lUic, ut perhibent, aut intempesta silet nox Semper, et obtenta densantur noete tenebrae, Aut redit a nobis Aurora diemque redueit, Nosque ubi primus equis Oriens afflavit anhelis, 250 lUic sera rubens aceendit lumina Vesper. Hinc tempestates dubio praediseere coelo Possumus, hine messisque diem tempusque serendi, Et quando infidum remis impellere marmor Conveniat, quando armatas deducere elasses, 255 Aut tempestivam silvis evertere pinum : Nee frustra signorum obitus speeulamur et ortus, Temporibusque parem diversis quattuor annum. Frigidus agricolam si quando continet imber, Multa, forent quae mox coelo properanda sereno, 260 Maturare datur : durum proeudit arator Vomeris obtunsi dentem, eavat arbore lintres, Aut pecori signum aut numeros impressit aeervis. Exaeuunt alii vallos furcasque bieornes, Atque Amerina parant lentae retinacula viti. 265 Nune facilis rubea texatur.fiscina virga; Nune torrete igni fruges, nunc frangite saxo. Quippe etiam festis quaedam exercere diebus Fas et jura sinunt : rivos deducere nulla Religio vetuit, segeti praetendere saepem, 270 Insidias avibus moliri, incendere vepres, Balantumque gregem fluvio mersare salubri. Saepe oleo tardi eostas agitator aselli Vilibus aut onerat pomis, lapidemque revertens Incusum aut atrae massam picis urbe reportat. 27s Ipsa dies alios alio dedit ordine Luna Felices operum. Quintam fuge : pallidus Oreus GEORGICON LIB. I. 9I Eumenidesque satae ; turn partu Terra nefando Coeumque lapetumque creat, saevumque Typhoea, Et conjuratos coelum.rescindere fratres. a8o Ter sunt conati imponere Pelio Ossam Scilicet, atque Ossae frondosum involvere Olympum ; Ter Pater exstructos disjecit fulmine montes. Septima post decimam felix et ponere vitem, Et prensos domitare boves, et licia telae aSs Addere ; nona fugae melior, contraria furtis. Multa adeo gelida melius se nocte dedere, Aut quum sole novo terras irrorat Eous. Nocte leves melius stipulae, nocte arida prata Tondentur ; noctes lentus non deficit humor. 390. Et quidam seros hiberni ad luminis ignes Pervigilat, ferroque faces inspicat acuto ; Interea longum cantu solata laborem Arguto conjux percurrit pectine telas, Aut dulcis musti Vulcano decoquit humorem 295 Et foliis undam trepidi despumat aeni. At rubicunda Ceres medio succiditur aestu, Et medio tostas aestu terit area fruges. Nudus ara, sere nudus ; hiems ignava colono. Frigoribus parto agricolae plerumque fruuntur, 300 Mutuaque inter se laeti convivia curant ; Invitat genialis hiems curasque resolvit : Ceu pressae quum jam portum tetigere carinae, Puppibus et laeti nautae imposuere coronas. Sed tamen et quernas glandes tum stringere tempus 305 Et lauri baccas oleamque cruentaque myrta ; Tum gruibus pedicas et retia ponere cervis, Auritosque sequi lepores ; tum figere damas, Stuppea torquentem Balearis verbera fundae, Quum nix alta jacet, glaciem quum flumina trudunt. 310 Quid tempestates autumni et sidera dicam, Atque, ubi jam breviorque dies et mollior aestas, Quae vigilanda viris ? vel quum ruit imbriferum ver, 92 p. VIRGILII MARONIS Spicea jam campis quum messis inhorruit, et quum Frumenta in viridi stipula lactentia turgent ? 31s Saepe ego, quum flavis messorem induceret arvis Agricola et fragili jam stringeret hordea culmo, Omnia ventorum concurrere proelia vidi, Quae gravidam late segetem ab radicibus imis Sublimem expulsam eruerent ; ita turbine nigro 320 Ferret hiems culmumque levem stipulasque volantes. Saepe etiam immensum coelo venit agmen aquarum, Et foedam glomerant tempestatem imbribus atris CoUectae ex alto nubes ; ruit arduus aether, Et pluvia ingenti sata laeta boumque labores 325 Diluit ; implentur fossae, et cava flumina crescunt Cum sonitu, fervetque fretis spirantibus aequor. Ipse Pater media nimborum in nocte corusca Fulmina molitur dextra ; quo maxima motu Terra tremit, fugere ferae, et mortalia corda 330 Per gentes humilis stravit pavor ; ille flagranti Aut Athon, aut Rhodopen, aut alta Ceraunia telo Dejicit; ingeminant austri et densissimus imber; Nunc nemora ingenti vento, nunc litora plangunt. Hoc metuens, coeli menses et sidera serva, 335 Frigida Saturni sese quo Stella receptet, Quos ignis coeli Cyllenius erret in orbes. In primis venerare deos, atque annua magnae Sacra refer Cereri laetis operatus in herbis, Extremae sub casum hiemis, jam vere sereno. 340 Tum pingues agni, et tum mollissima vina ; Tum somni dulces densaeque in montibus umbrae. Cuncta tibi Cererem pubes agrestis adoret, Cui tu lacte favos et miti dilue Baccho, Terque novas circum felix eat hostia fruges, 345 Omnis quam chorus et socii comitentur ovantes, Et Cererem clamore vocent in tecta ; neque ante Falcem maturis quisquam supponat aristis, Quam Cereri torta redimitus tempora quercu GEORGICON LIB. I. 93 Det motus incompositos et carmina dicat. 350 Atque haec ut certis possemus discere signis, Aestusque, pluviasque, et agentes frigora ventos, Ipse Pater statult, quid menstrua Luna moneret ; Quo signo caderent austri ; quid saepe videntes Agricolae propius stabulis armenta tenerent. 355 Continue, ventis surgentibus, aut freta ponti Incipiunt agitata tumescere et aridus altis Montibus audiri fragor, aut resonantia longe Litora misceri et nemorum increbrescere murmur. Jam sibi tum a curvis male temperat unda carinis, 3.60 Quum medio celeres revolant ex aequore mergi Clamoremque ferunt ad litora, quumque marinae In sicco ludunt fulicae, notasque paludes Deserit atque altam supra volat ardea nubem. Saepe etiam Stellas, vento impendente, videbis 365 Praecipites coelo labi, noctisque per umbram Flammarum longos a tergo albescere tractus ; Saepe levem paleam et frondes volitare caducas, Aut summa nantes in aqua coUudere plumas. At Boreae de parte trucis quum fulminat, et quum 370 Enrique Zephyrique tonat domus, omnia plenis Rura'natant fossis, atque omnis navita ponto Humida vela legit. Numquam imprudentibus imber Obfuit : aut ilium surgentem vallibus imis •Aeriae fugere grues, aut bucula coelum 375 Suspiciens patulis captavit naribus auras, Aut arguta lacus circumvolitavit hirundo, Et veterem in limo ranae cecinere querelam. Saepius et tectis penetralibus extulit ova Angustum formica terens iter, et bibit ingens / 380 Arcus, et e pastu decedens agmine magno Corvorum increpuit densis exercitus alls. Jam varias pelagi volucres, et quae Asia circum Dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri, Certatim largos humeris infundere rores, 385 94 P- VIRGILII MARONIS Nunc caput objectare fretis, nunc currere in undas, Et studio incassum videas gestire lavandi. Turn cornix plena pluviam vocat improba voce Et sola in sicca secum spatiatur arena. Ne nocturna quidem carpentes pensa puellae 390 NescivQre hiemem, testa quum ardente viderent Scnitillare oleum et putres concrescere fungos. Nee minus ex imbri soles et aperta serena Prospicere et certis poteris cognoscere signis : Nam neque tum stellis acies obtunsa videtur, 395 Nee fratris radiis obnoxia surgere Luna, Tenuia nee lanae per coelum vellera ferri ; Non tepidum ad solem pennas in litore pandunt Dilectae Thetidi alcyones, non ore solutos Immundi meminere sues jactare maniplos. 4°° At nebulae magis ima petunt campoque recumbunt, Solis et occasum servans de culmine summo Nequidquam seros exercet noctua cantus. Apparet liquido sublimis in aere Nisus, Et pro purpureo poenas dat Scylla capillo ; 405 Quacumque ilia levem fugiens secat aethera pennis, Ecce inimicus, atrox, magno stridore per auras Insequitur Nisus ; qua se fert Nisus ad auras, Ilia levem fugiens raptim secat aethera pennis. Tum liquidas corvi presso ter gutture voces 41° Aut quater ingeminant, et saepe cubilibus altis, Nescio qua praeter solitum dulcedine laeti, Inter se in foliis strepitant ; juvat imbribus actis Progeniem parvam dulcesque revisere nidos ; Haud, equidem credo, quia sit divinitus illis 41s Ingenium aut rerum fato prudentia major ; Verum, ubi tempestas et coeli mobilis humor Mutavere vias et Juppiter uvidus austris Denset, erant quae rara modo, et quae densa, relaxat, Vertuntur species animorum, et pectora motus 420 Nunc alios, alios, dum nubila ventus agebat, GEORGICON LIB. I. 95 Concipiunt : hinc ille avium concentus in a^ris, Et laetae pecudes, et ovantes gutture corvi. Si vero solem ad rapidum lunasque sequentes Ordine respicies, numquam te crastina fallet 425 Hora, neque insidiis noctis capiere serenae. Luna, revertentes quum primum colligit ignes, Si nigrum obscuro comprenderit aera cornu, Maximus agricolis pelagoque parabitur imber ; At si virgineum suffuderit ore ruborem, 430 Ventus erit ; vento semper rubet aurea Phoebe. Sin ortu quarto, namque is certissimus auctor, Pura neque obtunsis per coelum cornibus ibit, Totus et ille dies, et qui nascentur ab illo Exactum ad mensem, pluvia ventisque carebunt, 435 Votaque servati solvent in litore nautae Glauco et Panopeae et Inoo Melicertae. Sol quoque et exoriens, et quum se condet in undas, Signa dabit ; solem certissima signa sequuntur, Et quae mane refert, et quae surgentibus astris. +4° Ille ubi nascentem maculis variaverit orturn Conditus in nubem, medioque refugerit orbe, Suspecti tibi sint imbres ; namque urguet ab alto Arboribusque satisque Notus pecorique sinister. Aut ubi sub lucem densa inter nubila sese 445 Diversi rumpent radii, aut ubi pallida surget Tithoni croceum linquens Aurora cubile, Heu, male tum mites defendet pampinus uvas : Tam multa in tectis crepitans salit horrida grando. Hoc etiam, emenso quum jam decedit Olympo, 450 Profyerit meminisse magis ; nam saepe videmus Ipsius in vultu varios errare colores ; Caeruleus pluviam denuntiat, igneus Euros ; Sin maculae incipient rutilo immiscerier igni, Omnia tum pariter vento nimbisque videbis 45s Fervere. Non ilia quisquam me nocte per altum Ire, neque a terra moneat convellere funem. 96 p. VIRGILII MARONIS At si, quum r^feretque diem condetque relatum, Lucidus orbis erit, frustra terrebere nimbis, Et claro silvas cernes Aquilone moveri. 460 Denique, quid vesper serus vehat, unde serenas Ventus agat nubes, quid cogitet humidus Auster, Sol tibi signa dabit. Solem quis dicere falsum Audeat ? Ille etiam caecos instare tumultus Saepe monet, fraudemque et operta tumescere bella. 465 Ille etiam exstincto miseratus Caesare Romam, Quum caput obscura nitidum ferrugine texit, Impiaque aeternam timuerunt saecula noctem. Tempore quamquam illo tellus quoque et aequora ponti, Obscenaeque canes, importunaeque volucres 47° Signa dabant. Quoties Cyclopum effervere in agros Vidimus undantera ruptis fornacibus Aetnam, Flammarumque globos liquefactaque volvere saxa ! Armorum sonitum toto Germania coelo Audiit ; insolitis tremuerunt motibus Alpes. 47s Vox quoque per lucos vulgo exaudita silentes, Ingens, et simulacra modis pallentia miris Visa sub obscurum noctis ; pecudesque locutae, Infandum ! sistunt amnes, terraeque dehiscunt, Et maestum illacrimat templis ebur, aeraque sudant. 480 Proluit insano contorquens vertice silvas Fluviorum rex Eridanus, camposque per omnes Cum stabulis armenta tulit. Nee tempore eodem Tristibus aut extis fibrae apparere minaces, Aut puteis manare cruor cessavit, et altae 485 Per noctem resonare lupis ululantibus urbes. Non alias coelo ceciderunt plura sereno Fulgura nee diri toties arsere cometae. Ergo inter sese paribus concurrere telis Romanas acies iterum videre Philippi ; 490 Nee fuit indignum superis, bis sanguine nostro Emathiam et latos Haemi pinguescere campos. Scilicet et tempus veniet, quum finibus illis GEORGICON LIB. II. 97 Agricola, incurvo terram molitus aratro, Exesa inveniet scabra robigine pila, 49s Aut gravibus rastris galeas pulsabit inanes, Grandiaque effossis mirabitur ossa sepulchris. Di patrii, Indigetes, et Romule Vestaque mater, Quae Tuscum Tiberim et Romana Palatia servas, Hunc saltern everso juvenem succurrere saeclo 500 Ne prohibete ! Satis jam pridem sanguine nostro Laomedonteae luimus perjuria Trojae ; Jam pridem nobis coeli te regia, Caesar, Invidet, atque hominum queritur curare triumphos ; Quippe ubi fas versum atque nefas : tot bella per orbem, 505 Tam multae scelerum facies ; non ullus aratro Dignus honos ; squalent abductis arva colonis, Et curvae rigidum falces conflantur in ensem. Hinc movet Euphrates, illinc Germania bellum ; Vicinae ruptis inter se legibus urbes sio Arma ferunt ; saevit toto Mars impius orbe ; Ut quum carceribus sese effudere quadrigae, Addunt in spatia, et frustra retinacula tendens Fertur equis auriga, neque audit currus habenas. LIBER II. Hactenus arvorum cultus et sidera coeli, Nunc te, Bacche, canam, nee non silvestria tecum Virgulta et prolem tarde crescentis olivae. Hue, pater o Lenaee ; tuis hie omnia plena Muneribus, tibi pampineo gravidus autumno Floret ager, spumat plenis vindemia labris ; Hue, pater o Lenaee, veni, nudataque musto Tingue novo mecum dereptis crura cothurnis. Principio arboribus varia est natura creandis. Namque aliae, nuUis hominum cogentibus, ipsae 7 98 p. VIRGILII MARONIS Sponte sua veniunt camposque et flumina late Curva tenant, ut molle siler, lentaeque genestae, Populus et glauca canentia fronde salicta ; Pars autem posito surgunt de semine, ut altae Castaneae, nemorumque Jovi quae maxima frondet 15 Aesculus, atque habitae Graiis oracula quercus. Pullulat ab radice aliis densissima silva, Ut cerasis ulmisque ; etiam Parnasia laurus Parva sub ingenti matris se subjicit umbra. Hos natura modos primum dedit ; his genus omne 2» Silvarum fruticumque viret nemorumque sacrorum. Sunt alii, quos ipse via sibi reperit usus. Hie plantas tenero abscindens de corpore matrum Deposuit sulcis ; hie stirpes obruit arvo, QuadrifidaSque sudes, et acuto robore vallos ; 25 Silvarumque aliae presses propaginis arcus Exspectant et viva sua plantaria terra ; Nil radicis egent aliae, summumque putator Haud dubitat terrae referens mandare cacumen ; Quin et caudicibus sectis — mirabile dictu — 30 Truditur e sicco radix oleagina ligno ; Et saepe alterius ramos impune videmus Vertere in alterius, mutatamque insita mala Ferre pirum, et prunis lapidosa rubescere corna. Quare agite o, proprios generatim discite cultus, 35 Agricolae, fructusque feros mollite colendo, Neu segnes jaceant terrae. Juvat Ismara Baccho Conserere, atque olea magnum vestire Taburnum. Tuque ades, inceptumque una decurre laborem, O decus, o famae merito pars maxima nostrae, 40 Maecenas, pelagoque volans da vela patenti. Non ego cuncta meis amplecti versibus opto, Non, mihi si linguae centum sint, oraque centum, Ferrea vox ; ades, et primi lege litoris oram ; In manibus terrae ; non hie te carmine ficto 45 Atque per ambages et longa exorsa tenebo. GEORGICON LIB. II. 99 Sponte sua quae se toUunt in luminis oras, Infecunda quidem, sed laeta et fortia surgunt ; Quippe solo natura subest. Tamen haec quoque, si quis Inserat, aut scrobibus mandet mutata subactis, 50 Exuerint silvestrem.animum, cultuque frequenti In quascumque voces artes baud tarda sequentur. Nee nonet sterilis, quae stirpibus exit ab imis, Hoc faciet, vacuos si sit digesta per agros ; Nunc altae frondes et rami matris opacant, ss Crescentique adimunt fetus, uruntque ferentem. Jam, quae seminibus jactis se sustulit arbos, Tarda venit, seris factura nepotibus umbram, Pomaque degenerant sucos oblita priores, Et turpes avibus praedam fert uva racemos. 69 Scilicet omnibus est labor impendendus, et omnes Cogendae in sulcum, ac multa mercede domandae. Sed truncis oleae melius, propagine vites Respondent, solido Paphiae de robore myrtus ; Plantis et durae coryli nascuntur, et ingens 6s Fraxinus, Herculeaeque arbos umbrosa coronae, Chaoniique patris glandes ; etiam ardua palma Nascitur, et casus abies visura marinos. Inseritur vero et nucis arbutus horrida fetu, Et steriles platani malos gessere valentes ; 70, Castaneae fagus, ornusque incanuit albo Flore piri, glandemque sues fregere sub ulmis. Nee modus inserere atque oculos imponere simplex. Nam, qua se medio trudunt de cortice gemmae Et tenues rumpunt tunicas, angustus in ipso 75 Fit nudo sinus : hue aliena ex arbore germen Includunt, udoque docent inoleseere libro. Aut rursum enodes trunei resecantur, et alte Finditur in solidum'cuneis via, deinde feraces Plantae immittuntur : nee longum tempus, et ingens &> Exiit ad coelum ramis felicibus arbos, Miraturque novas frondes et non sua poma. lOO p. VIRGILII MARONIS Praeterea genus haud unum, nee fortibus ulmis, Nee salici lotoque, neque Idaeis cyparissis ; Nee pingues unam in faciem nascuntur olivae, 85 Orehades, et radii, et amara pausia bacca, Pomaque et Alcinoi silvae ; nee surculus idem Crustumiis Syriisque piris gravibusque volemis. Non eadem arboribus pendet vindemia nostris, Quam Methyinnaeo carpit de palmite Lesbos ; 90 Sunt Thasiae vites, sunt et Mareotides albae, Pinguibus hae terris habiles, levioribus illae ; Et passo Psithia utilior, tenuisque Lageos, Tentatura pedes olim vincturaque linguam ; Purpureae, preciaeque ; et quo te carmine dicam, 95 Rhaetica? nee cellis ideo contende Falernis. Sunt et Aminaeae vites, firmissima vina, Tmolius adsurgit quibus et rex ipse Phanaeus ; Argitisque minor, cui non certaverit ulla Aut tantum fluere aut totidem durare per annos. 100 Non ego te, Uis et mensis accepta secundis, Transierim, Rhodia, et tumidis, Bumaste, racemis. Sed neque, quam multae species, nee, nomina quae sint, Est numerus ; neque enim numero comprendere refert ; Quern qui scire velit, Libyci velit aequoris idem 105 Discere quam multae Zephyro turbentur arenae, Aut, ubi navigiis violendor incidit Eurus, Nosse, quot lonii veniant ad litora fluctus. Nee vero terrae ferre omnes omnia possunt. Fluminibus salices crassisque paludibus alni no Nascuntur, steriles saxosis montibus orni ; Litora myrtetis laetissima ; denique apertos Bacchus amat colles, aquilonem et frigora taxi. Adspice et extremis domitum cultoribus orbem, Eoasque domos Arabum pictosque Gelonos. us Divisae arboribus patriae : sola India nigrum Fert ebenum, solis est turea virga Sabaeis. Quid tibi odorato referam sudantia ligno GEORGICON LIB. II. lOI Balsamaque et baccas semper frondentis acanthi ? Quid nemora Aethiopum, molli canentia lana ? lao Velleraque ut foliis depectant tenuia Seres ? Aut quos Oceano propior gerit India lucos, Extremi sinus orbis, ubi aera vincere summum Arboris baud uUae jactu potuere sagittae ? Et gens ilia quidem sumptis non tarda pharetris. 125 Media fert tristes sucos tardumque saporem Felicis mali, quo non praesentius ullum, Pocula si quando saevae infecere novercae Miscueruntque herbas et non innoxia verba, Auxilium venit. ac membris agit atra venena, jjo Ipsa ingens arbos faciemque simillima lauro, Et, si non alium late jactaret odorem, Laurus erat ; folia baud ullis labentia ventis ; Flos ad prima tenax ; animas et olentia Medi Ora fovent illo et senibus medicantur anhelis. 13s Sed neque Medorum silvae, ditissima terra, Nee pulcher Ganges atque auro turbidus Hermus Laudibus Italiae certent, non Bactra, neque Indi, Totaque turiferis Panchaia pinguis arenis. Haec loca non tauri spirantes naribus ignem • mo Invertere satis immanis dentibus hydri. Nee galeis densisque virum seges horruit hastis ; Sed gravidae fruges et Bacchi Massicus humor Implevere ; tenent oleae armentaque laeta. Hinc bellator equus campo sese arduus infert ; 145 Hinc albi, Clitumne, greges et maxima taurus Victima, saepe tuo perfusi flumine sacro, Romanos ad templa deum duxere triumphos. Hie ver adsiduum atque alienis mensibus aestas ; Bis gravidae pecudes, bis pomis utilis arbos. 150 At rabid ae tigres absunt et saeva leonum Semina, nee miseros fallunt aconita legentes, Nee rapit immensos orbes per humum, neque tanto Squameus in spiram tractu se colligit anguis. X02 P. VIRGILII MARONIS Adde tot egregias urbes operumque laborem, 155 Tot congesta manu praeruptis oppida saxis, Fluminaque antiquos subterlabentia muros. An mare, quod supra, memorem, quodque alluit infra ? Anne lacus tantos, te, Lari maxime, teque, Fluctibus et fremitu adsurgens Benace marine ? 160 An memorem portus Lucrinoque addita claustra Atque indignatum magnis stridoribus aequor, Julia qua ponto longe sonat unda refuso Tyrrhenusque fretis immittitur aestus Avernis ? Haec eadem argenti rivos aerisque metalla 165 Ostendit venis, atque auro plurima fluxit. Haec genus acre virum, Marsos, pubemque Sabellam, Adsuetumque malo Ligurem, Volscosque verutos Extulit, haec Decios, Marios, magnosque Camillos, Scipiadas duros bello, et te, maxime Caesar, 170 Qui nunc extremis Asiae jam victor in oris Imbellem avertis Romanis arcibus Indum. Salve, magna parens frugum, Saturnia tellus, Magna virum ; tibi res antiquae laudis et artis Ingredior, sanctos ausus recludere fontes, 17s Ascraeumque cano Romana per oppida carmen. Nunc locus arvorum ingeniis, quae robora cuique, Quis color, et quae sit rebus natura ferendis. Difficiles primum terrae collesque maligni, Tenuis ubi argilla et dumosis calculus arvis, 180 Palladia gaudent silva vivacis olivae. Indicio est tractu surgens oleaster eodem Plurimus et strati baccis silvestribus agri. At quae pinguis humus dulcique uligine laeta, Quique frequens herbis et fertilis ubere campus — 185 Qualem saepe cava mentis convalle solemus Despicere ; hue summis liquuntur rupibus amnes, Felicemque trahunt limum — quique editus austro, Et filicem curvis invisam pascit aratris : Hie tibi praevalidas olim multoque fluentes 190 GEORGICON LIB. II. I03 Sufficiet Baccho vites, hie fertilis uvae, Hie latieis, qualem pateris libamus etauro, Inflavit quum pinguis ebur Tyrrhenus ad aras Laneibus et pandis fumantia reddimus exta. Sin armenta magis studium vitulosque tueri, 19s Aut fetus ovium, aut urentes eulta eapellas, Saltus et saturi petito longinqua Tarenti, Et qualem infelix amisit Mantua campum, Paseentem niveos herboso flumine cycnos*. Non liquidi gregibus fontes, non gramina deerunt, 200 'Et, quantum longis carpent armenta diebus, Exigua tantum gelidus ros nocte reponet. Nigra fere et presso pinguis sub vomere terra, Et cui putre solum, — namque hoc imitamur arando — Optima frumentis ; non ullo ex aequore cernes 205 Plura domum tardis decedere plaustra juvencis ; Aut unde iratus silvam devexit arator Et nemora evertit multos ignava per annos, Antiquasque domos avium cum stirpibus imis Eruit ; illae altum nidis petiere relictis ; 210 At rudis enituit impulso vomere campus. Nam jejuna quidem clivosi glarea ruris Vix humiles apibus casias roremque ministrat ; Et tofus scaber, et nigris exesa chelydris Creta negant alios aeque serpentibus agros 215 Dulcem ferre cibum et curvas praebere latebras. Quae tenuem exhalat nebulam fumosque volucres, Et bibit humorem, et quum vult, ex se ipsa remittit, Quaeque suo semper viridis se gramine vestit, Nee scabie et salsa laedit robigine ferrum, 220 Ilia tibi laetis intexet vitibus ulmos, Ilia ferax oleae est, illam experiere colendo Et facilem pecori et patientem vomeris unci. Talem dives arat Capua et vicina Vesevo Ora jugo et vacuis Clanius non aequus Acerris. 225 Nunc, quo quamque modo possis cognoscere, dicam. I04 P. VIRGILII MARONIS Rara sit an supra morem si densa requires, Altera frumentis quoniam favet, altera Baccho, Densa magis Cereri, rarissima quaeque Lyaeo ; Ante locum capies oculis, alteque jubebis 230 In solido puteum demitti, omnemque repones Rursus humum, et pedibus summas aequabis arenas. Si deerunt, rarum, pecorique et vitibus almis Aptius uber erit ; sin in sua posse negabunt Ire loca et scrobibus superabit terra repletis, 235 Spissus ager ; glaebas cunctantes crassaque terga Exspecta, et validis terram proscinde juvencis. Salsa autem tellus et quae perhibetur amara — Frugibus infelix ea, nee mansuescit arando, Nee Baccho genus, aut pomis sua nomina servat — 240 Tale dabit specimen : tu spisso vimine qualos, Colaque prelorum fumosis deripe tectis ; Hue ager ille malus dulcesque a fontibus undae Ad plenum calcentur ; aqua eluctabitur omnis Scilicet, et grandes ibunt per vimina guttae ; 245 At sapor indicium faciet manifestus, et ora Tristia tentantum sensu torquebit amaro. Pinguis item quae sit tellus, hoc denique pacto Discimus : haud umquam manibus jactata fatiscit, Sed picis in morem ad digitos lentescit habendo. 250 Humida majores herbas alit, ipsaque justo Laetior. Ah nimium ne sit mihi fertilis ilia, Neu se praevalidam primis ostendat aristis ! Quae gravis est, ipso tacitam se pondere prodit, Quaeque levis. Promptum est oculis praediscere nigram, 255 Et quis cui color. At sceleratum exquirere frigus Difficile est : piceae tantum taxique nocentes Interdum aut hederae pandunt vestigia nigrae. His animadversis, terram multo ante memento Excoquere et magnos scrobibus concidere montes, 260 Ante supinatas aquiloni ostendere glaebas, Quam laetum infodias vitis genus. Optima putri GEORGICON LIB. II. I05 Arva solo : id venti curant gelidaeque pruinae Et labefacta movens robustus jugera fossor. At, si quos haud ulla viros vigilantia fugit, 265 Ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur Arboribus seges, et quo mox digesta feratur, Mutatam ignorent subito ne semina matrem. Quin etiam coeli regionem in cortice signant, Ut, quo quaeque modo steterit, qua parte calores 270 Austrinos tulerit, quae terga obverterit axi, Restituant : adeo in teneris consuescere multum est. Collibus an piano melius sit ponere vitem, Quaere prius. Si pinguis agros metabere campi, Densa sere ; in denso non segnior ubere Bacchus ; 275 Sin tumulis acclive solum collesque supinos, Indulge ordinibus, nee secius omnis in unguem Arboribus positis secto via limite quadret. Ut saepe ingenti bello quum longa cohortes Explicuit legio, et campo stetit agmen aperto, 280 Directaeque acies, ac late fluctuat omnis Aere renidenti tellus, necdum horrida miscent Proelia, sed dubius mediis Mars errat in armis ; Omnia sint paribus numeris dimensa viarum ; Non animum modo uti pascat prospectus inanem, 285 Sed quia non aliter vires dabit omnibus aequas Terra, neque in vacuum poterunt se extendere rami. Forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras. Ausim vel tenui vitem committere sulco. Altior ac penitus terrae defigitur arbos, 290 Aesculus in primis, quae, quantum vertice ad auras Aetherias, tantum radice in Tartara tendit. Ergo non hiemes illam, non flabra, neque imbres Convellunt ; inmota manet, multosque nepotes, Multa virum volvens durando saecula vincit ; 295 Tum fortes late ramos et brachia tendens Hue illuc, media ipsa ingentem sustinet umbram. Neve tibi ad solem vergant vineta cadentem ; I06 p. VIRGILII MARONIS Neve inter vites corylum sere ; neve flagella Summa pete, aut summa defringe ex arbore plantas ; 300 Tantus amor terrae ; neu ferro laede retunso Semina ; neve oleae silvestris insere truncos : Nam saepe incautis pastoribus excidit ignis, Qui, furtim pingui primum sub cortice tectus, Robora comprendit, frondesque elapsus in altas 305 Ingentem coelo sonitum dedit ; inde secutus Per ramos victor perque alta cacumina regnat, Et totum involvit flammis nemus, et ruit atram Ad coelum picea crassus caligine nubem, Praesertim si tempestas a vertice silvis 310 Incubuit, glomeratque ferens incendia ventus. Hoc ubi, non a stirpe valent caesaeque reverti Possunt atque ima similes revirescere terra ; Infelix superat foliis oleaster amaris. Nee tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor '31s Tellurem Borea rigidam spirante movere. Rura gelu tunc claudit hiems, nee semine jacto Concretam patitur radicem afifigere terrae. Optima vinetis satio, quum vere rubenti Candida venit avis longis invisa colubris, 320 Prima vel autumni sub frigora, quum rapidus Sol Nondum hiemem contingit equis, jam praeterit aestas. Ver adeo frondi nemorum, ver utile silvis, Vere tument terrae et genitalia semina poscunt. Tum pater omnipotens fecundis imbribus Aether - 325 Conjugis in gremium laetae descendit, et omnes Magnus alit, magno commixtus corpore, fetus. Avia tum resonant avibus virgulta canoris, Et Venerem certis repetunt armenta diebus ; Parturit almus ager, Zephyrique tepentibus auris 330 Laxant arva sinus ; superat tener omnibus humor ; Inque novos soles audent se gramina tuto Credere ; nee metuit surgentes pampinus austros Aut actum coelo magnis aquilonibus imbrem, GEORGICON LIB. II. I07 Sed trudit gemmas et frondes explicat omnes. 33s Non alios prima crescentis origine mundi Illuxisse dies aliumve habuisse tenorem Crediderim : ver illud erat, ver magnus agebat Orbis, et hibernis parcebant flatibus Euri : Quum primae lucem pecudes hausere, virumque 340 P'errea progenies duris caput extulit arvis, Immissaeque ferae silvis et sidera coelo. Nee res hunc tenerae possent perferre laborem, Si non tanta quies iret frigusque caloremque Inter, et exciperet coeli indulgentia terras. 345 Quod superest, quaecumque premes virgulta per agros, Sparge fimo pingui, et multa memor occule terra, Aut lapidem bibulum, aut squalentes infode conchas, Inter enim labentur aquae, tenuisque subibit Halitus, atque animos tollent sata ; jam que reperti, 350 Qui saxo super atque ingentis pondere testae Urguerent ; hoc effusos munimen ad imbres, Hoc ubi hiulca siti findit Canis aestifer arva. Seminibus positis, superest diducere terram Saepius ad capita, et duros jactare bidentes, 355 Aut presso exercere solum sub vomere, et ipsa Flectere luctantes inter vineta juvencos ; Tum leves calamos et rasae hastilia virgae Fraxineasque aptare sudes, furcasque valentes, Viribus eniti quarum et contemnere ventos 360 Adsuescant, summasque sequi tabulata per ulmos. Ac dum prima novis adolescit frondibus aetas, Parcendum teneris, et, dum se laetus ad auras Palmes agit laxis per purum immissus habenis, Ipsa acie nondum falcis tentanda, sed uncis 36s Carpendae manibus frondes, interque legendae : Inde ubi jam validis amplexae stirpibus ulmos Exierint, tunc stringe comas, tunc brachia tonde ; Ante reformidant ferrum ; tum denique dura Exerce imperia, et ramos compesce fluentes. 370 Io8 p. VIRGILII MARONIS ' Texendae saepes etiam et pecus omne tenendum, Praecipue dum frons tenera impmdensque laborum ; Cui super indignas hiemes solemque potentem , Silvestres uri adsidue capreaeque sequaces Illudunt, pascuntur oves avidaeque juvencae. 375 Frigora nee tantum cana concreta pruina, Aut gravis incumbens scopulis arentibus aestas, Quantum illi nocuere greges, durique venenum Dentis et admorso signata in stirpe cicatrix. Non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris 380 Caeditur et veteres ineunt proscenia ludi, Praemiaque ingeniis pagos et compita circum Thesidae posuere, atque inter pocula laeti Mollibus in pratis unctos saluere per utres. Nee non Ausonii, Troja gens missa, coloni 38s Versibus incomptis ludunt risuque soluto, Oraque corticibus sumunt horrenda cavatis, Et te, Bacche, vocant per carmina laeta, tibique Oscilla ex alta suspendunt mollia pinu. Hinc omnis largo pubescit vinea fetu, 390 Complentur vallesque cavae saltusque profundi, Et quocumque deus circum caput egit honestum. Ergo rite suum Baccho dicemus honorem Carminibus patriis lancesque et liba feremus, Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram, 395 Pinguiaque in veribus torrebimus exta colurnis. Est etiam ille labor curandis vitibus alter, Cui numquam exhausti satis est : namque omne quot annis Terque quaterque solum scindendum, glaebaque versis Aeternum frangenda bidentibus ; omne levandum 400 Fronde nemus. Redit agricolis labor actus in orbem, Atque in se sua per vestigia volvitur annus. Ac jam olim seras posuit quum vinea frondes Frigidus et silvis aquilo decussit honorem, Jam tum acer curas venientem extendit in annum 405 Rusticus, et curvo Saturni dente relictam GEORGICON LIB. II. I09 Persequitur vitem attondens fingitque putando. Primus humum fodito, primus devecta cremato Sarmenta, et vallos primus sub tecta referto ; Postremus metito. Bis vitibus ingruit umbra ; 410 Bis segetem densis obducunt sentibus herbae ; Durus uterque labor : laudato ingentia rura, Exiguum colito. Nee non etiam aspera rusci Vimina per silvam, et ripis fluvialis arundo Caeditur, incultique exercet cura salicti. 41s Jam vinctae vites, jam falcem arbusta reponunt, Jam canit effectos extremus vinitor antes : SoUicitanda tamen tellus, pulvisque movendus, Et jam maturis metuendus Juppiter uvis. Contra non ulla est oleis cultura ; neque illae 420 Procurvam exspectant falcem rastrosque tenaces, Quum semel haeserunt arvis aurasque tulerunt ; Ipsa satis tellus, quum dente recluditur unco, Sufficit humorem et gravidas cum vomere fruges ; Hoc pinguem et placitam Paci nutritor olivam. 425 Poma quoque, ut primum truncos sensere valentes Et vires habuere suas, ad sidera raptim Vi propria nituntur opisque baud indiga nostrae. Nee minus interea fetu nemus omne gravescit, Sanguineisque inculta rubent aviaria baceis : 430 Tondentur cytisi, taedas silva alta ministrat, Paseunturque ignes nocturni et lumina fundunt : Et dubitant homines serere atque impendere euram ? Quid majora sequar? saliees humilesque genestae, Aut illae pecori frondem aut pastoribus umbras 435 Suffieiunt, saepemque satis et pabula melli. Et juvat undantem buxo speetare Cytorum Naryciaeque picis lueos, juvat arva videre Non rastris, hominum non ulli obnoxia eurae. Ipsae Caueasio steriles in vertiee silvae, 440 Quas animosi Euri adsidue franguntque feruntque, Dant alios aliae fetus, dant utile lignum no p. VIRGILII MARONIS Navigiis pinos, domibus cedrumque cupressosque ; Hinc radios trivere rotis, hinc tympana plaustris Agricolae, et pandas ratibus posuere carinas ; 445 Viminibus salices fecundae, frond ibus ulmi, At rnyrtus validis hastilibus et bona bello Cornus ; Ituraeos taxi torquentur in arcus ; Nee tiliae leves aut torno rasile buxum Non formam accipiunt ferroque cavantur acute ; 450 Nee non et torrentem undam levis innatat alnus, Missa Pado ; nee non et apes examina condunt Corticibusque cavis vitio^aeque ilicis alveo. Quid memorandum aeque Baccheia dona tulerunt? Bacchus et ad culpam caussas dedit : ille furentes 455 Centauros leto domuit, Rhoetumque Pholumque Et magno Hylaeum Lapithis cratere minantem. O fortunatos nimium, sua si bona norint, Agricolas, quibus ipsa, procul discordibus armis, Fundit humo facilem victum justissima tellus ! 460 Si non ingentem foribus domus alta superbis Mane salutantum totis vomit aedibus undam, Nee varios inhiant pulchra testudine postes, lUusasque auro vestes, Ephyreiaque aera. Alba neque Assyrio fucatur lana veneno, 465 Nee casia liquidi corrumpitur usus olivi : At secura quies et nescia fallere vita. Dives opum variarum, at latis otia fundis, Speluncae, vivique lacus, at frigida Tempe, Mugitusque.boum, mollesque sub arbore somni 470 Non absunt ; illic saltus ac lustra ferarum, Et patiens operum exiguoque adsueta juventus, Sacra deum, sanctique patres ; extrema per illos Justitia excedens terris vestigia fecit. Me vero primum dulces ante omnia Musae, 475 Quarum sacra fero ingenti percussus amore, Accipiant, coelique vias et sidera monstrent, Defectus solis varios, lunaeque labores, GEORGICON LIB. II. Ill Unde tremor terris, qua vi maria alta tumescant Objicibus ruptis rursusque in se ipsa residant, 480 Quid tantum Oceano properent se tinguere soles Hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet. Sin, has ne possim naturae accedere partes, Frigidus obstiterit circum praecordia sanguis, Rura mihi et rigui placeant in vallibus amnes ; 485 Flumina amem silvasque inglorius. O, ubi campi Spercheusque, et virginibus bacchata Lacaenis Taygeta ! o, qui me gelidis convallibus Haemi Sistat, et ingenti ramorum protegat umbra ! Felix, qui potuit rerum cognoscere caussas, 490 Atque metus omnes et inexorabile fatum Subjecit pedibus strepitumque Acheron tis avari ! Fortunatus et ille, deos qui novit agrestes, Panaque Silvanumque senem Nymphasque sorores ! Ilium non populi fasces, non purpura regum 49s Flexit et infidos agitans discordia fratres, Aut conjurato descendens Dacus ab Histro, Non res Romanae perituraque regna ; neque ille Aut doluit miserans inopem, aut invidit habenti. Quos rami fructus, quos ipsa volentia rura 500 Sponte tulere sua, carpsit, nee ferrea jura Insanumque forum aut populi tabularia vidit. SoUicitant alii remis freta caeca, ruuntque In ferrum, penetrant aulas et limina regum ; Hie petit exscidiis urbem miserosque Penates, 505 Ut gemma bibat et Sarrano dormiat ostro ; Condit opes alius, defossoque incubat auro ; Hie stupet attonitus Rostris ; hunc plausus hiantem Per cuneos geminatus enim plebisque patrumque Corripuit ; gaudent perfusi sanguine fratrum, 51° Exsilioque domos et dulcia limina mutant, Atque alio patriam quaerunt sub sole jacentem. Agricola incurvo terram dimovit aratro : Hinc anni labor, hinc patriam parvosque Penates 112 P. VIRGILII MARONIS GEORGICON LIB. II. Sustinet, hinc armenta bourn meritosque juvencos. 515 Nee requies, quin aut pomis exuberet annus, Aut fetu pecorum, aut Cerealis mergite culmi, Proventuque oneret sulcos atque horrea vincat. Venit hiems : teritur Sicyonia bacca trapetis, Glande sues laeti redeunt, dant arbuta silvae ; 520 Et varios ponit fetus autumnus, et alte Mitis in apricis coquitur vindemia saxis. Interea dulces pendent circum oscula nati, Casta pudicitiam servat domus, ubera vaccae Lactea demittunt, pinguesque in gramine laeto 525 Inter se adversis luctantur cornibus haedi. Ipse dies agitat festos, fususque per herbam, Ignis ubi in medio et socii cratera coronant, Te, libans, Lenaee, vocat, pecorisque magistris Velocis jaculi certamina ponit in ulmo, 530 Corporaque agresti nudant praedura palaestrae. Hanc olim veteres vitam coluere Sabini, Hanc Remus et fi:ater, sic fortis Etruria crevit •Scilicet, et rerum facta est pulcherrima Roma, Septemque una sibi muro circumdedit arces. sss Ante etiam sceptrum Dictaei regis, et ante Impia quam caesis gens est epulata juvencis, Aureus hanc vitam in terris Saturnus agebat : Necdum etiam audierant inflari classica, necdum Impositos duris crepitare incudibus enses. 540 Sed nos immensum spatiis confecimus aequor, Et jam tempus equum fumantia solvere colla. p. VIRGILII MARONIS AENEIS. LIBER I. Arma virumque cano, Trojae qui primus ab oris Italiam, fato profugus, Lavinaque venit Litora, multum ille et terris jactatus et alto Vi superum, saevae memorem Junonis ob iram, Multa quoque et bello passus, dum conderet urbem, Inferretque deos Latio, genus unde Latinum Albanique patres atque altae moenia Romae. Musa, mihi caussas memora, quo numine laeso, Quidve dolens, regina deum tot volvere casus Insignem pietate virum, tot adire labores Impulerit. Tantaene animis coelestibus irae ? Urbs antiqua fuit, Tyrii tenuere coloni, Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe Ostia, dives opum studiisque asperrima belli ; Quam Juno fertur terris magis omnibus unam Posthabita coluisse Samo ; hie illius arma, Hie currus fuit ; hoc regnum dea gentibus esse, Si qua fata sinant, jam tum tenditque foVetque. Progeniem sed enim Trojano a sanguine duci Audierat, Tyrias olim quae verteret arces ; Hinc populum late regem belloque sup^bum Venturum exscidio Libyae : sic volvere Parcas. Id metuens veterisque memor Saturnia belli, Prima quod ad Trojam pro caris gesserat Argis — 114 P. VIRGILII MARONIS Necdum etiam caussae irarum saevique dolores 25 Exciderant animo : manet alta mente repostum Judicium Paridis spretaeque injuria formae, Et genus invisum, et rapti Ganymedis honores ; His accensa super jactatos aequore toto Troas reliquias Danaum atque immitis Achilli, 30 Arcebat longe Latio, multosque per annos ^ . Errabant, acti fatis, maria omnia circum. Tantae molis erat Romanam condere gentem. Vix e conspectu Siculae telliiris in altum Vela dabant laeti, et spumas salis aere ruebant, 35 Quum Juno, aeternum servans sub pectore vulnus, Haec secum : Mene incepto desistere victam, Nee posse Italia Teucrorum avertere regem ? Quippe vetor fatis. Pallasne exurere classem Argivum atque ipsos potuit submergere ponto, 40 Unius ob noxam et furias Ajacis Oilei ? Ipsa, Jovis rapidum jaculata e nubibus ignem, Disjecitque rates evertitque aequora ventis, Ilium exspirantem transfixo pectore flammas Turbine corripuit scopuloque infixit acuto ; 4S Ast ego, quae divum incedo regina, Jovisque Et soror et corfjux, una cum gente tot annos Bella gero. Et quisquam numen Junonis adorat Praeterea, aut supplex aris imponit honorem ? Talia flammato secum dea corde volutans 5° Nimborum in patriam, loca feta furentibus austris, Aeoliam venit. Hie vasto rex Aeolus antro Luctantes ventos tempestatesque sonoras Imperio premit ac'vinclis et carcere frenat. Illi indignantes magno cum murmure montis 55 Circum claustra fremunt ; celsa sedet Aeolus area Sceptra tenens, mollitque animos et temperat iras ; Ni faciat, maria ac terras coelumque profundum Quippe ferant rapidi secum verrantque per auras. Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris, 60 AENEIDOS LIB. I. 11 5 Hoc metuens, molemque et montes insuper altos Imposuit, regemque dedit, qui foedere certo Et premere et laxas sciret dare jussus habenas. Ad quem turn Juno supplex his vocibus usa est : Aeole, namque tibi divum pater atque hominum rex 65 Et mulcere dedit fluctus et tollere vento, Gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor, Ilium in Italian! portans victosque Penates : Incute vim ventis submersasque obrue puppes, Aut age diversos et disjice corpora ponto. 70 Sunt mihi bis septem praestanti corpore Nymphae, Quarum quae forma pulcherrima Deiopea, Connubio jungam stabili propriamque dicabo, Omnes ut tecum meritis pro talibus annos Exigat et pulchra faciat te prole parentem. 7S Aeolus haec contra : Tuus, o regina, quid optes, Explorare labor ; rnihi jussa capessere fas est. Tu mihi, quodcumque hoc regni, tu sceptra Jovemque Concilias, tu das epulis accumbere divum, Nimborumque facis tempestatumque potentem. 80 Haec ubi dicta, cavum conversa cuspide montem Impulit in latus : ac venti, velut agmine facto. Qua data porta, ruunt et terras turbine perflant. Incubuere mari, totumque a sedibus imis Una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis 85 Africus, et vastos volvunt ad litora fluctus. Insequitur clamorque virum stridorque rudentum. Eripiunt subito nubes coelumque diemque Teucrorum ex oculis ; ponto nox incubat atra. Intonuere poli, et crebris micat ignibus aether, 90 Praesentemque viris intentant omnia mortem. Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra ; Ingemit, et dupHces tendens ad sidera palmas Talia voce refert : O terque quaterque beati, Quis ante ora patrum Trojae sub moenibus altis 9S Contigit oppetere ! o Danaum fortissime gentis Il6 p. VIRGILII MARONIS Tydide ! mene Iliacis occumbere campis Non potuisse tuaque animam banc effundere dextra, Saevus ubi Aeacidae telo jacet Hector, ubi ingens Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis Scuta virum galeasque et fortia corpora volvit ? Talia jactanti stridens Aquilone procella Velum adversa ferit, fluctusque ad sidera tollit. Franguntur remi ; turn prora avertit, et undis Dat latus ; insequitur cumulo praeruptus aquae mons. Hi summo in fluctu pendent ; his unda dehiscens Terram inter fluctus aperit ; furit aestus arenis. Tres Notus abreptas in saxa latentia torquet — Saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus Aras — Dorsum immane mari summo ; tres Eurus ab alto In brevia et Syrtes urguet — miserabile visu — Illiditque vadis atque aggere cingit arenae. U»am, quae Lycios fidumque vehebat Oronten, Ipsius ante oculos ingens a vertice pontus In puppim ferit : excutitur pronusque magister Volvitur in caput ; ast illam ter fluctus ibidem Torquet agens circum, et rapidus vorat aequore vertex. Apparent rari nantes in gurgite vasto, Arma virum, tabulaeque, et Troia gaza per undas. Jam validam Ilionei navem, jam fortis Achatae, Et qua vectus Abas, et qua grandaevus Aletes, Vicit hiems ; laxis laterum compagibus omnes Accipiunt inimicum imbrem, rimisque fatiscunt. Interea magno misceri murmure pontum, Emissamque hiemem sensit Neptunus et imis Stagna refusa vadis, graviter commotus : et alto Prospiciens, summa placidum caput extulit unda. Disjectam Aeneae toto videt aequore classem, Fluctibus oppressos Troas coelique ruina, Nee latuere doli fratrem Junonis et irae. Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur : Tantane vos generis tenuit fiducia vestri } AENEIDOS LIB. I. II7 Jam coelum terramque meo sine numine, Venti, Miscere, et tantas audetis tollere moles ? Quos ego — ! Sed motos praestat componere fluctus. 135 Post mihi non simili poena commissa luetis. Maturate fugam, regique haec dicite vestro : Non illi imperium pelagi saevumque tridentem, Sed mihi sorte datum. Tenet ille immania saxa, Vestras, Eure, domos ; ilia se jactet in aula 140 Aeolus, et clauso ventorum carcere regnet. j ~ Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat, Collectasque fugat nubes solemque reducit. Cymothoe simul et Triton adnixus acuto Detrudunt naves scopulo ; levat ipse tridenti ; 14s Et vastas aperit Syrtes, et temperat aequor, Atque rotis summas levibus perlabitur undas. Ac veluti magno in populo quum saepe coorta est Seditio, saevitque animis ignobile vulgus, Jamque faces et saxa volant — furor arma ministrat — 150 Tum, pietate gravem ac meritis si forte virum quem Conspexere, silent arrectisque auribus adstanf ; Ille regit dictis animos, et pectora mulcet : Sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam Prospiciens genitor coeloque invectus aperto iss Flectit equos curruque volans dat lora secundo. Defessi Aeneadae, quae proxima litora, cursu .Contendunt petere, et Libyae vertuntur ad oras. Est in secessu longo locus : insula portum Efficit objectu laterum, quibus omnis ab alto 160 Frangitur inque sinus scindit sese unda reductos ; Hinc atque hinc vastae rupes geminique minantur In coelum scopuli, quorum sub vertice late Aequora tuta silent ; tum silvis scena coruscis Desuper horrentique atrum nemus imminet umbra ; 165 Fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum, Intus aquae dulces vivoque sedilia saxo, Nympharum domus : hie fessas non vincula naves Il8 ■ p. VIRGILII MARONIS Ulla tenent, unco non alligat ancora morsu. Hue septem Aeneas collectis navibus omni 170 Ex numero subit ; ac magno telluris amore Egressi optata potiuntur Troes arena Et sale tabentes artus in litore ponunt. Ac primum silici scintillam excudit Achates Succepitque ignem foliis atque arida circum 17s Nutrimenta dedit rapuitque in fomite flammam. Turn Cererem corruptam undis Cerealiaque arma Expediunt fessi rerum, frugesque receptas Et torrere parant flammis et frangere saxo. Aeneas scopulum interea conscendit et omnem 180 Prospectum late pelago petit, Anthea si quem Jactatum vento videat Phrygiasque biremes, Aut Capyn, aut celsis in puppibus arma Caici. Navem in conspectu nullam, tres litore cervos Prospicit errantes ; hos tota armenta sequuntur 185 A tergo, et longum per valles pascitur agfnen. Constitit hie, arcumque manu celeresque sagittas Corripuit, fidus quae tela gerebat Achates, Ductoresque ipsos primum, capita alta ferentes Cornibus arboreis, sternit, tum vulgus, et omnem 190 Miscet agens telis nemo^a inter frondea turbam ; Nee prius absistit, quam septem ingentia victor Corpora fundat humi et numerum cum navibus aequet. Hinc portum petit, et socios partitur in omnes. Vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes 195 Litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros, Dividit, et dictis maerentia pectora mulcet : w*^ O socii, — neque enim ignari sumus ante malorum — O passi graviora, dabit deus his quoque finem. Vos et Scyllaeam rabiem penitiisque sonantes 200 Accestis scopulos, vos et Cyclopia saxa Expert! : revocate animos, maestumque timorem Mittite : forsan et haec olim meminisse juvabit. Per varies casus, per tot discrimina rerum AENEIDOS LIB. I. II9 Tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas 205 Ostendunt ; illic fas regna resurgere Trojae. Durate, et vosmet rebus servate secundis. Talia voce refert, curisque ingentibus aeger Spem vultu simulat, premit altum corde dolorem. Illi se praedae accingunt dapibusque futuris : 210 Tergora deripiunt costis et viscera nudant; Pars in frusta secant veribusque trementia figunt ; Litore aena locant alii, flammasque ministrant. Turn victu revocant vires, fusique per herb^m Implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae. 215 Postquam exempta fames epulis mensaeque remotae, Amissos longo socios sermone requirunt, Spemque metumque inter dubii, seu vivere credant, Sive extrema pati nee jam exaudire vocatos. Praecipue pius Aeneas nunc acris Oronti, 220 Nunc Amyci casum gemit et crudelia secum Fata Lyci, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum. Et jam finis erat, quum Juppiter aethere summo Despiciens mare velivolum terrasque jacentes Litoraque et latos populos, sic vertice coeli 225 Constitit et Libyae defixit lumina regnis. Atque ilium tales jactantem pectore curas Tristior et lacrimis oculos suffusa nitentes Alloquitur Venus : O qui res hominumque deumque Aeternis regis imperils, et fulmine terres, 230 Quid mens Aeneas in te committere tantum, Quid Troes potuere, quibus, tot funera passis, Cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis ? Certe hinc Romanos olim, volventibus annis, Hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri, 235 Qui mare, qui terras omni ditione tenerent, Pollicitus, quae te, genitor, sententia vertit ? Hoc equidem occasum Trojae tristesque ruinas Solabar, fatis contraria fata rependens ; Nunc eadem fortuna viros tot casibus actos 24° I20 P. VIRGILII MARONIS Insequitur. Quern das finem, rex magne, laborum ? Antenor potuit, mediis elapsus Achivis, Illyricos penetrare sinus atque intima tutus Regna Liburnorum, et fontem superare Timavi, Unde per ora novem vasto cum murmure mentis 245 It mare proruptum et pelago premit arva sonanti. Hie tamen ille urbem Patavi sedesque locavit Teucrorum, et genti nomen dedit armaque fixit Troia, nunc placida compostus pace quiescit : Nos tua progenies, coeli quibus adnuis arcem, 250 Navibus — infandum ! — amissis, unius ob iram Prodimur atque Italis longe disjungimur oris. Hie pietatis honos ? sic nos in sceptra reponis ? OUi subridens hominum sator atque deorum Vultu, quo coelum tempestatesque serenat, 255 Oscula libavit natae, dehinc talia fatur : Parce metu, Cytherea, manent immota tuorum Fata tibi : cernes urbem et promissa Lavini Moenia, sublimemque feres ad sidera coeli Magnanimum Aenean ; neque me sententia vertit. 260 Hie tibi — fabor enim, quando haec te cura remordet, Longius et volvens fatorum arcana movebo — Bellum ingens geret Italia populosque feroces Contundet, moresque viris et moenia ponet, Tertia dum Latio regnantem viderit aestas, 265 Ternaque transierint Rutulis hiberna subactis. At puer Ascanius, cui nunc cognomen lulo Additur, — Ilus erat, dum res stetit Ilia regno — Triginta magnos volvendis mensibus orbes Imperio explebit, regnumque ab sede Lavini 27® Transferet, et longam multa vi muniet Albam. Hie jam ter centum totos regnabitur annos Gente sub Hectorea, donee regina sacerdos Marte gravis gemiriam partu dabit Ilia prolem. Inde lupae fulvo nutricis tegmine laetus ' 275 Romulus excipiet gentem, et Mavortia condet AENEIDOS LIB. I. 121 Moenia Romanosque suo de nomine dicet. His ego nee metas rerum nee tempora pono ; Imperium sine fine dedi. Quin aspera Juno, Quae mare nunc terrasque metu coelumque fatigat, 280 Consilia in melius referet, mecumque fovebit Romanos, rerum dominos, gentemque togatam. Sic placitum. Veniet lustris labentibus aetas, Quum domus Assaraci Phthiam clarasque Mycenas Servitio premet ac victis dominabitur Argis. 285 Nascetur pulchra Trojanus origine Caesar, Imperium Oceano, famam qui terminet astris, Julius, a magno demissum nomen lulo. Hunc tu olim coelo, spoliis Orientis onustura, Accipies secura ; vocabitur hie quoque votis. 290 Aspera tum positis mitescent secula bellis ; Cana Fides, et Vesta, Remo cum fratre Quirinus, Jura dabunt ; dirae, ferro et compagibus artis Claudentur Belli portae ; Furor impius intus Saeva sedens super arma et centum vinctus aenis 295 Post tergum nodis fremet horridus ore cruento. Haec ait, et Maia genitum demittit ab alto, Ut terrae, utque novae pateant Karthaginis arces Hospitio Teucris, ne fati nescia Dido Finibus arceret. Volat ille per aera magnum 300 Remigio alarum, ac Libyae citus adstitit oyi^qj^ • Et jam jussa facit, ponuntque ferocia Poeni Corda volente deo ; in primis regina quietum Accipit in Teucros animum mentemque benignam. At plus Aeneas, per noctem plurima volvens, 305 Ut primum lux alma data est, exire locosque Explorare novos, quas vento accesserit oras, Qui teneant, nam inculta videt, hominesne feraene, Quaerere constituit, sociisque exacta referre. Classem in convexo nemorum sub rupe cavata 310 Arboribus clausam circum atque horrentibus umbris Occulit ; ipse uno graditur comitatus Achate, 122 P. VIRGILII MARONIS Bina manu lato crispans hastilia ferro. Cui mater media sese tulit obvia silva, Virginis os habitumque gerens et virginis arma, 315 Spartanae, vel qualis equos Threissa fatigat Harpalyce volucremque fuga praevertitur Hebrum. Namque humeris de more habilem suspenderat arcum Venatrix, dederatque comam diffundere ventis, Nuda genu, nodoque sinus collecta fluentes. 330 Ac prior, Heus, inquit, juvenes, monstrate, mearum Vidistis si quam hie errantem forte sororum, Succinctam pharetra et maculosae tegmine lyncis, Aut spumantis apri cursum clamore prementem. Sic Venus ; et Veneris contra sic filius orsus : 32s Nulla tuarum audita mihi neque visa sororum, O — quam te memorem, virgo ? namque baud tibi vultus Mortalis, nee vox hominem sonat : o, dea certe ; An Phoebi soror ? an Nympharum sanguinis una ? Sis felix, nostrumque leves, quaecumque, laborem, 330 Et, quo sub coelo tandem, quibus orbis in oris Jactemur, doceas : ignari hominumque locorumque Erramus, vento hue vastis et fluctibus acti : Multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra. Turn Venus : Haud equidem tali me dignor honore ; 335 Virginibus Tyriis mos est gestare pharetram, Purpureoque alte suras vincire cothurno. Punica regna vides, Tyrios et Agenoris urbem ; Sed fines Libyci, genus intractabile bello. Imperium Dido Tyria regit urbe profecta, 340 Germanum fugiens. Longa est injuria, longae Ambages ; sed summa sequar fastigia rerum. Huic conjux Sychaeus erat, ditissimus agri Phoenicum, et magno miserae dilectus amore, Cui pater intactam dederat, primisque jugarat 345 Ominibus. Sed regna Tyri .germanus habebat Pygmalion, scelere ante alios immanior omnes. Quos inter medius venit furor. lUe Sychaeum AENEIDOS LIB. I. 1 23 Impius ante aras atque auri caecus amore Clam ferro incautum superat, securus amorum 350 Germanae ; factum que diu celavit, et aegram, Multa malus simulans, vana spe lusit amantem. Ipsa sed in somnis inhumati venit imago Conjugis, ora modis attollens pallida miris ; Crudeles aras trajectaque pectora ferro 3ss Nudavit, caecumque domus scelus omne retexit. Turn celerare fugam patriaque excedere suadet, Auxiliumque viae veteres tellure recludit Thesauros, ignotum argenti pondus et auri. His commota fugam Dido sociosque parabat. 360 Conveniunt, quibus aut odium crudele tyranni Aut metus acer erat ; naves, quae forte paratae, Corripiunt, onerantque auro ; portantur avari Pygmalionis opes pelago ; dux femina facti. Devenere locos, ubi nunc ingentia cernis 3^5 Moenia surgentemque novae Karthaginis arcem, Mercatique solum, facti de nomine Byrsam, Taurino quantum possent circumdare tergo. Sed vos qui tandem, quibus aut venistis ab oris, Quove tenetis iter ? Quaerenti talibus ille 370 Suspirans imoque trahens a pectore vocem : O dea, si prima repetens ab origine pergam, Et vacet annales nostrorum audire laborum. Ante diem clauso componat Vesper Olympo. Nos Troja antiqua, si vestras forte per aures 375 Trojae nomen iit, di versa per aequora vectos Forte sua Libycis tempestas appulit oris. Sum pius Aeneas, raptos qui ex hoste Penates Classe veho mecum, fama super aethera notus. Italiam quaero patriam et genus ab Jove summo. 380 Bis denis Phrygium conscendi navibus aequor, Matre dea monstrante viam, data fata secutus ; Vix septem convulsae undis Euroque supersunt. Ipse ignotus, egens, Libyae deserta peragro, 124 P* VIRGILII MARONIS Europa atque Asia pulsus. Nee plura querentem 38s Passa Venus medio sic interfata dolore est : Quisquis es, baud, credo, invisus coelestibus auras Vitales carpis, Tyriam qui adveneris urbem. Perge modo, atque hinc te reginae ad limina perfer. Namque tibi reduces socios classemque relatam 3Q0 Nuntio et in tutum versis aquilonibus actam, Ni frustra augurium vani docuere parentes. Adspice bis senos laetantes agmine cycnos, Aetheria quos lapsa plaga Jovis ales aperto Turbabat coelo ; nunc terras ordine longo 395 Aut capere aut captas jam despectare videntur : Ut reduces illi ludunt stridentibus alis, Et coetu cinxere polum, cantusque dedere, Haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum Aut portum tenet, aut pleno subit ostia velo. 400 Perge modo, et, qua te ducit via, dirige gressum. Dixit, et avertens rosea cervice refulsit, Ambrosiaeque comae divinum vertice odorem Spiravere, pedes vestis defluxit ad imos, Et vera incessu patuit dea. Ille ubi matrem 405 Agnovit, tali fugientem est voce secutus : Quid natum toties, crudelis tu quoque, falsis Ludis imaginibus ? cur dextrae jungere dextram Non datur ac veras audire et reddere voces ? Talibus incusat, gressumque ad moenia tendit. 410 At Venus obscuro gradientes acre saepsit, Et multo nebulae circum dea fudit amictu, Cernere ne quis eos, neu quis contingere posset, Molirive moram, aut veniendi poscere caussas. Ipsa Paphum sublimis abit, sedesque revisit 415 Laeta suas, ubi templum illi, centumque Sabaeo Ture calent arae sertisque recentibus halant. Corripuere viam interea, qua semita monstrat. Jamque ascendebant coUem, qui plurimus urbi Imminet adversasque adspectat desuper arces. 42c AENEIDOS LIB. I. 1 25 Miratur molem Aeneas, magalia quondam, Miratur portas strepitumque et strata viarum. Instant ardentes Tyrii, pars ducere muros Molirique arcem et manibus subvolvere saxa, Pars optare locum tecto et concludere sulco ; 425 Jura magistratusque legunt sanctumque senatum ; Hie portus alii effodiunt : hie alta theatri Fundamenta locant alii, immanesque columnas Rupibus excidunt, scenis decora alta futuris. . Qualis apes aestate nova per florea rura 430 Exercet sub sole labor, quum gentis adultos Educunt fetus, aut quum liquentia mella Stipant et dulci distendunt nectare cellas, Aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto Ignavum fucos pecus a praesepibus arcent : 435 Ferv-et opus, redolentque thymo fragrantia mella. O fortunati, quorum jam moenia surgunt ! Aeneas ait, et fastigia suspicit urbis. Infert se saeptus nebula — mirabile dictu — Per medios, miscetque viris, neque cernitur uUL 440 Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbrae, Quo primum jactati undis et turbine Poeni Effodere loco signum, quod regia Juno Monstrarat, caput acris equi : sic nam fore bello Egregiam et facilem victu per saecula gentem. 445 Hie templum Junoni ingens Sidonia Dido Condebat, donis opulentum et numine divae, Aerea cui gradibus surgebant limina nexaeque Aere trabes, foribus cardo stridebat aenis. Hoc primum in luco nova res oblata timorem 450 Leniit, hie primum Aeneas sperare salutem Ausus et afflictis melius confidere rebus. Namque sub ingenti lustrat dum singula templo, Reginam opperiens, dum, quae Fortuna sit urbi, Artificumque manus inter se operumque laborem 4ss Miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas 126 p. VIRGILII MARONIS Bellaque jam fama totum vulgata per orbem, Atridas, Priamumque, et saevum ambobus Achillen. Constitit, et lacrimans, Quis jam locus, inquit, Achate, Quae regio in terris nostri non plena laboris ? 460 En Priamus. Sunt hie etiam sua praemia laudi ; Sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt. Solve metus ; feret haec aliquam tibi fama salutem. Sic ait, atque animum pictura pascit inani, Multa gemens, largoque humectat flumine vultum. 465 Namque videbat, uti bellantes Pergama circum Hac fugerent Graii, premeret Trojana juventus, Hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles. Nee procul hinc Rhesi niveis tentoria velis Agnoscit lacrimans, primo quae prodita somno 470 Tydides multa vastabat caede cruentus, Ardentesque avertit equos in castra, prius quam Pabula gustassent Trojae Xanthumque bibissent. Parte alia fugiens amissis Troilus armis, Infelix puer atque impar congressus Achilli, 47s Fertur equis, curruque haeret resupinus inani, Lora tenens tamen ; huic cervixque comaeque trahuntur Per terram, et versa pulvis inscribitur hasta. Interea ad templum non aequae Palladis ibant Crinibus Iliades passis peplumque ferebant, 480 Suppliciter tristes et tunsae pectora palmis ; Diva solo fixos oculos aversa tenebat. Ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros, Exanimumque auro corpus vendebat Achilles. Tum vero ingentem gemitum dat pectore ab imo, 48s Ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici, Tendentemque manus Priamum conspexit inermes. Se quoque principibus permixtum agnovit Achivis, Eoasque acies et nigri Memnonis arma. Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis 490 Penthesilea furens, mediisque in milibus ardet, Aurea subnectens exsertae cingula mammae, AENEIDOS LIB. I. I27 Bellatrix, audetque viris concurrere virgo. Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur, Dum stupet, obtutuque haeret defixus in uno, 49S Regina ad templum, forma pulcherrima Dido, Incessit, magna juvenum stipante caterva. Qualis in Eurotae ripis aut per juga Cynthi Exercet Diana chores, quam mille secutae Hinc atque hinc glomerantur Oreades ; ilia pharetram 500 Fert humero, gradiensque deas supereminet omnes j Latonae taciturn pertentant gaudia pectus : Talis erat Dido, talem se laeta ferebat Per medios, instans operi regnisque futuris. Turn foribus divae, media testudine templi, 505 Saepta armis, solioque alte subnixa resedit. Jura dabat legesque viris, operumque laborem Partibus aequabat justis, aut sorte trahebat : Quum subito Aeneas concursu accedere magno Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum, 510 Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo Dispulerat penitusque alias avexerat oras. Obstupuit simul ipse simul perculsus Achates Laetitiaque metuque ; avidi conjungere dextras Ardebant ; sed res animos incognita turbat. 515 Dissimulant, et nube cava speculantur amicti, Quae fortuna viris, classem quo litore linquant, Quid veniant ; cunctis nam lecti navibus ibant, Orantes veniam, et templum clamore petebant. Postquam introgressi et coram data copiafandi, sac Maximus Ilioneus placido sic pectore coepit : O Regina, novam cui condere Juppiter urbem Justitiaque dedit gentes frenare superbas, Troes te miseri, ventis maria omnia vecti, Oramus, prohibe infandos a navibus ignes, S2> Parce pio generi, et propius res adspice nostras. Non nos aut ferro Libycos populare Penates Venimiis, aut raptas ad litora vertere praedas ; 128 p. VIRGILII MARONIS Non ea vis animo, nee tanta superbia victis. Est locus, Hesperiam Graii cognomine dicunt, . 530. Terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae ; Oenotri coluere viri ; nunc fama, minores Italiam dixisse ducis de nomine gentem. Hie eursus fuit : Quum subito adsurgens fluetu nimbosus Orion 535 In vada caeca tulit, penitusque procacibus austris Perque undas, superante salo, perque invia saxa Dispulit ; hue pauci vestris adnavimus oris. Quod genus hoc hominum? quaeve hunc tarn barbara morem Permit tit patria ? hospitio prohibemur arenae ; 540 Bella cient, primaque vetant eonsistere terra. Si genus humanum et mortalia temnitis arma, At sperate deos memores fandi atque nefandi. Rex erat Aeneas nobis, quo justior alter, Nee pietate fuit nee bello major et armis. S4S Quem si fata virum servant, si vescitur aura Aetheria, neque adhue erudelibus oceubat umbris, Non metus ; officio nee te certasse priorem Poeniteat. Sunt et Siculis regionibus urbes Armaque,Trojanoque a sanguine clarus Acestes. 550 Quassatam ventis liceat subducere classem, Et silvis aptare trabes et stringere remos. Si datur Italiam, sociis et rege recepto, Tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus. Sin absumpta salus, et te, pater optime Teuerum, 555 Pontus habet Libyae, nee spes jam restat luli, At freta Sicaniae saltem sedesque paratas, Unde hue adveeti, regemque petamus Acesten. Talibus Ilioneus ; cuncti simul ore fremebant Dardanidae. 560 Tum breviter Dido, vultum demissa, profatur : Solvite corde metum, Teug-i, secludite euras. Res dura et regni novitas me talia cogunt Moliri, et late fines custode tueri. AENEIDOS LIB. I. 1 29 Quis genus Aeneadum, quis Trojae nesciat urbem, 56s Virtutesque virosque, aut tanti incendia belli ? Non obtunsa adeo gestamus pectora Poeni, Nee tarn aversus equos Tyria Sol jungit ab urbe. Seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva, Sive Erycis fines regemque optatis Acesten, 570 Auxilio tutos dimittam, opibusque juvabo. Vultis et his mecum pariter considere regnis ? Urbem quam statuo, vestra est ; subducite naves ; Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur. Atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem sis Afforet Aeneas ! Equidem per litora certos Dimittam et Libyae lustrare extrema jubebo, Si quibus ejectus silvis aut urbibus errat. His animum arrecti dictis et fortis Achates Et pater Aeneas jamdudum erumpere nubem 583 Ardebant. Prior Aenean compellat Achates : Nate dea, quae nunc animo sententia surgit ? Omnia tuta vides, classem sociosque receptos. Unus abest, medio in fluctu quem vidimus ipsi Submersum ; dictis respondent cetera matris. 585 Vix ea fatus erat, quum circumfusa repente Scindit se nubes et in aethera purgat apertum. Restitit Aeneas claraque in luce refulsit, Os humerosque deo similis ; namque ipsa decoram Caesariem nato genetrix lumenque juventae 590 Purpureum et laetos oculis afflarat honores : Quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo Argentum Pariusve lapis circumdatur auro. Turn sic reginam alloquitur, cunctisque repente Inprovisus ait : Coram, quem quaeritis, adsum, 595 Troius Aeneas, Libycis ereptus ab undis. O sola infandos Trojae miserata labores, Quae nos, reliquias Danaum, terraeque marisque Omnibus exhaustos jam casibus, omnium egenos, Urbe, domo, socias, grates persolvere dignas • 600 9 130 p. VIRGILII MARONIS Non opis est nostrae, Dido, nee quidquid ubique est Gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem. Di tibi, si qua pios respectant numina, si quid Usquam justitia est et mens sibi conscia recti, Praemia digna ferant. Quae te tarn laeta tulerunt 605 Saecula ? qui tanti talem genuere parentes ? In freta dum fluvii current, dum montibus umbrae Lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet. Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt, Quae me cumque vocant terrae. Sic fatus, amicum 610 Ilionea petit dextra, laevaque Serestum, Post alios, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum. Obstupuit primo adspectu Sidonia Dido, Casu deinde viri tanto, et sic ore loeuta est : Quiste, nate dea, per tanta pericula casus 615 Insequitur ? quae vis immanibus applicat oris ? Tune ille Aeneas, quem Dardanio Anchisae Alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam ? Atque equidem Teucrum memini Sidona venire Finibus expulsum patriis, nova regna petentem 620 Auxilio Beli ; genitor tum Belus opimam Vastabat Cyprum, et victor ditione tenebat. Tempore jam ex illo casus mihi cognitus urbis Trojanae nomenque tuum regesque Pelasgi. Ipse hostis Teucros insigni laude ferebat, 625 Seque ortum antiqua Teucrorum ab stirpe volebat. Quare agite, o tectis, juvenes, succedite nostris. Me quoque per multos similis fortuna labores Jactatam hac demum voluit consistere terra. Non ignara mali miseris succurrere disco. 630 Sic memorat ; simul Aenean in regia ducit Tecta, simul divum templis indicit honorem. Nee minus interea sociis ad litora mittit Viginti tauros, magnorum horrentia centum Terga suum, pingues centum cum matribus agnos, • 635 Munera laetitiamque dei. AENEIDOS LIB, I. ' 13I At domus interior regali splendida luxu Instruitur, mediisque parant convivia tectis : Arte laboratae vestes ostroque superbo, Ingens argentum mensis, caelataque in auro 640 Fortia facta patrum, series longissima rerum Per tot ducta viros antiquae ab origine gentis. Aeneas — neque enim patrius consistere mentem Passus amor — rapidum ad naves praemittit Achaten, Ascanio ferat haec, ipsumque ad moenia ducat ; 645 Omnis in Ascanio cari stat cura parentis. Munera praeterea, Iliacis erepta ruinis, Ferre jubet, pallam signis auroque rigentem, Et circumtextum croceo velamen acantho, Ornatus Argivae Helenae, quos ilia M3^cenis, 650 Pergama quum peteret inconcessosque Hymenaeos, Extulerat, matris Ledae mirabile donum : Praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim, Maxima natarum Priami, coUoque monile Baccatum, et duplicem gemmis auroque coronam. 655 Haec celerans iter ad naves tendebat Achates. At Cytherea novas artes, nova pectore versat Consilia, ut faciem mutatus et ora Cupido Pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem Incendat reginam, atque ossibus implicet ignem ; 660 Quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilingues ; Urit atrox Juno, et sub noctem cura recursat. Ergo his aligerum dictis affatur Amorem : Nate, meae vires, mea magna potentia solus, Nate, patris summi qui tela Typhoia temnis, 665 Ad te confugio et supplex tua numina posco. Frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum Litora jactetur odiis Junonis iniquae, Nota tibi, et nostro doluisti saepe dolore. Hunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur 670 Vocibus ; et vereor, quo se Junonia vertant Hospitia ; haud tanto cessabit cardine rerum. 132 p. VIRGILII MARONIS Quocirca capere ante dolis et cingere flamma Reginam meditor, ne quo se numine mutet, Sed magno Aeneae mecum teneatur amore. 675 Qua facere id possis, nostram nunc accipe mentem : Regius accitu cari genitoris ad urbem Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura, Dona ferens, pelago et flammis restantia Trojae ; Hunc ego sopitum somno super alta Cythera 680 Aut super Idalium sacrata sede recondam, Ne qua scire dolos mediusve occurrere possit. Tu faciem illius noctem non amplius unam Falle dolo, et notos pueri puer indue vultus, Ut, quum te gremio accipiet laetissima Dido 685 Regales inter mensas laticemque Lyaeum, Quum dabit amplexus atque oscula dulcia figet, Occultum inspires ignem fallasque veneno. Paret Amor dictis carae genetricis, et alas Exuit, et gressu gaudens incedit luli. 690 At Venus Ascanio placidam per membra quietem Irrigat, et fotum gremio dea tollit in altos Idaliae lucos, ubi mollis amaracus ilium Floribus et dulci adspirans complectitur umbra. Jamque ibat dicto parens et dona Cupido 695 Regia portabat Tyriis, duce laetus Achate. Quum venit, aulaeis jam se regina supefbis Aurea composuit sponda mediamque locavit. Jam pater Aeneas et jam Trojana juventus Conveniunt, stratoque super discumbitur ostro. 700 Dant famuli manibus lymphas, Cereremque canistris Expediunt, tonsisque ferunt mantelia villis. Quinquaginta intus famulae, quibus ordine longam Cura penum struere, et flammis adolere Penates ; Centum aliae totidemque pares aetate ministri, 705 Qui dapibus mensas onerent et pocula ponant. Nee non et Tyrii per limina laeta frequentes Convenere, toris jussi discumbere pictis. AENEIDOS LIB. I. 133 Mirantur dona Aeneae, mirantur lulum Flagrantesque dei vultus simulataque verba, 7m Pallamque et pictum croceo velamen acantho. Praecipue infelix, pesti devota futurae, Expleri mentem nequit ardescitque tuendo Phoenissa, et pariter puero donisque movetur. Ille ubi complexu Aeneae colloque pependit 715 Et magnum falsi implevit genitoris amorem, Reginam petit. Haec oculis, haec pectore toto Haeret et interdum gremio fovet, inscia Dido, Insideat quantus miserae deus. At memor ille Matris Acidaliae paulatim abolere Sychaeum 720 Incipit, et vivo tentat praevertere amore Jam pridem resides animos desuetaque corda. Postquam prima quies epulis, mensaeque remotae, Crateras magnos statuunt et vina coronant. • Fit strepitus tectis, vocemque per ampla volutant 72s Atria ; dependent lychni laquearibus aureis Incensi, et noctem flammis funalia vincunt. Hie regina gravem gemmis auroque poposcit Implevitque mero pateram, quam Belus et omnes A Belo soliti ; turn facta silentia tectis : 730 Juppiter, hospitibus nam te dare jura loquuntur, Hunc laetum Tyriisque diem Trojaque profectis Esse velis, nostrosque hujus meminisse minores. Adsit laetitiae Bacchus dator, et bona Juno , Et vos, o, coetum, Tyrii, celebrate faventes. 735 Dixit, et in mensam laticum libavit honorem, Primaque, libato, summo tenus attigit ore ; Tum Bitiae dedit increpitans ; ille impiger hausit Spumantem pateram, et pleno se proluit auro ; Post alii proceres. Cithara crinitus lopas 740 Personat aurata, docuit quem maximus Atlas. Hie canit errantem lunam solisque labores ; Unde hominum genus et pecudes ; unde imber et ignes ; Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones ; 134 P. VIRGILII MARONIS Quid tantum Oceano properent se tinguere soles 74s Hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet. Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur. Nee non et vario noctem sermone trahebat Infelix Dido, longumque bibebat amorem, Multa super Priamo rogitans, super Hectore multa ; 750 Nunc, quibus Aurorae venisset filius armis. Nunc, quales Diomedis equi, nunc, quantus Achilles. Immo age, et a prima die, hospes, origine nobis Insidias, inquit, Danaum, casusque tuorum, Erroresque tuos ; nam te jam septima portat 755 Omnibus errantem terris et fluctibus aestas. LIBER II. CoNTicuERE omnes, intentique ora tenebant Inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto : Infandum, Regina, jubes renovare dolorem, Trojanas ut opes et lamentabile regnum Eruerint Danai ; quaeque ipse miserrima vidi, s Et quorum pars magna fui. Quis talia fando Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi Temperet a lacrimis ? et jam nox humida coelo Praecipitat, suadentque cadentia sidera somnos. Sed si tantus amor casus cognoscere nostros 10 Et breviter Trojae supremum audire laborem, Quamquam animus meminisse horret, luctuque refugit, Incipiam. Fracti bello fatisque repulsi Ductores Danaum, tot jam labentibus annis, Instar montis equum divina Palladis arte is Aedificant, sectaque intexunt abiete costas ; Votum pro reditu simulant ; ea fama vagatur. Hue delecta virum sortiti corpora furtim AENEIDOS LIB. II. ^35 Includunt caeco lateri, penitusque cavernas Ingentes uterumque armato milite complent. 20 Est in conspectu Tenedos, notissima fama Insula, dives opum, Priami dum regna manebant, Nunc tantum sinus et static male fida carinis ; Hue se provecti deserto in litore condunt, Nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas. 25 Ergo omnis longo solvit se Teucria luctu. Panduntur portae ; juvat ire et Dorica castra Desertosque videre locos litusque relictum. Hie Dolopum manus, hie saevus tendebat Achilles ; Classibus hie locus ; hie acie certare solebant. 30 Pars stupet innuptae donum exitiale Minervae Et molem mirantur equi ; primusque Thymoetes Duci intra rnuros hortatur et arce locari, Sive dolo, seu jam Trojae sic fata ferebant. At Capys, et quorum melior sententia menti, 3S Aut pelago Danaum insidias suspectaque dona Praecipitare jubent, subjectisque urere flammis, Aut terebrare cavas uteri et tentare latebras. Scinditur incertum studia in contraria vulgus. Primus ibi ante omnes, magna comitante caterva, 40 Laocoon ardens summa decurrit ab arce, Et procul : O miseri, quae tanta insania, cives ? Creditis avectos hostes ? aut uUa putatis Dona carere dolis Danaum ? sic notus Ulixes ? Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, 4S Aut haec in nostros fabricata est machina mures Inspectura domos venturaque desuper urbi, Aut aliquis latet error ; equo ne credite, Teucri. Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes. Sic fatus validis ingentem viribus hastam 50 In latus inque feri curvam compagibus alvum Contorsit. Stetit ilia tremens, uteroque recusso Insonuere cavae gemitumque dedere cavernae. Et, si fata deum, si mens non laeva fuisset, 136 p. VIRGILII MARONIS Impulerat ferro Argolicas foedare latebras, 55 Trojaque, nunc stares, Priamique arx alta, maneres. Ecce, manus juvenem interea post terga revinctum Pastores magno ad regem clamore trahebant Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro, Hoc ipsum ut strueret Trojamque aperiret Achivis, 60 Obtulerat, fidens animi, atque in utrumque paratus, Seu versare dolos, seu certae occumbere morti. Undique visendi studio Trojana juventus Circumfusa ruit, certantque illudere capto. Accipe nunc Danaum insidias, et crimine ab uno 65 Disce omnes. Namque ut conspectu in medio turbatus, inermis, Constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit : Heu, quae nunc tellus, inquit, quae me aequora possunt Accipere ? aut quid jam misero mihi denique restat, 70 Cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt ? Quo gemitu conversi animi, compressus et omnis Impetus. Hortamur fari ; quo sanguine cretus, Quidve ferat, memoret, quae sit fiducia capto. 7* [Ille haeCj deposita tandem formidine, fatur :] Cuncta equidem tibi, Rex, fuerit quodcumque, fatebor Vera, inquit ; neque me Argolica de gente negabo ; Hoc primum ; nee, si miserum Fortuna Sinonem Finxit, vanum etiam mendacemque improba finget. 80 Fando aliquod si forte tuas pervenit ad aures Belidae nomen Palamedis et incluta fama Gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi Insontem infando indicio, quia bella vetabat, Demisere neci, nunc cassum lumine lugent : b> Illi me comitem et consanguinitate propinquum Pauper in arma pater primis hue misit ab annis. Dum stabat regno incolumis regumque vigebat Consiliis, et nos aliquod nomenque decusque Gessimus. Invidia postquam pellacis Ulixi — 90 AENEIDOS LIB. II. I37 Haud ignota loquor — superis concessit ab oris, Afflictus vitam in tenebris luctuque trahebam, Et casum insontis mecum indignabar amici. Nee tacui demens, et me, fors si qua tulisset, Si patrios umquam remeassem victor ad Argos, 9S Promisi ultorem, et verbis odia aspera movi. Hinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulixes Criminibus terrere novis, hinc spargere voces In vulgum ambiguas, et quaerere conscius arma. Nee requievit enim, donee Calchante ministro — 100 Sed quid ego haec autem nequidquam ingrata revolvo ? Quidve moror, si omnes uno ordine habetis Achivos, Idque audire sat est ? Jamdudum sumite poenas ; Hoc Ithacus velit, et magno mercentur Atridae. Tum vero ardemus scitari et quaerere caussas, 105 Ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae. Prosequitur pavitans, et ficto pectore fatur : Saepe fugam Danai Troja cupiere relicta Moliri et longo fessi discedere bello ; Fecissentque utinam ! saepe illos aspera ponti no Interclusit hiems, et terruit Auster euntes. Praecipue, quum jam hie trabibus contextus acemis Staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi. Suspensi Eur)-pylum scitantem oracula Phoebi Mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat : ns Sanguine placastis ventos et virgine caesa, Quum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras ; Sanguine quaerendi reditus, animaque Htandum Argolica. Vulgi quae vox ut venit ad aures, Obstupuere animi, gehdusque per ima cucurrit 120 Ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo. Hie Ithacus vatem magno Calchanta tumultu Protrahit in medios ; quae sint ea numina divimi, Flagitat. Et mihi jam multi crudele canebant Artificis scelus, et taciti ventura videbant. 125 Bis quinos silet ille dies, tectusque recusat 138 p. VIRGILII MARONIS Prodere voce sua quemquam aut opponere morti. Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus, Composito rumpit vocem, et me destinat arae. Adsensere omnes, et, quae sibi quisque timebat, 130 Unius in miseri exitium conversa tulere. Jamque dies infanda aderat ; mihi sacra parari, Et salsae fruges, et circum tempora vittae. Eripui, fateor, leto me, et vincula rupi, Limosoque lacu per noctem obscurus in ulva 13s Delitui, dum vela darent, si forte dedissent. Nee mihi jam patriam antiquam spes uUa videndi, Nee dulces natos exoptatumque parentem ; Quos illi fors et poenas ob nostra reposcent Effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt. 140 Quod te per superos et conscia numina veri. Per, si qua est, quae restet adhuc mortalibus usquam Intemerata fides, oro, miserere laborum Tantorum, miserere animi non digna ferentis. His lacrimis vitam damus, et miserescimus ultro. 14s Ipse viro primus manicas atque arta levari Vincla jubet Priamus, dictisque ita fatur amicis : Quisquis es, amissos hinc jam obliviscere Graios ; Noster eris, mihique haec edissere vera roganti : Quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor? 150 Quidve petunt ? quae religio ? aut quae machina belli ? Dixerat. Ille, dolis instructus et arte Pelasga, SustuHt exutas vinclis ad sidera palmas : Vos, aeterni ignes, et non violabile vestrum Testor numen, ait, vos arae ensesque nefandi, 155 Quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi : Fas mihi Graiorum sacrata resolvere jura. Fas odisse viros, atque omnia ferre sub auras, Si qua tegunt ; teneor patriae nee legibus ullis. Tu modo promissis maneas, servataque serves 160 Troja fidem, si vera feram, si magna rependam. Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli AENEIDOS LIB. II. 1 39 Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes, Fatale aggressi sacrato avellere templo 165 Palladium, caesis summae custodibus arcis, Corripuere sacram effigiem, manibusque cruentis Virgineas ausi divae contingere vittas, Ex illo fluere ac retro sublapsa referri Spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens. 17a Nee dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. Vix positum castris simulacrum : arsere coruscae Luminibus flammae arrectis, salsusque per artus Sudor iit, terque ipsa solo — mirabile dictu — Emicuit, parmamque ferens hastamque trementem. 175 Extemplo tentanda fuga canit aequora Calchas, Nee posse Argolicis exscindi Pergama telis, Omina ni repetant Argis, numenque reducant, Quod pelago et curvis secum avexere carinis. Et nunc, quod patrias vento petiere Mycenas, 180 Arma deosque parant comites, pelagoque remenso Improvisi aderunt. Ita digerit omina Calchas. Hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso Effigiem statuere, nefas quae triste piaret. Hanc tamen immensam Calchas attoUere molem 185 Roboribus textis coeloque educere jussit, Ne recipi portis, aut duci in moenia possit, Neu populum antiqua sub religione tueri. Nam si vestra manus violasset dona Minervae, Tum magnum exitium — quod di prius omen in ipsum 190 Convertant ! — Priami imperio Phrygibusque futurum ; Sin manibus vestris vestram ascend isset in urbem, Ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello Venturam, et nostros ea fata man ere nepotes. Talibus insidiis perjurique arte Sinonis 195 Credita res, captique dolis lacrimisque coactis, Quos neque Tydides, nee Larissaeus Achilles, Non anni domuere decem, non mille carinae. 14© p. VIRGILII MARONIS Hie aliud majus miseris multoque tremendum Objicitur magis, atque improvida pectora turbat. 200 Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos, Sollemnes taurum ingentem mactabat ad aras. Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta — Horresco referens — immensis orbibus angues Incumbunt pelago, pariterque ad litora tendunt ; 205 Pectora quorum inter fluctus arrecta jubaeque Sanguineae superant undas ; pars cetera pontum Pone legit sinuatque immensa volumine terga. Fit sonitus spumante salo ; jamque arva tenebant, Ardentesque oculos suffecti sanguine et igni, 210 Sibila lambebant linguis vibrantibus ora. Diffugimus visu exsangues. Illi agmine certo Laocoonta petunt ; et primum parva duorum Corpora natorum serpens amplexus uterque Implicat et miseros morsu depascitur artus ; 215 Post ipsum, auxilio subeuntem ac tela ferentem, Corripiunt, spirisque ligant ingentibus ; et jam Bis medium amplexi, bis collo squamea circum Terga dati, superant capite et cervicibus altis. Ille simul manibus tendit divellere nodos, aao Perfusus sanie vittas atroque veneno, Clamores simul horrendos ad sidera tollit : Quales mugitus, fugit quum saucius aram Taurus et incertam excussit cervice securim. At gemini lapsu delubra ad summa dfacones 225 Effugiunt saevaeque petunt Tritonidis arcem, Sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur. Tum vero tremefacta novus per pectora cunctis Insinuat pavor, et scelus expendisse merentem Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspid e robur 230 Laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam. Ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae Numina conclamant. Dividimus muros et moenia pandimus urbis. AENEIDOS LIB. II. I4I Accingunt omnes operi, pedibusque rotarum 23s Subjiciunt lapsus, et stuppea vincula collo Intendunt. Scandit fatalis machina muros, Feta armis. Pueri circum innuptaeque puellae Sacra canunt, funemque manu contingere gaudent Ilia subit, mediaeque minans illabitur urbi. 240 patrik, o divum domus Ilium, et incluta bello Moenia Dardanidum! quater ipso in limine portae Substitit, atque utero sonitum quater arma dedere ; Instamus tamen immemores caecique furore, Et monstrum infelix sacrata sistimus arce. 245 Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris Ora, dei jussu non umquam credita Teucris. Nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset 1 lie dies, festa velamus fronde per urbem. Vertitur interea coelum et ruit oceano Nox, 250 Involvens umbra magna terramque polumque Myrmidonumque dolos ; fusi per moenia Teucri Conticuere ; sopor fessos complectitur artus. Et jam Argiva phalanx instructis navibus ibat A Tenedo, tacitae per amica silentia lunae 355 Litora nota petens, flammas quum regia puppis Extulerat, fatisque deum defensus iniquis Inclusos utero Danaos et pinea furtim Laxat claustra Sinon. Illos patefactus ad auras Reddit equus, laetique cavo se robore promunt 260 Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Ulixes, Demissum lapsi per funem, Acamasque, Thoasque, Pelidesque Neoptolemus, primusque Machaon, Et Menelaus, et ipse doli fabricator Epeus. Invadunt urbem somno vinoque sepultam ; 265 Caeduntur vigiles, portisque patentibus omnes Accipiunt socios atque agmina conscia jungunt Tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris Incipit et dono divum gratissima serpit. In somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector 270 142 p. VIRGILII MARONIS Visus adesse mihi, largosque effundere fletus, Raptatus bigis, ut quondam, aterque cruento Pulvere, perque pedes trajectus lora tumentes. Hei mihi, qualis erat ! quantum mutatus ab illo Hectore, qui redit exuvias indutus Achilli, 275 Vel Danaum Phrygios jaculatus puppibus ignes ! Squalentem barbam et concretes sanguine crines Vulneraque ilia gerens, quae circum plurima mures Accepit patrios. Ultro flens ipse videbar Compellare virum et maestas expromere voces : 280 O lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum, Quae tantae tenuere morae ? quibus Hector ab oris Exspectate venis ? ut te post multa tuorum Funera, post varies hominumque urbisque laberes Defessi adspicimus ! quae caussa indigna serenes 285 Feedavit vultus ? aut cur haec vulnera cerne ? Ille nihil, nee me quaerentem vana moratur, Sed graviter gemitus imo de pectere ducens, Heu fuge, nate dea, teque his, ait, eripe flammis. Hostis habet mures ; ruit alto a culmine Troja. 290 Sat patriae Priameque datum : si Pergama dextra Defendi possent, etiam hac defensa fuissent : Sacra suesque tibi commendat Troja Penates : Hes cape fatorum cemites, his moenia quaere Magna, pererrato statues quae denique ponte. 295 Sic ait, et manibus vittas Vestamque petentem Aeternumque adytis effert penetralibus ignem. Diverse interea miscentur moenia luctu, Et magis atque magis, quamquam secreta parentis Anchisae domus arberibusque obtecta recessit, 300 Clarescunt sonitus, armerumque ingruit horror. Excutior semno, et summi fastigia tecti Ascensu supere, atque arrectis auribus adsto : In segetem veluti quum flamma furentibus austris Incidit, aut rapidus montane flumine terrens 305 Sternit agros, sternit sata laeta boumque laberes, AENEIDOS LIB. II. 1 43 Praecipitesque trahit silvas, stupet inscius alto Accipiens sonitum saxi de vertice pastor. .Turn vero manifesta fides, Danaumque patescunt Insidiae. Jam Deiphobi dedit ampla ruinam 310 Vulcano superante domus, jam proximus ardet Ucalegon ; Sigea igni freta lata relucent. Exoritur clamorque virum clangorque tubarum. Arma amens capio ; nee sat rationis in armis ; Sed glomerare manum bello et concurrere in arcem 315 Cum sociis ardent animi ; furor iraque mentem Praecipitant, pulchrumque mori succurrit in armis. Ecce autem telis Panthus elapsus Achivum, Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos, Sacra manu victosque deos parvumque nepotem 320 Ipse trahit, cursuque amens ad limina tendit. Quo res summa loco, Panthu ? quam prendimus arcem } Vix ea fatus eram, gemitu quum talia reddit : Venit summa dies et inel«ctabile tempus Dardaniae. Fuimus Troes, fuit Ilium et ingens 32s Gloria Teucrorum ; ferus omnia Juppiter Argos Transtulit : incensa Danai dominantur in urbe. Arduus armatos mediis in moenibus adstans Fundit equus, victorque Sinon inceildia miscet Insultans. Portis alii bipatentibus adsunt, 330 Milia quot magnis umquam venere Mycenis ; Obsedere alii telis angusta viarum Oppositi ; Stat ferri acies mucrone corusco Stricta, parata neci ; vix primi proelia tentant Portarum vigiles, et caeco Marte resistunt 33s Talibus Othryadae dictis et numine divum In flammas et in arma feror, quo tristis Erinnys, Quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor. Addunt se socios Rhipeus et maximus armis Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque, 340 Et lateri agglomerant nostro, juvenisque Coroebus, Mygdonides. I His ad Trojam forte diebus 144 P- VIRGILII MARONIS Venerat, insano Cassandrae incensus amore, Et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat, Infelix, qui non sponsae praecepta furentis 34s ' Audierit. Quos ubi confertos audere in proelia vidi, Incipio super his : Juvenes, fortissima frustra Pectora, si vobis audentem extrema cupido Certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis : 35° Excessere omnes, adytis arisque relictis, Di, quibus imperium hoc steterat ; succurritis urbi Incensae ; moriamur, et in media arma ruamus. Una salus victis, nullam sperare salutem. Sic animis juvenum furor additus. Inde, lupi ceu 355 Raptores atra in nebula, quos improba ventris Exegit caecos rabies, catulique relicti Faucibus exspectant siccis, per tela, per hostes Vadimus haud dubiam in mortem, mediaeque tenemus Urbis iter ; nox atra cava circumvolat umbra. 360 Quis cladem illius noctis, quis funera fando Explicet,. aut possit lacrimis aequare labores ? Urbs antiqua ruit, multos dominata per annos ; Plurima perque vias sternuntur inertia passim Corpora perque domos et religiosa deorum 365 Limina. Nee soli poenas dant sanguine Teucri ; Quondam etiam victis redit in praecordia virtus Victoresque cadunt Danai. Crudelis ubique Luctus, ubique pavor, et plurima mortis imago. Primus se, Danaum magna comitante caterva, 370 Androgeos offert nobis, socia agmina credens Inscius, atque ultro verbis compellat amicis : Festinate, viri. Nam quae tarn sera moratur Segnities ? Alii rapiunt incensa feruntque Pergama ; vos celsis nunc primum a navibus itis. 37s Dixit, et extemplo, neque enim responsa dabantur Fida satis, sensit medios delapsus in hostes. Obstupuit, retroque pedem cum voce repressit. AENEIDOS LIB. II. 145 Improvisum aspns veluti qui sentibus anguem Pressit humi nitens, trepidusque repente refugit 380 Attollentem iras et caerula colla tumentem ; • Haud secus Androgeos visu tremefactus abibat. Irruimus, densis et circumfundimur armis, Ignarosque loci passim et formidine captos Sternimus. Adspirat primo fortuna labori. 385 Atque hie successu exsultans animisque Coroebus, O socii, qua prima, inquit, fortuna salutis Monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur : Mutemus clipeos, Danaumque insignia nobis Aptemus. Dolus an virtus, quis in hoste requirat ? 390 Arma dabunt ipsi. Sic fatus, deinde comantem Androgei galeam clipeique insigne decorum Induitur, laterique Argivum accommodat ensem. Hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque juventus Laeta facit ; spoliis se quisque recentibus armat. 39s, Vadimus immixti Danais haud numine nostro, Multaque per caecam congressi proelia noctem Conserimus, multos Danaum demittimus Oreo. Diffugiunt alii ad naves, et litora cursu Fida petunt : pars ingentem formidine turpi 400 Scandunt rursus equum et nota conduntur in alvo. Heu nihil invitis fas quemquam fidere divis ! Ecce trahebatur passis Priameia virgo Crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae> Ad coelum tendens ardentia lumina frustra, 405 Lumina, nam teneras arcebant vincula palmas. Non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus, Et sese medium injecit periturus in agmen. Consequimur cuncti et densis incurrimus armis. Hie primum ex alto delubri culmine telis 410 Nostrorum obruimur, oriturque miserrima caedes Armorum facie et Graiarum errore jubarum. Turn Danai gemitu atque ereptae virginis ira Undique coUecti invadunt, acernmus Ajax, 146 p. VIRGILII MARONIS Et gemini Atridae, Dolopumque exercitus omnis ; 41s Adversi rupto ceu quondam turbine venti Confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois Eurus equis ; stridunt silvae, saevitque tridenti Spumeus atque imo Nereus ciet aequora fun do. Illi etiam, si quos obscura nocte per umbram 420 Fudimus insidiis totaque agitavimus urbe, Apparent ; primi clipeos mentitaque tela Agnoscunt, atque ora sono discordia signant. Ilicet obruimur numero ; primusque Coroebus Penelei dextra divae armipotentis ad aram 425 Procumbit ; cadit et Rhipeus, justissimus unus Qui fuit in Teucris et servantissimus aequi ; Dis aliter visum ; pereunt Hypanisque Dymasque • Confixi a sociis ; nee te tua plurima, Panthu, Labentem pietas nee Apollinis infula texit. 43° Iliaci cineres et flamrrfa extrema meorum, Testor, in occasu vestro nee tela nee ullas Vitavisse vices Danaum, et, si fata fuissent, . Ut caderem, meruisse manu. Divellimur inde, Iphitus et Pelias mecum, quorum Iphitus aevo 43s Jam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulixi ; Protinus ad sedes Priami clamore vocati. Hie vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam Bella forent, nulli tota morerentur in urbe, Sic Martem indomitum, Danaosque ad tecta ruentes 440 Cernimus obsessumque acta testudine limen. Haerent parietibus scalae, postesque sub ipsos Nituntur gradibus, clipeosque ad tela sinistris Protecti objiciunt, prensant fastigia dextris. Dardanidae contra turres ac tecta domorum 445 Culmina convellunt ; his se, quando ultima cernunt, Extrema jam in morte parant defendere telis ; Auratasque trabes, veterum decora alta parentum, Devolvunt ; alii strictis mucronibus imas Obsedere fores ; has servant agmine den so. 450 AENEIDOS LIB. II. I47 Instaurati animi, regis succurrere tectis, Auxilioque levare viros, vimque addere victis. Limen erat caecaeque fores et pervius usus Tectorum inter se Priami, postesque relicti A tergo, infelix qua se, dum regna manebant, 455 Saepius Andromache ferre incomitata solebat Ad soceros, et avo puerum Astyanacta trahebat. Evado ad summi fastigia culminis, unde Tela manu miseri jactabant irrita Teucri. Turrim in praecipiti stantem summisque sub astra 460 Eductam tectis, unde omnis Troja videri Et Danaum solitae naves et Achaia castra, Aggressi ferro circum, qua summa labantes Juncturas tabulata dabant, convellimus altis Sedibus impulimusque ; ea lapsa repente ruinam 465 Cum sonitu trahit et Danaum super agmina late Incidit. Ast alii subeunt, nee saxa," nee uUum Telorum interea cessat genus. Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus Exsultat, telis et luce coruscus aena ; 470 Qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus, Frigida sub terra tumidum quern bruma tegebat. Nunc, positis novus exuviis nitidusque juventa, Lubrica convolvit sublato pectore terga Arduus ad solem, et Unguis micat ore trisulcis. 475 Una ingens Periphas et equorum agitator Achillis, Armiger Automedon, una omnis Scyria pubes Succedunt tecto, et flammas ad culmina jactant. Ipse inter primos correpta dura bipenni Limina perrumpit, postesque a cardine vellit 480 Aeratos ; jamque excisa trabe firma cavavit Robora, et ingentem lato dedit ore fenestram. Apparet domus intus, et atria longa patescunt ; Apparent Priami et veterum penetralia regum, Armatosque vident stantes in limine primo. 48s At domus interior gemitu miseroque tumultu 148 p. VIRGILII MARONIS Miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes Femineis ululant ; ferit aurea sidera clamor. Turn pavidae tectis matres ingentibus errant, Amplexaeque tenent postes atque oscula figunt. 490 Instat vi patria Pyrrhus ; nee claustra, neque ipsi Custodes sufiferre valent ; labat ariete crebro Janua, et emoti procumbunt cardine postes. Fit via vi ; rumpunt aditus, primosque trucidant Immissi Danai, et late loca milite complent. 49s Non sic, aggeribus ruptis quum spumeus amnis Exiit oppositasque evicit gurgite moles, Fertur in arva furens cumulo, camposque per omnes Cum stabulis armenta trabit. Vidi ipse furentem Caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas ; 500 Vidi Hecubam centumque nurus, Priamumque per aras Sanguine foedantem, quos ipse sacraverat, ignes. Quinquaginta illi thalaftni, spes tanta nepotum, Barbarico postes auro spoliisque superbi, Procubuere ; tenent Danai, qua deficit ignis. 50s Forsitan et, Priami fuerint quae fata, requiras. Urbis uti captae casum convulsaque vidit Limina tectorum et medium in penetralibus hostem, Arma diu senior desueta trementibus aevo Circumdat nequidquam humeris, et inutile ferrum 510 Cingitur, ac densos fertur moriturus in hostes. Aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe Ingens ara fuit juxtaque veterrima laurus, Incumbens arae atque umbra complexa Penates. Hie Hecuba et natae nequidquam altaria circum, sis Praecipites atra ceu tempestate columbae, Condensae et divum amplexae simulacra sedebant: Ipsum autem sumptis Priamum juvenalibus armis Ut vidit, Quae mens tam dira, miserrime conjux, Impulit his cingi telis } aut quo ruis ? inquit. 520 Non tali auxilio nee defensoribus istis Tempus eget ; non, si ipse meus nunc afforet Hector. AENEIDOS LIB. II. 1 49 Hue tandem concede ; haec ara tuebitur omnes, Aut moriere simul. Sic ore effata recepit Ad sese et sacra longaevum in sede locavit. 525 Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites, Unus natorum Priami, per tela, per hostes Porticibus longis fugit, et vacua atria lustrat Saucius. Ilium ardens infesto vulnere Pyrrhus Insequitur, jam jamque manu tenet et premit hasta. 530 Ut tandem ante oculos evasit et ora parentum, Concidit, ac multo vitam cum sanguine fudit. Hie Priamus, quamquam in media jam morte tenetur, Non tamen abstinuit, nee voci iraeque pepercit : At tibi pro scelere, exclamat, pro talibus ausis, 535 Di, si qua est coelo pietas, quae talia curet, Persolvant grates dignas et praemia reddant Debita, qui nati coram me cernere letum Fecisti et patrios foedasti funere vultus. At non ille, satum quo te mentiris, Achilles 540 Talis in hoste fuit Priamo ; sed jura fidemque Supplicis erubuit, corpusque exsangue sepulchro Reddidit Heetoreum, meque in mea regna remisit. Sic fatus senior, telumque imbelle sine ictu Conjecit, rauco quod protinus acre repulsum 54s Et summo clipei nequidquam umbone pependit. Cui Pyrrhus : Referes ergo haec et nuntius ibis Pelidae genitori ; illi mea tristia facta Degeneremque Neoptolemum narrare memento. Nunc morere. Hoc dicens altaria ad ipsa trementem 550 Traxit et in multo lapsantem sanguine nati, Implicuitque comam laeva, dextraque coruseum Extulit ac lateri eapulo tenus abdidit ensem. Haec finis Priami fatorum ; hie exitus ilium Sorte tulit, Trojam incensam et prolapsa videntem sss Pergama, tot quondam populis terrisque superbum Regnatorem Asiae. Jacet ingens litore truneus, Avulsumque humeris caput, et sine nomine corpus. 150 p. VIRGILII MARONIS At me turn primum saevus circumstetit horror. Obstupui ; subiit cari genitoris imago, 560 Ut regem aequaevum crudeli vulnere vidi Vitam exhalantem ; subiit deserta Creusa, Et direpta domus, et parvi casus luli. Respicio, et, quae sit me circum copia, lustro. Deseruere omnes defessi, et corpora saltu 565 Ad terram misere aut ignibus aegra dedere. [Jamque adeo super unus eram, quum limina Vestae Servantem et tacitam secreta in sede latentem Tyndarida adspicio : dant clara incendia lucem Erranti passimque oculos per cuncta ferenti. 570 Ilia sibi infestos eversa ob Pergama Teucros Et poenas Danaum et deserti conjugis iras Praemetuens, Trojae et patriae communis Erinnys, Abdiderat sese atque aris invisa sedebat. Exarsere ignes animo ; subit ira cadentem s7S Ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. Scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas Adspiciet ? partoque ibit regina triumpho, Conjugiumque, domumque, patres, natosque videbit, Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? 580 Occident ferro Priamus ? Troja arserit igni? ' Dardanium toties sudarit sanguine litus ? Non ita. Namque etsi nullum memorabile nomen Feminea in poena est nee habet victoria laudem, Exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentes 585 Laudabor poenas, animumque explesse juvabit Ultricis flammae, et cineres satiasse meorum. Talia jactabam, et furiata mente ferebar,] Quum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam Obtulit et pura per noctem in luce refulsit . 590 Alma parens, confessa deam, qualisque videri Coelicolis et quanta solet, dextraque prehensum Continuit, roseoque haec insuper addidit ore : Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras ? AENEIDOS LIB. II. I5I Quid furis ? aut quonam nostri tibi cura recessit ? S9S Non prius.adspicies, ubi fessum aetate parentem Liqueris Anchisen ? superet conjuxne Creusa, Ascaniusque puer ? quos omnes undique Graiae Circumerrant acies, et, ni mea cura resistat, Jam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. 600 Non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae Culpatusve Paris, divum inclementia, divum, Has evertit opes sternitque a culmine Trojam. Adspice — namque omnem, quae nunc obducta tuenti Mortales hebetat visus tibi et humida circum 60s Caligat, nubem eripiam ; tu ne qua parentis Jussa time, neu praeceptis parere recusa — Hie, ubi disjectas moles avulsaque saxis Saxa vides mixtoque undantem pulvere fumum, Neptunus muros magnoque emota tridenti 610 Fundamenta quatit totamque a sedibus urbem Eruit. Hie Juno Scaeas saevissima portas Prima tenet, sociumque furens a navibus agmen Ferro accincta vocat. Jam summas arces Tritonia, respice, Pallas 615 Insedit, nimbo effulgens et Gorgone saeva. Ipse Pater Danais animos viresque secundas Sufiftcit, ipse deos in Dardana suscitat arma. Eripe, nate, fugam, finemque impone labori. Nusquam abero, et tutum patrio te limine sistam. 620 Dixerat, et spissis noctis se condidit umbris. Apparent dirae facies inimicaque Trojae Numina magna deum. Turn vero omne mihi visum considere in ignes Ilium et ex imo verti Neptunia Troja ; 625 Ac veluti summis antiquam in montibus omum Quum ferro accisam crebrisque bipennibus instant Eruere agricolae certatim ; ilia usque minatur Et tremefacta comam concusso vertice nutat, Vulneribus donee paulatim evicta supremum 630 152 p. VIRGILII MARONIS Congemuit traxitque jugis avulsa ruinam. Descendo, ac ducente deo flammam inter et hostes Expedior ; dant tela locum, flammaeque recedunt. Atque ubi jam patriae perventum ad limina sedis Antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos 635 Optabam primum montes primumque petebam, Abnegat excisa vitam producere Troja Exsiliumque pati. Vos o, quibus integer aevi Sanguis, ait, solidaeque suo stant robore vires, Vos agitate fugam. 640 Me si coelicolae voluissent ducere vitam, Has mihi servassent sedes. Satis una superque Vidimus exscidia et captae superavimus urbi. Sic o, sic positum affati discedite corpus. Ipse manu mortem inveniam ; miserebitur hostis 645 Exuviasque petet; facilis jactura sepulchri. Jam pridem invisus divis et inutilis annos Demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex Fulminis afflavit ventis et contigit igni. Talia perstabat memorans, fixusque manebat. 650 Nos contra effusi lacrimis conjuxque Creusa Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum Cuncta pater fatoque urguenti incumbere vellet. Abnegat, inceptoque et sedibus haeret in isdem. Rursus in arma feror, mortemque miserrimus opto, 655 Nam quod consilium aut quae jam fortuna dabatur ? Mene efferre pedem, genitor, te posse relicto Sperasti, tantumque nefas patrio excidit ore ? Si nihil ex tanta Superis placet urbe relinqui, Et sedet hoc animo, perituraeque addere Trojae 660 Teque tuosque juvat, patet isti janua leto, Jamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus, Natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras. Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignes Eripis, ut mediis hostem in penetralibus, utque 665 Ascanium patremque meum juxtaque Creusam AENEIDOS LIB. II. 1 53 Alterum in alterius mactatos sanguine cernam ? Arma, viri, ferte arma ; vocat lux ultima victos. Reddite me Danais ; sinite instaurata revisam Proelia. Numquam omnes hodie moriemur inulti. 670 Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram- Insertabam aptans meque extra tecta ferebam. Ecce autem complexa pedes in limine conjux Haerebat, parvumque patri tendebat lulum : Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum ; 675 Sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis, Hanc primum tutare domum. Cui parvus lulus, Cui pater et conjux quondam tua dicta relinquor ? Talia vociferans gemitu tectum omne replebat, Quum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. 680 Namque manus inter maestorumque ora parentum Ecce levis summo de vertice visus luli Fundere lumen apex, tactuque innoxia molles Lambere flamma comas et circum tempora pasci. Nos pavidi trepidare metu, crinemque flagrantem 6S5 Excutere et sanctos restinguere fontibus ignes. At pater Anchises oculos ad sidera laetus Extulit, et coelo palmas cum voce tetendit : Juppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, Adspice nos ; hoc tantum ; et, si pietate meremur, 690 Da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma. Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore Intonuit laevum, et de coelo lapsa per umbras Stella facem ducens multa cum luce cucurrit. Illam, summa super labentem culmina tecti, 695 Cernimus Idaea claram se condere silva Signantemque vias ; tum longo limite sulcus Dat lucem, et late circum loca sulfure fumanf. Hie vero victus genitor se tollit ad auras, Affaturque deos et sanctum sidus adorat : 70Q Jam jam nulla mora est ; sequor, et, qua ducitis, adsum. Di patrii, servate domum, servate nepotem. 154 P- VIRGILII MARONIS Vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troja est. Cedo equidem, nee, nate, tibi comes ire recuso. Dixerat ille ; et jam per moenia clarior ignis 70s Auditur, propiusque aestus incendia volvunt. Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae ; Ipse subibo humeris, nee me labor iste gravabit ; Quo res cumque cadent, unum et commune periclum, Una salus ambobus erit. Mihi parvus lulus 71° Sit comes, et longe servet vestigia conjux. Vos, famuli, quae dicam, animis advertite vestris. Est urbe egressis tumulus templumque vetustum Desertae Cereris, juxtaque antiqua cupressus Religione patrum multos servata per annos. 715 Hanc ex diverso sedem veniemus in unam. Tu, genitor, cape sacra manu patriosque Penates ; Me, bello e tanto digressum et caede recenti, Attrectare nefas, donee me flumine vivo Abluero. 720 Haec fatus, latos humeros subjectaque colla Veste super fulvique insternor pelle leonis, Succedoque oneri ; dextrae se parvus lulus Implicuit sequiturque patrem non passibus acquis ; Pone subit conjux. Ferimur per opaca locorum ; 72s Et me, quem dudum non ulla injecta movebant Tela neque adverso glomerati ex agmine Graii, Nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis Suspensum et pariter comitique onerique timentem. Jamque propinquabam portis, omnemque videbar 730 Evasisse viam, subito cum creber ad aures Visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram Prospiciens, Nate, exclamat, fuge, nate ; propinquant. Ardentes clipeos atque aera micantia cerno. Hie mihi nescio quod trepido male numen amicum 73s Confusam eripuit mentem. Namque avia cursu Dum sequor et nota excedo regione viarum, Heu ! misero conjux fatone erepta Creusa AENEIDOS LIB. II. 155 Substitit, erravitne via, seu lassa resedit, Incertum ; nee post oculis est reddita nostris. 740 •Nee prius amissam respexi animumve reflexi, Quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam Venimus ; hie demum eolleetis omnibus una Defuit, et eomites natumque virumque fefellit. Quern non incusavi amens hominumque deorumque, 745 Aut quid in eversa vidi erudelius urbe ? Aseanium Anchisenque patrem Teucrosque Penates Commendo sociis et curva valle recondo ; Ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis. Stat casus renovare omnes, omnemque reverti 750 Per Trojam, et rursus caput objectare periclis. Principio muros obscuraque limina portae, Qua gressum extuleram, repeto, et vestigia retro Observata sequor per noctem et lumine lustro. Horror ubique animos, simul ipsa silentia terrent. 75s Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset, Me refero. Irruerant Danai, et tectum omne tenebant. I licet ignis edax summa ad fastigia vento Volvitur ; exsuperant flammae, furit aestus ad auras. Procedo et Priami sedes arcemque reviso. 760 Et jam porticibus vacuis Junonis asylo Custodes lecti Phoenix et dirus Uhxes Praedam adservabant. Hue undique Troia gaza Incensis erepta adytis, mensaeque deorum, Crateresque auro solidi, captivaque vestis 765 Congeritur. Pueri et pavidae longo ordine matres Stant circum. Ausus quin etiam voces jactare per umbram Implevi clamore vias, maestusque Creusam Nequidquam ingeminans iterumque iterumque vocavi. 770 Quaerenti et tectis urbis sine fine furenti Infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae Visa mihi ante oculos et nota major imago. Obstupui, steteruntque comae et vox faucibus haesit. 156 p. VIRGILII MARONIS Turn sic affari et curas his demere dictis : 775 Quid tantum insano juvat indulgere dolori, O dulcis conjux ? non haec sine numine divum Eveniunt; nee te hinc comitem asportare Creusam Fas aut ille sinit siiperi regnator Olympi. Longa tibi exsilia, et vastum maris aequor arandum, 780 Et terrain Hesperiam venies, ubi Lydius arva Inter opima virum leni fluit agmine Thybris : Illic res laetae regnumque et regia conjux Parta tibi. Lacrimas dilectae pelle Creusae : Non ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas 78s Adspiciam, aut Graiis servitum matribus ibo, Dardanis, et divae Veneris nurus ; Sed me magna deum genetrix his detinet oris. Jamque vale, et nati serva communis amorem. Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem 790 Dicere deseruit, tenuesque recessit in auras. Ter conatus ibi collo dare brachia circum : Ter frustra comprensa manus efFugit imago, Par levibus ventis volucrique simillima somno. Sic demum socios consumpta nocte reviso. 795 Atque hie ingentem comitum affluxisse novorum Invenio admirans numerum, matresque, virosque, Collectam exsilio pubem, miserabile vulgus. Undique convenere, animis opibusque parati, In quascumque velim pelago deducere terras. 800 Jamque jugis summae surgebat Lucifer Idae Ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant Limina portarum, nee spes opis ulla dabatur ; Cessi et sublato montes genitore petivi. AENEIDOS LIB. III. 1 57 LIBER III. PosTQUAM res Asiae Priamique evertere gentem Immeritam visum Superis, ceciditque superbum Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troja, Diversa exsilia et desertas quaerere terras Auguriis agimur divum, classemque sub ipsa Antandro et Phrygiae molimur montibus Idae, Incerti, quo fata ferant, ubi sistere detur, Contrahimusque viros. Vix prima inceperat aestas, Et pater Anchises dare fatis vela jubebat ; Litora quum patriae lacrimans portusque relinquo Et campos, ulji Troja fuit. Feror exsul in altum Cum sociis natoque Penatibus et magnis dis. Terra procul vastis colitur Mavortia campis, Thraces arant, acri quondam regnata Lycurgo, Hospitium antiquum Trojae sociique Penates, Dum fortuna fuit. Feror hue, et litore curve Moenia prima loco, fatis ingressus iniquis, Aeneadasque meo nomen de nomine fingo. Sacra Dionaeae matri divisque ferebam Auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem Coelicolum regi mactabam in litore taurum. Forte fuit juxta tumulus, quo cornea summo Virgulta et densis hastilibus horrida myrtus. Accessi, viridemque ab humo convellere silvam Conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, Horrendum et dictu video mirabile monstrum. Nam, quae prima solo ruptis radicibus arbos Vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae Et terram tabo maculant. Mihi frigidus horror Membra quatit, gelidusque coit formidine sanguis. Rursus et alterius lentum convellere vimen Insequor et caussas penitus tentare latentes : Ater et alterius sequitur de cortice sanguis. 158 p. VIRGILII MARONIS Multa movens animo Nymphas venerabar agrestes Gradivumque patrem, Geticis qui praesidet arvis, 35 Rite secundarent visus omenque levarent. Tertia sed postquam majore hastilia nisu Aggredior genibusque adversae obluctor arenae — Eloquar, an sileam ? — gemitus lacrimabilis imo Auditur tumulo, et vox reddita fertur ad aures : 40 Quid miserum, Aenea, laceras ? jam parce sepulto ; Parce pias scelerare manus. Non me tibi Troja Externum tulit, aut cruor hie de stipite manat. Heu ! fuge crudeles terras, fuge litus avarum. Nam Polydorus ego. Hie confixum ferrea texit 4S Telorum seges et jaculis increvit acutis. Tum vero ancipiti mentem formidine pressus Obstupui, steteruntque comae et vox faucibus haesit. Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno Infelix Priamus furtim mandarat alendum so Threicio regi, quum jam diffideret armis Dardaniae cingique urbem obsidione videret. Ille, ut opes fractae Teucrum, et Fortuna recessit, Res Agamemnonias victriciaque arma secutus, Fas omne abrumpit ; Polydorum obtruncat, et auro 55 Vi potitur. Quid non mortalia pectora cogis, Auri sacra fames ? Postquam pavor ossa reliquit, Delectos populi ad proceres primumque parentem Monstra deum refero, et, quae sit sententia, posco. Omnibus idem animus, scelerata excedere terra, 60 Linqui pollutum hospitium, et dare classibus austros. Ergo instauramus Polydoro funus : et ingens Aggeritur tumulo tellus ; stant Manibus arae, Caeruleis maestae vittis atraque cupresso, Et circum Iliades crinem de more solutae ; 65 Inferimus tepido spumantia cymbia lacte Sanguinis et sacri pateras, animamque sepulchre Condimus, et magna supremum voce ciemus. Inde, ubi prima fides pelago, placataque venti Dant maria et lenis crepitans vocat auster in altum, lo AENEIDOS LIB. III. 159 Deducunt socii naves et litora complent. Provehimur portu, terraeque urbesque recedunt. Sacra mari colitur medio gratissima tellus Nereidum matri et Neptuno Aegaeo, Quam plus Arcitenens oras et litora circum 75 Errantem Mycono e celsa Gyaroque revinxit, Immotamque coli dedit et contemnere ventos. Hue feror ; haec fessos tuto placidissima portu Accipit. Egressi veneramur Apollinis urbem. Rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos, 80 Vittis et sacra redimitus tempora lauro, Occurrit ; veterem Anchisen agnoscit amicum. Jungimus hospitio dextras, et tecta subimus. Templa dei saxo venerabar structa vetusto : Da propriam, Thymbraee, domum ; da moenia fessis 85 Et genus et mansuram urbem ; serva altera Trojae Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli. Quem sequimur? quove ire jubes? ubi ponere sedes? Da, pater, augurium, atque animis illabere nostris. Vix ea fatus eram : tremere omnia visa repente, 90 Liminaque laurusque dei, totusque moveri Mons circum, et mugire adytis cortina reclusis. Submissi petimus terram, et vox fertur ad aures : Dardanidae duri, quae vos a stirpe parentum Prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto 95 Accipiet reduces. Antiquam exquirite matrem. Hie domus Aeneae cunctis dominabitur oris, Et nati natorum, et qui nascentur ab illis. Haec Phoebus ; mixtoque ingens exorta tumultu Laetitia, et cuncti, quae sint ea moenia, quaerunt, 100 Quo Phoebus vocet errantes jubeatque reverti ? Turn genitor, veterum volvens monumenta virorum, Audite, o proceres, ait, et spes discite vestras : Creta Jovis magni medio jacet insula ponto ; Mons Idaeus ubi, et gentis cunabula nostrae. 105 Centum urbes habitant magnas, uberrima regna ; l6o p. VIRGILII MARONIS Maximus unde pater, si rite audita recordor, Teucrus Rhoeteas primum est advectus ad oras, Optavitque locum regno. Nondum Ilium et arces Pergameae steterant ; habitabant vallibus imis. no Hinc mater cultrix Cybelae Corybantiaque aera Idaeumque nemus ; hinc fida silentia sacris, Et juncti currum dominae subiere leones. Ergo agite, et, divum ducunt qua jussa, sequamur; Placemus ventos et Gnosia regna petamus. us Nee longo distant cursu ; modo Juppiter adsit, Tertia lux classem Cretaeis sistet in oris. Sic fatus, meritos aris mactavit honores, Taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo, Nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam. 120 Fama volat pulsum regnis cessisse paternis Idomenea ducem, desertaque litora Cretae, Hoste vacare domos, sedesque adstare relictas. Linquimus Ortygiae portus, pelagoque volamus, Bacchatamque jugis Naxon viridemque Donysam, 125 Olearon, niveamque Paron sparsasque per aequor Cycladas et crebris legimus freta consita terris. Nauticus exoritur vario certamine clamor ; Hortantur socii : Cretam proavosque petamus. Prosequitur surgens a puppi ventus euntes, 130 Et tandem antiquis Curetum allabimur oris. Ergo avidus muros optatae molior urbis, Pergameamque voco, et lactam cognomine gentem Hortor amare focos arcemque attollere tectis. Jamque fere sicco subductae litore puppes ; 135 Connubiis arvisque novis operata juventus ; Jura domosque dabam : subito quum tabida membris, Corrupto coeli tractu, miserandaque venit Arboribusque satisque lues et letifer annus. Linquebant dulces animas, aut aegra trahebant 140 Corpora ; tum steriles exurere Sirius agros ; Arebant herbae, et victum seges aegra negabat. AENEIDOS LIB. III. l6l Rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso Hortatur pater ire mari, veniamque precari : Quam fessis finem rebus ferat ; unde laborum 145 Ten tare auxilium jubeat ; quo vertere cursus. Nox erat, et terris animalia somnus habebat : Effigies sacrae divum Phrygiique Penates, Quos mecum a Troja mediisque ex ignibus urbis Extuleram, visi ante oculos adstare jacentis 150 In somnis, multo manifesti lumine, qua se Plena per insertas fundebat luna fenestras ; Turn sic affari et curas his demere dictis : Quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est, Hie canit, et tua nos en ultro ad limina mittit. 155 Nos te, Dardania incensa, tuaque arma secuti, Nos tumidum sub te permensi classibus aequor, Idem venturos toUemus in astra nepotes, Imperiumque urbi dabimus. Tu moenia magnis Magna para, longumque fugae ne linque laborem. 160 Mutandae sedes. Non haec tibi litora suasit Delius aut Cretae jussit considere Apollo. Est locus, Hesperiam Graii cognomine dicunt. Terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae j Oenotri coluere viri ; nunc fama minores 165 Italiam dixisse ducis de nomine gentem : Hae nobis propriae sedes ; hinc Dardanus ortus, lasiusque pater, genus a quo principe nostrum. Surge age, et haec laetus longaevo dicta parenti Haud dubitanda refer : Corythum terrasque requirat 170 Ausonias. Dictaea negat tibi Juppiter arva. Talibus attonitus visis et voce deorum — Nee sopor illud erat, sed coram agnoscere vultus Velatasque comas praesentiaque ora videbar ; Tum gelidus toto manabat corpore sudor — 175 Corripio e stratis corpus, tendoque supinas Ad coelum cum voce manus, et munera libo Intemerata focis. Perfecto laetus honore 1 62 p. VIRGILII MARONIS Anchisen facio certum, remque ordine pando. Agnovit prolem ambiguam geminosque parentes, iSo Seque novo veterum deceptum errore locorum. Turn memorat : Nate, Iliacis exercite fatis, Sola mihi tales casus Cassandra canebat. Nunc repeto haec generi portendere debita nostro, Et saepe Hesperiam, saepe Itala regna vocare. 185 Sed quis ad Hesperiae venturos litora Teucros Crederet ? aut quern turn vates Cassandra moveret ? Cedamus Phoebo, et moniti meliora sequamur. Sic ait j*et cuncti dicto paremus ovantes. Hanc quoque deserimus sedem, paucisque relictis 190 Vela damns, vastumque cava trabe currimus aequor. Postquam altum tenuere rates, nee jam amplius ullae Apparent terrae, coelum undique et undique pontus, Tum mihi caeruleus supra caput adstitit imber, Noctem hiememque ferens, et inborruit unda tenebris. 19s Continuo venti volvunt mare magnaque surgunt Aequora ; dispersi jactamur gurgite vasto ; Involvere diem nimbi, et nox humida coelum Abstulit ; ingeminant abruptis nubibus ignes. Excutimur cursu, et caecis erramus in undis. 200 Ipse diem noctemque negat discernere coelo, Nee meminisse viae media Palinurus in unda. Tres adeo incertos caeca caligine soles Erramus pelago, totidem sine sidere noctes. Quarto terra die primum se attollere tandem 205 Visa, aperire procul montes, ac volvere fumum. Vela cadunt, remis insurgimus ; baud mora, nautae Adnixi torquent spumas et caerula verrunt. Servatum ex undis Strophadum me litora primum Accipiunt ; Strophades Graio stant nomine dictae, 210 Insulae lonio in magno, quas dira Celaeno Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam Clausa domus, mensasque metu liquere priores. Tristius baud illis monstrum, nee saevior uUa AENEIDOS LIB. III. 163 Pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis. 215 Virginei volucrum vultus, foedissima ventris Proluvies, uncaeque manus, et pallida semper Ora fame. Hue ubi delati portus intravimus, ecce Laeta boum passim campis armenta videmus 220 Caprigenumque pecus nullo custode per herbas, Irruimus ferro, et divos ipsumque vocamus In partem praedamque Jovem ; turn litore curvo Exstruimusque toros dapibusque epulamur opimis. At subitae horrifico lapsu de montibus adsunt ' 225 Harpyiae et magnis quatiunt clangoribus alas, Diripiuntque dapes contactuque omnia foedant Immundo ; tum vox tetrum dira inter odorem. Rursum in secessu longo sub rupe cavata, Arboribus clausi circum atque horrentibus umbris, 230 Instruimus mensas arisque reponimus ignem : Rursum ex diverso coeli caecisque latebris Turba sonans praedam pedibus circumv.olat uncis, Polluit ore dapes. Sociis tunc, arma capessant, Edico, et dira bellum cum gente gerendum. 235 Haud secus ac jussi faciunt, tectosque per herbam Disponunt enses et scuta latentia condunt. Ergo ubi delapsae sonitum per curva dedere Litora, dat signum specula Misenus ab alta Aere cavo. Invadunt socii, et nova proelia tentant, 240 Obscenas pelagi ferro foedare volucres. Sed neque vim plumis ullam nee vulnera tergo Accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae Semiesam praedam et vestigia foeda relinquunt. Una in praecelsa consedit rupe Celaeno, 145 Infelix vates, rumpitque banc pectore vocem : Bellum etiam pro caede boum stratisque juvencis, Laomedontiadae, bellumne inferre paratis Et patrio Harpyias insontes pellere regno ? Accipite ergo animis atque haec mea figite dicta. 2«o 'l64 P. VIRGILII MARONIS Quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo Praedixit, vobis Furiarum ego maxima pando. Italiam cursu petitis, ventisque vocatis Ibitis Italiam, portusque intrare licebit ; Sed non ante datam cingetis moenibus urbem, Quam vos dira fames nostraeque injuria caedis Ambesas subigat malis absumere mensas. Dixit, et in silvam pennis ablata refugit. At sociis subita gelidus formidine sanguis Deriguit ; cecidere animi ; nee jam amplius armis, Sed votis precibusque jubent exposcere pacem, Sive deae, seu sint dirae obscenaeque volucres. Et pater Anchises passis de litore palmis Numina magna vocat, meritosque indicit honores : Di, prohibete minas ; di, talem avertite casum, Et placidi servate pios ! Tum litore funem Deripere, excussosque jubet laxare rudentes. Tendunt vela Noti ; fugimus spumantibus undis, Qua cursum ventusque gubernatorque vocabat. Jam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos Dulichiumque Sameque et Neritos ardua saxis. Effugimus scopulos Ithacae, Laertia regna, Et terram altricem saevi exsecramur Ulixi. Mox et Leucatae nimbosa cacumina montis Et formidatus nautis aperitur Apollo. Hunc petimus fessi et parvae succedimus urbi ; Ancora de prora jacitur, stant litore puppes. Ergo insperata tandem tellure potiti Lustramurque Jovi votisque incendimus aras, Actiaque Iliacis celebramus litora ludis. Exercent patrias oleo labente palaestras Nudati socii ; juvat evasisse tot urbes Argolicas mediosque fugam tenuisse per hostes. Interea magnum sol circumvolvitur annum, Et glacialis hiems aquilonibus asperat undas. Acre cavo clipeum, magni gestamen Abantis, AENEIDOS LIB. Ill, 165 Postibus adversis figo, et rem carmine signo : Aeneas haec de danais victoribus arma. Linquere turn portus jubeo et considere transtris. Certatim socii feriunt mare et aequora verrunt. 290 Protinus aerias Phaeacum abscondimus arces, Litoraque Epiri legimus portuque subimus Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem. Hie incredibilis rerum fama occupat aures Priamiden Helenum Graias regnare per urbes, 295 Conjugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum, Et patrio Andromachen iterum cessisse marito. Obstupui, miroque incensum pectus amore, Compellare virum et casus cognoscere tantos. Progredior portu, classes et litora linquens, 300 SoUemnes quum forte dapes et tristia dona Ante urbem in luco falsi Simoentis ad undam Libabat cineri Andromache Manesque vocabat Hectoreum ad tumulum, viridi quem caespite inanem i Et geminas, caussam lacrimis, sacraverat aras. 305 Ut me conspexit venientem et Troia circum Arma amens vidit, magnis exterrita monstris Deriguit visu in medio, calor ossa reliquit ; Labitur, et longo vix tandem tempore fatur : Verane te fades, verus mihi nuntius affers, 310 Nate dea ? vivisne ? aut, si lux alma recessit, Hector ubi est ? Dixit, lacrimasque effudit et omnem Implevit clamore locum. Vix pauca furenti Subjicio et raris turbatus vocibus hisco : Vivo equidem, vitamque extrema per omnia duco ; 315 Ne dubita, nam vera vides. Heu ! quis te casus dejectam conjuge tan to ; Excipit ? aut quae digna satis fortuna revisit Hectoris Andromachen ? Pyrrhin' connubia servas ? Dejecit vultum et demissa voce locuta est : 320 O felix una ante alias Priameia virgo, Hostilem ad tumulum Trojae sub moenibus altis 1 66 p. VIRGILII MARONIS Jussa mori, quae sortitus non pertulit ullos, Nee victoris heri tetigit captiva cubile ! Nos, patria incensa diversa per aequora vectae, Stirpis Achilleae fastus juvenemque superbum, Servitio enixae, tulimus ; qui deinde, secutus Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque hymenaeos, Me famulo.famulamque Heleno transmisit habendam. Ast ilium, ereptae magno inflammatus amore Conjugis et scelerum Furiis agitatus, Orestes Excipit incautum patriasque obtruncat ad aras. Morte Neoptolemi regnorum reddita cessit Pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos Chaoniamque omnem Trojano a Chaone dixit, Pergamaque Iliacamque jugis banc addidit arcem. Sed tibi qui cursum venti, quae fata dedere ? Aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris ? Quid puer Ascanius ? superatne et vescitur aura, Quern tibi jam Troja — Ecqua tamen puero est amissae cura parentis ? Ecquid in antiquam virtutem animosque viriles Et pater Aeneas et avunculus excitat Hector? Talia fundebat lacrimans longosque ciebat Incassum fletus, quum sese a moenibus heros Priamides multis Helenus comitantibus affert, Agnoscitque suos, laetusque ad limina ducit, Et multum lacrimas verba inter singula fundit. Procedo, et parvam Trojam simulataque magnis Pergama et arentem Xanthi cognomine rivum Agnosco, Scaeaeque amplector limina portae. Nee non et Teucri socia simul urbe fruuntur. Illos porticibus rex accipiebat in amplis ; Aulai medio libabant pocula Bacchi, Impositis auro dapibus, paterasque tenebant. Jamque dies alterque dies processit, et aurae Vela vocant tumidoque inflatur carbasus austro. His vatem aggredior dictis ac talia quaeso : AENEIDOS LIB. III. 167 Trojugena, interpres divum, qui numina Phoebi, Qui tripodas, Clarii laurus, qui sidera sentis 360 Et volucrum linguas et praepetis omina pennae, Fare age — namque omnem cursum mihi prospera dixit Religio, et cuncti suaserunt numine divi Italiam petere et terras tentare repostas ; Sola novum dictuque nefas Harpyia Celaeno ^ 36s Prodigium canit, et tristes denuntiat iras, Obscenamque famem — quae prima pericula vito ? Quidve sequens tantos possim superare labores ? Hie Helenus caesis primum de more juvencis Exorat pacem divum, vittasque resolvit 370 Sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe, Ipse manu multo suspensum numine ducit, Atque haec deinde canit divino ex ore sacerdos : Nate dea, — nam te majoribus ire per altum Auspiciis manifesta fides : sic fata deum rex 37s Sortitur, volvitque vices ; is vertitur ordo — Pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres Aequora et Ausonio possis considere portu, Expediam dictis ; prohibent nam cetera Parcae Scire Helenum farique vetat Saturnia Juno. 380 Principio Italiam, quam tu jam rere propinquam Vicinosque, ignare, paras invadere portus, Longa procul longis via dividit invia terris. Ante et Trinacria lentandus remus in unda, Et salis Ausonii lustrandum navibus aequor, 38s Infernique lacus Aeaeaeque insula Circae, Quam tuta possis urbem componere terra. Signa tibi dicajn ; tu condita mente teneto ; Quum tibi sollicito secreti ad fluminis undam Litoreis ingens inventa sub ilicibus sus 390 Triginta capitum fetus enixa jacebit. Alba, solo recubans, albi circum ubera nati. Is locus urbis erit, requies ea certa laborum. Nee tu mensarum morsus horresce futuros : l68 p. VIRGILII MARONIS Fata viam invenient aderitque vocatus Apollo. 395 Has autem terras, Italique hanc litoris oram, Proxima quae nostri perfunditur aequoris aestu, Effuge ; cuncta malis habitantur moenia Graiis. Hie et Narycii posuerunt moenia Locri, Et Sallentinos obsedit milite campos 400 Lyctius Idomeneus ; hie ilia duels Meliboei Parva Philoctetae subnixa Petelia muro. Quin, ubi transmissae steterint trans aequora classes Et positis aris jam vota in litore solves, Purpureo velare comas adopertus amictu, 405 Ne qua inter sanctos ignes in honore deorum Hostilis facies occurrat et omina turbet. Hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto ; Hac casti maneant in religione nepotes. Ast ubi digressum Siculae te admoverit orae 410 Ventus et angusti rarescent claustra Pelori, Laeva tibi tellus et longo laeva petantur Aequora circuitu ; dextrum fuge litus et undas. Haec loca vi quondam et vasta convulsa ruina — Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas — 415 Dissiluisse ferunt, quum protinus utraque tellus Una foret ; venit medio vi pontus et undis Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes Litore diductas angusto interluit aestu. Dextrum Scylla latus, laevum implacata Charybdis 420 Obsidet, atque imo barathri ter gurgite vastos Sorbet in abruptum fluctus, rursusque sub auras Erigit alternos et sidera verberat unda. At Scyllam caecis cohibet spelunca latebris, ' Ora exsertantem et naves in saxa trahentem. 425 Prima hominis facies et pulchro pectore virgo Pube tenus, postrema immani corpore pristis, Delphinum caudas utero commissa luporum. Praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni Cessantem, longos et circumflectere cursus, 430 AENEIDOS LIB. III. 169 Quam semel informem vasto vidisse sub antro Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa. Praeterea, si qua est Heleno prudentia, vati Si qua fides, animum si veris implet Apollo, Unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum 435 Praedicam, et repetens iterumque iterumque monebo : Junonis magnae primum prece numen adora ; Junoni cane vota libens dominamque potentem Supplicibus supera donis : sic denique victor Trinacria fines Italos mittere relicta. 440 Hue ubi delatus Cumaeam accesseris urbem Divinosque lacus et Averna sonantia silvis, Insanam vatem adspicies, quae rupe sub ima Fata canit foliisque notas et nomina mandat. Quaecumque in foliis descripsit carmina virgo, 445 Digerit in numerum atque antro seclusa relinquit. Ilia manent immota locis neque ab ordine cedunt j Verum eadem, verso tenuis quum cardine ventus Impulit et teneras turbavit janua frondes, Numquam deinde cavo volitantia prendere saxo, 4so Nee revocare situs aut jungere carmina curat : Inconsulti abeunt, sedemque odere Sibyllae. Hie tibi ne qua morae fuerint dispendia tanti, Quamvis increpitent socii, et vi cursus in altum Vela vocet possisque sinus implere secundos, 455 Quin adeas vatem precibusque oracula poscas Ipsa canat, vocemque volens atque ora resolvat. Ilia tibi Italiae populos venturaque bella, Et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem, Expediet, cursusque dabit venerata secundos. 460 Haec sunt, quae nostra liceat te voce moneri. Vade age, et ingentem factis fer ad aethera Trojam. Quae postquam vates sic ore efFatus amico est, Dona dehinc auro gravia sectoque elephanto Imperat ad naves ferri, stipatque carinis 465 Ingens argentum, Dodonaeosque lebetas, 1 70 p. VIRGILII MARONIS Loricam consertam hamis auroque trilicem, Et conum insignis galeae cristasque comantes, Arma Neoptolemi. Sunt et sua dona parenti. Addit equos, additque duces ; 470 Remigium supplet ; socios simul instruit armis. Interea classem velis aptare jubebat Anchises, fieret vento mora ne qua ferenti. Quern Phoebi interpres multo compellat honore : Conjugio, Anchise, Veneris dignate superbo, 47s Cura deum, bis Pergameis erepte ruinis, Ecce tibi Ausoniae tellus ; banc arripe velis. Et tamen banc pelago praeterlabare necesse est ; Ausoniae pars ilia procul, quam pandit Apollo. Vade, ait, o felix nati pietate. Quid ultra 480 Provehor et fando surgentes demoror austros ? Nee minus Andromache, digressu maesta supremo, Fert picturatas auri subtemine vestes Et Phrygian! Ascanio chlamydeip, nee cedit honori, Textilibusque onerat donis, ac talia fatur : 48s Accipe et haec, manuum tibi quae monumenta mearum Sint, puer, et longum Andromachae testentur amorem, Conjugis Hectoreae. Cape dona extrema tuorum, O mihi sola mei super Astyanactis imago. Sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat ; ' 490 Et nunc aequali tecum pubesceret aevo. Hos ego digrediens lacrimis afFabar obortis : Vivite felices, quibus est fortuna peracta Jam sua ; nos alia ex aliis in fata vocamur. Vobis parta quies ; nullum maris aequor arandum, 49s Arva neque Ausoniae semper cedentia retro Quaerenda. Effigiem Xanthi Trojamque videtis, Quam vestrae fecere manus, melioribus, opto, Auspiciis, et quae fuerit minus obvia Graiis. Si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva 500 Intraro gentique meae data moenia cernam, Cognatas urbes olim populosque propinquos, AENEIDOS LIB. III. 171 Epiro, Hesperia, quibus idem Dardanus auctor Atque idem casus, unam faciemus utramque Trojam animis ; maneat nostros ea cura nepotes. 50s Provehimur pelago vicina Ceraunia juxta, Unde iter Italiam cursusque brevissimus undis. Sol ruit interea et montes umbrantur opaci. Sternimur optatae gremio telluris ad undam, Sortiti remos, passimque in litore sicco 51° Corpora curamus ; fessos sopor irrigat artus. Necdum orbem medium Nox horis acta subibat : Haud segnis strato surgit Palinurus et omnes Explorat ventos, atque auribus aera captat ; Sidera cuncta notat tacito labentia coelo, S'S Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones, Armatumque auro circumspicit Oriona. Postquam cuncta videt coelo constare sereno, Dat clarum e puppi signum ; nos castra movemus, Tentamusque viam et velprum pandimus alas. 520 Jamque rubescebat stellis Aurora fugatis, Quum procul obscuros coUes humilemque videmus Italiam. Italiam primus conclamat Achates, Italiam laeto socii clamore salutant. Tum pater Anchises magnum cratera corona 52s Induit implevitque mero, divosque vocavit Stans celsa in puppi : Di maris et terrae tempestatumque potentes, Ferte viam vento facilem et spirate secundi. Crebrescunt optatae aurae, portusque patescit 53° Jam proprior, templumque apparet in arce Minervae. Vela legunt socii, et proras ad litora torquent. Portus ab Euroo fluctu curvatus in arcum ; Objectae salsa spumant adspergine cautes ; Ipse latet ; gemino demittunt brachia muro S3S Turriti scopuli, refugitque ab litore templum. Quatuor hie, primum omen, equos in gramine vidi Tondentes campum late, candore nivali. 172 p. VIRGILII MARONIS Et pater Anchises : Bellum, o terra hospita, portas ; Bello armantur equi, bellum haec armenta rainantur. 540 Sed tamen idem olim curru succedere sueti Quadrupedes, et frena jngo concordia ferre : Spes et pacis, ait. Turn numina sancta precamur Palladis armisonae, quae prima accepit ovantes, Et capita ante aras Phrygio velamur amictu ; 545 Praeceptisque Heleni. dederat quae maxima, rite Junoni Argivae jussos adolemus honores. Haud mora, continuo perfectis ordine votis, Cornua velatarum obvertimus antennarum, Grajugenumque domos suspectaque linquimus arva. 550 Hinc sinus Herculei, si vera est fama, Tarenti Cernitur ; attollit se diva Lacinia contra, Caulonisque arces et navifragum Scylaceum. Tum procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna, Et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa 555' Audimus longe fractasque ad litora voces, Exsultantque vada, atque aestu miscentur arenae. Et pater Anchises : Nimirum haec ilia Charybdis : Hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat. Eripite, o socii, pariterque insurgite remis. 560 Haud minus ac jussi faciunt, primusque rudentem Contorsit laevas proram Palinurus ad undas ; Laevam cuncta cohors remis ventisque petivit. ToUimur in coelum curvato gurgite, et idem Subducta ad Manes imos desedimus unda. 565 Ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere ; Ter spumam elisam et rorantia vidimus astra. Interea fessos ventus cum sole reliquit, Ignarique viae Cyclopum allabimur oris. Portus ab accessu ventorum immotus et ingens 57° Ipse ; sed horrificis juxta tonat Aetna ruinis, Interdumque atram prorumpit ad aethera nubem, Turbine fumantem piceo et candente favilla, Attollitque globos flammarum et sidera lambit j AENEIDOS LIB. III. 1 73 Interdum scopulos avulsaque viscera mentis S7S Erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras Cum gemitu glomerat, fundoque exaestuat imo. Fama est Enceladi semiustum fulmine corpus Urgueri mole hac, ingentemque insuper Aetnam Impositam ruptis flammam exspirare caminis ; sSo Et fessum quoties mutet latus, intremere omnem Murmure Trinacriam, et coelum subtexere fumo. Noctem illam tecti silvis immania monstra Perferimus, nee, quae sonitum det caussa, videmus. Nam neque erant astrorum ignes, nee lucidus aethra 58s Siderea polus, obscuro sed nubila coelo, Et lunam in nimbo nox intempesta tenebat. Postera jamque dies primo surgebat Eoo, Humentemque Aurora polo dimoverat umbram, Quum subito e silvis, macie confecta suprema, 590 Ignoti nova forma viri miserandaque cultu Procedit supplexque manus ad litora tendit. Respicimus. Dira illuvies immissaque barba, Consertum tegumen spinis ; at cetera Graius, Et quondam patriis ad Trojam missus in armis. 59s Isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit Arma procul, paulum adspectu conterritus haesit, Continuitque gradum ; mox sese ad litora praeceps Cum fletu precibusque tulit : Per sidera testor, Per superos atque hoc coeli spirabile lumen, 600 Tollite me, Teucri ; quascumque abducite terras ; Hoc sat erit. Scio me Danais e classibus unum, Et bello Iliacos fateor petiisse Penates. Pro quo, si sceleris tanta est injuria nostri, Spargite me in fluctus, vastoque immergite ponto. 605 Si pereo, hominum manibus perisse juvabit. Dixerat, et genua amplexus genibusque volutans Haerebat. Qui sit, fari, quo sanguine cretus, Hortamur ; quae deinde agitet fortuna, fateri. Ipse pater dextram Anchises, haud multa moratus, 610 174 P- VIRGILII MARONIS Dat juveni, atque animum praesenti pignore firmat. Ille haec, deposita tandem formidine, fatur : Sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi, Nomine Achemenides, Trojam genitore Adamasto Paupere — mansissetque utinam fortuna ! — profectus. Hie me, dmn trepidi crudelia limina linquunt, Immemores socii vasto Cyclopis in antro Deseruere. Domus sanie dapibusque cruentis, Intus opaca, ingens. Ipse arduus, altaque pulsat Sidera — Di, talem terris avertite pestem ! — Nee visu facilis nee dictu affabilis ulli. Visceribus miserorum et sanguine vescitur atro. Vidi egomet, duo de numero quum corpora nostro Prensa manu magna medio resupinus in antro Frangeret ad saxum, sanieque exspersa natarent Limina ; vidi atro quum membra fluentia tabo Manderet, et tepidi tremerent sub dentibus artus. Haud impune quidem ; nee talia passus Ulixes, Oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto. Nam simul expletus dapibus vinoque sepultus Cerv^icem inflexam posuit, jacuitque per antrum Immensus, saniem eructans et frusta cruento Per somnum commixta mero, nos, magna precati Numina sortitique vices, una undique circum Fundimur, et telo lumen terebramus acuto, Ingens, quod torva solum sub fronte latebat, Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar, Et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras. Sed fugite, o miseri, fugite, atque ab litore funem Rumpite. Nam qualis quantusque cavo Polyphemus in antro Lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat, Centum alii curva haec habitant ad litora vulgo Infandi Cyclopes et altis montibus errant. Tertia jam lunae se cornua lumine complent, Quum vitam in silvis inter deserta ferarum AENEIDOS LIB. III. 1 75 Lustra domosque traho, vastosque ab rupe Cyclopas Prospicio, sonitumque pedum vocemque tremisco. Victum infelicem, baccas lapidosaque corna, Dant rami, et vulsis pascunt radicibus herbae. 650 Omnia collustrans, hanc primum ad litora classem Conspexi venientem. Huic me, quaecumque fuisset, Addixi : satis est gentem effugisse nefandam. Vos animam hanc potius quocumque absumite leto. Vix ea fatus erat, summo quum monte videmus 655 Ipsum inter pecudes vasta se mole moventem Pastorem Polyphemum et litora nota petentem, Monstrumhorrendum, informe, ingens,cui lumen ademptum. Trunca manu pinus regit et vestigia firmat ; Lanigerae comitantur oves ; ea sola voluptas 660 Solamenque mali. Postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit, Luminis effossi fluidum lavit inde cruorem, Dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor Jam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit. 665 Nos procul inde fugam trepidi celerare, recepto Supplice sic merito, tacitique incidere funem ; Verrimus et proni certantibus aequora remis. Sensit, et ad sonitum vocis vestigia torsit. Verum ubi nulla datur dextra affectare potestas, 670 Nee potis lonios fluctus aequare sequendo, Clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes Contremuere undae, penitusque exterrita tellus Italiae, curvisque immugiit Aetna cavernis. At genus e silvis Cyclopum et montibus altis 67s Excitum ruit ad portus et litora complent. Cernimus adstantes nequidquam lumine torvo Aetnaeos fratres, coelo capita alta ferentes, Concilium horrendum : quales quum vertice celso Aeriae quercus, aut coniferae cyparissi 680 Constiterunt, silva alta Jovis, lucusve Dianae. Praecipites metus acer agit quocumque rudentes 176 p. VIRGILII MARONIS Excutere, et ventis intend ere vela secundis. Contra jussa monent Heleni, Scyllam atque Charybdim Inter utramque viam leti discrimine parvo 685 Ni teneant cursus ; certum est dare lintea retro. Ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori Missus adest. Vivo praetervehor ostia saxo Pantagiae Megarosque sinus Thapsumque jacentem. Talia monstrabat relegens errata retrorsus 690 Litora Achemenides, comes infelicis Ulixi. Sicanio praetenta sinu jacet insula contra Plemyrium undosum ; nomen dixere priores Ortygiam. Alpheum fama est hue Elidis amnem Occultas egisse vias subter mare ; qui nunc 695 Ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis. Jussi numina magna loci veneramur ; et inde Exsupero praepingue solum stagnantis Helori. Hinc altas cautes projectaque saxa Pachyni Radimus, et fatis numquam concessa moveri 70° Apparet Camarina procul campique Geloi, Immanisque Gela fluvii cognomine dicta. Arduus inde Acragas ostentat maxima longe Moenia, magnanimum quondam generator equorum ; Teque datis, linquo ventis, palmosa Selinus, 70s Et vada dura lego saxis Lilybeia caecis. Hinc Drepani me portus et illaetabilis ora Accipit. Hie, pelagi tot tempestatibus actus, Heu genitorem, omnis curae casusque levamen, Amitto Anchisen. Hie me, pater optime, fessum 710 Deseris, heu, tantis nequidquam erepte periclis! Nee vates Helenus, quum multa horrenda moneret, Hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno. Hie labor extremus, longarum haec meta viarum, Hinc me digressum vestris deus appulit oris. 71s Sic pater Aeneas intentis omnibus unus Fata renarrabat divum, cursusque docebat. Conticuit tandem, factoque hie line quievit. AENEIDOS LIB. IV. 177 LIBER IV. At regina gravi jamdudum saucia cura Vulnus alit venis, et caeco carpitur igni. Multa viri virtus animo, multusque recursat Gentis honos ; haerent infixi pectore vultus Verbaque, nee placidam membris dat cura quietem. 5 Postera Phoebea lustrabat lampade terras Humentemque Aurora polo dimoverat umbram, Quum sic unanimam alloquitur male sana sororem : Anna soror, quae me.suspensam insomnia terrent ! Quis novus hie nostris successit sedibus hospes, 10 Quern sese ore ferens, quam forti pectore et armis ! Credo equidem, nee vana fides, genus esse deorum. Degeneres animos timor arguit. Heu, quibus ille Jactatus fatis ! quae bella exhausta canebat ! Si mihi non animo fixum immotumque sederet, is Ne eui me vinclo vellem soeiare jugali, Postquam primus amor deceptam morte fefellit, . Si non pertaesum thalami taedaeque fuisset, Huie uni forsan potui suecumbere eulpae. Anna, fatebor enim, miseri post fata Sychaei »» Conjugis et sparsos fraterna caede Penates, Solus hie inflexit sensus, animumque labantem Impulit. Agnosco veteris vestigia flammae. Sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat, Vel Pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras, 25 Pallentes umbras Erebi noctemque profundam, Ante, Pudor, quam te violo, aut tua jura resolve. Ille meos, primus qui me sibi junxit, amores Abstulit ; ille habeat secum servetque sepulchro. Sic effata sinum lacrimis implevit obortis. 30 Anna refert : O luce magis dilecta sorori, Solane perpetua maerens carpere juventa, 178 p. VIRGILII MARONIS Nec dulces natos, Veneris nee praemia noris ? Id cinerem aut Manes credis curare sepultos ? Esto, aegram nulli quondam flexere mariti, 35 Non Libyae, non ante Tyro ; despectus larbas Ductoresque alii, quos Africa terra triumphis Dives alit : placitone etiam pugnabis amori? Nec venit in mentem, quorum consederis arvis ? Hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello, 40 Et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis ; Hinc deserta siti regio, lateque furentes Barcaei. Quid bella Tyro surgentia dicam, Germanique minas ? Dis equidem auspicibus reor et Junorie secunda 45 Hunc cursum Iliacas vento tenuisse carinas. Quam tu urbem, soror, banc cernes, quae surgere regna Conjugio tali ! Teucrum comitantibus armis Punica se quantis attollet gloria rebus ! Tu modo posce deos veniam, sacrisque litatis 50 Indulge hospitio, caussasque innecte morandi, Dum pelago desaevit hiems et aquosus Orion, Quassataeque rates, dum non tractabile coelum. His dictis incensum animum inflammavit amore, Spemque dedit dubiae menti, solvitque pudorem. 55 Principio delubra adeunt, pacemque per aras Exquirunt ; mactant lectas de more bidentes Legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo, Junoni ante omnes, cui vincla jugalia curae. Ipsa, tenens dextra pateram, pulcherrima Dido 60 Candentis vaccae media inter cornua fundit, Aut ante ora deum pingues spatiatur ad aras, Instauratque diem donis, pecudumque reclusis Pectoribus inhians spirantia consulit exta. Heu vatum ignarae mentes ! Quid vota furentem, 65 Quid delubra juvant ? Est molles flamma medullas Interea, et tacitum vivit sub pectore vulnus. Uritur infelix Dido totaque vagatur AENEIDOS LIB. IV. 179 Urbe furens, qualis conjeeta cerva sagitta, ■ ' ' Quam procul incautam nemora inter Cresia fixit 70 Pastor agens tells, liquitque volatile ferrum Nescius ; ilia fuga silvas saltusque peragrat Dictaeos ; haeret lateri letalis arundo. Nunc media Aenean secum per moenia ducit, Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam ; 75 Incipit effari, mediaque in voce resistit; .—,..... Nunc eadem labente die convivia quaerit, ^'^^ ^^ Iliacosque iterum demens audire labores Exposcit, pendetque iterum narrantis ab ore. Post, ubi digressi, lumenque obscura vicissim 80 Luna premit suadenfque cadentia sidera somnos, Sola domo maeret vacua, stratisque relictis Incubat. Ilium absens absentem auditque videtque, Aut gremio Ascanium, genitoris imagine capta, Detinet, infandum si fallere possit amorem. 85 Non coeptae adsurgunt turres, non arma juventus Exercet, portusve aut propugnacula bello Tuta parant ; pendent opera interrupta minaeque Murorum ingentes aequataque machina coelo. Quam simul ac tali persensit peste teneri 90 Cara Jovis conjux, nee famam obstare furori, Talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis : Egregiam vero laudem et spolia ampla refertis Tuque puerque tuus, magnum et memorabile nomen, Una dolo divum si femina victa duorum est. 95 Nee me adeo fallit veritam te moenia nostra Suspectas habuisse domos Karthaginis altae. Sed qiiis erit modus, aut quo nunc certamine tanto ? Quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos ■''^' Exercemus ? habes, tota quod mente petisti : teis paterentur ducere vitam 340 Auspiciis et sponte mea componere curas, Urbem Trojanam primum dulcesque meorum Reliquias colerem, Priami tecta alta manerent, Et recidiva manu posuissem Pergama victis. Sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo, 34s Italiam Lyciae jussere capessere sortes ; Hie amor, haec patria est. Si te Karthaginis arces, Phoenissam, Libycaeque adspectus detinet urbis. Quae tandem, Ausonia Teucros considere terra, Invidia est .? Et nos fas extera quaerere regna. 350 Me patris Anchisae, quoties humentibus umbris Nox operit terras, quoties astra ignea surgunt, Admonet in somnis et turbida terret imago j ,Me puer Ascanius capitisque injuria cari, Quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus arvis. 355 Nunc etiam interpres divum, Jove missus ab ipso — AENEIDOS LIB. IV. 187 Tester utrumque caput — celeres mandata per auras Detulit ; ipse deum manifesto in lumine vidi Intrantem muros, vocemque his auribus hausi. Desine meque tuis incendere teque querelis ; 360 Italiam non sponte sequor. Talia dicentem jamdudum aversa tuetur, Hue illuc volvens oculos, totumque pererrat Luminibus tacitis, et sic accensa profatur : Nee tibi diva parens, generis nee Dardanus auctor, 365 Perfide ; sed duris genuit te cautibus horrens Caucasus, Hyrcanaeque admorunt ubera tigres. Nam quid dissimulo ? aut quae me ad majora reserve ? Num fletu ingemuit nostro ? num lumina flexit? .. . ,, ^ ^ Num lacrimas victus dedit, aut miseratus amantem est? 370 Quae quibus anteferam ? Jam jam nee maxima luno, Nee Saturnius haec oculis pater adspicit acquis. Nusquam tuta fides. Ejectum litore egentem Excepi et regni demens in parte loeavi ; Amissam elassem, soeios a morte reduxi. 37s Heu furiis incensa feror \ Nunc augur Apollo, Nunc Lyeiae sortes, nunc et Jove missus ab ipso Interpres divum fert horrida jussa per auras. Scilicet is Superis labor est, ea cura quietos Sollicitat. Neque te teneo, neque dicta refello ; 380 I, sequere Italiam ventis, pete regna per undas. Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt, Supplieia hausurum seopulis, et nomine Dido Saepe vocaturum. Sequar atris ignibus absens, Et, quum frigida mors anima seduxerit artus, 385 Omnibus umbra locis adero. Dabis, improbe, poenas. Audiam, et haec Manes veniet mihi fama sub imos. His medium dietis sermonem abrumpit, et auras Aegra fugit, seque ex oculis avertit et aufert, Linquens multa metu cunetantem et multa parantem 390 Dicere. Suscipiunt famulae, collapsaque membra Marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt. 105 P. VIRGILII MARONIS At plus Aeneas, quamquam lenire dolentem Solando cupit et dictis avertere curas, Multa gemens magnoque animum labefactus amore, 39s Jussa tamen divum exsequituf, classemque revisit. Turn vero Teucri incumbunt et litore celsas Deducunt toto naves. Natat uncta carina, Frondentesque ferunt remos et robora silvis Infabricata, fugae studio. 4«» Migrantes cernas, totaque ex urbe ruentes. Ac velut ingentem formicae farris acervum Quum populant, hiemis memores, tectoque reponunt ; It nigrum campis agmen, praedamque per herbas Convectant calle angusto ; pars grandia trudunt 405 Obnixae frumenta humeris ; pars agmina cogunt Castigantque moras ; opere omnis semita fervet. Quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus, Quosve dabas gemitus, quum litora fervere late Prospiceres arce ex summa, totumque videres 410 Misceri ante oculos tantis clamoribus aequor? Improbe amor, quid non mortalia pectora cogis ? Ire iterum in lacrimas, iterum tentare precando Cogitur, et supplex animos submittere amori, Ne quid inexpertum frustra moritura relinquat 41s Anna, vides toto properari litore } Circum Undique convenere ; vocat jam carbasus auras, Puppibus et laeti nautae imposuere coronas. Hunc ego si potui tantum sperare dolorem, Et perferre, soror, potero. Miserae hoc tamen unum 420 Exsequere, Anna, mihi ; solam nam perfidus ille Te colere, arcanos etiam tibi credere sensus ; Sola viri molles aditus et tempora noras : I, soror, atque hostem supplex affare superbum : Non ego cum Danais Trojanam exscindere gentem 425 Aulide juravi, classemve ad Pergama misi. Nee patris Anchisae cinerem Manesve revelli : Cur mea dicta negat duras demittere in aures ? AENEIDOS LIB. IV. 1 89 Quo ruit ? extremum hoc miserae det munus amanti : Exspectet facilemque fugam ventosque ferentes. 430 Non jam conjugium antiquum, quod prodidit, oro, Nee pulehro ut Latio careat regnumque relinquat ; Tempus inane peto, requiem spatiumque furori, Dum mea me victam doceat fortuna dolere. Extremam banc oro veniam — miserere sororis — 435 Quam mihi quum dederis, cumulatam morte remittam. Talibus orabat, talesque miserrima fletus Fertque refertque soror. Sed nullis ille movetur Fletibus, aut voces ullas tractabilis audit ; Fata obstant, placidasque viri deus obstruit aures. 440 Ac velut annoso validam quum robore quercum Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc Eruere inter se certant ; it stridor, et altae Consternunt terram concusso stipite frondes ; Ipsa haeret scopulis, et, quantum vertice ad auras 44s Aetherias, tantum radice in Tartara tendit : Haud secus adsiduis hinc atque hinc vocibus heros Tunditur, et magno persentit pectore curas ; Mens immota manet ; lacrimae volvuntur inanes. Turn vero infelix fatis exterrita Dido 4so Mortem orat ; taedet coeli convexa tueri. Quo magis inceptum peragat lucemque relinquat, Vidit, turicremis quum dona imponeret aris — Horrendum dictu — latices nigrescere sacros Fusaque in obscenum se vertere vina cruorem. 455 Hoc visum nulli, non ipsi effata sorori. Praeterea fuit in tectis de marmore templum Conjugis antiqui, miro quod honore colebat, Velleribus niveis et festa fronde revinctum : Hinc exaudiri voces et verba vocantis 460 Visa viri, nox quum terras obscura teneret ; Solaque culminibus ferali carmine bubo Siepe queri et longas in fletum ducere voces ; Multaque praeterea vatum praedicta priorum 190 p. VIRGILII MARONIS Terribili monitu horrificant. Agit ipse furentem 46s In somnis ferus Aeneas ; semperque relinqui Sola sibi, semper longam incomitata videtur Ire viam et Tyrios deserta quaerere terra : Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus, Et solem geminum et duplices se ostendere Thebas ; 470 Aut Agamemnonius scenis agitatus Orestes Armatam facibus matrem et serpentibus atris Quum fugit, ultricesque sedent in limine Dirae. Ergo ubi concepit furias evicta dolore Decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque 475 Exigit, et, maestam dictis aggressa sororem, Consilium vultu tegit, ac spem fronte serenat : Inveni, germana, viam, — gratare sorori — Quae mihi reddat eum, vel eo me solvat amantem. Oceani finem juxta solemque cadentem 480 Ultimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlas Axem humero torquet stellis ardentibus aptum : Hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos, Hesperidum templi custos, epulasque draconi Quae dabat et sacros servabat in arbore ramos, 485 Spargens humida mella soporiferumque papaver. Haec se carminibus promittit solvere mentes, Quas velit, ast aliis duras immittere curas ; Sistere aquam fluviis, et vertere sidera retro ; Nocturnosque ciet Manes ; mugire videbis 490 Sub pedibus terram, et descendere montibus omos. Testor, cara, deos et te, germana, tuumque Dulce caput, magicas invitam accingier artes. Tu secreta pyram tecto interiore sub auras Erige, et arma viri, thalamo quae fixa reliquit 495 Impius, exuviasque omnes, lectumque jugalem, Quo peril, superimponant : abolere nefandi Cuncta viri monumenta juvat, monstratque sacerdos^ Haec effata silet ; pallor simul occupat ora. Non tamen Anna novis praetexere funera sacris Ml AENEIDOS LIB. ly. 19I Germanam credit, nee tantos mente furores Concipit, aut graviora timet quam morte SychaeL Ergo jussa parat. At regina, pyra penetrali in sede sub auras Erecta ingenti taedis atque ilice secta, 505 Intenditque locum sertis et fronde coronat Funerea ; super exuvias ensemque relictum Effigiemque toro locat, baud ignara futuri. Stant arae circum, et crines effusa sacerdos Ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque 510 Tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae. Sparserat et latices simulatos fontis Averni, Falcibus et messae ad Lunam quaeruntur aenis Pubentes herbae nigri cum lacte veneni; ^ Quaeritur et nascentis equi de fronte revulsus 515 Et matri praereptus amor. Ipsa mola manibusque piis altaria juxta, Unum exuta pedem vinclis, in veste recincta, Testatur moritura deos et conscia fati Sidera ; turn, si quod non aequo foedere amantes 520 Curae numen habet justumque memorque, precatur. Nox erat, et placidum carpebant fessa soporem • Corpora per terras, silvaeque et saeva quierant Aequora, quum medio volvuntur sidera lapsu, Quum tacet omnis ager, pecudes pictaeque volucres, 525 Quaeque lacus late liquidos, quaeque aspera dumis Rura tenent, somno positae sub nocte silenti [Lenibant curas, et corda oblita laborum]. At non infelix animi Phoenissa, nee unquam Solvitur in somnos, oculisve aut pectore noctem; mmi trss^ Accipit : ingeminant curae, rursusque resurgens •-»--- 6, . Saevit amor, magnoque irarum fluctuat aestu. Sic adeo insistit, secumque ita corde volutat : En, quid ago ? rursusne proeos irrisa priores Experiar, Nomadumque petam eonnubia supplex, S3S Quos ego sim toties jam dedignata maritos ? 192 p. VIRGILII MARONIS Iliacas igitur classes atque ultima Teucrum Jussa sequar ? quiane auxilio juvat ante levatos, Et bene apud memores veteris stat gratia facti ? Quis me autem, fac velle, sinet, ratibusve superbis 540 Invisam accipiet ? Nescis heu, perdita, necdum Laomedonteae sentis perjuria gentis ? Quid tum ? sola fuga nautas comitabor ovantes ? An Tyriis omnique manu stipata meorum Inferar, et, quos Sidonia vix urbe revelli, 54s Rursus agam pelago, et ventis dare vela jubebo ? Quin morere, ut merita es, ferroque averte dolorem. Tu lacrimis evicta meis, tu prima furentem His, germana, malis oneras atque objicis hosti. Non licuit thalami expertem sine crimine vitam 550 Degere, more ferae, tales nee tangere curas ! Non servata fides, cineri promissa Sychaeo ! Tantos ilia suo rumpebat pectore questus. Aeneas celsa in puppi, jam certus eundi, Carpebat somnos, rebus jam rite paratis. sss Huic se forma dei vultu redeuntis eodem Obtulit in somnis, rursusque ita visa monere est, •Omnia Mercurio similis, vocemque coloremque Et crines flavos et membra decora juventa : Nate dea, poteshoc sub casu ducere somnos, 560 Nee, quae te^circum stent deinde pericula, cernis, Demens, nee Zephyros audis spirare secundos ? Ilia dolos dirumque nefas in pectore versat, Certa mori, varioque irarum fluctuat aestu. Non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas ? 5^5 Jam mare turbari trabibus, saevasque videbis CoUucere faces, jam fervere litora flammis. Si te his attigerit terris Aurora morantem. Eja age, rumpe moras. Varium et mutabile semper Femina. Sic fatus nocti se immiscuit atrae. 57° Tum vero Aeneas, subitis exterritus umbris, Corripit e somno corpus sociosque fatigat ; AENEIDOS LIB. IV. 1 93 Praecipites vigilate, viri, et considite transtris ; Solvite vela citi. Deus aethere missus ab alto Festinare fugam tortosque incidere funes 575 Ecce iterum stimulat. Sequimur te, sancte deorum, Quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes. Adsis o placidusque juves, et sidera coelo Dextra feras. Dixit, vaginaque eripit ensem Fulmineum, strictoque ferit retinacula ferro. sSo Idem omnes simul ardor habet, rapiuntque ruuntque ; Litora deseruere ; latet sub classibus aequor ; Adnixi torquent spumas et caerula verrunt. Et jam prima novo spargebat lumine terras Tithoni croceum linquens Aurora cubile. 585 Regina e speculis ut primum albescere lucem Vidit et aequatis classem procedere velis, Litoraque et vacuos sensit sine remige portus, * Terque quaterque manu pectus percussa decorum Flaventesque abscissa comas, Pro Juppiter ! ibit 590 Hie, ait, et nostris illuserit advena regnis ? Non arma expedient, totaque ex urbe sequentur, Deripientque rates alii navalibus ? Ite, Ferte citi flammas, date tela, impellite remos ! — Quid loquor? autubi sum? Quaementeminsaniamutat? 595 Infelix Dido ! nunc te facta impia tangunt ? Tum decuit, quum sceptra dabas. — En dextr^ fidesque, Quem secum patrios aiunt portare Penates, Quem subiisse humeris confectum aetate parentem ! — Non potui abreptum divellere corpus et undis 600 Spargere ? non socios, non ipsum absumere ferro Ascanium, patriisque epulandum ponere mensis ? — Verum anceps pugnae fuerat fortuna. — Fuisset ; Quem metui moritura ? Faces in castra tulissem, Implessemque foros flammis, natumque patremque 605 Cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem. — Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras. Tuque harum interpres curarum et conscia Juno, 194 P- VIRGILII MARONIS Nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes, Et Dirae ultrices, et di morientis Elissae, 6io Accipite haec, meritumque malis advertite numen, Et nostras audite preces. Si tangere portus Infandum caput ac terris adnare necesse est, Et sic fata Jovis poscunt, hie terminus haeret : At bello audacis populi vexatus et armis, 615 Finibus extorris, complexu avulsus luli, Auxilium imploret, videatque indigna suorum Funera ; nee, quum se sub leges pacis iniquae Tradiderit, regno aut optata luce fruatur ; Sed cadat ante diem mediaque inhumatus arena. 620 Haec precor, banc vocem extremam cum sanguine fundo. Tum vos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum Exercete odiis, cinerique haec mittite nostro Munera. ^Julius amor populis, nee foedera sunto. Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor, 625 Qui face Dardanios ferroque sequare colonos. Nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires. Litora litoribus contraria, fluctibus undas Imprecor, arma armis ; pugnent ipsique nepotesque. Haec ait, et partes animum versabat in omnes, 630 Invisam quaerens quam primum abrumpere lucem. Tum breviter Barcen nutricem affata Sychaei ; Namque suam patria antiqua cinis ater habebat : Annam cara mihi nutrix hue siste sororem ; Die corpus properet fluviali spargere lympha, 635 Et pecudes secum et monstrata piacula ducat ; Sic veniat ; tuque ipsa pia tege tempora vitta. Sacra Jovi Stygio, quae rite incepta paravi, Perficere est animus, finemque imponere curis, Dardaniique rogum capitis permittere flammae. 640 Sic ait Ilia gradum studio celerabat anili. At trepida, et coeptis immanibus effera Dido, Sanguineam volvens aciem, maculisque trementes Interfusa genas, et pallida morte futura, AENEIDOS LIB. IV. 195 Interiora domus imimpit limina, et altos 645 Conscendit furibunda rogos, ensemque recludit Dardanium, non hos quaesitum munus in usus. Hie, postquam Iliacas vestes notumque cubile Conspexit, paulum lacrimis et mente morata, Incubuitque toro, dixitque novissima verba : 630 Dulces exuviae, dum fata deusque sinebat, Accipite banc animam, meque his exsolvite curis. Vixi, et, quern dederat cursum fortuna, peregi ; Et nunc magna mei sub terras ibit imago. Urbem praeclaram statui ; mea moenia vidi ; 655 Ulta virum, poenas inimico a fratre recepi ; Felix, heu nimium felix, si litora tantum Numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae ! Dixit, et, OS impressa toro, Moriemur inultae ? Sed moriamur, ait. Sic, sic juvat ire sub urfibras. 66c Hauriat hunc oculis ignem crudelis-ab alto Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis. Dixerat ; atque illam media inter talia ferro Collapsam adspiciunt comites, ensemque cruore Spumantem, sparsasque manus. It clamor ad alta ^65 Atria ; concussam bacchatur Fama per urbem. Lamentis gemituque et femineo ululatu Tecta fremunt ; resonat magnis plangoribus aether. Non aliter, quam si immissis ruat hostibus omnis Karthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes 670 Culmina perque hominum volvantur perque deorum. Audiit exanimis, trepidoque exterrita cursu Unguibus ora soror foedans et pectora pugnis Per medios ruit, ac morientem nomine clamat : Hoc illud, germana, fuit ? me fraude petebas ? 675 Hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant > Quid primum deserta querar ? comitemne sororem Sprevisti moriens ? Eadem me ad fata vocasses ; Idem ambas ferro dolor, atque eadem hora tulisset. His etiam struxi manibus, patriosque vocavi ^So 196 p. VIRGILII MARONIS Voce deos, sic te ut posita crudelis abessem ? Exstinxti te meque, soror, populumque patresque Sidonios urbemque tuam. Date vulnera lymphis, Abluam, et, extremus si quis super halitus errat, Ore legam. Sic fata gradus evaserat altos, 685 Semianimemque sinu germanam amplexa fovebat Cum gemitu, atque atros siccabat veste cruores. Ilia, graves oculos conata attollere, rursus Deficit ; infixum stridit sub pectore vulnus. Ter sese attollens cubitoque adnixa levavit ; 690 Tcr revoluta toro est, oculisque errantibus alto Quaesivit coelo lucem, ingemuitque reperta. Turn Juno omnipotens, longum miserata dolorem Difficilesque obitus, Irim demisit Olympo, Quae luctantem animam nexosque resolveret artus. 695 Nam quia nee fato. merita nee morte peribat, Sed misera ante diem„ subitoque accensa furore, Nondum illi flavum Proserpina vertice crinem Abstulerat, Stygioque caput damnaverat Oreo. Ergo Iris croceis per coelum roscida pennis, 700 Mille trahens varios ad verso sole colores, Devolat, et supra caput adstitit : Hunc ego Diti Sacrum jussa fero, teque isto corpore solvo. Sic ait, et dextra crinem secat j omnis et una Dilapsus calor, atque in ventos vita recessit. 70s LIBER V. Interea medium Aeneas jam classe tenebat Certus iter, fluctusque atros aquilone secabat, Moenia respiciens, quae jam infelicis Elissae CoUucent flammis. Quae tantum accenderit ignem, Caussa latet ; duri magno sed amore dolores PoUuto, notumque, furens quid femina possit. AENEIDOS LIB. V. ' I97 Triste per augurium Teucrorum pectora ducunt. Ut pelagus tenuere rates, nee jam amplius ulla Occurrit tellus, maria undique et undique coelum, "'"^^ OUi caeruleus supra caput adstitit imber, «'<» Noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris. Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta : Heu ! quianam tanti cinxerunt aethera nimbi ? Quidve, pater Neptune, paras ? Sic deinde locutus Colligere arma jubet validisque incumbere remis, •*$ Obliquatque sinus in ventum, ac talia fatur : Magnanime Aenea, non, si mihi Juppiter auctor Spondeat, hoc sperem Italiam contingere coelo. Mutati transversa fremunt et vespere ab atro Consurgunt venti,- atque in nubem cogitur aer. 20 Nee nos obniti contra, nee tendere tantum Sufficimus. Superat quoniam Fortuna, sequamur, Quoque vocat, vertamus iter. Nee litora longe Fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos, Si modo rite memor servata remetior astra. 25 Turn pius Aeneas : Equidem sic poscere ventos Jamdudum et frustra cerno te tendere contra. * ^^^ Flecte viam velis. An sit mihi gratior ulla, . ;^i il Quove magis fessas optem demittere naves, ' ^'''''-^^^^- Quam quae Dardanium tellus mihi servat Acesten, 30 Et patris Anchisae gremio complectitur ossa ? Haec ubi dicta, petunt portus, et vela secundi Intendunt Zephyri ; fertur cita gurgite classis, Et tandem laeti notae advertuntur arenae. At procul excelso miratus vertice mentis 3S Adventum sociasque rates occurrit Acestes, Horridus in jaculis et pelle Libystidis ursae, Troia Crimiso conceptum flumine mater Quem genuit Veterum non immemor ille parentum Gratatur reduces et gaza laetus agresti 40 Excipit, ac fessos opibus solatur amicis. ■ - Postera quum primo Stellas Oriente fugarat ■ ^ 198 ' p. VIRGILII MARONIS Clara dies, socios in coetum litore ab omni Advocat Aeneas, tumulique ex aggere fatur : Dardanidae magni, genus alto a sanguine divum, 45 Annuus exactis completur mensibus orbis, Ex quo reliquias divinique ossa parentis Condidimus terra maestasque sacravimus aras. Jamque dies, nisi fallor, adest, quern semper acerbum, Semper honoratum — sic di voluistis — habebo. 50 Hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul, Argolicove mari deprensus et urbe Mycenae, Annua vota tamen sollemnesque ordine pompas Exsequerer, strueremque suis altaria donis. Nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis, 55 Haud equidem sine mente reor, sine numine divum, Adsumus et portus delati intramus amicos. Ergo agite, et laetum cuncti celebremus honorem ; Poscamus ventos, atque haec me sacra quot annis Urbe velit posita templis sibi ferre dicatis. 60 Bina boum vobis Troja generatus Acestes Dat numero capita in naves ; adhibete Penates Et patrios epulis et quos colit hospes Acestes. Praeterea, si nona diem mortalibus almum Aurora extulerit radiisque retexerit orbem, 65 Prima citae Teucris ponam certamina classis ; Quique pedum cursu valet, et qui viribus audax Aut jaculo incedit melior levibusque sagittis, Seu crudo fidit pugnam committere caestu, Cuncti adsint, meritaeque exspectent praemia palmae. 70 Ore favete omnes, et cingite tempora ramis. Sic fatus velat materna tempora myrto. Hoc Helymus facit, hoc aevi maturus Acestes, Hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes. Ille e concilio multis cum milibus ibat 75 Ad tumulum, magna medius comitante caterva. Hie duo rite mero libans carchesia Baccho Fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro, AENEIDOS LIB. V. I99 Purpureosque jacit flores, ac talia fatur : Salve, sancte parens, iterum : salvete, recepti 80 Nequidquam cineres, animaeque umbraeque paternae. Non licuit fines Italos fataliaque arva, Nee tecum Ausonium, quicumque est, quaerere Thybrim. Dixerat haec, adytis quum lubricus anguis ab imis Septem ingens gyros, septena volumina traxit, 85 Amplexus placide tumulum lapsusque per aras, Caeruleae cui terga notae maculosus et auro Squamam incendebat fulgor ceu nubibus arcus Mille jacit varies adverse sole colores. Obstupuit visu Aeneas. Ille agmine longo 9«» Tandem inter pateras et levia pocula serpens Libavitque dapes, rursusque innoxius imo Successit tumulo, et depasta altaria liquit. Hoc magis inceptos genitori instaurat honores, Incertus, Geniumne loci famulumne parentis 9S Esse putet ; caedit binas de more bidentes, Totque sues, totidem nigrantes terga juvencos ; Vinaque fundebat pateris, animamque vocabat Anchisae magni Manesque Acheronte remissos. Nee non et socii, quae cuique est copia, laeti xoo Dona ferunt, onerant aras, mactantque juvencos ; Ordine aena locant alii, fusique per herbam Subjiciunt veribus prunas et viscera torrent. Exspectata dies aderat nonamque serena Auroram Phaethontis equi jam luce vehebant, 105 Famaque finitimos et clari nomen Acestae Excierat ; laeto complebant litora coetu, Visuri Aeneadas, pars et certare parati. Munera principio ante oculos circoque locantur In medio, sacri tripodes viridesque coronae "o Et palmae pretium victoribus, armaque et ostro Perfusae vestes, argenti aurique talentum ; Et tuba commissos medio canit aggere ludos. Prima pares ineunt gravibus certamina remis 200 P. VIRGILII MARONIS Quatuor ex omni delectae classe carinae. us Velocem Mnestheus agit acri remige Pristim, Mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi, Ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram, Urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu Impellunt, terno consurgunt ordine remi ; 120 Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen, Centauro invehitur magna, Scyllaque Cloanthus Caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti. Est procul in pelago saxum spumantia contra Litora, quod tumidis submersum tunditur olim 125 Fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Cori ; Tranquillo silet, immotaque attollitur und^ Campus et apricis statio gratissima mergis. Hie viridem Aeneas frondenti ex ilice metam Constituit signum nautis pater, unde reverti 130 Scirent et longos ubi circumflectere cursus. Tum loca sorte legunt, ipsique in puppibus auro Ductores longe effulgent ostroque decori ; Cetera populea velatur fronde juventus Nudatosque humeros oleo perfusa nitescit. 13s Considunt transtris, intentaque brachia remis; Intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit Corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido. Inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes, Haud mora, prosiluere suis ; ferit aethera clamor 140 Nauticus, adductis spumant freta versa lacertis. Infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit Convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. Non tarn praecipites bijugo certamine campum Corripuere ruuntque effusi carcere currus, 14s Nee sic immissis aurigae undantia lora Concussere jugis pronique in verbera pendent. Tum plausu fremituque virum studiisque faventum Consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant Litora, pulsati colles clamore resultant. 150 AENEIDOS LIB. V. 20I Effugit ante alios primisque elabitur undis Turbam inter fremitumque Gyas ; quern deinde Cloanthus Consequitur, melior remis, sed pondere pinus Tarda tenet. Post hos aequo discrimine Pristis Centaurusque locum tendunt superare priorem ; 155 Et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens Centaurus, nunc una ambae junctisque fenintur Frontibus et longa sulcant vada salsa carina. Jamque propinquabant scopulo metamque tenebant, Quum princeps medioque Gyas in gurgite victor i6o Rectorem navis compellat voce Menoeten : Quo tantum mihi dexter abis ? hue dirige gressum ; Litus ama, et laevas stringat sine palmula cautes ; Altum alii teneant. Dixit ; sed caeca Menoetes Saxa timens proram pelagi detorquet ad undas. 165 Quo diversus abis ? iterum, Pete saxa, Menoete ! Cum clamore Gyas revocabat ; et ecce Cloanthum Respicit instantem tergo, et propiora tenentem. Ille inter navemque Gyae scopulosque sonantes Radit iter laevum interior, subitoque priorem "i^*^ ^^^*' 170 Praeterit et metis tenet aequora tuta relictis. Tum vero exarsit juveni dolor ossibus ingens, Nee lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten, Oblitus decorisque sui sociumque salutis, In mare praecipitem puppi deturbat ab alta ; 175 Ipse gubernaclo rector subit, ipse magister, Hortaturque viros, clavumque ad litora torquet. At gravis, ut fundo vix tandem redditus imo est, Jam senior madidaque fiuens in veste Menoetes Summa petit scopuli siccaque in rupe resedit. 180 Ilium et labentem Teucri et risere natantem, Et salsos rident revomentem pectore fluctus. Hie laeta extremis spes est accensa duobus, Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem. Sergestus capit ante locum scopuloque propinquat, 185 Nee tota tamen ille prior praeeunte carina ; 202 P. VIRGILII MARONIS Parte prior ; partem rostro premit aemula Pristis. At media socios incedens nave per ipsos Hortatur Mnestheus : Nunc, nunc insurgite remis, Hectorei socii, Trojae quos sorte suprema 190 Delegi comites ; nunc illas promite vires, Nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi lonioque mari Maleaeque sequacibus undis. Non jam prima peto Mnestheus, neque vincere certo ; Quamquam o ! — Sed superent, quibus hoc, Neptune, dedisti; Extremos pudeat rediisse ; hoc vincite, cives, 196 Et prohibete nefas. OIU certamine summo Procumbunt ; vastis tremit ictibus aerea puppis, Subtrahiturque solum ; tum creber anhehtus artus Aridaque ora quatit ; sudor fluit undique rivis. 200 Attulit ipse viris optatum casus honorem. Namque furens animi dum proram ad saxa suburguet Interior spatioque subit Sergestus iniquo, Infelix saxis in procurrentibus haesit. Concussae cautes, et acuto in murice remi ' 205 Obnixi crepuere, illisaque prora pependit. Consurgunt nautae et magno clamore morantur, Ferratasque trudes et acuta cuspide contos Expediunt, fractosque legunt in gurgite remos. At laetus Mnestheus successuque acrior ipso 210 Agmine remorum celeri ventisque vocatis Prona petit maria et pelago decurrit aperto. Quahs spelunca subito commota columba, Cui domus et dulces latebroso in pumice nidi, Fertur in arva volans, plausumque exterrita pennis 215 Dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto Radit iter Hquidum, celeres neque commovet alas : Sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis Aequora, sic illam fert impetus ipse volantem. Et primum in scopulo luctantem deserit alto 220 Sergestum brevibusque vadis frustraque vocantem Auxilia et fractis discentem currere remis. AENEIDOS LIB. V. 203 Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram Consequitur ; cedit, quoniam spoliata magistro est Solus jamque ipso superest in fine Cloanthus ; . 225 Quern petit, et summis adnixus viribus urguet. Turn vero ingeminat clamor, cunctique sequentem Instigant studiis, resonatque fragoribus aether. Hi proprium decus et partum indignantur honorem Ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci ; 230 Hos successus alit : possunt, quia posse videntur. Et fors aequatis cepissent praemia rostris, Ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus Fudissetque preces, divosque in vota vocasset : Di, quibus imperium pelagi est, quorum aequora curro, 235 Vobis laetus ego hoc candentem in litore taurura Constituam ante aras, voti reus, extaque salsos Porriciam in fluctus et vina liquentia fundam. . Dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo, 240 Et pater ipse manu magna Portunus euntem Impulit ; ilia Noto citius volucrique sagitta Ad terram fugit, et portu se condidit alto. Tum satus Anchisa, cunctis ex more vocatis, Victorem magna praeconis voce Cloanthum 245 Declarat, viridique advelat tempora lauro ; Muneraque in naves temos optare juvencos Vinaque et argenti magnum dat ferre talentum. Ipsis praecipuos ductoribus addit honores : Victori chlamydem auratam, quam plurima circum 250 Purpura Ma^andro duplici Meliboea cucurrit, Intextusque puer frondosa regius Ida Veloces jaculo cervos cursuque fatigat, Acer, anhelanti similis, quern praepes ab Ida Sublimem pedibus rapuit Jovis armiger uncis ; 255 Longaevi palmas nequidquam ad sidera tendunt Custodes, saevitque canum latratus in auras. At qui deinde locum tenuit virtute secundum, 204 P- VIRGILII MARONIS Levibus huic hamis consertam auroque trilicem Loricam, quam Demoleo detraxerat ipse 260 Victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto, Donat habere viro, decus et tutamen in armis. Vix illam famuli Phegeus Sagarisque fefebant Multiplicem, connixi humeris ; indutus at olim Demoleos cursu pal antes Troas agebat. 265 Tertia dona facit geminos ex acre lebetas, Cymbiaque argento perfecta atque aspera signis. Jamque adeo donati omnes opibusque superbi Puniceis ibant evincti tempora taenis, Quum saevo e scopulo multa vix arte revulsus, 270 Amissis remis atque ordine debilis uno, Irrisam sine honore ratem Sergestus agebat. Qualis saepe viae deprensus in aggere serpens, Aerea quern obliquum rota transiit, aut gravis ictu Seminecem liquit saxo lacerumque viator, 275 Nequidquam longos fugiens dat corpore tortus, Parte ferox, ardensque oculis, et sibila colla Arduus attoUens ; pars vulnere clauda retentat Nexantem nodis seque in sua membra plicantem : Tali remigio navis se tarda movebat ; * 2S0 Vela facit tamen, et velis subit ostia plenis. Sergestum Aeneas promisso munere donat, Servatam ob navem laetus sociosque reductos. OUi serva datur, operum baud ignara Minervae, Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati. 265 Hoc pius Aeneas misso certamine tendit Gramineum in campum, quern coUibus undique curvis Cingebant silvae, mediaque in valle theatri Circus erat ; quo se multis cum milibus heros Consessu medium tulit exstructoque resedit. 290 Hie, qui forte velint rapido contendere cursu, Invitat pretiis animos, et praemia ponit. Undique conveniunt Teucri mixtique Sicani, Nisus et Euryalus primi, ; . AENEIDOS LIB. V. 205 Euryalus forma insignis viridique juventa, 295 Nisus amore pio pueri ; quos deincle secutus Regius egregia Priami de stirpe Diores ; Hunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnan, Alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis ; Tum duo Trinacrii juvenes, Helymus Panopesque, 300 Adsueti silvis, comites senioris Acestae ; Multi praeterea, quos fama obscura recondite Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus : Accipite haec animis, laetasque advertite mentes : Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit. 30s Gnosia bina dabo levato lucida ferro Spicula caelatamque argento ferre bipennem ; Omnibus hie erit unus honos. Tres praemia primi Accipient, flavaque caput nectentur oliva. Primus equum phaleris insignem victor habeto ; 310 Alter Amazonian! pharetram plenamque sagittis Threiciis, lato quam circumplectitur auro Balteus, et tereti subnectit fibula gemma ; Tertius Argolica hac galea contentus abito, Haec ubi dicta, locum capiunt, signoque repente 31s Corripiunt spatia audito, limenque relmquunt, Effusi nimbo similes, simul ultima signant. Primus abit longeque ante omnia corpora Nisus Emicat, et ventis et fulminis ocior alis ; Proximus huic, longo sed proximus intervallo, 320 Insequitur Salius ; spatio post deinde relicto Tertius Euryalus ; Euryalumque Helymus sequitur ; quo deinde sub ipso Ecce volat caltemque terit jam calce Diore^, Incurnbens humero ; spatia et si plura supersint, 3- Transeat elapsus prior, ambiguumque relinquat. Jamque fere spatio extremo fessique sub ipsam Fin em adventabant, levi quum sanguine Nisus Labitur infelix, caesis ut forte juvencis Fusus humum viridesque super madefecerat herbas. 330 2o6 p. VIRGILII MARONIS Hie juvenis jam victor ovans vestigia presso Haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso Concidit immundoque fimo saeroque cruore, Non tamen Euryali, non ille oblitus amorum ; Nam sese opposuit Salio per lubrica surgens ; 335 Ille autem spissa jacuit revolutus arena. Emicat Euryalus, et munere victor amici Prima tenet, plausuque volat fremituque secundo. Post Helymus subit, et nunc tertia palma Diores. Hie totum caveae consessum ingentis et ora 34a Prima patrum magnis Salius clamoribus implet, Ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem. Tutatur favor Euryalum, lacrimaeque decorae, Gratior et pulchro veniens in corpore virtus. Adjuvat et magna proclamat voce Diores, 34s Qui subiit palmae, frustraque ad praemia venit Ultima, si primi Salio reddantur honores. Tum pater Aeneas, Vestra, inquit, munera vobis Certa manent, pueri, et palmam movet ordine nemo ; Me liceat casus miserari insontis amici. 35° Sic fatus tergum Gaetuli immane leonis Dat Salio, villis onerosum atque unguibus aureis. Hie Nisus, Si tanta, inquit, sunt praemia victis, Et te lapsorum miseret, quae munera Niso Digna dabis, primam merui qui laude coronam, 3ss Ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset } Et simul his dictis faciem ostentabat et udo Turpia membra fimo. Risit pater optimus olli, Et clipeum efferri jussit, Didymaonis artes, Neptuni sacro Danais de poste refixum. 360 Hoc juvenem egregium praestanti munere donat. Post, ubi confecti cursus, et dona peregit : Nunc, si cui virtus animusque in pectore praesens, Adsit, et evinctis attollat brachia palmis. Sic ait et geminum pugnae proponit honorem, 36s Victori velatum auro vittisque juvencum, AENEIDOS LIB. V. Ensem atque insignem galeam solatia victo. Nee mora ; continuo vastis cum viribus effert Ora Dares, magnoque virum se murmure tollit ; Solus qui Paridem solitus contendere contra, 370 Idemque ad tumulum, quo maximus occubat Hector, Victorem Buten, immani corpora qui se Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat, Perculit et fulva moribundum extendit arena. Talis prima Dares caput altum in prbelia tollit, 37s Ostenditque humeros latos, alternaque jactat Brachia protendens, et verberat ictibus auras. Quaeritur huic alius ; nee quisquam ex agmine tanto Audet adire virum manibusque inducere caestus. Ergo alacris, cunctosque putans excedere palma, 380 Aeneae stetit ante pedes, nee plura moratus Turn laeva taurum cornu tenet, atque ita fatur : Nate dea, si nemo audet se credere pugnae, Quae finis standi ? quo me decet usque teneri ? Ducere dona jybe. Cuncti simul ore fremebant 38s Dardanidae, reddique viro promissa jubebant. Hie gravis Entellum dictis castigat Acestes, Proximus ut viridante toro consederat herbae : Entelle, heroum quondam fortissime frustra, Tantane tam patiens nullo certamine tolli 390 Dona sines ? Ubi nunc nobis deus ille magister Nequidquam memoratus Eryx ? Ubi fama per omnem Trinacriam, et spolia ilia tuis pendentia tectis } Ille sub haec : Non laudis amor, nee gloria cessit Pulsa metu ; sed enim gelidus tardante senecta 39s Sanguis hebet, frigentque efifetae in corpore vires. Si mihi, quae quondam fuerat, quaque improbus iste Exsultat fidens, si nunc foret ilia juventas, Haud equidem pretio inductus pulchroque juvenco Venissem, nee dona moror. Sic deinde locutus 4.00 In medium geminos immani pondere caestus Projecit, quibus acer Eryx in proelia suetus 2o8 p. VIRGILII MARONIS Ferre manum duroque intendere brachia tergo. Obstupuere animi : tantorum ingentia septem Terga bourn plumbo insuto ferroque rigebant. 405 Ante omnis stupet ipse Dares, longeque recusat ; Magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa Hue illuc vinclorum immensa volumina versat. Turn senior tales referebat pectore voces : Quid, si quis caestus ipsius et Herculis arma 410 Vidisset tristemque hoc ipso in litore pugnam ? Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat ;-^- Sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro — His magnum Alciden contra' stetit ; his ego suetus, Dum melior vires sanguis dabat, aemula necdum 415 Temporibus geminis canebat sparsa senectus. Sed si nostra Dares haec Troius arma recusat, Idque pio sedet Aeneae, probat auctor Acestes, Aequemus pugnas. Erycis tibi terga remitto ; Solve metus ; et tu Trojanos exue caestus. 420 Haec fatus duplicem ex humeris rejecit amictum, Et magnos membrorum artus, magna ossa facertosque Exuit, atque ingens media consistit arena. Tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos, Et paribus palmas amborum innexuit armis. 425 Constitit in digitos extemplo arrectus uterque, Brachiaque ad superas interritus extulit auras. Abduxere retro longe capita ardua ab ictu, Immiscentque manus manibus, pugnamque lacessunt. Ille pedum melior motu, fretusque juventa, 430 Hie membris et mole valens ; sed tarda trementi Genua labant, vastos quatit aeger anhelitus artus. Multa viri nequidquam inter se vulnera jactant, Multa cavo lateri ingeminant et pectore vastos Dant sonitus, erratque aures et tempora circum 435 Crebra manus, duro crepitant sub vulnere malae. Stat gravis Entellus nisuque immotus eodem, Corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit. !^,BB CHICAGO BA^^VbIVBO^ tM corom»«f "" luttons rejw^ f^,, and not a , .cCK.^^e ^Liuque caput, crassumque cruorem Ore ejectantem mixtosque in sanguine clentes, 470 Ducunt ad naves ; galeanique ensemque vocati Accipiunt ; palmam Entello taurumque relinquunt. Hie victor, superans animis tauroque superbus : Nate dea, vosque haec, inquit, cognoscite, Teucri, 14 2IO P. VIRGILII MARONIS Et mihi quae fuerint, juvenali in corpore vires, 475 Et qua servetis revocatum a morte Dareta. Dixit, et adversi contra stetit ora juvenci. Qui donum adstabat pugnae, durosque reducta Libravit dextra media inter cornua caestus, Arduus, effractoque illisit in ossa cerebro. 48° Sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos. I lie super tales effundit pectore voces : Hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morfe Daretis Persolvo ; hie victor caestus artemque repono. Protinus Aeneas celeri certare sagitta 485 Invitat qui forte velint, et praemia ponit, Ingentique manu malum de nave Seresti Erigit, et volucrem trajecto in fune columbam, Quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto. Convenere viri, dejectamque aerea sortem 490 Accepit galea ; et primus clamore secundo Hyrtacidae ante omnes exit locus Hippocoontis ; Quern modo navali Mnestheus certamine victor Consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva. Tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater, 495 Pandare, qui quondam, jussus confundere foedus, In medios telum torsisti primus Achivos. Extremus galeaque ima subsedit Acestes, Ausus et ipse manu juvenum tentare laborem. Tum validis flexos incurvant viribus arcus 500 Pro se quisque viri, et depromunt tela pharetris. Primaque per coelum nervo stridente sagitta Hyrtacidae juvenis volucres diverberat auras ; Et venit, adversique infigitur arbore mali. Intremuit malus, timuitque exterrita pennis 505 Ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu. Post acer Mnestheus adducto constitit arcu, Alta petens, pariterque oculos telumque tetendit. Ast ipsam miserandus avem contingere ferro Non valuit; nodos et vincula linea rupit, sio AENEIDOS LIB. V. 31-1 Quis innexa pedem malo pendebat ab alto ; Ilia notos atque atra volans in nubila fugit. .V Turn rapidus, jamdudum arcu contenta parato Tela tenens, fratrem Eurytion in vota vocavit, Jam vacuo lactam coelo speculatus, et alls . s- Plaudentem nigra figit sub nube columbam. Decidit exanimis, vitamque reliquit in astris Aetheriis, fixamque refert delapsa sagittam. Amissa solus palma superabat Acestes ; Qui tamen aerias telum contendit in auras, 5*0 Ostentans artemque pater arcumque sonantem. » Hie oculis subitum objicitur magnoque futurum 'T Augurio monstrum ; docuit post exitus ingens, Seraque terrifici cecinerunt omina vates. Namque volans liquidis in nubibus arsit arundo, 525 Signavitque viam flammis, tenuesque recessit Consumpta in ventos ; coelo ceu saepe refixa Transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt. Attonitis haesere animis, Superosque precati Trinacrii Teucrique viri ; nee maximus omen 53<» Abnuit Aeneas; sed laetum amplexus Acesten Muneribus cumulat magnis, ac talia fatur : Sume, pater ; nam te voluit rex magnus Olympi Talibus auspiciis exsortem ducere honorem. Ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis, 535 Cratera impressum signis, quern Thracius olim Anchisae genitori in magno munere Cisseus Ferre sui dederat monumentum et pignus amoris. Sic fatus cingit viridanti tempora lauro, Et primum ante omnes victorem appellat Acesten, 54© Nee bonus Eurytion praelato invidit honori, Quamvis solus avem coelo dejecit ab alto. Proximus ingreditur don is, qui vincula rupit, Extremus, volucri qui fixit arundine malum. ;) At pater Aeneas, nondum certamine misso, i»5 Custodem ad sese comitemque impubis lull .at2 p. VIRGILII MARONIS Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem : Vade age, et Ascanio, si jam puerile paratum Agmen habet secum, cursusque instruxit equorum, Ducat avo turmas, et sese ostendat in armis, sso Die, ait. Ipse omnem longo decedere circo Infusum populum, et campos jubet esse patentes. Incedunt pueri, pariterque ante ora parentum Frenatis lucent in equis, quos omnis euntes Trinacriae mirata fremit Trojaeque juventus. S55 Omnibus in morem tonsa coma pressa corona ; Cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro ; Pars leves humero pharetras ; it pectore summo Flexilis obtorti per collum circulus auri. Tres equitum numero turmae, ternique vagantur s6o Ductores ; pueri bis seni quemque secuti Agmine partito fulgent paribusque magistris. Una acies juvenum, ducit quam parvus ovantem Nomen avi referens Priamus, tua clara, Polite, Progenies, auctura Italos ; quern Thracius albis 565 Portat equus bicolor maculis, vestigia primi Alba pedis frontemque ostentans arduus albam. Alter Atys, genus unde Atii duxere Latini, Parvus Atys, pueroque puer dilectus lulo. Extremus, formaque ante omnes pulcher, lulus 570 Sidonio est invectus equo, quem Candida Dido Esse sui dederat monumentum et pignus amoris. Cetera Trinacriis pubes senioris Acestae Fertur equis. Excipiunt plausu pavidos, gaudentque tuentes 575 Dardanidae, veterumque agnoscunt ora parentum. Postquam omnem laeti consessum oculosque suorum Lustravere in equis, signum clamore paratis Epytides longe dedit insonuitque flagello. Olli discurrere pares, atque agmina terni sSo Diductis solvere choris, rursusque vocati Convertere vias infestaque tela tulere. AENEIDOS LIB. V. 21^ Inde alios ineunt cursus aliosque recursus Adversi spatiis, alternosque orbibus orbes Impediunt, pugnaeque cient simulacra sub armis ; sSj Et nunc terga fuga nudant, nunc spicula vertunt Infensi, facta pariter nunc pace feruntur. Ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta Parietibus textum caecis iter, ancipitemque Mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi 590 Falleret indeprensus et irremeabilis error ; Haud alio Teucrum nati vestigia cursu Impediunt, texuntque fugas et proelia ludo, Delphinum similes, qui per maria humida nando Carpathium Libycumque secant [luduntque per undas]. 59J Hunc morem cursus atque haec certamina primus Ascanius, Longam muris quum cingeret Albam, Retulit et priscos docuit celebrare Latinos, Quo puer ipse mode, secum quo Troia pubes ; Albani docuere suos ; hinc maxima porro 600 Accepit Roma, et patrium servavit honorem ; ,;. . Trojaque nunc pueri, Trojanum dicitur agmen. in Hac celebrata tenus sancto certamina patri. Hie primum Fortuna fidem mutata novavit. Dum variis tumulo referunt sollemnia ludis, 605 Irim de coelo misit Saturnia Juno Iliacam ad classem, ventosque adspirat eunti, Multa movens, necdum antiquum saturata dolorem. •Ilia, viam celerans per mille coloribus arcum, Nulli visa cito decurrit tramite virgo. 610 Conspicit ingentem concursum, et litora lustrat, Desertosque videt portus classemque relictara. At procul in sola secretae Troades acta Amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum Pontum adspectabant flentes. Heu tot vada fessis 615 Et tantum superesse maris ! vox omnibus una. Urbem orant ; taedet pelagi perferre laborem. .:j Ergo inter medias sese baud ignara nocendi jA *I4 P. VIRGILII MARONIS Conjicit, et faciemque deae vestemque reponit ; Fit Beroe, Tmarii conjux longaeva Dorycli, 620 Cui genus et quondam nomen oatique fuissent ; Ac sic Dardanidum mediam se matribus infert : O miserae, quas non man us, in quit, Achaica bello Traxerit ad letum patriae sub moenibus ! O gens Infelix, cui te exitio P^ortuna reservat ? 625 Septima post Trojae exscidium jam vertitur aestas, Quum freta, quum terras omnes, tot inhospita saxa Sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum Italian! sequimur fugientem, et volvimur undis. Hie Erycis fines fraterni, atque hospes Acestes : 630 Quis prohibet muros jacere et dare civibus urbem ? O patria et rapti nequidquam ex hoste Penates, Nullane jam Trojae dicentur moenia? Nusquam Hectoreos amnes, Xanthum et Simoenta, videbo? Quin agite et mecum infaustas exurite puppes. 635 Nam mihi Cassandrae i)er somnum vatis imago Ardentes dare visa faces : Hie quaerite Trojam ; Hie domus est, inquit, vobis. Jam tempus agi res, Nee tantis mora prodigiis. En quatuor arae Neptune ; deus ipse faces animumque ministrat. 640 Haec memorans prima infensum vi corripit ignem, Sublataque procul dextra connixa coruscat, Et jacit. Arrectae mentes stupefactaque corda Iliadum. Hie una e multis, quae maxima natu, Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix : 64s Non Beroe vobis, non haec Rhoeteia, matres, Est Dorycli conjux ; divini signa decoris Ardentesque notate oculos ; qui spiritus illi, Qui vultus, vocisque sonus, vel gressus eunti. Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui 650 Aegram, indignantem, tali quod sola careret Munere, nee meritos Anchisae inferret honores. Haec effata. At matres prime ancipites, oculisque malignis AENEIDOS LIB. V. 2I5 Ambiguae spectare rates miserum inter amorem 65s Praesentis terrae fatisque vocantia regna : Quum dea se paribus per coelum sustulit aiis Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. Turn vero attonitae monstris actaeque furore Conclamarit, rapiuntque focis penetralibus ignem ; 660 Pars spoliant aras, frondem ac virgulta facesque Conjiciunt. Furit immissis Vulcanus habenis Transtra per et remos et pictas abiete puppes. Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri Incensas perfert naves Eumelus, et ipsi 665 Respiciunt atram in nimbo volitare favillam. Primus et Ascanius, cursus ut laetus equestres Ducebat, sic acer equo turbata petivit Castra, nee exanimes possunt retinere magistri. Quis furor iste novus ? Quo nunc, quo tenditis, inquit", 670 Heu miserae cives ? Non hostem inimicaque castra Argivum, vestras spes uritis. En, ego vester Ascanius! — galeam ante pedes projecit inanem, Qua ludo indutus belli simulacra ciebat. Accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum. 675 Ast illae diversa metu per litora passim Diffugiunt, silvasque et sicubi concava furtim Saxa petunt ; piget incepti lucisque, suosque Mutatae agnoscunt, excussaque pectore Juno est. Sed non idcirco flammae atque incendia vires 680 Indomitas posuere ; udo sub robore vivit Stuppa vomens tardum fumum, lentusque carinas Est vapor, et toto descendit corpore pestis, Nee vires heroum infusaque fluniina prosunt. Turn pius Aeneas humeris abscindere vestem, 685 Auxilioque vocare deos, et tendere palmas : Juppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum Trojanos, si quid pietas antiqua labores Respicit humanos, da flammam evadere classi Nunc, Pater, et tenues Teucrum res eripe leto. 690 2l6 p. VIRGILII MARONIS Vel tu, quoa superest, infesto fulmine morti, Si mereor, demitte, tuaque hie obrue dextra. Vix haec ediderat, quum effusis imbribus atra Tempestas sine more furit, tonitruque tremescunt Ardua terrarum et campi ; ruit ae there toto 69s Turbidus imber aqua densisque nigerrimus austris ; Implenturque super puppes ; semiusta madescunt Robora ; restinctus donee vapor omnis, et omnes, Quatuor amissis, servatae a peste carinae. At pater Aeneas, casu concussus acerbo, 700 Nune hue ingentes, nune illue peetore euras Mutabat versans, Sieulisne resideret arvis, Oblitus fatorum, Italasne capesseret oras. Turn senior Nautes, unum Triton ia Pallas Quem docuit multaque insignem reddidit arte — 70s Haec responsa dabat, vel quae portenderet ira Magna deum, vel quae fatorum poseeret ordo — Isque his Aenean solatus voeibus infit : Nate dea, quo fata trahunt retrahuntque, sequamur ; Quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est. 710 Est tibi Dardanius divinae stirpis Aeestes : Hune cape consiliis socium et conjunge volentem ; Huic trade, amissis superant qui navibus, et quos Pertaesum magni ineepti rerumque tuarum est ; Longaevosque senes ac fessas aequore matres, 71s Et quidquid tecum invalidum metuensque pericli est, Delige, et his habeant terris sine moenia fessi ; Urbem appellabunt permisso nomine Acestam. Talibus ineensus dictis senioris amiei, Tum vero in euras animo didueitur omnes. 720 Et Nox atra polum bigis subveeta tenebat ; Visa dehine coelo facies delapsa parentis Anehisae subito tales effundere voces : Nate, mihi vita quondam, dum vita manebat, Care magis, nate, Iliaeis exercite fatis, 72s Imperio Jovis hue venio, qui elassibus ignem AENEIDOS LIB. V. 217 Depulit, et coelo tandem miseratus ab alto est. Consiliis pare, quae nunc pulcherrima Nautes Dat senior ; lectos juvenes, fortissima corda, Defer in Italiam : gens dura atque aspera cultu 730 Debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante Infernas accede domos, et Averna per alta Congressus pete, nate, meos. Non me impia namque Tartara habent tristesve umbrae, sed amoena piorum Concilia Elysiumque colo. Hue casta Sibylla 73s Nigrarum multo pecudum te sanguine ducet. Turn genus omne tuum, et quae dentur moenia, disces. Jamque vale ; torquet medios Nox humida cursus, Et me saevus equis Oriens afflavit anhelis. Dixerat, et tenues fugit, ceu fumus, in auras. 740 Aeneas, Quo deinde ruis ? quo proripis ? inquit, Quem fugis ? aut quis te nostris complexibus arcet ? Haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignes, Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae Farre pio et plena supplex veneratur acerra. 745 Extemplo socios primumque arcessit Acesten, Et Jovis imperium et cari praecepta parentis Edocet, et quae nunc animo sententia constet. Haud mora consiliis, nee jussa recusat Acestes. Transcribunt urbi matres, populumque volentem 750 Deponunt, animos nil magnae laudis egentes. Ipsi transtra novant, flammisque ambesa reponunt Robora navigiis, aptant remosque rudentesque, Exigui numero, sed belio vivida virtus. Interea Aeneas urbem designat aratro 755 Sortiturque domos ; hoc Ilium et haec loca Trojam Esse jubet. Gaudet regno Trojan us Acestes, Indicitque forum et patribus dat jura vocatis. Tum vicina astris Erycino in vertice sedes Fundatur Veneri Idaliae, tumuloque sacerdos 760 Ac lucus late sacer additur Anchiseo. Jamque dies epulata novem gens omnis, et aris 2l8 p. VIRGILII MARONIS Factus honos : i^lacidi straverunt aequora venti, Creber et adspirans rursus vocat Auster in altum. Exoritur procurva ingens per litora fletus ; 763 Complexi inter se noctemque diernque morantur. Ipsae jam matres, ipsi, quibus aspera quondam Visa maris facies et non tolerabile nomen, Ire volunt, omnemque fugae perferre laborem. Quos bonus Aeneas dictis solatur amicis, 770 Et consanguineo lacrimans commendat Acestae. Tres Eryci vitulos et Tempestatibus agnam Caedere deinde jubet, solvique ex ordine funem. Ipse, caput tonsae foliis evinctus olivae, Stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos 77s Porricit in fluctus ac vina liquentia fundit. Prosequitur surgens a puppi ventus euntes. Certatim socii feriunt mare et aequora verrunt. At Venus interea Neptunum exercita curis Alloquitur, talesque effundit pectore questus : 780 Junonis gravis ira nee exsaturabile pectus Cogunt me, Neptune, preces descendere in omnes ; Quam nee longa dies, pietas nee mitigat ulla, Nee Jovis imperio fatisque infracta quiescit. Non media de gente Phrygum exedisse nefandis 785 Urbem odiis satis est, nee poenam traxe per omnem : Reliquias Trojae, cineres atque ossa peremptae Insequitur. Caussas tanti sciat ilia furoris. Ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis Quam molem subito excierit : maria omnia coelo 790 Miscuit, Aeoliis nequidquam freta procellis, In regnis hoc ausa tuis. Per scelus ecce etiam Trojanis matribus actis Exussit foede puppes, et classe subegit Amissa socios ignotae linquere terrae. 79s Quod superest, oro, liceat dare tuta per undas Vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim, Si concessa peto, si dant ea moenia Parcae. AENEIDOS LIB. V. 219 Turn Saturnius haec domitor maris edidit alti : Fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis, Soo Unde genus ducis. Merui quoque ; saepe furores Compressi et rabiem tantam coelique marisque. Nee minor in terris, Xanthum Simoentaque testor, Aeneae mihi cura tui. Quum Troia Achilles Exanimata sequens impingeret agmina muris, 805 Milia multa daret leto, gemerentque repleti Amnes, nee reperire viam atque evolvere posset In mare se Xanthus, Pelidae tunc ego forti Congressum Aenean nee dis nee viribus aequis Nube cava rapui, cuperem quum vertere ab imo 810 Structa meis manibus perjurae moenia Trojae. Nunc quoque mens eadem perstat mihi ; pelle timorem. Tutus, quos optas, portus accedet Averni. Unus erit tantum, amissum quem gurgite quaeres ; Unum pro multis dabitur caput. 815 His ubi laeta deae permulsit pectora dictis, Jungit equos auro Genitor, spumantiaque addit Frena feris, manibusque omnes effundit habenas. Caeruleo per summa levis volat aequora curru ; Subsidunt undae, tumidumque sub axe tonanti 820 Sternitur aequor aquis, fugiunt vasto aethere nimbi. Turn variae comitum facies, immania cete, Et senior Glauci chorus, Inousque Palaemon, Tritonesque citi, Phorcique exercitus omnis ; Laeva tenet Thetis, et Melite, Panopeaque virgo, 825 Nesaee, Spioque, Thaliaque, Cymodoceque. Hie patris Aeneae suspensam blanda vicissim Gaudia pertentant mentem ; jubet ocius omnes Attolli malos, intendi brachia velis. Una omnes fecere pedem, pariterque sinistros, 830 Nunc dextros solvere sinus ; una ardua torquent Cornua detorquentque ; ferunt sua flamina classem. Princeps ante omnes densum Palinurus agebat Agmen ; ad hunc alii cursum contendere jussi. 220 P. VIRGILII MARONIS Jamque fere mediam coeli Nox humida metam 835 Contigerat ; placida laxabant membra quiete Sub remis fusi per dura sedilia nautae : Quum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris Aera dimovit tenebrosum et dispulit umbras, Te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans 840 Insonti ; puppique deus consedit in alta, Phorbanti similis, funditque has ore loquelas : I aside Palinure, ferunt ipsa aequora classem ; Aequatae spirant aurae ; datur hora quieti. Pone caput, fessosque oculos furare labori. 845 Ipse ego paulisper pro te tua munera inibo. Cui vix attollens Palinurus lumina fatur : Mene salis placidi vultum fluctusque quietos Ignorare jubes? mene huic confidere monstro? Aenean credam quid enim fallacibus auris 850 Et coeli toties deceptus fraude sereni ? Talia dicta dabat, clavumque affixus et haerens Nusquam amittebat, oculosque sub astra tenebat. Ecce deus ramum Lethaeo rore madentem Vique soporatum Stygia super utraque quassat 855 Tempora, cunctantique natantia lumina solvit. Vix primos inopina quies laxaverat artus : Et superincumbens cum puppis parte revulsa Cumque gubernaclo liquidas projecit in undas Praecipitem ac socios nequidquam saepe vocantem ; sgo Ipse volans tenues se sustulit ales ad auras. Currit iter tutum non secius aequore classis, Promissisque patris Neptuni interrita fertur. Jamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat, Difficiles quondam multorumque ossibus albos, s.^ Tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant : Quum pater amisso fluitantem errare magistro Sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis, Multa gemens, casuque animum concussus amici : O nimium coelo et pelago confise sereno, 870 Nudus in ignota, Palinure, jacebis arena. AENEIDOS LIB. VI. 221 LIBER VI. Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas, Et tandem Euboicis Cumarum allabitur oris. Obvertunt pelago proras ; turn dente tenaci Ancora fundabat naves, et litora curvae Praetexunt puppes. Juvenum manus emicat ardens Litus in Hesperium ; quaerit pars semina flammae Abstrusa in venis silicis, pars densa ferarum Tecta rapit silvas, inventaque flumina monstrat. At pius Aeneas arces, quibus altus Apollo Praesidet, horrendaeque procul secreta Sibyllae, Antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque Delius inspirat vates aperitque futura. Jam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta. Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna, Praepetibus pennis ausus se credere coelo, Insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos, Chalcidicaque levis tandem super adstitit arce. Redditus his primum terris, tibi, Phoebe, sacravit Remigium alarum, posuitque immania templa. In foribus letum Androgeo ; tum pendere poenas Cecropidae jussi — miserum ! — septena quot annis Corpora natorum ; stat ductis sortibus urna. Contra elata mari respondet Gnosia tellus : Hie crudelis amor tauri, suppostaque furto Pasiphae, mixtumque genus prolesque biformis Minotaurus inest. Veneris monumenta nefandae ; Hie labor ille domus et inextricabilis error ; Magnum reginae sed enim miseratus amorem Daedalus, ipse dolos tecti ambagesque resolvit. Caeca regens filo vestigia. Tu quoque magnam Partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. Bis conatus erat casus effingere in auro ; 222 P. VIRGILII MARONIS Bis patriae cecidere manus. Quin protinus omnia Perlegerent oculis, ni jam praemissus Achates Afforet atque una Phoebi Triviaeque sacerdos, 35 Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi : Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit ; Nunc grege de intacto septem mactare juvencos Praestiterit, totidem lectas de more bidentes. Talibus affata Aenean — nee sacra morantur 40 Jussa viri — Teucros vocat alta in templa sacerdos. Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, Quo lati ducunt aditus centum, ostia centum ; Unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae. Ventum erat ad limen, quum virgo, Poscere fata 4i Tempus, ait ; deus, ecce, deus ! Cui talia fanti Ante fores subito non vultus, non color unus, Non comptae mansere comae ; sed pectus anhelum, Et rabie fera corda tument ; majorque videri. Nee mortale sonans, afflata est numine quando so Jam propiore dei. Cessas in vota precesque Tros, ait, Aenea, cessas ? Neque enim ante dehiscent Attonitae magna ora domus. Et talia fata Conticuit. Gelidus Teucris per dura cucurrit Ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo : 55 Phoebe, graves Trojae semper miserate labores, Dardana qui Paridis direxti tela manusque Corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras Tot maria intravi duce te penitusque repostas Massylum gentes praetentaque Syrtibus arva, 60 Jam tandem Italiae fugientis prendimus oras ; Hac Trojana tenus fuerit fortuna secuta. Vos quoque Pergameae jam fas est parcere genti, Dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens Gloria Dardaniae. Tuque, o sanctissima vates, 65 Praescia venturi, da — non indebita posco Regna meis fatis — Latio consitiere Teucros Errantesque deos agitataque numina Trojae. AENEIDOS LIB. VI. 223 Turn Phoebo et Triviae solido de marmore templum Instituam, festosque dies de nomine Phoebi. 70 Te quoque magna manent regnis penetralia nostris. Hie ego namque tuas sortes arcanaque fata, Dicta meae genti, ponam, lectosque sacrabo, Alma, viros. Foliis tantum ne carmina manda, Ne turbata volent rapidis ludibria ventis ; 7S Ipsa canas oro. Finem dedit ore loquendi. At, Phoebi nondum patiens, imrnanis in antro Bacchatur vates, magnum si pectore possit Excussisse deum ; tanto magis ille fatigat Os rabidum, fera corda domans, fingifiiue premendo. 80 Ostia jamque domus patuere ingentia centum Sponte sua, vatisque ferunt responsa pei auras : O tandem magnis pelagi defuncte periclis ' Sed terrae graviora manent. In regna Lavini Dardanidae venient ; mitte banc de pectore curam ; 85 Sed non et venisse volent. Bella, horrida bella, Et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. Non Simois tibi, nee Xanthus, nee Dorica castra Defuerint ; alius Latio jam partus Achilles, Natus et ipse dea ; nee Teucris addita Juno. 90 Usquam aberit ; quum tu supplex in rebus egenis Quas gentis Italum aut quas non oraveris urbes ! Caussa mali tanti conjux iterum hospita Teucris Externique iterum thalami. Tu ne cede malis, sed contra audentior ito, 95 Quam tua te Fortuna sinet. Via prima salutis, Quod minime reris, Graia pandetur ab urbe. Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla Horrendas canit ambages antroque remugit, Obscuris vera involvens : ea frena ftirenti 100 Concutit, et stimulos sub pectore vertit Apollo. Ut primurri cessit furor et rabida ora quierunt, Incipit Aeneas heros : Non uUa laborum, O virgo, nova mi facies inopinave surgit ; 224 P- VIRGILII MARONIS Omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. 'os Unum oro : quando hie inferni janua regis Dicitur et tenebrosa palus Acheron te refuse, Ire ad conspectum cari genitoris et ora Contingat ; doceas iter et sacra ostia pandas. Ilium ego per flammas et mille sequentia tela ^ no Eripui his humeris, medioque ex hoste recepi ; Ille meum comitatus iter maria omnia mecum Atque omnes pelagique minas coelique ferebat, Invalidus, vires ultra sortemque senectae. Quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, "s Idem orans mandata dabat. Natique patrisque, Alma, precor, miserere — potes namque omnia, nee te Nequidquam lucis Hecate praefecit Avernis — Si potuit Manes arcessere conjugis Orpheus, Threicia fretus cithara fidibusque canoris, 120 Si fratrem Pollux alterna morte redemit, Itque reditque viam toties. Quid Thesea, magnum Quid memorem Alciden ? et mi genus ab Jove summo. Talibus orabat dictis, arasque tenebat, Quum sic orsa loqui vates : Sate sanguine divum, 125 Tros Anehisiade, facilis descensus Averno; Noctes atque dies patet atri janua Ditis ; Sed revocare gradum suj^erasque evadere ad auras, Hoc opus, hie labor est. Pauci, quos aequus amavit Juppiter, aut ardens evexit ad aethera virtus, 13 :>' Dis geniti potuere. Tenent media omnia silvae, Cocytosque sinu labens circumvenit atro. Quod si tantus amor menti, si tanta cupido est. Bis Stygios innare lacus, bis nigra videre Tartara, et insano juvat indulgere labori, 135 Accipe, quae peragenda prius. Latet arbore opaca Aureus et foliis et lento vimine ramus, Junoni infernae dictus sacer ; hunc tegit omnis Lucus et obseuris claudunt convallibus umbrae. Sed non ante datur telluris operta subire, 14° AENEIDOS LIB. VI. 225 Auricomos quam qui decerpserit arbore fetus. Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus Instituit. Primo avulso non deficit alter Aureus, et simili frondescit virga metallo. Ergo alte vestiga oculis, et rite repertum 14s Carpe manu ; namque ipse volens facilisque sequetur, Si te fata vocant ; aliter non viribus ullis Vincere, nee duro poteris convellere ferro. Praeterea jacet exanimum tibi corpus amici — Heu nescis — totamque incestat funere classem, 150 Dum consulta petis nostroque in limine pendes. Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulchre. Due nigras pecudes ; ea prima piacula sunto. Sic demum lucos Stygis et regna invia vivis Adspicies. Dixit, pressoque obmutuit ore. 15s Aeneas maesto defixus lumina vultu Ingreditur, linquens antrum, caecosque volutat Eventus animo secum. Cui fidus Achates It comes, et paribus curis vestigia figit^ Multa inter sese vario sermone serebant, 160 Quem socium exanimem vates, quod corpus humandum Diceret. Atque illi Misenum in litore sicco, Ut venere, vident indigna morte peremptum, Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter Acre ciere viros, Martemque accendere cantu. 165 Hectoris hie magni fuerat comes, Hectora circum Et lituo pugnas insignis obibat et hasta. Postquam ilium vita victor spoliavit Achilles, Dardanio Aeneae sese fortissimus heros Addiderat socium, non inferiora secutus. 170 Sed tum, forte cava dum personat aequora concha, Demens, et cantu vocat in certamina divos, Aemulus exceptum Triton, si credere dignum est. Inter saxa virum spumosa immerserat unda. Ergo omnes magno circum clamore fremebant, 17s Praecipue pius Aeneas. Tum jussa Sibyllae, 2 26 P. VIRGILII MARONIS Haud mora, festinant flentes, aramque sepulchri Congerere arboribus coeloque educere certant. Itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum, Procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex, Fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur Scinditur, advolvunt ingentes montibus ^ornos. Nee non Aeneas opera inter talia primus Hortatur socios, paribusque accingitur armis. Atque haec ipse suo tristi cum corde volutat, Adspectans silvam immensam, et sic voce precatur : Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus Ostendat nemore in tanto ! quando omnia vere Heu nimium de te vates, Misene, locuta est. Vix ea fatus erat, geminae quum forte columbae Ipsa sub ora viri coelo venere volantes, Et viridi sedere solo. Turn maximus heros Maternas agnoscit aves, laetusque precatur : Este duces, o, si qua via est, cursumque per auras Dirigite in lucos, ubi pinguem dives opacat Ramus humum. Tuque, o, dubiis ne defice rebus, Diva parens. Sic efifatus vestigia pressit, Observans, quae signa ferant, quo tendere pergant. Pascentes illae tantum prodire volando. Quantum acie possent oculi servare sequentum. Inde ubi venere ad fauces graveolentis Averni, Tollunt se celeres, liquidumque per aera lapsae Sedibus optatis geminae super arbore sidunt. Discolor unde auri per ramos aura refulsit. Quale solet silvis brumali frigore viscum Fronde virere nova, quod non sua seminat arbos, Et croceo fetu teretes circumdare truncos : Talis erat species auri frondentis opaca nice, sic leni crepitabat bractea vento. Corripit Aeneas extemplo avidusque refringit Cunctantem, et vatis portat sub tecta Sibyllae. Nee minus interea Misenum in litore Teucri AENEIDOS LIB. VI. 22 f Flebant, et cineri ingrato suprema ferebant. Principio pinguem taedis et robore secto Ingentem struxere pyram, cui frondibus atris 215 Intexunt latera, et ferales ante cupressos Constituunt, decorantque super fulgentibus armis. Pars calidos latices et aena undantia flammis Expediunt, corpusque lavant frigentis et unguunt. Fit gemitus. Turn membra toro defleta reponunt, 2» Purpureasque super vestes, velamina nota, Conjiciunt. Pars ingenti subiere feretro, Triste ministerium, et subjectam more parentum Aversi tenuere facem. Congesta cremantur Turea dona, dapes, fuso crateres olivo. a^s Postquam coUapsi cineres et flamma quievit, Reliquias vino et bibulam lavere favillam, Ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno. Idem ter socios pura circumtulit unda, Spargens rore levi et ramo felicis olivae, 939 Lustravitque viros, dixitque novissima verba. At pius Aeneas ingenti mole sepulchrum Imponit, suaque arma viro remumque tubamque, Monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo Dicitur, aeternumque tenet per saecula nomen. 235 His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae. Spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu, Scrupea, tuta lacu nigro nemoruraque tenebris, Quam super baud ullae poterant impune volantes Tendere iter pennis : talis sese halitus atris 240 Faucibus effundens supera ad convexa ferebat : [Unde locum Graii dixerunt nomine Aornon.] Quatuor hie primum nigrantes terga juvencos Constituit frontique invergit vina sacerdos, Et sumnias carpens media inter cornua setas 24s Ignibus imponit sacris, libamina prima, Voce vocans Hecaten, Coeloque Ereboque potentenl. Supponunt alii cultros, tepidumque cruorem 2 28 P. VIRGILII MARONIS Suscipiunt pateris. Ipse atri velleris agnam Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori 2sc Ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, vaccam. Turn Stygio regi nocturnas inchoat aras, Et solida imponit taurorum viscera flammis, Pingue super oleum infundens ardentibus extis. Ecce autem, primi sub lumina solis et ortus 25= Sub pedibus mugire solum et juga coepta moveri Silvarum, visaeque canes ululare per umbram, Adventante dea. Procul o, procul este, profani, Conclamat vates, totoque absistite luco ; Tuque invade viam, vaginaque eripe ferrum ; 26c Nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo. Tantum effata, furens antro se immisit aperto ; Ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat. Di, quibus imperium est animarum, Umbraeque silentes Et Chaos, et Phlegethon, loca nocte tacentia late, 265 Sit mihi fas audita loqui ; sit numine vestro Pandere res alta terra et caligine mersas. • Ibant obscuri sola sub nocte per umbram, Perque domos Ditis vacuas et inania regna : Quale per incertam lunam sub luce maligna 270 Est iter in silvis, ubi coelum condidit umbra Juppiter, et rebus nox abstulit atra colorem. Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci Luctus et ultrices posuere cubilia Curae ; Pallentesque habitant Morbi, tristisque Senectus, 275 Et Metus, et malesuada Fames, ac turpis Egestas, Terribiles visu formae, Letumque, Labosque ; Tum consanguineus Leti Sopor, et mala mentis Gaudia, mortiferumque a^dverso in limine Bellum, Ferreique Eumenidum thalami, et Discordia demens, 280 Vipereum crinem vittis innexa cruentis. In medio ramos annosaque brachia pandit Ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia vulgo Vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent. AENEIDOS LIB. VI. 229 Multaque praeterea variarum monstra ferarum 285 Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes Et centumgeminus Briareus ac belua Lernae, Horrendum stridens, flammisque armata Chimaera, Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae. Corripit hie subita trepidus formidine ferrum 290 Aeneas, strictamque aciem venientibus offert, Et, ni docta comes tenues sine corpore vitas Admoneat volitare cava sub imagine formae, Irruat, et frustra ferro diverberet umbras. Hinc via, Tartarei quae fert Acherontis ad undas. 395 Turbidus hie caeno vastaque voragine gurges Aestuat atque omnem Cocyto eructat arenam. Portitor has horrendus aquas et flumina servat Terribili squalore Charon, cui plurima mento Canities inculta jacet, stant kimina flamma, 300 Sordidus ex humeris nodo dependet amictus. Ipse ratern conto subigit, velisque ministrat, Et ferruginea subvectat corpora cymba, Jam senior, sed cruda deo viridisque senectus. Hue omnis turba ad ripas effusa ruebat, 305 Matres atque viri, defunctaque corpora vita Magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, Impositique rogis juvenes ante ora parentum : Quam multa in silvis autumni frigore primo Lapsa cadunt foHa, aut ad terram gurgite ab alto 310 Quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus Trans pontum fugat et terris immittit apricis. Stabant orantes primi transmittere cursum, Tendebantque manus ripae uherioris amore. Navita sed tristis nunc hos nuncaccipit illos, 31s Ast ahos longe submotos arcet arena. Aeneas miratus enim motusque tumultu Die, ait, o virgo, quid vult concursus ad amnem ? Quidve petunt animae ? vel quo discrimine ripas Hae Unquunt, illae remis vada hvida verrunt ? 330 230 p. VIRGILII MARONIS Glli sic breviter fata est longaeva sacerdos : Anchisa generate, deum certissima proles, Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem, Di cujus jurare timent et fallere numen. Haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est ; 325 Portitor ille Charon ; hi, quos vehit unda, sepulti. Nee ripas datur horrendas et rauca fluenta Transportare prius, quam sedibus ossa quierunt. Centum errant annos volitantque haec litora circum ; Turn demum admissi stagna exoptata revisunt. * 330 Constitit Anchisa satus et vestigia pressit, Multa putans, sortemque animo miseratus iniquam. Cernit ibi maestos et mortis honore carentes Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten, Quos simul, a Troja ventosa per aequora vectos, 335 Obruit Auster, aqua involvens navemque virosque. Ecce gubernator sese Palinurus agebat, Qui Libyco nuper cursii, dum sidera servat, Exciderat puppi mediis efifusus in undis. Hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra, 340 Sic prior alloquitur : Quis te, Palinure, deorum Eripuit nobis, medioque sub aequore mersit ? Die age. Namque mihi, fallax haud ante repertus, Hoc uno responso animum delusit Apollo, Qui^fore te ponto incolumem, finesque canebat 345 Venturum Ausonios. En haec promissa fides est ? Ille autem : Neque te Phoebi cortina fefellit, Dux Anchisiade, nee me deus aequore mersit. Namque gubernaclum multa vi forte revulsum, Cui datus haerebam custos cursusque regebam, 350 Praecipitans traxi mecum. Maria aspera juro Non ullum pro me tantum cepisse timorem, Quam tua ne, spoliata armis, excussa magistro, Deficeret tantis navis surgentibus undis. Tres Notus hibernas immensa per aequora noctes 355 Vexit me violentus aqua ; vix lumine quarto AENEIDOS LIB. VI. 23 1 Prospexi Italiam summa sublimis ab unda. Paulatim adnabam terrae ; jam tuta tenebam, Ni gens crudelis madida cum veste gravatum Prensantemque uncis manibus capita aspera mentis 360 Ferro invasisset, praedamque ignara putasset. Nunc me fluctus habet, versantque in litore venti. Quod te per coeli jucundum lumen et auras, Per genitorem oro, per spes surgentis luli, Eripe me his, invicte, malis : aut tu mihi terram 36s Injice, namque potes, portusque require Velinos ; Aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix Ostendit — neque enim, credo, sine numine divum Flumina tanta paras Stygiamque innare pajudem — Da dextram misero, et tecum me tolle per undas, 370 Sedibus ut saltern placidis in morte quiescam. Talia fatus erat, coepit quum talia vates : Unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido ? Tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum Eumenidum adspicies, ripamve injussus adibis ? 37s Desine fata deum flecti sperare precando. Sed cape dicta memor, duri solatia casus. Nam tua finitimi, longe lateque per urbes Prodigiis acti coelestibus, ossa piabunt, Et statuent tumulum, et tumulo soUemnia mittent, 380 Aeternumque locus Palinuri nomen habebit. His dictis curae emotae, pulsusque parumper Corde dolor tristi ; gaudet cognomine terra. Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant. Navita quos jam inde ut Stygia prospexit ab unda 385 Per tacitum nemus ire pedemque advertere ripae, Sic prior aggreditur dictis, atque increpat ultro : Quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis. Fare age, quid venias, jam istinc, et comprime gressum. Umbrarum hie locus est, Somni Noctisque soporae ; 390 Corpora viva nefas Stygia vectare carina. Nee vero Alciden me sum laetatus euntem 232 p. VIRGILII MARONIS Accepisse lacu, nee Thesea Pirithoumque, Dis quamquam geniti atque invicti viribus essent. Tartareum ille manu custodem in vincla petivit, 395 Ipsius a solio regis, traxitque trementem ; Hi dominam Ditis thalamo deducere adorti. Quae contra breviter fata est Amphrysia vates : Nullae hie insidiae tales ; absiste moveri ; Nee vim tela ferunt ; lieet ingens janitor antro 400 Aeternum latrans exsangues terreat umbras, Casta lieet patrui servet Proserpina limen. Troius Aeneas, pietate insignis et armis, Ad genitorem imas Erebi deseendit ad umbras. Si te nulla movet tantae pietatis imago, 405 At ramum hune — aperit ramum, qui veste latebat — Agnoseas. Tumida ex ira tum eorda residunt. Nee plura his. Ille admirans venerabile donum Fatalis virgae, longo post tempore visum, Caeruleam advertit puppim, ripaeque propinquat. 410 Inde alias animas, quae per juga longa sedebant, Deturbat, laxatque foros ; simul aecipit alveo Ingentem Aenean. Gemuit sub pondere eymba Sutilis, et multam aeeepit rimosa paludem. Tandem trans fluvium ineolumis vatemque virumque 41s Informi limo glaucaque exponit in ulva. Cerberus haee ingens latratu regna trifauei Personat, adverso recubans immanis in antro. Cui vates, horrere videns jam eolla eolubris, Melle soporatam et medieatis frugibus offam 420 Objicit. Ille fame rabida tria guttura pandens Corripit objeetam, atque immania terga resolvit Fusus humi, totoque ingens extenditur antro. Oeeupat Aeneas aditum custode sepulto, Evaditque eeler ripam irremeabilis undae. 425 Continuo auditae voees vagitus et ingens Infantumque animae flentes in limine primo, Quos dulcis vitae exsortes et ab ubere raptos AENEIDOS LIB. VI. 233 Abstulit atra dies et funere mersit acerbo. Hos juxta falso damnati crimine mortis. 430 Nee vero hae sine sorte datae, sine judice, sedes : Quaesitor Minos urnam movet ; ille silentum Conciliumque vocat vitasque et crimina discit. Proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum Insontes peperere manu, lucemque perosi 435 Projecere animas. Quam vellent aethere in alto Nunc et pauperiem et duros perferre labores ! Fas obstat, tristique palus inamabilis unda AUigat, et novies Styx interfusa coercet. Nee procul hinc partem fusi monstrantur in omnem 440 Lugentes campi ; sic illos nomine dicunt. Hie, quos durus amor crudeli tabe peredit, Secreti celant calles et myrtea circum Silva tegit ; curae non ipsa in morte relinquunt. His Phaedram Procrimque locis, maestamque Eriphylen, 445 Cmdelis nati monstrantem vulnera, cernit, Evadnenque et Pasiphaen ; his Laodamia It comes, et juvenis quondam, nunc femina, Caeneus, Rursus et in veterem fato revoluta figuram. Inter quas Phoenissa recens a vulnere Dido 450 Errabat silva in magna ; quam Troius heros Ut primum juxta stetit agnovitque per umbram Obscuram, qualem primo qui surgere mense Aut videt, aut vidisse putat per nubila lunam, Demisit lacrimas, dulcique affatus amore est : 455 Infelix Dido, verus mihi nuntius ergo Venerat exstinctam, ferroque extrema secutam? Funeris heu tibi caussa fui ? Per sidera juro, Per superos et si qua fides tellure sub ima est, Invitus, regina, tuo de litore cessi. 460 Sed me jussa deum, quae nunc has ire per umbras. Per loca senta situ cogunt noctemque profundam, Imperiis egere suis ; nee credere quivi Hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. 234 P- VIRGILII MARONIS . Siste gradum*, teque adspectu ne subtrahe nostro. 465 Quern fugis ? extremum fato, quod te alloquor, hoc est. Talibus Aeneas ardentem et torva tuentem Lenibat dictis animum, lacrimasque ciebat. Ilia solo fixos oculos aversa tenebat, Nee magis incepto vultum sermone movetur, 470 Quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. Tandem corripuit sese, atque inimica refugit In nemus umbriferum, conjux ubi pristinus illi Respondet curis aequatque Sychaeus amorem. Nee minus Aeneas, casu concussus iniquo, 47s Prosequitur lacrimans longe, et miseratur euntem. Inde datum molitur iter. Jamque arva tenebant Ultima, quae bello clari secreta frequentant. Hie illi occurrit Tydeus, hie inclutus armis Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago ; 480 Hie multum fleti ad superos belloque caduci Dardanidae, quos ille omnes longo ordine cernens Ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, Tres Antenoridas, Cererique sacrum Polyphoeten, Idaeumque, etiam currus, etiam arma tenentem. 485 Circumstant animae dextra laevaque frequentes. Nee vidisse semel satis est ; juvat usque morari, Et conferre gradum, et veniendi discere caussas. At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges Ut videre virum fulgentiaque arma per umbras, 490 Ingenti trepidare metu ; pars vertere terga, Ceu quondam petiere rates ; pars tollere vocem Exiguam : inceptus clamor frustratur hiantes. Atque hie Priamiden laniatum corpora toto Deiphobum videt et lacerum crudeliter ora, 49s Ora manusque ambas, populataque tempora raptis Auribus, et truncas inhonesto vulnere nares. Vix adeo agnovit pavitantem et dira tegentem Supplicia, et notis compellat vocibus ultro : Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, 500 AENEIDOS LIB. VI. 235 Quis tarn crudeles optavit sumere poenas ? ' Cui tantum de te licuit ? Mihi fama suprema Nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum Procubuisse super confusae stragis acervum. Tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem 505 Constitui, et magna Manes ter voce vocavi. Nomen et arma locum servant ; te, amice, nequivi Conspicere et patria decedens ponere terra. Ad quae Priamides : Nihil o tibi amice relictum ; Omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris. s^ Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae His mersere malis ; ilia haec raonumenta reliquit. Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem Egerimus, nosti ; et nimium meminisse necesse est. Quum fatalis equus saltu super ardua venit 515 Pergama et armatum peditem gravis attulit alvo, Ilia, chorum simulans, evantes orgia circum Ducebat Phrygias ; flammam media ipsa tenebat Ingentem, et summa Danaos ex arce vocabat Tum me, confectum curis somnoque gravatum, 520 Infelix habuit thalamus, pressitque jacentem Dulcis et alta quies placidaeque simiUima morti. Egregia interea conjux arma omnia tectis Amovet, et fidum capiti subduxerat ensem ; Intra tect^ vocat Menelaum, et limina pandit, 525 Scilicet id magnum sperans fore munus amanti, Et famam exstingui veterum sic posse malorum. Quid moror? Irrumpunt thalamo; comes additur una Hortator scelerum Aeolides. Di, talia Graiis Instaurate, pio si poenas ore reposco. 530 Sed te qui vivum casus, age, fare vicissim, Attulerint. Pelagine venis erroribus actus. An monitu divum ? An quae te fortuna fatigat, Ut tristes sine sole domos, loca turbida, adires ? Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis sss Jam medium aetherio cursu trajecerat axem ; 236 p. VIRGIUI MARONIS Et fors omne datum traherent per talia tempus ; Sed comes admonuit breviterque affata Sibylla est : Nox ruit, Aenea ; nos flendo ducimus horas. Hie locus est, partes ubi se via findit in ambas : 540 Dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, Hac iter Elysium nobis ; at laeva malorum Exercet poenas, et ad impia Tartara mittit. Deiphobus contra : Ne saevi, magna sacerdos ; Discedam, explebo numerum, reddarque tenebris. 545 I decus, i, nostrum ; melioribus utere fatis. Tantum effatus, et in verbo vestigia torsit. Respicit Aeneas subito, et sub rupe sinistra Moenia lata videt, triplici circumdata muro, Quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, 550 Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. Porta adversa, ingens, solidoque adamante columnae, Vis ut nulla virum, non ipsi exscindere bello Coelicolae valeant ; stat ferrea turris ad auras, Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta, 555 Vestibulum exsomnis servat noctesque diesque. Hinc exaudiri gemitus, et saeva sonare Verbera ; tum stridor ferri, tractaeque catenae. Constitit Aeneas, strepituque exterritus haesit. Quae scelerum facies ? o virgo, effare ; quibusve 560 Urguentur poenis ? quis tantus plangor ad auras ? Tum vates sic brsa loqui : Dux inclute Teucrum, Nulli fas casto sceleratum insistere limen ; Sed me quum lucis Hecate praefecit Avernis, Ipsa deum poenas docuit, perque omnia duxit. 565 Gnosius haec Rhadamanthus habet, durissima regna, Castigatque auditque dolos, subigitque fateri, Quae quis apud superos, furto laetatus inani, Distulit in seram commissa piacula mortem. Continuo sontes ultrix accincta flagello 570 Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra Intentans angues vocat agmina saeva sororum. AENEIDOS LIB. VI. 237 Turn demum horrisono stridentes cardine sacrae Panduntur portae. Cernis, custodia qualis Vestibule sedeat ? facies quae limina servet ? S7S Quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra Saevior intus habet sedem. Turn Tartarus ipse Bis patet in praeceps tanturn tenditque sub umbras, Quantus ad aetherium coeli suspectus Olympum. Hie genus antiquum Terrae, Titania pubes, 580 Fulmine dejecti fundo volvuntur in imo. Hie et Aloidas geminos immania vidi Corpora, qui manibus magnum rescindere coelum Aggressi, superisque Jovem detrudere regnis. Vidi et crudeles dantem Salmonea poenas, 58s Dum flammas Jovis et sonitus imitatur Olympi. Quatuor hie invectus equis et lampada quassans Per Graium populos mediaeque per Elidis urbem Ibat ovans, divumque sibi poscebat honorem, Demens ! qui nimbos et non imitabile fulmen 59° Aere et cornipedum pulsu simularet equorum. At pater omnipotens densa inter nubila telum Contorsit, non ille faces nee fumea taedis Lumina, praecipitemque immani turbine adegit. Nee non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, 595 Cernere erat, per tota novem cui jugera corpus Porrigftur, rostroque immanis vultur obunco Inmortale jecur tondens fecundaque poenis Viscera rimaturque epulis habitatque sub alto Pectore, nee fibris requies datur ulla renatis. 600 Quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque ? Quos super atra silex jam jam lapsura cadentique Imminet adsimilis ; lucent genialibus altis Aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae Regifico luxu ; Furiarum maxima juxta 605 Accubat, et manibus prohibet contingere mensas, Exsurgitque facem attoUens, atque intonat ore. Hie quibus invisi fratres, dum vita manebat, 238 p. VIRGILII MARONIS Pulsatusve parens, et fraus innexa clienti, Aut qui divitiis soli incubuere repertis, 610 Nee partem posuere suis, quae maxuma turba est, Quique ob adulterium caesi, quique arma secuti Impia nee veriti dominorum fallere dextras, Inclusi poenam exspectant. Ne quaere doceri, Quam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit. 615 Saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum Districti pendent ; sedet, aeternumque sedebit, Infelix Theseus ; Phlegyasque miserrimus omnes Admonet et magna testatur voce per umbras : Discite justitiam moniti, et non temnere divos. 620 Vendidit hie auro patriam, dominumque potentem Imposuit ; fixit leges pretio atque refixit ; Hie thalamum invasit natae vetitosque hymenaeos j Ausi omnes immane nefas, ausoque potiti. Non mihi si linguae centum sint oraque centum, 625 Ferrea vox, omnes scelerum comprendere formas. Omnia poenarum percurrere nomina possim. Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos : Sed jam age, carpe viam et susceptum perfice munus ; Acceleremus, ait ; Cyclopum educta caminis 630 Moenia conspicio atque adverso fornice portas, Haec ubi nos praecepta jubent deponere dona. Dixerat, et pariter, gressi per opaca viarum, Corripiunt spatium medium, foribusque propinquant. Occupat Aeneas aditum, corpusque recenti 03-: Spargit aqua, ramumque adverso in limine figit. His demum exactis, perfecto munere divae, Devenere locos laetos et amoena virecta Fortunatorum nemorum sedesque beatas. Largior hie campos aether et lumine vestit 6,c Purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. Pars in gramineis exercent membra palaestris, Contendunt ludo et fulva luctantur arena ; Pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt. AENEIDOS LIB. VI. ^39 Nec non Threicius longa cum veste sacerdos 645 Oblgquitur numeris septem discrimina vocum, Jamque eadem digitis, jam pectine pulsat eburno. Hie genus antiquum Teucri, pulcherrima proles, Magnanimi heroes, nati melioribus annis, Ilusque Assaracusque et Trojae Dardanus auctor. 650 Arma procul currusque virum miratur inanes. Stant terra defixae hastae, passimque soluti Per campum pascuntur equi. Quae gratia currum. Armorumque fuit vivis, quae cura nitentes Pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. 655 Conspicit, ecce, alios dextra laevaque per herbara Vescentes laetumque choro Paeana canentes Inter odoratum lauri nemus, unde superne Plurimus Eridani per silvam volvitur amnis. Hie manus ob patriam pugnando vulnera passi, 660 Quique sacerdotes casti, dum vita manebat, Quique pii vates et Phoebo digna locuti, Inventas aut qui vitam excoluere per artes, Quique sui memores alios fecere merendo ; Omnibus his nivea cinguntur tempora vitta. 665 Quos circumfusos sic est affata Sibylla, Musaeum ante omnes ; medium nam plurima turba Hunc habet, atque humeris exstantem suspicit altis : Dicite, felices animae, tuque, optime vates, Quae regio Anchisen, quis habet locus ? illius ergo 670 Venimus et magnos Erebi tranavimus amnes. Atque huic responsum paucis ita reddidit heros : Nuili certa domus ; lucis habitamus opacis, Riparumque toros et prata recentia rivis Incolimus. Sed vos, si fert ita corde voluntas, 675 Hoc superate jugum ; et facili jam tramite sistam. Dixit, et ante tulit gressum, camposque nitentes Desuper ostentat ; dehinc summa cacumina linquunt At pater Anchises penitus convalle virenti Inclusas animas«6uperumque ad lumen ituras 680 240 p. VIRGILII MARONIS Lustrabat studio recolens, omnemque suorum Forte recensebat numerum carosque nepotes, Fataque fortunasque virum moresque manusque. Isque ubi tendentem adversum per gramina vidit Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, 685 Efifusaeque genis lacrimae, et vox excidit ore : Venisti tandem, tuaque exspectata parenti Vicit iter durum pietas ? datur ora tueri, Nate, tua, et notas audire et reddere voces ? Sic equidem ducebam animo rebarque futurum, 690 Tempora dinumerans, nee me mea cura fefellit. Quas ego te terras et quanta per aequora vectum Accipio ! quantis jactatum, nate, periclis ! Quam metui, ne quid Libyae tibi regna nocerent ' Ille autem : Tua me, genitor, tua tristis imago, 695 Saepius occurrens, haec limina tendere adegit ; Stant sale Tyrrheno classes. Da jungere dextram, Da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro. Sic memorans largo fletu simul ora rigabat. Ter conatus ibi collo dare brachia circum, 700 Ter frustra comprensa manus effugit imago, Par levibus ventis volucrique simillima somno. Interea videt Aeneas in valle reducta Seclusum nemus et virgulta sonantia silvis, Lethaeumque, domos placidas qui praenatat, amnem. 705 Hunc circum innumerae gentes populique volabant Ac velut in pratis ubi apes aestate serena Floribus insidunt variis, et Candida circum Lilia funduntur ; strepit omnis murmure campus. Horrescit visu subito, caussasque requirit 71° 'Inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, Quive viri tan to complerint agmine ripas. Turn pater Anchises : Animae, quibus altera fato Corpora debentur, Lethaei ad fiuminis undam Securos latices et longa oblivia potant. 7^5 Has equidem memorare tibi atque ostendere coram, AENEIDOS LIB. VI. 24 1 Jampridem banc prolem cupio enumerare meorum, . Quo magis Italia mecum laetere reperta. O pater, anne aliquas ad coelum hinc ire putandum est Sublimes animas, iterumque ad tarda reverti 720 Corpora ? Quae lucis miseris tarn dira cupido ? Dicam equidem, nee te suspensum, nate, tenebo ; Suscipit Anchises, atque ordine singula pandit. Principio coelum ac terras camposque liquentes Lucentemque globum lunae Titaniaque astra 725 Spiritus intus alit, totamque infusa per artus Mens agitat molem et magno se corpore miscet. Inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. Igneus est ollis vigor et coelestis origo 730 Seminibus, quantum non noxia corpora tardant Terrenique hebetant artus moribundaque membra. Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras Dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco. Quin et supremo quum lumine vita reliquit, 73s Non tamen omne malum miseris nee funditus omnes Corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est Multa diu concreta modis inolescere miris. Ergo exercentur poenis, veterumque malorum Supplicia expendunt : aliae panduntur inanes 740 Suspensae ad ventos ; aliis sub gurgite vasto Infectum eluitur scelus, aut exuritur igni ; Quisque suos patimur Manes ; cxinde per amplum Mittimur Elysium, et pauci laeta arva tenemus ; Donee longa dies, perfecto temporis orbe, 74s Concretam exemit labem, purumque relinquit Aetherium sensum atque aurai simplicis ignem. Has omnes, ubi mille rotam volvere per annos, Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno, Scilicet immemores supera ut convexa revisant 750 Rursus et incipiant in corpora velle reverti. Dixerat Anchises, natumque unaque Sibyllam • 16 242 P. VIRGILII MARONIS Conventus trahit in medios turbamque sonantem, Et tumulum capit, unde omnes longo ordine possit Adversos legere, et ven.ientum discere vultus. 755 Nunc age, Dardaniam prolem 'quae deinde sequatur Gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, Illustres animas nostrumque in nomen ituras, Expediam dictis, et te tua fata docebo. Ille, vides, pura juvenis qui nititur hasta, 760 Proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras Aetherias Italo commixtus sanguine surget, Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles, Quem tibi longaevo serum Lavinia conjux Educet silvis regem regumque parentem, 76^ Unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. Proximus ille Procas, Trojanae gloria gentis, Et Capys, et Numitor, et qui te nomine reddet Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis Egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. 770 Qui juvenes ! quantas ostentant, adspice, vires, Atque umbrata gerunt civili tempora quercu ! Hi tibi Momentum et Gabios urbemque Fidenam, Hi Collatinas imponent montibus arces, * Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque. 77/ Haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae. Quin et avo comitem sese Mavortius addet Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater Educet. Viden', ut geminae stant vertice cristae, Et pater ipse suo superum jam signat honore? ' 780 En, hujus, nate, auspiciis ilia incluta Roma Imperium terris, animos aequabit Olympo, Septemque una sibi muro circumdabit arces, Felix prole virum : qualis Berecyntia mater Invehitur curru Phrygias turrita per urbes, 78s Laeta deum partu, centum complexa nepotes, Omnes coelicolas, omnes supera alta tenentes. Hue geminas nunc flecte acies, hanc adspice gentem AENEIDOS LIB. VI. 243 Romanosque tuos. Hie Caesar et omnis luli Progenies, magnum coeli ventura sub axem. 790 Hie vir, hie est, tibi quern promitti saepius audis, Augustus Caesar, Divi geiius, aurea condet Saecula qui rursus Latio regnata per arva Saturno quondam, super et Garamantas et Indos Proferet imperium ; jaeet extra sidera tellus, 795 Extra anni solisque vias, ubi eoelifer Atlas Axem humero torquet stellis ardentibus aptum. Hujus in adventum jam nunc et Caspia regna' Responsis horrent divum et Maeotia tellus, Et septemgemini turbant trepida ostia Nili. 800 Nee vero Alcides tantum telluris obivit, Fixerit aeripedem eervam lieet, aut Erymanthi Paearit nemora, et Lernam tremefeeerit areu ; Nee, qui pampineis vietor juga fleetit habehis, Liber, agens eelso Nysae de vertiee tigres. 805 Et dubitamus adhue virtutem extendere faetis, Aut metus Ausonia prohibet consistere terra ? Quis proeul ille autem ramis insignis olivae Sacra ferens ? Noseo crines ineanaque menta Regis Romani, primam qui iegibus urbem Sio Fundabit. Curibus parvis et paupere terra Missus in imperium magnum. Cui deinde subibit, Otia qui rurapet patriae residesque movebit Tullus in arroa viros et jam desueta triumphis Agmina. Quern juxta sequitur jaetantior Ancus, 835 Nune quoque jam nimium gaudens popularibus auris. Vis et Tarquinios reges, animamque superbam Ultoris Bruti, faseesque videre receptos ? Consulis imperium hie primus saevasque seeures Aeeipiet, natosque pater nova bella moventes 820 Ad poenam pu)ehra pro libertate voeabit, Infelix ! Uteumque ferent ea faeta minores, Vineet amor patriae laudumque immensa cupido. Quin Deeios Drusosque proeul saevumque securr 144 P- VIRGILII MARONIS Adspice Torquatum et referentem signa Camillum. 825 Illae autem, paribus quas fulgere cernis in armis, Concordes animae nunc et dum nocte premuntur, Heu quantum inter se bellum, si lumina vitae Attigerint, quantas acies stragemque ciebunt ! Aggeribus socer Alpinis at que arce Monoeci 830 Descend ens, gener adversis instructus Eois. Ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella, Neu patriae validas in viscera vertite vires ; Tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo, Projice tela manu, sanguis mens ! — 835 Hie triumphata Capitolia ad alta Corintho Victor aget currum, caesis insignis Achivis. Eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas, Ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli, Ultus avos Trojae, templa et temerata Minervae, 840 Quis te, magne Cato, taciturn, aut te, Cosse, relinquat ? Quis Gracchi genus, aut geminos, duo fulmina belli, Scipiadas, cladem Libyae, parvoque potentem Fabricium, vel te sulco, Serrane, serentem ? Quo fessum rapitis, Fabii ? tu Maximus ille es, 845 Unus qui nobis cunctando restituis rem. Excudent alii spirantia mollius aera, Credo equidem, vivos ducent de marmore vultus, Orabunt caussas melius, coelique meatus Describent radio et surgentia sidera dicent : 859 Tu regere imperio populos, Romane, memento ; Hae tibi erunt artes ; pacisque imponere morem, Parcere subjectis, et debellare superbos. Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit : Adspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis 85s Ingreditur, victorque viros supereminet omnes ! Hie rem Romanam, magno turbante tumultu, Sistet, eques sternet Poenos Gallumque rebellem, Tertiaque arma patri suspendet capta Quirino. Atque hie Aeneas ; una namque ire videbat 860 AENEIDOS LIB. VI. 245 Egregium forma juvenem et fulgentibus armis, Sed frons laeta parum, et dejecto lumina vultu : Quis, pater, ille, yirum qui sic comitatur euntem ? Filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum ? Quis strepitus circa comitum ! quantum instar in ipso ! 865 Sed nox atra caput tristi circumvolat umbra. Tum pater Anchises, lacrimis ingressus obortis : O nate, ingentem luctum ne quaere tuorum ; Ostendent terris hunc tantum fata, neque ultra Esse sinent Nimium vobis Romana propago 870 Visa potens, Superi, propria haec si dona fuissent. Quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem Campus aget gemitus ! vel quae, Tiberine, videbis Funera, quum tumulum praeterlabere recentem ! Nee puer Iliaca quisquam de gente Latinos 875 In tantum spe toilet avos, nee Romula quondam UUo se tantum tellus jactabit alumno. Heu pietas, heu prisca fides, invictaque bello Dextera ! Non illi se quisquam impune tulisset Obvius armato, seu quum pedes iret in hostem, 880 Seu spumantis equi foderet calcaribus armos. Heu, miserande puer ! si qua fata aspera rumpas, Tu Marcellus eris. Manibus date lilia plenis, Purpureos spargam flores, animamque nepotis His saltem accumulem donis, et fungar inani 883 Munere. — Sic tota passim regione vagantur Aeris in campis latis, atque omnia lustrant. Quae postquam Anchises natum per singula duxit, Incenditque animum famae venientis amore, Exin bella viro memorat quae deinde gerenda, 890 Laurentesque docet populos urbemque Latini, Et quo quemque modo fugiatque feratque laborem. Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertuf Cornea, qua veris facilis datur exitus Umbris ; Altera candenti perfecta nitens elephanto, 895 Sed falsa ad coelum mittunt insomnia Manes. 246 p. VIRGILII MARONIS AENEIDOS LIB. VI. His ubi turn natum Anchises unaque Sibyllam Prosequitur dictis, portaque emittit eburna, Ille viam secat ad naves sociosque revisit ; Turn se ad Caietae recto fert litore portum. 900 Ancora de prora jacitur ; stant litore puppes. Q. HORATII FLACCI C A R M I N A. LIBER PRIMUS. CARMEN I. , Maecenas atavis edite regibus, O et praesidium et dulce decus meum, Sunt quos curriculo pulvere'nrblympicum Collegisse juvat, metaque fervidis Evitata rotis palmaque nobilis ^^ ~ s Terrarum dominos evehit ad Deos ; Hunc, si mobilium turba Quiritium Certat tergeminis tollereTionoribus ; Ilium, si proprio condidit horreo Quidquid de Libycis verritur areis. » Gaudentem patrios findere sarculo Agros Attalicis conditionibus Nunquam dimoveas, ut trabe Cypria Myrtoum ^avidus nauta secet mare. Luctantem Icariis fluctibus Africum 15 Mercator metuens otiuirT^t oppidi Laudat rura sui ; mox reficit rates Quassas indocilis pauperiem pati. Est qui nee veteris pocula Massici Nee partem solido demere de die 20 Spernit, nunc viridi membra sub arbuto Stratus, nunc ad aquae lene caput sacrae. 248 Q. HORATII FLACCI Multos castra juvant et lituo tubae Permixtus sonitus bellacjue matribus Detestata. Manet sub Jove frigido 25 Venator tenerae conjugis immemor, Seu visa'^t catulis cerva fidelibus, Seu rupit teretes Marsus aper plagas. Me doctarum hederae praemia frontium Dis miscent superis ; me gelidum nemus 3° Nympharumque leves cum Satyris chori Secernunt populo, si neque tibias Euterpe cohibet nee Polyhymnia Lesboum refugit tendere barbiton. Quod si me lyricis vatibus inseris, 35 Sublimi feriam sidera vertice. CARMEN II. Jam satis terris nivis atque dirae Grandinis misit Pater, et rubente Dextera sacras jaculatps^arces Terruit'tUrbFm, Terruit gentes, grave ne rediret Seculum Pyrrhae nova monstra questae, Omne quum Proteus pecus egit altos Visere montes, Piscium et summa genus haesit ulmo Nota quae sedes fuerat columbis, Et superjecto pavidae natarunt Aequore damae. Vidimus flavum Tiberim retortis Littore Etrusco violenter undis Ire dejectum monumenta regis Templaque Vestae ; Iliae dum se nimium querenti CARMINUM LIB, I. C. II. 249 Jactat Liltorem, vagus et sinistra Labitur ripa Jove non probante u- xorius amnis. - 20 Audiet cives acuisse ferrum Quo graves Persae melius perirent; Audiet pugnas vitio parentum Rara juventus. Quern vocet divum populus ruentis 25 Imperi rebus ? Prece qua fatigent Virgines sanctae minus audientem Carmina Vestam ? Cui dabit partes scelus expiandi Juppiter ? Tandem venias precamur 3° Nube candentes humeros amictus, Augur Apollo ; Sive tu mavis, Erycina ridens, Quam Jocus circum volat et Cupido ; Sive neglectum genus et nepotes 35 Respicis auctor, Heu nimis longo satiate lud©, Quern juvat clamor galeaeque leves Acer et Mauri peditis cruentum Vultus in hostem ; 40 Sive mutata juvenem figura Ales in terris imitaris, almae Filius Maiae, patiens vocari Caesaris ultor : Serus in coelum redeas diuque 4S Laetus intersis populo Quirini ; Neve te nostris vitiis iniquum Ocior aura — — ToUat Hie magnos potius triumphos, Hie ames dici pater atque princeps, 50 Neu sinas Medos equitare inultos Te duce, Caesar. 250 Q. HORATII FLACCI . CARMEN III. y / / / I vi / Sic ^ejrdiva pot^s Cypri, ' ' ^ sic fra^tres Helena^' lucida sTdera, Ventorumque regat pater, Obstrictis aliis praeter lapyga : Navis, quae tibi creditum Debes Virgilium finibus Atticis Reddas incolumen precor, Et serves animae dimidium meae. lUi robur et aes triplex Circa pectus erat qui fragilem truci 10 Commisit pelago ratem Primus, nee timuit praecipitem Africum Decertantem Aquilonibus, Nee tristes Hyadas, nee rabiem Noti Quo non arbiter Hadriae is Major toUere seu ponere vult freta. Quern Mortis timuit gradum Qui siccis oculis monstra natantia, Qui vidit mare turgidum et Infames scopulos Acroceraunia ? 20 Nequidquam deus abscidit Prudens Oceano dissociabili Terras, si tamen impiae Non tangenda rates transiliunt vada. Audax omnia perpeti 25 Gens humana ruit per vetitum nefas. Audax lapeti genus Ignem fraude mala gentibus intulit. Post ignem aetheria domo Subductum macies et nova febrium jo Terris incubuit cohors, Semotique prius tarda necessitas CARMINUM LIB. I. C. IV. 25 1 Leti corripuit gradum. Expertus vacuum Daedalus aera Pennis non homini datis ; 3S Perrupit Acheronta Herculeus labor. Nil mortalibus ardui est ; Coelum ipsum petimus stultitia, neque Per nostrum patimur scelus Iracunda Jovem ponere fulmina. 40 CARMEN IV. b SoLViTUR acris hiems gr^a vice'veris^et Favoni, ( Trahuntque siccas mac^hmae/carrrias, Ac neque jam stabulis gaudet pecus aut arator igni ; ^ Nee prata canis albicant pruinis. ) Jam Cytherea choros ducit Venus imminente luna, 5 . Junctaeque Nymphis Gratiae decentes si Alterno terram quatiunt pede, dum graves Cyclopum ^^ Vulcanus ardens urit officinas. xj Nunc decet aut viridi nitidum caput impedire myrto ^ Aut flore terrae quem ferunt solutae. 10 n Nunc et in umbrosis Fauno decet immolare lucis, a Seu poscat agnam sive malit haedum. 1 Pallida Mors aequo pulsat pede pauperum tabernas I Regumque turres. O beate Sesti, ?" Vitae summa brevis spem nos vetat inchoare longam. is Jam te premet nox fabulaeque Manes "^ Et domus exilis Plutonia : quo simul mearis, ^ j Nee regna vini sortiere talis ^-^ Nee tenerum Lycidan mirabere, quo calet juventus ^ Nunc omnis et mox virgines tepebunt. 2* ^ ^ \ I 252 Q. HORATII FLACCI CARMEN VII. Laudabunt alii claram Rhodon aut Mytilenen Aut Epheson bimarisve Corinthi Moenia, vel Baccho Thebas vel ApoUine Delphos Insignes, aut Thessala Tempe. Sunt quibus unum opus est intactae Palladis urbem Carmine perpetuo celebrare et Undique decerptam fronti praeponere olivam. Plurimus in Junonis honorem Aptum dicit equis Argos ditesque Mycenas. Me nee tarn patiens Lacedaemon Nee tarn Larissae peFCussit campus opimae, Quam domus Albuneae resonantis Et praeceps Anio ac Tiburni lucus et uda Mobilibus pomaria rivis. Albus ut obscuro deterget nubila coelo Saepe Notus neque parturit imbres Perpetuo, sic tu sapiens finire memento Tristitiam vitaeque labores Molli, Plance, mero, seu te fulgentia signis Castra tenent, seu densa tenebit Tiburis umbra tui. Teucer Salamina patremque Quum fugeret tamen uda Lyaeo Tempora populea fertur vinxisse corona, Sic tristes affatus amicos : Quo nos cumque feret melior fortuna parente Ibimus, o socii comitesque. Nil desperandum Teucro duce et auspice Teucro ; Certus enim promisit Apollo Ambiguam tellure nova Salamina futuram. O fortes pejoraque passi Mecum saepe viri, nunc vino pellite curasj Cras ingenS iterabimus aequor. CARMINUM LIB. I. C. X. CARMEN IX. ViDES ut alta stet nive candidum Soracte, nee jam sustineant onus Silvae laborantes geluque Flumina eonstiterint aeuto. Dissolve frigus ligna super foco Large reponens, atque benignius Deprome quadrimum Sabina, O thaliarche, merum diota. Permitte divis cetera, qui simul Stravere ventos aequore fervido Deproeliantes, nee cupressi Nee veteres agitantur orni. Quid sit futurum eras fuge quaerere, et Quem Fors dierum cumque dabit lucro Appone, nee dulces amores Sperne puer neque tu choreas, Donee virenti canities abest Morosa. Nunc et campus et areae Lenesque sub noctem susurri Composita repetantur hora ; Nunc et latentis proditor intimo Gratus puellae risus ab angulo, ^ Pignusque dereptum lacertis Aut digito male pertinaci. CARMEN X. Mercuri, facunde nepos Atlantis, Qui feros cultus hominum recentum Voce formasti catus et decorae More pa' us et aeci uaestrae. 254 Q. HORATII FLACCI Te canam, magni Jovis et deorum Nuntium curvaeque lyrae parentem, Callidum quidquid placuit jocoso Condere furto. Te boves olim nisi reddidisses Per dolum amotas puerum minaci Voce dum terret, viduus pharetra Risit Apollo. Quin et Atridas duce te superbos Ilio dives Priamus relicto Thessalosque ignes et iniqua Trojae Castra fefellit. Tu pias laetis animas reponis Sedibus virgaque levem coerces Aurea turbam, superis deorum Gratus et imis. CARMEN XI. Tu ne quaesiens/ scire nefas^f quern mihi, quem tibi Finem di dederint, Leuconoe, nee Babylonios Tentaris numeros. Ut melius quidquid erit pati, Seu plures hiemes seu tribuit Juppiter ultimam, Quae nunc cTppositis debilitat pumicibus mare Tyrrhenum. Sapias, vina liques, et spatio brevi Spem longam reseces. Dum loquimur, fugerit invida Aetas. Carpe diem, quam minimum credula postero. CARMEN XII. QuEM virum aut heroa lyra ve Tibia sumis celebrare, Clio, CARMINUM LIB. I. C. XII. 255 Quem deum ? Cuju^ rgcinet jocosa Nomen imago^ Aut in umbrosis Heliconis oris s Aut super Pindo, gelidove in Haemo Unde vocalem temere insecutae Orphea silvae Arte materna rapidos morantem Fiuminum lapsus celeresque ventos, lo Blandum et auritas fidibus canoris Ducere quercus ? Quid prius dicam solitis Parentis Laudibus, qui res hominum ac deorum, Qui mare ac terras variisque mundum 15 Temperat horis ? Unde nil majus generatur ipso, Nee viget quidquam simile aut secundum : Proximos illi tamen occupavit Pallas honores. 20 Proeliis audax, neque te silebo, Liber, et saevis inimica Virgo Beluis, nee te, metuende certa Phoebe sagitta. Dicam et Alciden puerosque Ledae, 25 Hunc equis, ilium superare pugnis Nobilem ; quorum simul alba nautis Stella refulsit, Defluit saxis agitatus humor, Concidunt venti fugiuntque nubes, 30 Et minax, quod sic voluere, ponto Unda recumbit. Romulum post hos prius an quietum Pompili regnum memorem an superbos Tarquini fasces dubito, an Catonis 35 Nobile letum. Regulum et Scauros animaeque magnae Prodigum Paullum superante Poeno 256 Q. HORATII FLACCI Gratus insigni referam Camena Fabriciumque. -to Hunc et incomptis Curium capillis Utilem bello tulit et Camillum Saeva paupertas et avitus apto Cum lare fundus. Crescit occulto velut arbor aevo 4S Fama Marcelli ; micat inter omnes Julium sidus velut inter ignes Luna minores. Gentis humanae pater atque custos Orte Saturno, tibi cura magni so Caesaris fatis data : tu secundo Caesare regnes. Ille, seu Parthos Latio imminentes Egerit justo domitos triumpho, Sive subjectos Orientis orae ss Seras et Indos, Te minor latum reget aequus orbem ; Tu gravi curru quaties Olympum, Tu parum castis inimica mittes Fulmina lucis. 60 CARMEN XIV. f \f ■ ^ \ f '\ Jl J O naVis, referent' m mare te novi \ Fluctus ! .0 qqid agis ? ^F^rtiter occupa Portym! I^oniie ,yides|i5l NUdum.' femigioJlatCfe Et malus celeri saucms Africo Antennaeque gemant, ac sine funibus Vix durare carinae Possint imperiosius Aequor ? Non tibi sunt integra lintea, CARMINUM LIB. I. C. XVI. 257 Non di, quos itenim pressa voces malo. lo Quamvis Pontica pinus, Silvae filia nobilis, Jactes et genus et nomen inutile, Nil pictis timidus navita puppibus Fidit. Tu, nisi ventis 15 Debes ludibrium, cave. Nuper sollicitum quae mihi taedium, Nunc desiderium curaque non levis, Interfusa nitentes Vites aequora Cycladas. 20 CARMEN XVI. ;^^-.>^., . . ^^^ .- 9 0(»j)\TRE pulchra filia pulchrior, ^ Quern criminosis cumque voles modum Pones iambis, sive flamma Sive mari libet Hadriano. Non Dindymene, non adytis quatit Mentem sacerdotum incola Pythius, Non Liber aeque, non acuta Sic geminant Corybantes aera, Tristes ut irae, quas neque Noricus Deterret ensis nee mare naufragum 1 Nee saevus ignis nee tremendo Juppiter ipse ruens tumultu. Fertur Prometheus, addere principi Limo coactus particulam undique Desectam, et insani leonis 1 Vim stomacho apposuisse nostro. Irae Thyesten exitio gravi Stravere, et altis urbibus ultimae Stetere causae, cur perirent Funditus imprimeretque muris 2 X7 258 Q. HORATII FLACCI Hostile aratrum exercitus insolens. Compesce mentem : me quoque pectoris Tentavit in dulci juventa Fervor et in celeres iambos Misit furentem ; nunc ego mitibus • i Mutare quaero tristia, dum mihi ^- Fias recantatis arnica Opprobriis animumque reddas. CARMEN XXII. Integer vitae scelerisque 'purus Non eget Mauris jaculis neque arcu Nee venenatis gravida s^gittis, Fusee, ph^fetra, Sive per Syrtes iter aestuosas Sive facturus per inhospitalem Caucasum vel quae loca fabulosus Lambit Hydaspes. Namque me silva lupus in Sabina, Dum meam canto Lalagen et ultra Terminum curis vagor expeditis, Fugit inermem ; Quale portentum neque militaris Daunias latis alit aesculetis, Nee Jubae tellus generat, leonum Arida nutrix. Pone me pigris ubi nulla campis Arbor aestiva recreatur aura, Quod latus mundi nebulae malusque Juppiter urget ; Pone sub curru nimium propinqui Solis in terra domibus negata : Dulce ridentem Lalagen amabo, Dulce loquentem. CARMINUM LIB. I. C. XXVI. 259 CARMEN XXIV. ; _ ' / • 'ft f I SJ ' Quis desiderio sit pudor aut? modus Tarn cari capitis ? Praecipe lugubres CanUis, Melpomene, ;C;ui li^uidam pater Vocem|cT!Tn cith^fa/dedit Ergo Quinctilium perjoetuus sopor Urgetl cui Pudor, et Justitiae soror Incorrupta Fides, nudaque Veritas Quando ullum inveniet parem ? Multis ille bonis flebi-lis occidit, Nulli flebilior quam tibi, Virgili. Tu frustra pius heu non ita creditum Posqis Quinctilium deos. Quod si Threicio blandius Orpheo Auditam moderere arboribus fidem, Non vanae redeat sanguis imagini, Quam virga semel horrida Non lenis precibus fat^ recludere Nigro compulerit Mercurius gregi. Durum : sed levius fit patientia* Quidquid corrigere est nefas. CARMEN XXVI. MusiSK amicus tristitiam et metus ^ Tradam protervis in mare Creticura Portare ventis, quis sub Arcto Rex gelidae metuatur orae, Quid Tiridaten terreat unice 5 Securus. O, quae fontibus integris Gaudes, apricos necte flores, Necte meo Lamiae coronam, 26o Q. HORATII FLACCI Pimplea dulcis ! Nil sine te mei Prosunt honores : hunc fidibus novis, Hunc Lesbio sacrare plectro Teque tuasque decet sorores. CARMEN XXXI. Qu!d dedicatum poscit Apollinem / Vates ? quid orat de patera novum Fundens liquorem ? Non opimae Sardiniae segetes feraces, Non aestuosae grata Calabriae Armenta, non aurum aut ebur Indicum, Non rura quae Liris quieta Mordet aqua taciturnus amnis. Premant Galena falce quibus dedit Fortuna vitem, dives et aureis i« Mercator exsiccet culullis Vin^ Syfa reparata merce, Dis carus ipsis, quippe ter et quater Anno revisens aequor Atlanticum Impune. Me pascunt olivae, i Me cichorea levesque malvae. Frui paratis et valido mihi, Latoe, dones et precor integra Cum mente, nee turpem senectam Degere nee cithafTcarentem. 2 L ) ^ , CARMEN XXXIV. -,. PARCtrs deorum cultor et infrequens Insanientis dum sapientiae CARMINUM LIB. I. C. XXXV. 26 1 Consultus erro, nunc retrorsum Vela dare atque iterare cursus CogorfrelictoT^iiiamque Dipspiter, 5 Igni corusco nubila dividens .^ Plel-umque, per'purum tonantes,_, ^i{ elau^s vcilficrernque currum, Quo bruta^ellus et vaga flumina, Quo Styx et invisi horrida Taenari 10 Sedes Atlanteusque finis ^ Concutitur. Valet ima summis Mutare'et insignei^^ttenuat deus , Obscurrpromens ; hinc apicem rapax Fortuna cum stridore acuto 15 Sustulit, hie posuisse gaudet. . CARMEN XXXV. O D«rA, gratum quae regisYAntium, ' Praesens vel imo tollere de gradu Mortale corpus, vel superbos Vertere funeribus triumphos, Te pauper ambit sollicitTprece s Ruris colonus, te dominam aequoris Quicumque Bithyna* lacessit Carpathium pelagus carina. Te Dacus asper, te profugi Scythae Urbesque gentesque et Latium ferox m Regumque matres barbarorum et Purpurei metuunt tyranni, Injurioso ne pede proruas Stantem columnam, neu populus frequens Ad arma cessantes, ad arma is Concitet imperiumque frangat. Te semper anteit saeva Necessitas 262 Q. HORATII FLACCI Clavos trabales et cuneos manu Gestans aena, nee se\»erus Uncus abest liquidumque plumbum. 20 Te Spes et albo rara Fides colit Velata panno nee comitem abnegat, Utcumque mutata potentes Veste domos inimica linquis. At vulgus infidum et meretrix retro 25 Perjura cedit ; diffugiunt eadis Cum faece siecatis amiei Ferre jugum pariter dolosi. Serves iturum Caesarem in ultimos Orbis Britannos, et juvenum recens 30 Examen Eois timendum Partibus Oeeanoque rubro. Eheu cieatrieum et sceleris pudet Fratrumque. Quid jqjos dur^ refugimus Aetas ? quid intactum nefasti 35 Liquimus? unde manum juventus Metu deorum continuit ? quibus Pepercit aris ? O utinam nova Incude diffingas retusum in Massagetas Arabasque^rrum ! 40 CARMEN XXXVII. Nunc est bibendum, nunc pede libero * Pulsanda tellus/nunc Saliaribus Omare pulvinar deorum Tempus erat dapibus, sodales.i C- Antehae nefas depromere Caecubum Cellis avitis, dum Capitolio Regink dementes ruinas Funus et imperio parabat CARMINUM LIB. I. C. XXXVIII. 263 Contaminato cum grege turpium Morbo virorup, quidlibet impotens lo Sperare fortunaque dulci _u£Ebriif . Se|d minuit furor^ j Vix una sospeslnavis ab ignibu's, [Menjpmque lymph^tam Mareotico Redegit m iy^'s timorfe^ _ _ . is CS^sar, abllt^ftrvblantem Remis adurgens, accijiftet velut -^ Molles columbas, aut leporem dtus^^_^^ J^vXXAJU Venator in campis nivalis Haemoniae, daret ut catenis » Fatale monstrum : qiMe generosius Perire quaerens, nee muliebriter Expavit ensem nee latentes Classe cifT reparavit oras. Ausa et jacentem visere regiam as Vultu sereno, fortis et asperas Tractare serpentes, ut atrum Corpore combiberet venenum, Deliberate morte ferocior, Saevis Libumis scilicet invidens 30 Privatcf deduci superbo Non humilis mulier triumpho. CARMEN XXXVIII. Persicos odi, puer,' apparatus, Displicent nexae philyfS coronae ; Mitte sectari ros^ ,quo locorum S^ri rrtbretnr. Simplici myrto nihil allabores Sedulus euro : neque te ministrum Dedecet myrtus neque me sub arta Vite bibentem. 264 - Q. HORATII . FLACCI LIBER SECUNDUS. CARMEN II, ; — NuLLb's''argento colo^ est avaris Abdito terris, inimice lamnae Crispe Sallusti, nisi t^iQperato SpTendeat usu. Vivet extento Proculeius aevo Notus in fratres animi paterni ; Illurff"kget pennT metuente solvi Fama superstes. a- Latius regnes avidum domando Spiritum, quam si Libyam remotis Gadibus jungas et uterque Poenus Serviat uni. Crescit indulgens sibi dirus hydrops, i*'- Nee sitim pellit nisi caus^morbi i.' Fugerit venis et aquosus albo Corpore languor. Redditum Cyri solio Phraaten Dissidens plebi numero beatorum Eximit Virtus, populumque falsis ^ Dedocet uti Vocibus, regnum et diadema tutum Deferens uni propriamque laurum Quisquis ingentes oculo irretorto Spectat acervos. CARMINUM LIB. II. C. III. 265 CARMEN III. JAEQUAM memento rebus m ardms IServard.mentemj.^on sacus in bonis M) msol^i temperafajn^ LaetitilL^ monmr^^Delli, Seu maestus omni tempore vixeris, 3 5 Sen te in remoto gramine per dies Festos reclinatum bearis Jf Interiore notST Falerni. Quo pinus ingens albaque populus Umbram hospitalem consociare|amant lo Ramis ? Quid obliquo laborat Lympha fugax trepidare rivo ? Hue vin^ et unguenta et nimium breves Flores amoenae ferre jube rosae, w Dum res et aetas et sororum 15 Fila trium patiuntur atra. Cedes coemptis saltibus et domo Villaque flavus quam Tiberis lavit, Cedes et exstructis in altum Divitiis potietur heres. 20 Divesne prisco natus ab Inacho Nil interest an pauper et infima De gente sub divo moreris, Victim'^ nil miserantis Orci. Omnes eodem cogimur, omnium 25 Versatur urnSTserius ocius Sors exitura et nos in aeternum Exilium impositura cumbae. 2.66 . Q. HORATII FLACCI ^' CARMEN IX. -Non semper imbres nubibus hispidos Manant in agros, aut mare Caspium Vexant inaequales procellae Usque, nee Armeniis in oris, Amice Valgi, stat glacies iners s Menses per omnes, aut Aquilonibus Querceta Gargani laborant Et foliis viduantur orni : Tu semper urges flebilibus modis Mysten ademptum, nee tibi Vespero lo Surgente decedunt amores Nee rapidum fugiente Solem. At non ter aevo functus amabilem Ploravit omnes Antilochum senex Annos, nee impubem parentes 15 Troilon, aut Phrygiae sorores Flevere semper. Desine mollium Tandem querelarum, et potius nova Cantemus Augusti tropaea Caesaris et rigidum Niphaten, ao Medumque flumen gentibus additum Victis minores volvere vertices, Intraque praescriptum Gelonos Exiguis equitare campis. CARMEN X. . ^ U Rectius vives, Licini, neque altum Semper urgendo neque, dum procellas Cautus horrescis, nimium premendo Litus iniquum. CARMINUM LIB. II. C. XIII. 267: « j ; . , J^ Auream quisquis raedibcntatem s Diligit, tutus caret obsoleti Sordibus tecti, caret mvidenda Sobrius aula, y Saepius ventis agitatur ingens Pinus, et celsae graviore casu lo Decidunt turres, feriuntque summos Fulgura montes. Sperat infestis, metuit secundis Alteram sortem bene praeparatum Pectus. Informes hiemes reducit is Juppiter, idem Summovet. Non, si male nunc, et olim Sic erit : quondam cithar^ tacentem Suscitat Musam, neque semper arcum Tendit Apollo. 20 Rebus, an gustis animosus atque Fortis appare ; sapienter idem Contrahes vento nimium secundo Turgida'velaf /^ CARMEN XIII. Ille et hefasto te posuit die, Quicumque primum, et sacrilega manu +- Produxit, arbos, in nepotmn j; Periiiciem, opprobriumque pagi; iJlunr&t'parentis.jCfedidefim sui s (Fregisse cervicem et penetralia Sparsisse nocturno cruore :^__^ -r- Hospitis ; illeTven^na Colchica C Et quidquid usquam concipitur nefas Tractavit, agro qui statuit meo 10 Te, triste lignum, te caducum h 268 Q. HORATII FLACCI In domini caput immerentis. Quid quisque vitet, nunquam homini satis Cautum est in horas : navita Bosporum Poenus perhorrescit neque ultra is Caeca timet aliunde fata, Miles sagittas et celerem fugam Parthi, catenas Parthus et Italum Robur ; sed improvisa leti Vis rapuit rapietque gentes. 20 Quam paene furvae regna Proserpinae Et judicantem vidimus Aeacum Sedesque discretas piorum, et Aeoliis fidibus querentem Sappho puellis de popularibus, 25 Et te sonantem plenius aureo, Alcaee, plectro dura navis, Dura fugae mala, dura belli ! Utrumque sacro dign^' silentio Mirantur umbrae dicere ; sed magis >, 30 Pugnas et exactos tyranpos ^,„.— ^.^^^^ * Densum humeris bibit- aure vulgus. ^ %{}J^ Quid mirum, ubi illis carminibus stupens Demittit atras belua centiceps Aures, et intorti capillis 35 Jjf Eumenidum recreantur angues ? Quin et Prometheus et Pelopis' parens Dulci laborum decipitur sono ; Nee curat Orion leones Aut timidos agitare lyncas. 40 M CARMEN XIV. %tl:h Eheu fugaces, Postume, Postume, Labuntur anni, nee pietas moram CARMINUM LIB. II. C. XV. 269 Rugis et instanti senectae Afferet indomitaeque morti ; Non, si trecenis, quotquot eunt dies, 5 Amice, places illacrimabikm . Plutona tauris, qui ter amplum I ^ Geryonen Tityonque tristi Compestit unda, scilicet dmnibiis \Quicumque terrae muaeEe vescimur 10 £naviganda7sTy^ ff^ , j SiveTiiQpes ^rimilS (MloiiiT* Frustra cruerito Marte carebimus, ^ Fractisque rauci fluctibus Hadriae, Frustra per auctumnos nocentem 15 Corporibus metuemus Austrum : Visendus ater flumine languido Cocytos errans -et Danai genus Infame damnatusque longi Sisyphus Aeolides laboris. 20 Linquenda tellus et domus et placens Uxor, neque harum quas colis arborum Te praeter invisas cupressos Ulla brevem dominum sequetur. Absumet heres Caecuba dignior as Servata centum clavibus, et mero Tinget pavimentuM superbo • a,y,iPontificum potiore coenis. CARMEN XV. ^ Jam pauca^atro jugera regiae ^ Moles relinquent ; undique latius Extenta visentur Lucrino Stagn^ lacu, platanusque caelebs Evincet ulmos ; turn violaria et j 270 Q. HORATII FLACCI Myrtus et omnis copia narium Spargent olivetis odorem Fertilibus domino priori, Turn spissa ramis laurea fervidos Excludet ictus. Non ita Romuli xo Praescriptum et intonsi Catonis Auspiciis veterumque norma. Privatus illis census erat brevis, Commune magnum : nulla decempedis Metata privatis opacam 15 Porticus excipiebat Arcton, Nee fortuitum spernere caespitem Leges sinebarft, oppida publico Sumptu jubentes et deorum Templa novo decorare saxo. 20 CARMEN XYI. . ^. Otium divos rogat in paten te Prensus Aegaeo, simul atra nubes Condidit lunam neque certa fulgent Sidera nautis ; ; Otium bello furiosa Thrace, 5 Otium Medi pharetra: decori, Grosphe, non gemmis neque purpura ve- nale neque auro. Non enim gazae neque consularis Summovet lictor miseros tumultus 10 Mentis, et curas laqueataf'circum _ ^,f Tecta vol^ntes. > ^ Viviiur patvo l^en'^ icui p'iternum Splendet in men^ tenui salinum, Nee leves somnos timor aut cupido xs Sbrdidus aufert. CARMINUM LIB. II. C. XVII. 27 1 Quid brevi fortes jaculamur aevo Mult^ ? Quid terras alio calentes t - Sole mutamus ? Patriae quis exsul Se quoque fugit ? «> ^ Scandit aeratas vitios^ naves Cura nee turmas equitum relinquit, Ocior cervis et agente nimbos x.-^ Ocior Euro. Laetus in praesens animus quod ultra est 25 Oderit curare, et amara lento Temperet risu ; nihil est ab omni tMyLiAA^ . Parte beatum. t^- 3 Abstulit clarum cita mors Achillem, Longa Tithonum minuirsenectus, 30 Et mihi forsan tibi quod negarit Porriget hora. Te greges centum Siculaeque circum :-- Mu^iunt vaccae, tibi tollit hinnitum Apt^ quadrigis equa, te bis Afro 3S Murice tinctae Vestiunt lanae : mihi parva rura et Spiritum Graiae tenuem Camenae ' ■ Parca non mendax dedit et malignum Spernere vulgus. 4° ^ ^^ CARMEN XVII. Cur me querelis exanimas tuis ? Nee dis amicum est nee mihi te prius Obire, Maecenas, mearum Grande deeus eolum^que rerum. Ah te meae si partem animae rapit 5 Maturior vis, quid moror altera. Nee cams aeque nee superstes 272 Q. HORATII FLACCI Integer ? Ille dies utramque Ducet ruinam. Non ego perfidum Dixi sacramentutn : ibimus, ibimus, 10 Utcuraque praecedes, supremum Carpere iter comites parati. Me nee Chimaerae spiritus igneae Nee, si resurgat, centimanus Gyas 3 Divellet unquam : sic potenti xs Justitiae placituraque Parcis. Seu Libra seu me Scorpios adspicit Formidolosus pars violentior Natalis horae, seu tyrannus Hesperiae Capricornus undae, 20 Utrumque nostrum incredibili modo Consentit astrum. Te Jovis impio Tutela Saturno refulgens Eripuit volucrisque Fati /Tardavit alas, quum populus frequens 25 Laetum theatris ter crepuit sonum : Me tr(iiicus illapsus cerebro Sustulerat, nisi Faunus ictum Dextra levasset, Mercurialium Gustos virorum. Reddere victimas 30 Aedemque votivam memento : Nos humilem feriemus agnam. GARMEN XVIII. -I 3 Non ebur neque aureum ^ , » ^1 Mea renidet in domo lacunar i^^MXk/V^Jh Non trabes Hymettiae ^ . ^ ^ Premunt columnas ultima recisas ^ » Africa ; neque Attali Ignotus heres regiam occupavi ; CARMINUM LIB. II. C. XVIII. 273 Nee Laconicas mihi Trahunt honestae purpuras clientae : At fides et ingeni * Benigna vena est, pauperemque dives Me petit ; nihil supra Deos lacesso, nee potentem amicum Largiora flagito, Satis beatus unicis Sabinis. ^ Truditur dies die, Novaeque pergunt interire lujiae. / J Tu secanda marmora Locas sub ipsum funus, et sepulchri Immeraor struis domos Marisque Baiis obstrepentis urges Summovere litora, Parum locuples continente ripa. Quid, quod usque proximos ^ Revellis agri terminos et ultra Limites clientium V Salis avarus ? Pellitur paternos In sinu ferens deos Et uxor et vir sordidosque natos ; Nulli^certior tamen Rapacis Orci fine destinata Aul¥divitem manet Herum. Quid ultra tendis ? Aequa tellus Pauperi recluditur Regumque pueris, nee satelles Orci Callidum Promethea ; ^ Revexit auro eaptus. Hie superbum Tantalum atque Tantali Genus coercet ; hie levare fiinetum Pauperem laboribus Voeatus atque non voeaius audit ^ 35 274 Q- HORATII FLACCI CARMEN XX. ^ /^ NoN usitata nee tenui ferar Penna biformis per liquidum aethera Vates, neque in terris morabor Longius, invidiaque major Urbes relinquam. Non ego pauperum s Sanguis parentum, non ego quem vocas, ^ Dilecte Maecenas, obibo,;-| Nee Stygia" cohibebor unda! ^ tjWW'^ Jam jam residiint eruribus asperae^_^CinA^ = a>C Pelles, et album mutor in alitem ' ko Superne, nascunturque leves • Per digitos humerosque plumae. Jam Daedaleo ocior Icaro Visam gementis litora Bospori Syrtesque Gaetulas canorus is"^ Ales Hyperboreosque campos. Me Colchus et qui dissimulat metum Marsae eohortis Dacus et ultimi Noscent Geloni, me peritus Discet Hiber Rhodanique potor. ao Absint inani funere neniae • J l^r^p Luetusque turpes et querimoniae; "'"^ (AA/iAjipJ Compesce clamorem ac sepulcri Mitte supervacuos honores. CARMINUM LIB. Ill, C. I. 275 LIBER TERTIUS. CARMEN I. A Odi 'profaiiuiii vulgus etr arceo ; (_Fav^e/lingi^is : c^ar.min^ nqn prius AMfa Mu'sanmi.sacer.dos ^^ Virginibus puehsque* canto. Regum timendorum in proprios greges, s Reges in ipsos imperium est Jovis Clari Giganteo triumpho, Cunct^ supercilio moventis. Est ut viro vir latius ordinet J Arbusta ^Icis, hie generosior lo a " Descendat in campum petitor, Moribus hie meliorque fama Contendat, ilU turba cUentium Sit major : aequa lege Necessitas Sortitur insignes et imos ; 15 Omne capax movet*tirna nomen. Districtus ensis cui super impia Cervice pendet non Sieulae dapes Duleem elaborabunt saporem, Non avium citharaeque eantus so Somnum reducent Somnus agrestium Lenis virorum non humiles domos i/Fastidit umbrosamque ripam, -w|L/»Vl»'«A- ^ _ _ ^ wWt^ Non Zephyris agitata Tempe. VOL.W, . t ft • li Desiderantem quod satis est neque M^^^^^^ Tumultuosum soUicitat mare, Nee saevus Areturi cadentis Impetus aut orientis Haedij Non verberatae grandine vineae 276 Q. HORATII FLACCI Fundusque mendax, arbore nunc aquas 30 Culpante nunc torrentia'^gros ^ Sic^era nunc hiemes iniquas. CCohfradta pisfces aequora-sehtiunt ^ 7 Jacti^in altum rpolibus,; hup frequens ^iJtVWSU ^ C aemerft^' dafirttU iredem^tor , . , 3^^- Cum famuli's dominusque terrae Fastidiosus. Sed Timor et Minae Scandunt eodem quo dominus, neque Decedit aerata triremi, et Post equitem sedet atra Cura. 40 Quodsi dolentem nee Phrygius lapis Nee purpurarum sidere clarior Delenit usus nee Falerna i A/IAV- Vitis Achaemeniumque costum, (WjCkK*^ OV Cur invidendis postibus et novo 4$ ■"AVvv4 . Sublime ritu'moliar atrium ? V^ « A'WvAaVv Cur valle permuted Sabina \ * r^V^A^^ Divitias operosiores ? ** ^^^^ ,V/xAjL^ CARMEN II. ^ Angustam amice pauperiem pati Robustus acri militia puer CondisCat, et Parthos feroces Vexet eques metuendus hasta, Vitamque sub divo et trepidis agat In rebus. Ilium ex moenibus hosticis Matrona bellantis tyranni Prospiciens et adulta virgo Suspiret, eheu, ne rudis agminum Sponsus lacessat regius asperum Tactu leonem, quern cruenta Per medias rapit ira caedes. CARMINUM LIB. III. C. III. 277 Dulce et decorum est pro patria mori : Mors et fugacem persequitur vinim, Nee parcit imbellis juventae 15 lifey^jt^^^^JVY^oplitibus timidoque tergo. Virtus repulsae nescia sordidae Intaminatis fulget honoribus, Nee surnit aut ponit secures Arbitrio popularis aurae. mo Virtus recludens immeritis mori Coelum negate tentat iter via, Coetusque vulgares et udam Spemit humum fugiente penna. Est et fideli tuta^ilentio 25 f^\/^f\/V\^ . Merces': vetabo'qui Cereris sacrum 1 Vulgarit arcanae sub isdem ' ^)Lp^SM\. Sit trabibus fragiiemve mecufflT"'"'"^ \rC'^^^_Solvat phaselon. Saepe Diespiter Neglectiis incesto addidit integrum ; 30 Raro antecedentem scelestum *■ "5 Deseruit pede Poena claudo. ^ CARMEN III. , i'JusTUM et tenacem propositi virum f Non civium ardor prava jubentium, — _, Non v'ultus instantis tyranni Mente quatit solida, neque Auster Dux inquieti turbidus Hadriae, 5 Nee fulminantis magna manus Jovis ; Si fractus illabatur orbis, Impavidum ferient ruinae. Hac arte Pollux et vagus Hercules Enisus arces attigit igneas, 10 Quos inter Augustus recumbens i^B Q. HORATII FLACCI , PurpureO; bibit ore nectar. .^- ■■■ ^ Hac !e rrrerentem, Bacche pater, tuae \ [Vexere tigres indocili jiigum Collo trahentes ; hac Quirinus 15 Martis eqiiis Acheronta fugit, Gratum elocuta consiliantibus Junone divis : Ilion, Ilion • Fatalis incestusque judex Et mulier peregrina vertit 20 " In pulverem, ex quo destituit deos Mercede pact^ Laomedon, mihi Castaeque damnatum Minervae Cum populo et duce fraudulento. Jam nee Lacaenae splendet adulterae as Famosus hospes nee Priami domus -^ Perjur^ pugnaces Achivos jl Hectoreis opibus refringit, t^yCVsAM^^ Nostrisque ductum seditionibus 1 Bellum resedit. Protinus et graves -^, Jf^ ^-wf^ Iras et invisum nepotem Troica quern peperit sacerdos Marti redonabo ; ilium ego lucidas Inire sedes, ducere nectaris Sucos, et adscribi quietis 3S Ordinibus patiar deorum. Dum longus inter saeviat Ilion Romamque pontus, qualibet exsules In parte regfranto beati ; Dum Priami Paridisque busto 40 Insultet armentum et catulos ferae Celent inultae, stet Capitolium Fulgens, triumphatisque possit Roma ferox dare jura Medis. Horrenda late nomen in ultimas 45 Extendat oras, qua medius liquor Secernit Europen ab Afro, CARMINUM LIB. III. C. IV. 279 Qua tumidus rigat arva Nilus, . Aumm irrepertum et sic melius situm Quum terra celat spernere fortior, 50 Quam cogere humanos in usus Omne sacrum rapiente dextra. Quicumque mundo terminus obstitic Hunc tangat armis, visere gestiens Qua parte debacchentur ignes, 55 Qua nebulae pluviique rores. Sed bellicosis fata Quiritibus Hac lege dico, ne nimium pii Rebusque fidentes avitae Tecta velint reparare Trojae, 60 Trojae renascens alite lugubri Fortun^ tristi .clade iterabitur, Ducente victrices catervas Conjuge me Jovis et sorore. Ter si resurgat murus aen^us 65 Auctore Phoebo, ter pereat meis Excisus Argivis, ter uxor Capta virum puerosque ploret Non hoc jocosae conveniet lyrae : ^ • Quo, Musa, tendis ? Desine pervicax '^ ' ' " ^^' '-^ Referre sermones deorum et Magna modis tenuare parvis. CARMEN IV. y Descends coelo et die age tibia" Regin^ longum Calliope melos, Seu voce nunc mavis acuta, Seu fidibus citharaque Phoebi. Auditis, an me ludit amabilis Insania ? Audire et videor pios 28o Q. HORATII . FLACCI Errare per lucos amoenae Quos et aquae subeunt et kurae. —^ Me fabulosae Vulture, in ApSo Altricis extra limen Apuliae lo Ludo fatigatumque somno Fronde nova puerum palumbes Texere, mirum quod foret omnibus, v (\ , aV'/jjO'^aK'T* Quicumque celsae nidum Acherontiae o /\ i^/'lA- /\/\ Saltusque Bantinos et arvum ""^ js Pingue tenent humilis Forenti, Ut tuto ab atris corpore viperis Dormirem et ursis, ut premerer sacra Lauroque collataque myrto, Non sine dis animosus infans. so Vester, Camenae, vester in arduos (MCi- ^wi^^^^ Sabinos, seu mihi frigidum ^^.^--" Praeneste seu Tibur supinum Seu liquidae placuere Baiae. , ^, ^ Vestris amicum fontibus et choris as jpj^" Non me Philippis versa acies retro, Devota non exstinxit arbos, Nee Sicuia" Palinurus unda. Utcumque mecum vos eritis, libens Insanientem navita Bosporum 30 ' )j^ Tentabo et urentes arenas Litoris Assyrii viator ; L ^ - Visam Britannos hospitibus feros >p :v< \\ ,yX^ Et laetum equine sanguine Concanum, Visam pharetratos Gelonos 3S Et Scythicum inviolatus amnem. Vos Caesarem altum, militia simul (^ c. Fessas cohortes addidit oppidis, Finire quaerentem labores Pierio recreatis antro. 4° Vos lene consilium et datis et dato Gaudetis almae. Scimus, ut impios CARMINUM LIB. III. C. IV. 28 1 Titanas immanemque turmam FuiiTu^e sustulerit caduco, rQui teriklfTlhertem,' qui mare temperat 45 IVen^psiin, etjurbes regnaque tristia XJivosque, mortalesqu6 turbas Impeno" regit uniis aequo. Magnum ilia terrorem intulerat Jovi Fidens juventus horrida brachiis, 50 Fratresque tendentes opaco Pelion imposuisse Olympo. Sed quid Typhoeus et validus Mimas, • Aut quid minaci Porphyrion statu, / u^O Quid Rhoetus evulsisque truncis yw7>-,^ 55 '^^^^^ Enceladus jaculator audax "^^^ ^i Contra sonantem Palladis aegida ^U -^ V'- " Possent ruentes ? Hinc avidus stetit I i^ Vulcanus, hinc matrona Juno et ^^ Nunquam humeris positurus arcum, v.' ^''So '*^ ^ Qui rore puro Castaliae lavit Crines solutos, qui Lyciae tenet -■ /(^ Dumeta natalemque silvam, Delius et Patareus Apollo. Vis consili expers mole ruit sua : 65 ^x"^'''-"' Vim temperatam di quoque provehunt ^ ' "* I In majus ; idem odere vires I Omne nefas animo moventes. Testis mearum centimanus Gyas Sententiarum, notus et integrae 70 Tentator Orion Dianae Virginea*domitus sagitta. Injecta monstris Terr^doler suis -^.^rv Maeretque partus fulmine luridum Arty* iviAiTVW Missos ad Orcum ; nee peredit^ J2-cCt> Impositam celer ignis Aetnen, fiAA^ Incontinentis nee Tityi J^c^^y^'fS^^i^^wi^ Reliquit ales, nequitiae additus #^1 282 Q. HORATII FLACCI Gustos ; amatorem trecentae Pirithoum cohibent .catenae. ^ . _ CARMEN V. I l/Q S Xl^CoELo Tonantem credidimus Jovem Regnare : praesens divu? habebitur A a/tk/ Augustus adjectis Britannis ' j Imperio gravibusque Persis. * ^«/V^iW^ Milesne-Crassi conjuge barbara s v ^T T urpis maritus vixit et hostium, t^ g^ i^^ Pro curia inversique mores ! , ^. ^^;^y^^' ^ Consenuit socerorum in armis > ' r^AAA/^ ^jj^ ^ Sub rege Medo Marsus et Apulus, *J^y {*'i<^ ^ Anciliorum et nominis et togae ro Oblitus aeternaeque Vestae, Incolumi Jove et urbe Roma ? , g Hoc caverat mens provida'' Reguli (jU^-^'^^^l^'^HyDissentientis condicionibus Wh^IT Foedis et exemplo trahentis 15 ^hl Perniciem veniens in aevum, / ^fe ^ Si non periret immiserabilis '/.■',■ :^i.*J^AZ-Oi* Captiva pubes. Signa ego Punicis '^ \^/)/^/^J^Q^f^ Affixa^lubYk et arma ""^ilitibus sine caede, dixit, 20 Derepta vidi ; vidi ego civium Retorta tergo brachia libero Portasque non clausas et arva ...^^arte coli populata nostro. ** iyn/yv4>j[^?5]^uro repensus scilicet acrior . ♦ 25 ^^^^^^ .. Miles redibit. Flagitio additis %f^^t yvOjA ' Damnum : neque amissos colores ^ ^Wriy ^vjt • Lana refert medicata fuco, J Nee vera virtus quum semel excidit lU'i aAXit^^juL CARMINUM LIB. III. C. VIII. 283 Curat reponi deterioribus. ■jvi'j? ■^hoii 30 Si pugnat extricata densis fer<-V,'%. '*-'-'/(} ^ ^ *'*" . . Cerva plagis, erit ille fortis X » 1 '^ (Qui perfidls se credlditKostibus, ^ Xt/rO^ntA [Et Marte Poenos proteret altero I ^LgJ yi^ ^ ylyrfv^^ Qui fora re'strictis lacertis 3S ^ . ^4- ^ensH; mers tlmuitque mortem. Hie unde vitam sumeret inscius ff-^ ^ i /iJlVw Pacem dijello miscuit. O pudor ! v^ -..^ — ^ OTnagna Karthago, probrosis ^^^^_„_Altior Italiae ruinis ! ;L-».V;; 4o»,T- * \vnv Egregius properaret exsul. -■ I • • Atqui sciebat quae sibi barbarus YffT^c^^^^^ ^ortor pararet ; non aliter tamen so l,._, . ^^/-*^^*>*MA£)imovit obstantes propinquos, -^^ Et populum reditus morantem, , t Quam si clientum longk negotia CM^C-^U^, Dijudicata lite relinqueret, ^ - ' I Tendens Venafranos in agros ss , ■(^t^i^Y^'^ Aut Lacedaemonium Tarentum. / r\^ . • CARMEN VIII. ,yy|/W«/l'V^«'V.MARTiis caelebs quid agam Kalendis, ^ . Quid velint flores et acerra thuris CA/vC vn/v^IXa^^^^"^ i I Plena miraris, pos^tysg,ue carbo in J ^C^jT Cafespite/ vivo, VrwwvUet^ IcccJuf^^ L^rt\ 284 Q. HORATII FLACCI Docte sermones utriusque linguae ? 5 Voveram dulces epulas et album Libero caprum prope funeratus Arboris ictu. Hie dies anno redeunte festus Corticem adstrictum pice dimovebit 10 Amphorae fumum bibere institutae Consule Tullo. ^ kA»- Sume, Maecenas, cyathos amici i a J-; Soipitis centum, et vigiles lucernas iXAA/Vvy^ Perfer in lucem ; procul omnis esto ' 15 * Clamor et ira. Mitte civiles super urbe curas : ■, i/^, hn^, ^ L i ^ Occidit Daci Cotisopis agmen, '/ ff ^ ^^ Medus infestus sibi luctuosis '' - Dissidet armis, 20 Servit Hispanae vetus hostis orae Cantaber sera domitus catena ; Jam Scythae laxo meditantur arcu Cedere campis. Neglegens ne qua populus laboret 25 Parce privatus nimium cavere ; Dona^praesentis cape laetus horae et ^ Linque severa. CARMEN XVI. Inclusam Danaeniturris aenea Robustaeque fores et vigilum canum fV^rvT'CA^ Tristes exc^biae mmiie];ant satis Nocturms ab aduitens, Si non Acrisium virginis abditae Custodem pavidum Juppiter et Venus j^ 'V Risissent ; fore enim tutum iter et patens * ■*-• .; ' CARMINUM LIB. III. C. XVI. 285 Con verso in pretium deo. Aurum per medics ire satellites Et perrumpere amat saxa potentius lo Ictu fulmineo : concidit auguris Argivi domus ob lucrum Demersa exitio ; diffidit urbium Portas vir Macedo et submit aemulos Reges muneribus ; munera navium ^^' lljUi^ Saevos illaqueant/duces. AAA'*^ {/ Crescentem sequitur cura pecuniam j/^? ^ Majorumque fames. Jure perhornii *" Late conspicuum tollere verticem, /^ ^ Maecenas, equitum decus. ao Quanto quisque sibi plura negaverit, Ab dis plura feret : nil cupientium Nudus castra peto et transfuga divitum Partes linquere gestio, Contemptae dominus splendidior rei, a 25 ^ ' Quam si quidquid arat impiger Apulus 3^^ 7., ! Occultare meis dicerer horreis, ^ ^* Magnas inter opes inops. -^— /^ . , ■ - Purae rivus aquae silvaque jugerum * ^ ! Paucorum et segetis certa fides meae 30 Fulgentem imperio fertilis Africae Fallit sorte beatior. Quamquam nee Calabrae mella ferunt apes A^^c-^u ffjA/iAAz^ Nee Laestrygonia Bacchus in amphora (j ^i/ 3 Languescit mihi nee pinguia Gallicis. ; 35 _M,vv Crescunt vellera pascuis, '' ■ '■ ^T^JU Tj^vV Importuna tamen pauperies abest, jd^ Nee si plura velim tu dare deneges. • Contracto melius parva cupidine ,, ! -i C Vectigalia porrigam, 40 Quam si Mygdoniis regnum Alyattei Campis continuem. Multa petentibus . Desunt multa : bene est cui deus obtulit ^-* ,oA^\ Parca quod satis est manu. IC 286 Q. HORATII FLACCI CARMEN XXIV, :;Kajttis:. Intactts opuleritior/ ^ j\ -^^ hesauns Arabumfeti divitis Irtdiae Thesauns Arabumfeti ( Caementis licet occupes Tyrrhenum omne tuis et mare Apulicum, Si figit adamantinos 5 Summis verticibus dira Necessitas Clavos, non animum metu, ^/vv^V^-^ Non mortis laqueis expedies caput. Campestres melius Scythae Quorum plaxrstra vagas rite trahunt domos 10 Vivunt, et rigidi Getae Immetata quibus jugera liberas Fruges et Cererem ferunt, Nee cultura placet longior annua, Defunctumque laboribus 15 Aequali recreat sorte vicarius. Illic matre carentibus Privignis mulier temperat innocens, ^ ^ Nee dotata regit virum V^C' Conjux nee nitido fidifadultero. 20 ^*'^.*y^"l*|^ Dos est magna parentium ""vT'irtus et metuens alterius viri Certo foedere castitas ; ^l^' Et-^eccare nefas aut pretium est mori. ^v^', O quisquis volet impias ss Caedes et rabiem tollere civicam, 4. '^4/" Si quaeret Pater urbium Subscribi statuis, indomitam audeat Refrenare licentiam, Clarus postgenitis ; quatenus, heu nefas ! 30 Virtutem incolumem odimus, Sublatam ex oculis quaerimus invidi. . ujj,- - / \ *■ CARMINUM LIB. III. C. XXIV. 287 Quid tristes querimoniae, Si non supplicio culpa reciditur? Quid leges sine moribus 3S Vanae proficiunt, si neque fervidis Pars inclusa caloribus Mundi nee Boreae finitimum latus Durataeque solo nives Mercatorem abigunt, horrida callidi 40 Vincunt aequora navitae, Magnum pauperies opprobrium jubet Quidvis et facere et pati Virtutisque viam deserit arduae ? Vel nos in Capitolium 45 Quo clamor vocat et turba faventium, Vel nos in mare proximum Gemmas et lapides aurum et inutile, Summi materiem mali, Mittamus, scelerum si bene poenitet. 50 Eradenda cupidinis Pravi sunt elementa, et tenerae nimis Mentes asperioribus Formandae studiis. Nescit equo rudis Haerere ingenuus puer ss Venarique timet, ludere doctior, Seu Graeco jubeas trocho Seu malis vetita legibus alea, Quum perjura patris fides Consortem socium fallat et hospitem 60 Indignoque pecuniam Heredi properet. Scilicet improbae Crescunt divitiae ; tamen Curtae nescio quid semper abest reL 288 Q. HORATII FLACCI ^ JCARMEN XXIX. Zi Q ^ iRHENA regum progenies, tibi Non ante verso lene merum cadd Cum flore, Maecenas, rosarum et Pressa tuis balanus capillis Jamdudum apud me est. Eripe te morae ; s Ne semper udum Tibur et Aesulae Declive contempleris arvum et Telegoni juga parricidae. Fastidiosam desere copiam et Molem propinquam nubibus arduis ; lo Omitte mirari beatae- - - Fumum et opes strepitumque Romae. Plerumque gratae divitibus vices, ^ Mundaeque parvo sub lare pauperura ^JUao/vxX^ I Coenae sine aulaeis et ostro Va' ^'r^^ • xs 'Uv.l|'^'*.. Sollicitam explicuere frontem. Jam clarus occultum Andromedae pater Ostendit ignem, jam Procyon furit Et Stella vesani Leonis, Sole dies referente siccos. » 20 Jam pastor umbras cum grege languido Rivumque fessus quaerit et horridi Dumeta Silvani, caretque Ripa vagis taciturna ventis. / Tu civitatem quis.deceat status ^Xceh Curas et Urbi sollicitus times cSt'(-v«* ^ Quid Seres et regnata Cyro -j-tf -v-e-i^v • Bactra parent Tanaisque discors. '^ Prudens futuri temporis exitum Caliginosa nocte premit deus, • 30 Ridetque si mortalis ultra Fas trepidat. Quod adest memento CARMINUM LIB. III. C. XXIX. 289 Componere aequus ; cetera numinis Ritu feruntur, nunc medio aequore Cum pace delabentis Etruscum 35 .ft In mare, nunc lapides adesos ^vAKrr\A/^*^'Vvv^"^n^' Stirpesque raptas et pecus et domus Volventis una non sine montium Clamore vicinaeque silvae, Quum fera diluvies quietos 40 Irritat amnes. llle potens sui o^^^ Laetusque degetj^ cui licet in diem A r ,< Dixisse Vixi : eras vel atra , » 'KwtIl Nube polum Pater occupato aaVVJJ* , * |^ Vel sole puro ; non tamen irritum atTTi-^ 45 Quodcumque retro est efficiet, neque Diffinget infectumque reddet ^,^ i ^0\,, Quod fugiens semel hora vexit. Fortuna saevo laeta negotio et Ludum insolentem ludere pertinax 50 Transmutat incertos honores, Nunc mihi, nunc alii benigna. * Laudo manentem ; si celeres quatit Pennas, resigno quae dedit, et mea Virtute me involvo probamque ss Pauperiem sine dote quaero. Non est meum, si mugiat Africis Malus procellis, ad miseras preces Decurrere, et votis pacisci -fr^vT^^-'VA^ Ne Cypriae Tyriaeque merces Q 6a Addant avaro divitias mari : Tunc me biremis praesidio scaphae Tutum per Aegaeos tumultus Aura fere tgemin usque Pollux. ^90 Q. HORATII FLACCI CARMEN XXX. / * I 5 . ExEbi monumeiitunTkere pereiinius Regalique situ pyramidiim altius, Quod non imber edax, non Aquilo impotens Possit diruere aut innumerabilis Annorum series et fuga temporum. Non omnis moriar, multaque pars mei / Vitabit Libitinam : usque ego postera Crescam laude recens dum Capitolium Scandet cum tacita virgine pontifex. Dicar qua yiolens obstrepit Aufidus Et qua pauper aquae Daunus agrestium Regnavit populorum, ex humili potens, Princeps Aeolium carmen ad Italos Deduxisse modos. Sume superbiamv. Quaesitam meritis et mihi Delphica Lauro cinge volens, Melpomene, comam. LIBER QUARTUS. CARMEN II. PiNDARUM quisquis studet' aemulari, lule, ceratis ope Daedalea Nititur pennis vitreo^ daturus NbmYn^lpont^. Monte decurrens velut amnis imbres Quern super notas aluere ripas Fervet immensusque ruit profundo Pindarus ore, CARMINUM LIB. IV. C. II. 29 1 Laurea donandus Apollinari, Seu per audaces nova dirhyrambos lo Verba devolvit numerisque fertur Lege solutis ; Seu deos regesve canit deorum Sanguinem per quos cecidere justa Morte Centauri, cecidit tremendae 15 Flamma Chimaerae ; Sive quos Ele^ domum reducit PalmdL coelestes pugilemve equumve Dicit et centum potiore sign is ^ Munere donat ; 20 Flebili sponsae juvenemve raptum Plorat et vires an i mum que moresque Aureos educit in astra nigroque Invidet Oreo. Multa Dircaeum levat aura cycnum . •$ Tendit, Antoni, quoties in altos Nubium tractus. Ego apis Matinae More modoque Grata carpentis thy ma per laborem Plurimum circa nemus uvidique 30 Tiburis ripas operosa parvus Carmina fingo. Concines majore poeta plectro Caesarem quandoque trahet feroces Per sacrum clivum merita decorus 35 Fronde Sygambros, Quo nihil majus meliusve terris Fata donavere bonique divi, Nee dabunt quamvis redeant in aurum Tempora priscum. 40 Concines laetosque dies et Urbis Publicum ludum super impetrato Fortis Augusti reditu forumque Litibus orbum. 292 Q. HORATII FLACCI Turn meae si quid loquar audiendum 45 Vocis accedet bona pars et, O Sol Pulcher ! o laudande ! canam, recepto Caesare felix. Teque dym procedis, io Triumphe ! Non semel dicemus, io Triumphe ! 5° Civitas omnis dabimusque divis Thura benignis. Te decern tauri totidemque vaccae, Me tener solvet vitulus relicta Matre qui largis juvenescit herbis ss 4 In mea vota, Fronte curvatos imitatus ignes Tertium lunae referentis ortum, Qua notam duxit niveus videri Cetera fulvus. 60 CARMEN III. T^^yXA.W-'- ^k^ '{ ^ Ilium non labor Isthmius , Clarabit pugilem, non equus impiger'N^rAiWr^CL Curru ducet Achaico s Victorem, neque res bellica Deliis Ornatum foliis ducem, Quod regum tumidas contuderit minas, Ostendet Capitolio : Sed quae Tibur aquae fertile praefluunt lo Et spissae nemorum comae Fingent Aeolio carmine nobiletrj. aM/^*^ '(rVtrvJU Romae principis urbium Dignatur subolcs inter amabiles Vatum ponere me choros, 15 >rTVN kJA^" CARMINUM LIB. IV. C. IV. , 293 Et jam dente minus mordeor invido. O, testudinis aureae Dulcem quae strepitum, Fieri, temperas^ O, mutis quoque piscibus Donatura cycni, si libeat, sonum, 20 Totum muneris hoc tui est : Quod monstror digito praetereuntium Romanae fidic^i^ lyrae, '.1 . * Quod spiro et placeo, si placeo, tuum est W4 hQualem ministrum fulmmis'alitem, ] If uij;e^eorum rqgnun^ in^aves vagas \^^^^P^m\^il e^pptiTs' ncl^e^ / ^ Juppit^rl in" danyted^'flav^, Olim juventas et patrius vigor • 5 Nido laborum propulit inscium, Vernique jam nimbis remotis Insolitos docuere nisus Venti paventem, mox in ovilia Demisit hostem vividus impetus, xo Nunc in reluctantes dracones Egit amor dapis atque pugnae : Qualemve laetis caprea pascuis Intenta fulvae matris ab ubere ^Irussi^ Jam lacte depulsum leonem 15 Dente novo peritura vidit : . Videre Raetis bella sub A 1 pi bus ^ AnV\f^ Drusum gerentem Vindelici ; — quibus ciiA^^'^^^''^ Mos unde deductus per omne Tempus Amazonia securi so Dextras obarmet quaerere distuli, Nee scire fas est omnia ; — sed diu H 294 Q. HORATII FLACCI Lateque victrices catervae Consiliis juvenis revictae .. Sensere quid mens rite, quid indoles aj U'.'^x/j r-C Nutrita faustis sub penetralibus Posset, quid Augusti paternus In pueros animus Nerones. Fortes creantur fortibus et bonis ; Est in juvencis, est in equis patrum 30 Virtus, ncque imbellem feroces Progenerant aquilae columbam : , Doctrina sed vim promovet insitam, Rectique cultus pectora roborant ; Utcumque defecere mores 3S Indecorant bene nata culpae. Quid debeas, o Roma, Neronibus Testis Metaurum flumen et Hasdrubal Devictus et pulcher fugatis Ille dies Latio tenebris 40 ft . Qui primus alma risit adorea, - ... Dirus per urbes Afer ut Italas .ikHx^vV^ 6 .! /filb^Ceu flamma per taedas vel Eurus Per Siculas equitavit undas. Post hoc secundis usque laboribus 4S Romana pubes crevit et impio Vastata Poenorum tumultu Fana deos habuere rectos ; Dixitque tandem perfidus Hannibal : Cervi luporum praeda rapacium so Sectamur ultro quos opimus Fallere et effugere est triumphus. Gens quae cremato fortis ab Ilio ; • Jactata Tuscis aequoribus sacra Natosque maturosque patres ss Pertulit Ausonias ad urbes, Duris ut ilex tonsa bipennibus Nigrae feraci frondis in Algido, CARMINUM LIB. IV. C. VII. 295 Per damna, per caedes, ab ipso Ducit^opes animumque ferro. 60 Non hydr^secto corpore firmior Vinci dolentem crevit in Herculem, Monstrumve submisere Colchi Majus Echioniaeve Thebae. ^ ' Merses profundo, pulchrior evenit : 6$ K^-,L4^- Luctere, multa proruet integrum ,^ j Cum laude victorem geretque ' Proelia conjugibus loquenda. Karthagini jam non ego nuntios Mittam superbos : occidit, occidit 7» Spes omnis et fortuna nostri Nominis Hasdrubale interempto. ^LiiiA^\^^ Nil Claudiae non perficient manus, Quas et benigno numine Juppiter Defendit et curae sagaces n Expediunt per acuta belli. CARMEN VII. DiFFUGSiRE nives, redeuntj ja^n gramina campis f^ ^'^^ - '- ^-^^ ATbyS^DUsq^e ^OTe ; Mutat' terra vices et decrescentia ripas Flumina praetereunt ; Gratia' cum Nymphis geminisque sororibus audet 5 Ducere nuda choros. Immortalia ne speres monet annus et almum Quae rapit hora diem. Frigora mitescunt Zephyris, ver preterit aestas Interitura simul 10 Pomifer Auctumnus fruges effuderit, et mox Bruma recurrit iners. Damna tamea celeres reparant coelestia lunae : 296 Q. HORATII FLACCl Nos ubi decidimus Quo pius Aeneas quo dives Tullus et Ancus ts Piilvis et umbra sumus. Quis scit an adjiciant hodiernae crastina summae Tempora di superi ? Cuncta manus avidas fugient heredis amico Quae dederis animo. 20 Quum semel occideris et de te splendida Minos Fecerit arbitria, Non, Torquate, genus, non te facundia, non te Restituet pietas ; Infernis neque enim tenebris Diana pudicum 25 Liberat Hippolytum, Nee Lethaea valet Theseus abrumpere caro Vincula Pirithoo. -X- )h^Y^ fmn^c^ /VVU CARMEN IX. ♦ ' Ne forte credas interitura quae Longe sonantem natus ad Aufidum Non ante vulgatas per artes Verba loquor socianda chordis : Non si priores Maeonius tenet Sedes Homerus Pindaricae latent Ceaeque et Alcaei minaces Stesichorique graves Camenae ; Nee si quid olim lusit Anacreon Delevit aetas ; spirat adhuc amor ^-^^^-r- Vivuntque commissi calores y^Kh'^u Aeoliae fidibus puellae. Non sola comptos ar^t adulteri Crines, et aurum vestibus illitum Mirata regalesque cultus Et comites Helene Lacaena, A/ i9^ .AiM: ihM^ vSirv^ CARMINUM LIB. IV. C. IX. 297 Primusve Teucer tela Cydonio '^"^rvvr^- ^vw "^nM^ Q^ 3 Direxit arcu ; non semcl Ilios < '^JIj Vexata ; non pugnavit ingens (J^^j^^^^^ Idomeneus Sthenelusve solus 20 Dicenda Musis jDroelia ; non ferox f^y'l^/Sfif/ ■ Hector vel acer Deiphobus graves Excepit ictus pro pudicis Conjugibus puerisque primus. Vixere fortes ante Agamemnona Multi ; sed omnes illacrimabiles Urgentur ignotique longa Nocte, carent quia vate sacro. ^Jl^M-^V Paullum sepultae distat inertiae ^^^>1^0, "JJi : Celata virtus. Non ego te meis ^^uc-'- 30 \^j!jjir Chartis inornatum silebo,^ , HH^-^I^^'" ' "'<• * ^ Totve tuos patiar labores ^_l_.-:r-~-,^.^.^^ v*, w^ Impune^ Lplli, carpere lividas v^* v^'i'vSjU^^ i_.\ Obliviofre"^;\r Est animus tibi "^ -^-^ Rerumque prudens et secundis 35 , I Temporibus dubiisque rectus, jvi/vw4^ie>rVindex avarae fraudis, et abstinenS) Ducenti:5 ad se cuncta ptcuniaer^^'^ Consulque non unius anni . Sed quoties bonus atque fidus j,-r-tl^ Judex honestum praetulit utili, r Rejecit alto dona nocentium \ - ' *^'' Vultu, per obstantes catervas Explicuit sua victor arma. , '» «. Non po.ssi.lenTem multa vocaveris 45 ^'^Tc J • Recte beatum : rectius occupat Nomen beati qui deorum Muneribus sapienter uti Duramque cailet pauperiem pati, Pejusque leto (lagitium timet. so ^qJ> Non ilb pro caris amicis ^ Aut patria timidus perire. — — — JL_»— (/-o r-A jixA*^' 298 Q. HORATII FLACCI CARMEN XIV. Quae cura patrum quaeve Quiritium Plenis honorum muneribus tuas, Auguste, virtutes in aevum Per titulos memoresque fastos Aeternet, o qua sol habitabiles 5 Illustrat oras maxime principum ? Quern legis expertes Latin ae Vindeiici didicere nuper Quid Marte posses. Milite nam tuo Drusus Genaunos, implacidum genus, 10 Breunoscjue veloces, et arces Alpibus impositas tremendis 1, . "^^^ Dejecit acer plus vice simplici ; Major Neronum mox grave proelium Commisit immanesque Raetos 15 Auspiciis pepulit secundis, Spectandus in certamine Martio, Devota morti pectora liberae Quantis fatigaret ruin is ; Indomitas prope qualis undas 20 Exercet Auster, Pleiadum choro Scindente nubes,^piger hostium Vexare turmas et frementem Mittere equum medios per ignes. Sic tauriformis volvitur Aufraus, -25 Qua regna Dauni praefluit Apuli, Quum saevit horrendamque cultis Diluviem meditatur agris, Ut barbarorum Claudius agmina ^^]/\0(fAjj^d Ferrata vasto diruit impetu 30 , Primosque et extremes metendo Stravit humum, sine clade victor, ■U CARMINUM LIB. IV. C. XIV. 299 <^CVvvvMj^ Te copias, te consilium et tuos ^ ^ Praebente divos. Nam tibi, quo die ^1S<^ (. ^ Portus Alexandrea supplex ^ "^ 35 Et vacuam patefecit aulam, x Fortun^ lustro prosper^ tertio Belli secundos reddidit exitus, r7 Laudemque et optatum peractis VvW^-^^'^t'^^^ V Imperils decus arrogavit. j Te Cantaber non ante domabilis Medusque et Indus, te profugus Scythes Miratur, o tutela praesens Italiae dominaeque Rorhae." e fontium qui celat origines Nilusque et Ister, te rapidus Tigris Te beluosus qui remotis f H ObstrepiL Oceanus ^ntannis, jTc non piiventTs fuhei^ Galliae (JDuraeque. telltS"aucITt~Hiberi^e^ Tb. c'aecle gaijdentes!^ygahi5rL < Composite ven^ranturjarnuS. /^- /-to '^^^^ bcytnes . # ^u/h Q. HORATII FLACCI CARMEN SECULARE. ^oAMry/h f : f ^ I \ i ! y — PHOE^fi'silvarumque potens Diana, Lucidum coeli decus, o colendi Semper et ci^lti, date, Quae precamur 'rempoi*e|s!fcro. Quo Sibyl lini monuere versus r^.j - ^£4j Virgines lectas puerosque castos Dis quibus septem placuere colics Dicere carmen. ^^ /Ime Sol, curru nitido diem qui xxo ^ ' 3 Promis et celas aliusque et idem •'y*^*'^ ^ Nasceris, possis nihil urbe Roma i^h^ ^- Visere maius. .^y ^j^ iAA^irfy^^ Rite maturos aperire partus '\ ./ -UX V ct Lenis, Ilithyia, tuete matres, )-\vy^ f\ -p. Sive tu Lucina probas vocari ^1? --h^-t^^ ^ Seu Genitalis. ■_ Divj>, producas suboleiri patrumque ' < -^-OueA'^ , Prbs]Seres dec|;et^ super jugandls ff"^^ -i Feminis prolSque novae feraci I ♦/-—*—' -"•'"'^ege marita, Jl4aI/VVvV^ /Certus undenos decies per annos v ^ V JOrbis ut cantus referatque ludos 6 Ter die claro totiesque ^ata Nocte frequent6s. Vosque veraces cecinissc, Parcac, CARMEN SECULARE. 3OI ^ Quod semel dictum est stabilisque rerum Terminus servat, bona jam peractis Jungite fata. Fertilis frugum pecorisque Tellus ^^CiuvtArfe^ Spicea donet Cererem corona ; 30 / Nutriant fetus et aquae salubres J£t Jovis aurae. Condito raltis placidusque telo ^ Supplices audi pueros, Apollo : ^ Siderum regina bicornis audi, 3S sTc^vCJ^ Luna, puellas. ^ Roma si vestrum est opus, Iliaeque ^>^ Litus Etruscum tenuere turmae, Jus^^ jDars mutare Lares et urbem Sospite cursu, 40 Cui per ardentem sine fraude Trojam Q Castus Aeneas patriae superstes ?.^«a/v \^-uv P' Liberum munivit iter, daturus Plura relictis : Di, probps mores docili juventae, 45 , Di, senefctuti placidae quietem, ■f^'^mulae genti date remque prolemque Quaeque vos bubus veneratur albis — Clarus Anchisae Venerisqus sanguis, ^" :o Impetret, bellante pnor, jacentem Lenis in hostem ! Jam mari terraque manus potentes Medus Albanasque timet secures. Jam Scythae responsa petunt, superbi --. Nuper, et Indi. Jam Fides et Pax et Honos Pudorque Priscus et neglecta redire Virtus Audet, apparetque beata pleno ( Copia cornu. -^ — — c<, Augur et fulgente decorus arcu n '.v 302 Q. HORATII FLACCI CARMEN SECULARE. Phoebus acceptusque novem Camenis, Qui salutari levat arte fessos Corporis artus, Si Palatinas videt aequus arces Remque Romanam Latiumque, felix Alterum in lustrum meliusque semper Proroget aevum. Quaeque Aventinum tenet Algidumque, Quindecim Diana preces virorum Curet et votis puerorum arnicas Applicet aures. Haec Jovem sentire deosque cunctos Spem bonam certamque domum reporto, Doctus et Phoebi chorus et Dianae Dicere laudes. 70 ^.r \J ij ^ ' ^ '^ ^ I i - - • 1 f U-^' u-^ u-^' -v^ -^ a' HORATII FLACCI EPODON LIBER. L — V4( A;. CARMEN II. Beatus ille qui procul negotiis, Ut prisca gens mortalium, *' Paterna rura bobus exercet suis Ju Solutus omni fenore. ]yv"*A-tAH-4/' ^ Neque excitatur classico miles truci, i-^^vi^^ s Neque horret iratum mare, i Forumque vitat at superba civium :.i.P. ^j^JjgyxM Potentiorum limina.^ .; ^TT^ygL Ergo aut adulta vitiunv propagine r- ^^- • ^^^ Aitas maritdi populos,f /. . ^ ' ^ ^^^^ Aut in reducta valle mu^ientium (^-vv^v/vw/^ Auctumnus agris extulit,^ * ^S'^^^ 'tJt gaudet insitiva decerpeosjH^lftJb^lllS' j Certantem et uvam purpurae, S^juC) m^jiXH'^ uaTDTuneretur te/ Priape, et te, pater ■^ Silva'ne tutor finium ! Libet jacere modo sub antiqua ilice, Modo in tenaci gramine. ^»A 304 Q. HORATII FLACCI Labuntur altis interim ripis aquae, 2s Queruntur in silvis aves, Fontesque lymphis obstrepunt manantibus, Somnos quod invitet leves. 'r^ ;/ ^*/v^' £JCCM^'-^*^ At quum tonantis annus hibernus Jovis Imbres nivesque comparat, ' 30 Aut trudit acres hinc et hinc multa caneoL^y—. Apros in obstantes plagas, \^ (I Aut amite levi rara tendit retia'VVV/^ . y^^j^^^^iilL^iJurdis edacibus dolos, YA^^i^^^^t,^^,^,^^ Pavidumque leporem et advenam laqueo gruem^ 3^' Jucuncta captat praemia Quis non malarum quas amor curas habet Haec inter obliviscitur? Quodsi pudica mulier in partem juvet Domum atque dulces liberos, 40 Sabina qualis aut perusta solibus (hO^^"^^'^" Pernicis uxor Apuli, ' v\ Sacrum vetustis exstruat lignis focum Lassi sub adventum viri, Uvv Claudensque textis cratibus laetum pecus f ■_, Aa Distenta si^cet ubera, _^pi>vU>CNii;^.y Et horna dulci vina promens dolio , Dapes inemptas apparet : f " ' ,~ ■ Non me Lucrina juverint conchylia (\\ . , LiA/^'^'' i^^^'^ ^„, .^Magisve rhombus aut scari, ^ so Si quos Eois intonata fluctibus Hiems ad hoc vertat mare ; Non Afra avis descendat in ventrem meum *i>NrW Reducet in sedem vice. Nunc et Achaemenio Perfundi nardo juvat et fide Cyllenea ^ Levare diris pectora sollicitudinibus ; ' 10 JO- Nobilis ut gi:andi cecinit Centaurus alumno : ^ T ^ Irivicte, mortalis dea nate puer Thetide, ^5|W^2I^.— JIjL^-^"^^ Assaraci tellus, quam frigida parvi X3 ^ Findunt Scamandri flumina lubrictis et Simois, ^jtAA'^^ii' Unde tibi reditum certo subtemine Parcae jN\>ir#*W Rupere, nee mater domum caerula te revehet.^ ^ V llHc omne malum vino cantuque levato, '>^.^<^^^V^^'Hp^^*^^^^ EXefqrmis aegrimoniae dulcibus alloquiis. '* /: CARMEN XVI. Altera jam teritur bellis civilibus z.ttdLSjy/'^-'f^'^^^^^^^^^^^ Suis et ipsa Roma viribus ruit : \, '- AKtXi^ Quam neque finitimi valuerunt perdere Marisi^' ■ •■ Minacis aut Etrusca Porsenae manus, ' \ X' AemuJa nee virtus Capuae nee Spartacus acer* "' ^ ~^ Novisque rebus infidelis Allobrox, Lje/r-^^T^_ Quaeque carent ventis et solibus ossa Quirini, Nefas videre ! dissipabit insolens. Forte quid expediat communiter aut melior pars is Malis carere quaeritis laboribus : Nulla sit hac potior sententia, Phocaeorum Velut profugit exsecrata civitas ,*/i Agros atque Lares patrios habitandaque faii^:i'i Apris reliquit et rapacibus lupis, ; 20 Ire pedes quocumque ferent, quocumque per undas Notus vocabit aut protervus Africus. Sic placet? an melius quis habet suadere? — Secunda Ratem occupare quid moramur alite ? . Sed juremus in haec : Simul imis saxa renarint 25 Vadis levata, ne redire sit nefas ; ,^u t ' Neu con versa domum pigeat dare lintea, quando Padus Matina laverit cacumina, In mare seu celsus procurrerit Apenninus, Novaque monstra junxerit lib.idi^ie 30 Mirus anibr, juvet ut tigres subsidere cervis, Adulteretur et columba miluo, Credula nee ravos timeant armenta leones, Ametque salsa levis hirciis aequora. ,, CVl^U^V^ ° i Haec et quae poterunt reditus abscindere dulces 35 ^^^^^'^^'-^ ^^ Eamus omnis exsecrata civitas, ^ C; Aut pars indocili melior grege ; mollis et exspes - ,^^K Inominata perprimat cubilia,0\. c : v^ P^pi Vos quibus est virtus muliebrem tollite luctum ' Etrusca praeter et volate litora. 4° Nos manet Oceanus circumvagus : arva, beata Petamus arva divites et insulas, Reddit ubi Cererem tellus inarata quotannis ^yvt^i^Et imputata floret usque vinea, Germinat et nunquam fallentis twines olivae, . 45 VV^ 308 Q. HORATII FLACei EPOD. LIB. CARM. XVI. Suamque pullavficu$ ornat arborem, Mella cava manant ex ilice, montibus altis Levis crepante lympha desilit pede. Illic injussae veniunt ad mulctra capellae, ,^wva3W Refertque tenta grex amicus ubera ; so Nee vespertinus circumgemit ursus ovile, ■ ■ ^^- Neque intamescit alta vi^eris humus. "^ 4 ■ > •'^ ■- Pluraque felices mirabimur': ut neque largis ^^ ^.^ .A 1 Aquosus Eurus arva ra^at imbribus, '>-c^cU> ^,-CaX lA/p Pinguia nee siccis urantur semina glebis,^* a ^-^'ih - Utrumque rege temperante coelitum. 7, ^ " ^'^^'■''' Non hue Argoo contendit remige piniis, ' Neque impudica Colchis intulit pedem, Non hue Sidonii torserunt cornua nautae A^vrTjl Laboriosa nee cohors Ulixei. 60X Nulla nocent pecori contagia, nullius astri ^ . Gregem aestuosa torret irapotentia. r»4 J. Juppiter ilia piae secrevit litora genti, /■ 1 /T;SlJLc\^iC(^'' Ut inquinavit aere tempus aureum ; (Tv U Acre, dehinc ferro duravit secula: quorum 6s Piis secunda vate me datur fugar. Q. HORATII FLACCI SATIRAE. LIBER PRIMUS. SATIRA I. Qui fit, Maecenas, ut nemo quam sibi sortem Seu ratio dederit seu fors objecerit ilia Contentus vivat, laudet diversa sequentes ? O fortunati mercatores ! gravis annis ; Miles ait multo jam fractus membra labore. 5 Contra mercator, navem jactantibus Austris : Militia est potior. Quid enim, concurritur : horae Momento cita mors venit aut victoria laeta. Agricolam laudat juris legumque peritus, Sub galli cantum consultor ubi ostia pulsat. » Ille datis vadibus qui rure exlractus in urbem est Solos ftlices viventes clamat in urbe. Cetera de genere hoc, adeo sunt multa, loquacem Delassare valent Fabium. Ne te morer, audi Quo rem deducam. Si quis Deus, En ego, dicat, ij Jam faciam quod vultis : eris tu, qui modo miles, Mercator ; tu, consultus modo, rusticus : hinc vos, Vos hinc mutatis discedite partibus : Eja ! Quid statis? — nolint. Atqui licet esse beatis. Quid causae est merito quin illis Juppiter ambas » Iratus buccas inflet, neque se fore posthac Tarn facilem dicat votis ut praebeat aurem ? 310 Q. HORATII FLACCI Praeterea ne sic, ut qui jocularia, ridens Percurram — quamquam ridentem dicere verum Quid vetat? ut pueris olim dant crustula blandi 2$ Doctores, elementa velint ut discere prima — Sed tamen amoto quaeramus seria ludo. lUe gravem duro terrain qui vertit aratro, Perfidus hie caupo, miles, nautaeque per omne Audaces mare qui currunt, hac mente laborem 30 Sese ferre, senes ut in otia tuta recedant, Aiunt, quum sibi sint congesta cibaria : sicut Parvula, nam exem-plo est, magni formica laboris Ore trahit quodcumque potest atque addit acervo, Quern struit baud ignara ac non incauta futuri. 3s Quae, simul inversum contristat Aquarius annum, Non usquam prorepit et illis utitur ante Quaesitis sapiens; quum te neque fervidus aestus Demoveat lucro, neque hiems, ignis, mare, ferrum, Nil obstet tibi dum ne sit te ditior alter. 40 X^uid juvat immehsum te argenti pondus et auri Furtim defossa timidum deponere terra? — Quod si comminuas vilem redigatur ad assem. — At ni id fit quid habet pulchri constructus acervus ? Milia frumenti tua triverit area centum, 4s Non tuus hoc capiet venter plus ac meus : ut si Reticulum panis venales inter onusto Forte vehas humero, nihilo plus accipias quam Qui nil portarit. Vel die quid referat intra Naturae fines viventi, jugera centum an 50 Mille aret ? — At siiave est ex magno tollere acervo. — Dum ex parvo iibbis tantundem haurire relinquas, Cur tua plus laudes cumeris granaria nostris ? Ut tibi si sit opus liquidi non amplius urna, Vel cyatho, et dicas, Magno de flumine malim 55 Quam ex h6c fonticulo tantundem sumere. Eo fit Plenior ut si quos delectet copia justo Cum ripa simiil avulsos ferat Aufidus acer. SATIRARUM LIB. I. SAT. I. 3II At qui tantuli eget quanto est opus is neque limo Turbatam haurit aquam neque vitam amittit in undis. 6© At bona pars hominum decepta cupidine falso, Nil satis est, inquit ; quia tanti quantum habeas sis. Quid facias illi ? Jubeas miserum esse libenter Quatenus id facit ; ut quidam memoratur Athenis Sordidus ac dives, populi contemnere voces 65 Sic solitus : Populus me sibilat ; at mihi plaudo Ipse domi simul ac nummos contemplor in area. Tantalus a labris sitiens fugientia captat Flumina .... Quid rides ? mutato nomine de te Fabula narratur : congestis undique saccis 7* Indormis inhians et tamquam parcere sacris Cogeris aut pictis tamquam gaudere tabellis. Nescis quo valeat nummus ? quem praebeat usum ? Panis ematur, olus, vini sextarius, adde Quis humana sibi doleat natura negatis. 75 An vigilare metu exanimem, noctesque diesque Formidare malos fures, incendia, servos Ne te compilent fugientes, hoc juvat ? Horum Semper ego optarim pauperrimus esse bonorum. — At si condoluit tentatum frigore corpus, 80 Aut alius casus lecto te affixit, habes qui Adsideat, fomenta paret, medicum roget ut te Suscitet ac gnatis reddat carisque propinquis. — Non uxor salvum te vult, non filius ; omnes Vicini oderunt, noti, pueri atque puellae. 85 Miraris, quum tu argento post omnia ponas, Si nemo praestet quem non merearis amorem ? An si cognatos, nullo natura labore Quos tibi dat, retinere velis servareque amicos, Infelix operam perdas ? ut si quis asellum 9° In Campo doceat parentem currere frenis. Denique sit finis quaerendi, quumque habeas plus Pauperiem metuas minus et finire laborem Incipias, parto quod avebas, ne facias quod Jit Q. HORATII FLACCI Ummidius quidam — non longa est fabula — dives « Ut metiretur nummos ; ita sordidus ut se Non unquam servo melius vestiret ; adusque Supremum tempus, ne se penuria victus Opprimeret metuebat. At hunc liberta securi Divisit medium, fortissima Tyndaridarum. — ico Quid mi igitur suades ? ut vivam Maenius ? aut sic Ut Nomentanus ? — Pergis pugnantia secum Frontibus adversis componere : non ego avarum Quum veto te fieri vappam jubeo ac nebulonem. Est inter Tanain quiddam socerumque Viselli. xoj Est modus in rebus, sunt certi denique fines, Quos ultra citraque nequit consistere rectum. lUuc unde abii redeo, nemo ut avarus Se probet ac potius laudet diversa sequentes, Quodque aliena capella gerat distentius uber no Tabescat, neque se majori pauperiorum Turbae comparet, hunc atque hunc superare laboret. Sic festinanti semper locupletior obstat, Ut, quum carceribus missos rapit ungula currus, Instat equis auriga suos vincentibus, ilium us Praeteritum temnens extremes inter euntem. Inde fit, ut raro, qui se vixisse beatum Dicat, et exacto contentus tempore vita Cedat uti conviva satur, reperire queamus. Jam satis est. Ne me Crispini scrinia lippi lao Compilasse putes, verbum non amplius addam. SATIRA V. EcfeESSUM magna me excepit Aricia Roma Hospitio modico ; rhetor comes Heliodorus, Graecorum longe doctissimus ; inde Forum Appi, Differtum nautis cauponibus atque malignis. SATIRARUM LIB, I. SAT. V. 313 Hoc iter ignavi divisimus, altius ac nos s Praecinctis unum ; minus est gravis Appia tardis. Hie ego propter aquam, quod erat deterrima, ventri Indico bellum, coenantes haud ammo aequo Exspectans comites. Jam nox inducere terris Umbras et coelo diffundere signa parabat ; jo Tum pueri nautis, pueris convicia iiautae Ingerere. Hue appelle ! Trecentos inseris : ohe Jam satis est ! Dum aes exigitur, dum mula ligatur, Tota ablt hora. Mali culices ranaeque palustres Avertunt somnos, absentem ut cantat amicam 15 Multa prolutus vappa nauta atque viator Certatim, Tandem fessus dormire viator Incipit, ac missae pastum retinacula mulae Nauta piger saxo religat stertitque supinus. Jamque dies aderat, nil quum proeedere lintrem 20 Sentimus, donee cerej^rosus prosiiit unus Ac mulae nautaeque caput lumbosque saligno Fuste dolat : quarta vix demum exponimur hora. Ora manusque tua lavimus, Feronia, lymplia. Milia tum pransi tria repimus atque subimus 25 Impositum saxis late candentibus Anxur. Hue venturus erat Maecenas optimus atque Cocceius, missi magnis de rebus uterque Legati, aversos soiiii componere amicos. Hie oculis ego nigra meis collyria lippus . 30 Illinere. Interea Maecenas advenit atque Cocceius Capitoque simul Fonteius, ad unguem Factus homo, An ton i non ut magis alter amicus. Fundos Aufidio Lusco praetore libenter Linquimus, insani ridentes praemia scribae, 35 Praetextam et latum clavum prunaeque batillum. In Mamurrarum lassi deinde urbe manemus, Murena praebente domum, Capitone culinam. Postera lux oritur mulco gratissima ; namque Plotius et Varius Sinuessae Virgiliusque 40 314 Q. HORATII FLACCI Occurrunt, animae quales neque candidiores Terra tulit neque quis me sit devinctior alter. O qui complexus et gaudia quanta fuerunt ! Nil ego contulerim jucundo sanus amico. r.i Proxima Campano ponti quae villula tectum 45 Praebuit, et parochi quae debent ligna salemque. Hinc muli Capuae clitellas tempore ponunt. Lusum it Maecenas, dormitum ego Virgiliusque ; Namque pila lippis inimicum et ludere crudis. Hinc nos Cocceii recipit plenissima villa s© Quae super est Caudi cauponas. Nunc mihi paucis Sarmenti scurrae pugnam Messique Cicirrhi, Musa, velim memores, et quo patre natus uterque Contulerit lites. Messi clarum genus Osci ; Sarmenti domina exstat : ab his majoribus orti 5s Ad pugnam venere. Prior Sarmentus : Equi te Esse feri similem dico. Ridemus, et ipse Messius, Accipio, caput et movet. O, tua cornu Ni foret exsecto frons, inquit, quid faceres, quum Sic mutilus miniteris ? At illi foeda cicatrix 60 Setosam laevi frontem turpaverat oris. Campanum in morbum, in faciem permulta jocatus, Pastorem saltaret uti Cyclopa rogabat : Nil illi larva aut tragicis opus esse cothurnis. Multa Cicirrhus ad haec : donasset jamne catenam 65 Ex voto Laribus, quaerebat ; scriba quod esset, Nihilo deterius dominae jus esse. Rogabat Denique cur unquam fugisset, cui satis una Farris libra foret gracili sic tamque pusillo. Prorsus jucunde coenam produximus illam. 70 Tendimus hinc recta Beneventum, ubi sedulus hospes Paene macros arsit dum turdos versat in igni : Nam vaga per veterem dilapso flamma culinam Vulcano summum properabat lambere tectum. Convivas avidos coenam servosque timentes js Turn rapere, atque omnes restinguere velle videres. . SATIRARUM LIB. I. SAT. VI. 31$ Incipit ex illo montes Apulia notos Ostentare mihi, quos torret Atabulus et quos Nunquam erepsemus nisi nos vicina Trivici Villa recepisset, lacrimoso non sine fumo, 80 Udos cum foliis ramos urente camino. Quattuor hinc rapimur viginti et milia rhedis. Mansuri oppidulo quod versu dicere non est, Signis perfacile est : venit vilissima rerum Hie aqua ; sed panis longe pulcherrimus, ultra 8s Callidus ut soleat humeris portare viator ; Nam Canusi lapidosus, aquae non ditior uma, Qui locus a forti Diomede est conditus olim. Fientibus hinc Varius discedit maestus amicis. Inde Rubos fessi pervenimus, utpote longum 90 Carpentes iter et factum corruptius imbri. Postera tempestas melior, via pejor ad usque Bari moenia piscosi ; dein Gnatia Lymphis Iratis exstructa dedit risusque jocosque, Dum flamma sine thura liquescere limine sacro, 9S Persuadere cupit Credat Judaeus Apella, Non ego ; namque deos didici securum agere aevum, Nee, si quid miri faciat natura, deos id Tristes ex alto coeli demittere tecto. Brundusium longae finis chartaeque viaeque est. xoo SATIRA VI. Non quia, Maecenas, Lydorum quidquid Etruscos Incoluit fines nemo generosior est te, Nee quod avus tibi maternus fuit atque patemus •Glim qui magnis legionibus imperitarent, /oVl iJ- Ut plerique solent, naso suspendis adunco Ignotos, ut me libertino patre natum. Quum referre negas quali sit quisque parente 3l6 Q. HORATII FLACCI Natus dum ingenuus, persuades hoc tibi vere, Ante potestatem TuUi atque ignobile regnum Multos saepe viros nullis majoribus ortos xo Et vixisse probos amplis et honoribus auctos ; Contra Laevinura, Valeri genus unde superbus Tarquinius regno pulsus fugit, unius assis Non unquam pretio pluris licuisse, notante Judice quo nosti populo, qui stultus honores is Saepe dat indignis et famae servit ineptus, Qui stupet in titulis et imaginibus. Quid oportet Nos facere a vulgo longe longeque remotos ? Namque esto populus Laevino mallet honorem Quam Decio mandare novo, censorque moveret 20 Appius ingenuo si non essem patre natus : Vel merito, quoniam in propria non pelle quiessem. Sed fulgente trahit constrictos Gloria curru Non minus ignotos generosis. Quo tibi, Tilli, Sumere depositum clavum tierique tribuno ? 25 Invidia accrevit privato quae minor esset. Nam ut quisque insanus nigris medium impediit crus Pellibus et latum demisit pectore clavum, Audit continuo : Quis homo hie est ? quo patre natus ? Ut si qui aegrotet quo morbo Barrus, haberi 30 Ut cupiat formosus, eat quacumque puellis Injiciat curam quaerendi singula, quali Sit facie, sura, quali pede, dente, capillo : Sic qui promittit cives, urbem sibi curae, Imperium fore et Italiam, delubra deorum, 35 Quo patre sit natus, num ignota matre inhonestus, Omnes mortales curare et quaerere cogit. Tune Syri, Damae aut Dionysi filius, audes Dejicere e saxo cives aut tradere Cadmo? — At Novius collega gradu post me sedet uno ; 40 Namque est ille pater quod erat meus. — Hoc tibi Paullus Et Messalla videris ? At hie, si plostra ducenta Concurrantque foro tria funera, magna sonabit SATIRARUM LIB. I. SAT. VI. 317 Cornua quod vincatque tubas ; saltern tenet hoc nos. — Nunc ad me redeo libertino patre natum, 4S Quern rodunt omnes libertino patre natum, Nunc, quia sum tibi, Maecenas, convictor ; at olim, Quod mihi pareret legio Romana tribune. Dissimile hoc illi est ; quia non ut forsit honorem Jure mihi invideat quivis ita te quoque amicum, so Praesertim cautum dignos assumere prava Ambitione procul. Felicem dicere non hoc Me possum casu quod te sortitus amicum ; Nulla etenim mihi te fors obtulit : optimus olim Virgilius, post hunc Varius dixere quid essem. ss Ut veni coram singultim pauca locutus, Infans namque pudor prohibebat plura profari, Non ego me claro natum patre, non ego circum Me Satureiano vectari rura caballo, Sed quod eram narro. Respondes ut tuus est mos 60 Pauca : abeo ; et revocas nono post mense jubesque Esse in amicorum numero. Magnum hoc ego duco Quod placui tibi qui turpi secernis honestum, Non patre praeclaro sed vita et pectore puro. Atqui si vitiis mediopribus ac mea paucis 65 Mendosa est natura alioqui recta, velut si Egregio inspersos reprehendas corpore naevos ; Si neque avaritiam neque sordes aut mala lustra Objiciet vere quisquam mihi, purus et insons — Ut me collaudem — si et vivo carus amicis, 70 Causa fuit pater his, qui macro pauper agello Noluit in Flavi ludum me mittere, magni Quo pueri magnis e centurionibus orti, Laevo suspensi loculos tabulamque lacerto, Ibant octonis referentes Idibus aera ; 7S Sed puerum est ausus Romam portare docendum Artes quas doceat quivis eques atque senator Semet prognatos. Vestem servosque sequentes, In magno ut populo, si qui vidisset, avita 3l8 Q. HORATII FLACCI Ex re praeberi sumptus mihi crederet illos. So Ipse mihi custos incorruptissimus omnes Circum doctores aderat. Quid multa ? Pudicum, Qui primus virtutis honos, servavit ab omni Non* solum facto verum opprobrio quoque turpi ; Nee timuit sibi ne vitio quis verteret olim 8s Si praeco parvas ant, ut fuit ipse, coactor Mercedes sequerer ; neque ego essem questus : at hoc nunc Laus illi debetur et a me gratia major. Nil me poeniteat sanum patris hujus, eoque Non, ut magna dolo factum negat esse suo pars 90 Quod non ingenuos habeat clarosque parentes, Sic me defendam. Longe mea discrepat istis Et vox et ratio : nam si natura juberet A certis annis aevum remeare peractum . ; Atque alios legere ad fastum quoscumque parentes li^s Optaret sibi quisque, meis contentus honestos Fascibus et sellis nollem mihi sumere, demensti . ; j: i- Judicio vulgi, sanus fortasse tuo, quod 'uv: ' Quum gravius dorso subiit onus. Incipit ille : Si bene me novi, non Viscum pluris amicum, Non Varium facies ; nam quis me scribere plures Aut citius possit versus ? quis membra movere MoUius? Invideat quod et Hermogenes ego canto. 25 Interpellandi locus hie erat : Est tibi mater, Cognati, quis te salvo est opus? — Haud mihi quisquam. Omnes composui. — Felices ! nunc ego resto. Confice ; namque instat fatum mihi triste Sabella Quod puero cecinit divina mota anus urna : 30 Hunc neque dira venena nee hosticus auferet ensis Nee laterum dolor aut tussis nee tarda podagra ; Garrulus hunc quando consumet cumque ; loquaces • Si sapiat vitet simul atque adoleverit aetas. — Ventum erat ad Vestae, quarta jam parte diei 35 Praeterita, et casu tunc respondere vadato Debebat, quod ni fecisset perdere litem. Si me amas, inquit, paulum hie ades. — Inteream si Aut valeo stare aut novi civilia jura ; Et propero quo scis. — Dubius sum quid faciam, inquit, 40 Tene relinquam an rem. — Me sodes. — Non faciam, ille ; Et praecedere coepit. Ego ut contendere durum es't Cum victore sequor. Maecenas quomodo tecum ? Hinc repetit ; paucorum hominum et mentis bene sanae ; Nemo dexterius fortuna est usus. Plaberes 4s Magnum adjutorem posset qui ferre secundas, Hunc hominem velles si tradere ; dispeream ni Submosses omnes. — Non isto vivimus illic Quo tu rere modo ; domus hac nee purior ulla est Nee magis his aliena malis ; nil mi officit unquam, 50 Ditior hie aut est quia doctior ; est locus uni SATIRARUM LIB. I. SAT. IX. 32 1 Cuique suus. — Magnum narras, vix credibile ! — Atqui Sic habet. — Accendis, quare cupiam magis illi Proximus esse. — Velis tantummodo : quae tua virtus, Expugnabis ; et est qui vinci possit, eoque ss Difficiles aditus primos habet. — Haud mihi deero : Muneribus servos corrumpam ; non hodie si Exclusus fuero desistam ; tempora quaeram, Occurram in triviis, deducam. Nil sine magno Vita labore dedit mortalibus. — Haec dum agit, ecce 60 Fuscus Aristius occurrit, mihi carus et ilium Qui pulchre nosset. Consistimus. Unde venis ? et Quo tendis ? rogat et respondet. Vellere coepi Et prensare manu lentissima brachia, nutans, Distorquens oculos, ut me eriperet. Male salsus 65 Ridens dissimulare : meum jecur urere bills. Certe nescio quid secreto velle loqui te Aiebas mecum. — Memini bene, sed meliore Tempore dicam ; hodie tricesima sabbata : vin tu Curtis Judaeis oppedere ? — Nulla mihi, inquam, 70. Religio est. — At mi ; sum paulo infirmior, unus Multorum ; ignosces ; alias loquar. — Huncine solem Tarn nigrum surrexe mihi ! Fugit improbus ac me Sub cultro linquit. Casu venit obvius illi Adversarius et : Quo tu turpissime ? magna 75 Inclamat voce ; et Licet antestari ? Ego vero Oppono auriculam. Rapit in jus ; clamor utrimque ; Undique concursus. Sic me servavit Apollo. 322 Q. HORATII FLACCI LIBER SECUNDUS. SATIRA VI. Hoc erat in votis : modus agri non ita magnus, Hortus ubi et tecto vicinus jugis aquae fons , Et paulum silvae super his foret. Auctius atque Di melius fecere. Bene est. Nil amplius oro, Maia nate, nisi ut propria haec mihi munera faxis. Si neque majorem feci ratione mala rem Nee sum facturus vitio culpave minorem ; Si veneror stultus nihil horum : O si angulus ille Proximus accedat qui nunc denormat agellum ! O si urnam argenti fors quae mihi monstret, ut illi Thesauro invento qui mercenarius agrum Ilium ipsum mercatus aravit, dives amico Hercule ! si quod adest gratum juvat, hac prece te oro : Pingue pecus domino facias et cetera praeter Ingenium, utque soles custos mihi maximus adsis. Ergo ubi me in montes et in arcem ex urbe removi, Quid prius illustrem satiris musaque pedestri ? Nee mala me ambitio perdit nee plumbeus Auster Auctumnusque gravis, Libitinae quaestus acerbae. Matutine pater, seu Jane libentius audis, Unde homines operum primos vitaeque labcres Instituunt, sic dis placitum, tu carminis esto Principium. Romae sponsorem me rapis, Eja, Ne prior officio quisquam respondeat, urge. Sive Aquilo radit terras seu bruma nivalem Interiore diem gyro trahit, ire necesse est. Postmodo, quod mi obsit clare certumque loai^o, Luctandum in turba et facienda injuria tarvi- Jurantem me scire nihil mirantur ut unum Scilicet egregii raortalem alt'que silenti. Perditur haec inter misero 'ux non sine votis • O rus, quando ego te adspicir-m ? quandcqi'e Ih^hl* cp Nunc veterum libris, nunc somno ^t inertib'i.« Mn.* Ducere soUicitae jucunaa obiivia vit^e ? O quando faba Pythagorae co^nata simi.Oque Uncta satis pingiii ponentur oluscula lardo ? O noctes coenaeque deum ! quibus i^-)s^t i;ie.'q.u\ e^s 324 Q. HORATII FLACCI Ante Larem proprium vescor vernasque procaces Pasco libatis dapibus. Prout cuique libido est Siccat inaequales calices conviva, solutus Legibus insanis, seu quis capit acria fortis Pocula seu modicis uvescit laetius. Ergo 70 Sermo oritur, non de villis domibusve alienis, Nee male necne Lepos saltet ; sed quod magis ad nos Pertinet et nescire malum est agitamus : utrumne Divitiis homines an sint virtute beati ; Quidve ad amicitias, usus rectumne, trahat nos ; ji Et quae sit natura boni summumque quid ejus. Cervius haec inter vicinus garrit aniles Ex re fabellas. Si quis nam laudat Arelli SoUicitas ignarus opes, sic incipit : Olim Rusticus urbanum murem mus paupere fertur 8» Accepisse cavo, veterem vetus hospes amicum, Asper et attentus quaesitis, ut tamen artum Solveret hospitiis animum. Quid multa ? neque ille Sepositi" ciceris nee longae invidit avenae, Aridum et ore ferens acinum semesaque lardi 85 Frusta dedit, cupiens varia fastidia coena Vincere tangentis male singula dente superbo ; Quum pater ipse domus palea porrectus in horna Esset ador loliumque, dapis meliora relinquens. Tandem urbanus ad hunc : Quid te juvat, inquit, amice, 90 Praerupti nemoris patientem vivere dorso ? Vis tu homines urbemque feris praeponere silvis ? Carpe viam, mihi crede, comes ; terrestria quando Mortales animas vivunt sortita, neque uUa est Aut magno aut parvo leti fuga : quo, bone, circa, 9s Dum licet, in rebus jucundis vive beatus ; . Vive memor quam sis aevi brevis. Haec ubi dicta Agrestem pepulere domo levis exsilit ; inde Ambo propositum peragunt iter, urbis aventes Moenia nocturni subrepere. Jamque tenebat xoo Nox medium coeli spatium quum ponit uterque SATIRARUM LIB. II. SAT. VI. 325 In locuplete domo vestigia, rubro ubi cocco Tincta super lectos canderet vestis eburnos, Multaque de magna superessent fercula coena, Quae procul exstructis inerant hesterna canistris. 105 Ergo ubi purpurea porrectum in veste locavit Agrestem, veluti succinctus cursitat hospes Continuatque dapes nee non verniliter ipsis Fungitur officiis, praelambens omne quod affert. Ille Cubans gaudet mutata sorte bonisque xio Rebus agit laetum convivam, quum subito ingens Valvarum strepitus lectis excussit utrumque. Currere per totum pavidi conclave, magisque Exanimes trepidare, simul domus alta Molossis Person uit canibus. Turn rusticus : Haud mihi vita us Est opus hac, ait, et valeas ; me silva cavusque Tutus ab insidiis tenui solabitur ervo. Q. HORATII FLACCI EPISTOLAE. LIBER PRIMUS. EPISTOLA II. Trojani belli scriptorem, maxime Lolli, Dum tu declamas Romae, Praeneste relegi ; Qui quid sit pulchmm, quid turpe, quid utile, quid non, Planius ac melius Chrysippo et Crantore dicit. Cur ita crediderim, nisi quid te detinet, audi. Fabula qua Par id is propter narratur amorem Graecia Barbariae lento coUisk duello Stultorum regum et populorum continet aestus. Anterior censet belli praecidere causam.: Quid Paris ? JlJ£salvus regnet vivatque beatus Cogi posse riegat. Nestor componere lites Inter Peliden festinat et inter Atriden : Hunc amor, ira quidem communiter urit utrumque. Quid quid delirant reges plecttmtur Achivi. Seditione, dolis, scelere atque libidine et ira Iliacos intra muros peccatilr et extra. Rursus quid virtus et quid sapientia possit Utile proposuit nobis exemplar Ulixen, Qui domitor Trojae multorum providus urbes Et mores hominum inspexit, latumque per aequor, Dum sibi dum sociis reditum parat, aspera multa Pertulit adversis rerum immersabilis undis. EPISTOLARUM LIB. I. EPIST. 327 Sirenum voces et Circae pocula nosti ; Quae si cum sociis stultus cupidusque bibisset, Sub domina meretrice fuisset turpis et excors, ss Vixisset canis immundus vel arnica luto^sus. Nos numerus sumus et fruges consumere nati, Sponsi Peneiopae, nebuloti^S, Aicinoique In cute curanda plus aequo opera ta juventus, Cui pulchnim fuit in medios dormire dies et y> Ad strepitum citharae cessatum^ducere curam. Ut jugjilent homines surgunt de nocte lafa-ones : Ut te ipsum serves non expergisceris ? Atqui Si noles sanus curres hydropicus ; et ni Posces ante diem libnim cum lumine, si non 3S Intendes animum studiis et rebus honestis, Invidia vel amore vigil torquebere. Nam cur Quae laedunt oculos festin'as demere, si quid Est animum differs curanditempus in annum? Dimidium facti qui coepit habet : sapere aude ; 4» Incipe. Qui recte vivendi prorogat horam Rusticus exspectat dum defluat amnis ; at ille Labitur et labetur in omne volubilis ae\'um. Quaeritur argentom puerisque beata creandis Uxor, et incultae paean tur vomere silvae : 4$ Quod satis est cui contingit nil amplius optet. Non domus et fundus, non aeris acervus et auri Aegroto domini deduxit corpore febres, Non animo curas. Valeat possessor oportet Si cqmportatis rebus bene cogitat uti. s» Qui cupit aut metuit juvat ilium sic domus et res Ut lippum pictae tabulae, foment' podagram, Auncula^ citharae collecta sorde dolentes. Sincerum est nisi vas, quodcumque infundis acescit Sperae voluptates, nocet ^mpta dolore voluptas. 55 Semper ayarus eget : certum voto pete finem. Inviclus^terius macrescit'^rebus opimis : Invidia Siculi non invenere tyranni 328 Q. HORATII FLACCI Majus tormentum. Qui non moderabitur irae Infectum volet esse dolor quod suaserit et mens, 60 Dum poenas odio per vim festinat inulto. Ira furor brevis est : animum rege, qui nisi paret Imperat : hunc frenis, hunc tu compesce catena. Fingit equum tenera docilem cervice magister Ire viam qua monstret eques ; venaticus, ex quo 65 Tempore cervinam pellem latr^vit in aula, Militat in silvis catulus. Nunc adbibe puro Pectore verba, puer, nunc te melioribus offer. Quo semel est imbuta recens servabit odorem Testa diu. Quod si cessas aut strenuus anteis, 70 Nee tardum opperior nee praecedentibus insto. EPISTOLA X. Urbis amatorem Fuscum salvere jubemus Ruris amatores, hac in re scilicet una Multum dissimiles, ad cetera paene gemelli ; Fraternis animis quidquid negat alter et alter; Annuimus pariter vetuli notique columbi. S Tu nidum servas ; ego laudo ruris amoeni Rivos et musco circumlita saxa nemusque. Quid quaeris ? Vivo et regno simul ista reliqui Quae vos ad coelum fertis rumore secundo : Utque sacerdotis fugitivus liba recuso ; xo Pane egeo jam mellitis potiore placentis. Vivere naturae si convenienter oportet Ponendaeque domo quaerenda est area primum, Novistine locum potiorem rure beato ? Est ubi plus tepeant hiemes, ubi gratior aura • xs Leniat et rabiem Canis et momenta Leonis, Quum semel accepit solem furibundus acutum ? Est ubi divellat somnos minus invida cura ? EPISTOLARUM LIB. I. EPIST. X. 329 ■'' 'i Deterius Libycis oleraut nitet herba lapillis ? Purior in vicis aqua tendit rumpere plumbum » Quam quae per pronum trepidat cum murmure rivum ? Nempe inter varias nutritur silva columnas, Laudaturque domus lopgos quae prospicit agros. Naturam expellas furca" tamen usque recurret, Et mala perrumpet furtim fastidia victrix. as Non qui Sidonio contendere callidus ostro Nescit Aquinatem potantia vellera fucum Ccrtius accipiet damnum propiusque medullis, Quam qui non poterit vero distinguere falsum. Quem res plus nimio delectavere secundae, 30 Mutatae quatient. Si quid mirabere pones Invitus. Fuge magna ; licet sub paupere tecto Reges et regum vita praecurrere amicos. Cervus equum pugna melior communibus herbis Pellebat, donee minor in certamine longo 35 Imploravit opes hominis frenumque recepit ; Sed postquam victor violens discessit ab hoste Non equitem dorso, non frenum depulit ore. Sic qui pauperiem veritus potiore metallis Libertate caret, dominum vehit improbus atque 40 Serviet aeternum, quia parvo nesciet uti. Cui non conveniet sua res, ut calceus olim, Si pede major erit subvertet, si minor uret. Laetus sorte tua vives sapienter, Aristi, Nee me dimittes incastigatum ubi plura 4S Cogere quam satis est ac non cessare videbor. Imperat aut servit collecta pecunia cuique, Tortum digna sequi potius quam ducere funem. Haec tibi dictabam post fanum putre Vacunae, Excepto quod noa simul esses cetera laetus. so 330 Q. HORATII FLACCI EPISTOLA XI. Quid tibi visa Chios, BuUati, notaque Lesbos, Quid concinna Samos, quid Croesi regia Sardes, Smyrna quid et Colophon ? Majora minorave fama, Cunctane prae Campo et Tiberino flumine sordent ? An venit in votum Attalicis ex urbibus una, s An Lebedum laudas odio maris atque viarum ? Scis Lebedus quid sit : Gabiis desertior atque Fidenis vicus ; tamen illic vivere vellem, Oblitusque meorum obHviscendus et ilHs Neptunum procul e terra spectare furentem. xo Sed neque qui Capua Romam petit imbre lutoque Adspersus volet in caupona vivere ; nee qui Frigus collegit furnos et balnea laudat Ut fortunatam plenc praestantia vitam. Nee si te validus jactaverit Auster in alto, is Idcirco navem trans Aegaeum mare vendas. Incolumi Rhodos et Mytilene pulchra facit quod Paenula solstitio, campestre nivalibus auris. Per brumam Tiberis, Sextili mense caminus. Dum licet ac vultum servat fortuna benignum, 20 Romae laudetur Samos et Chios et Rhodos absens. Tu quamcumque deus tibi fortunaverit horam Grata sume manu, neu dulcia differ in annum, Ut quocumque loco fueris vixisse libenter Te dicas : nam si ratio et prudentia curas, 25 Non locus effusi late maris arbiter aufert, Coelum non animum mutant qui trans mare currunt. Strenua nos exercet inertia ; navibus atque Quadrigis petimus bene vivere. Quod petis hie est, Est Ulubris, animus si te non deficit aequus. 30 EPISTOLARUM LIB. I. EPIST. XVI. 33 1 EPISTOLA XVI. Ne perconteris fundus meus, optime Quinti, Arvo pascat herum an baccis opulentet olivae, Pomisne et pratis an amicta vitibus ulmo, Scribetur tibi forma loquaciter et situs agri. Continui montes ni dissocientur opaca 5 Valle, sed ut veniens dextrum latus adspiciat Sol, Laevum discedens curru fugiente vaporet. Temperiem laudes. Quid, si rubicunda benigni Corna vepres et pruna ferant, si quercus et ilex Multa fruge pecus multa dominum juvet umbra, 10 Dicas adductum propius frondere Tarentum. Fons etiam rivo dare nomen idoneus, ut nee Frigidior Thracam nee purior ambiat Hebrus, Infirmo capiti fluit utilis, utilis alvo. Hae latebrae dulces, etiam si credis amoenae, 15 Incolumen tibi me praestant Septembribus horis. Tu recte vivis si curas esse quod audis. Jactamus jampridem omnis te Roma beatum ; Sed vereor ne cui de te plus quam tibi credas, Neve putes alium sapiente bonoque beatum, 20 Neu si te populus sanum "recteque valentem Dictitet occultam febrem sub tempus edendi Dissimules, donee manibus tremor incidat unctis. Stultorum incurata pudor malus ulcera celat. Si quis bella tibi terra pugnata marique 25 Dicat et his verbis vacuas permulceat aures : Tene magis salvum populus velit an populum tu Servet in ambiguo qui consulit et tibi et urbi Juppiter ; Augusti laudes agnoscere possis ; Cum pateris sapifens emendatusque vocari, 30 Respondesne tuo die sodes nomine ? Nempe Vir bonus et prudens dici delector ego ac tu. 332 Q. HORATII FLACCI Qui dedit hoc hodie eras si volet auferet, ut si Detulerit fasces indigno detrahet idem. Pone, meum est : inquit. Pono tristisque recedo. 35 Idem si clamet furem, neget esse pudicum, Contendat laqueo collum pressisse paternum, Mordear opprobriis falsis mutemque colores ? Falsus honor juvat et mendax infamia terret Quem nisi mendosum et medicandum? Vir bonus est quis? Qui consulta patrum, qui leges juraque servat, 41 Quo multae magnaeque secantur judice lites, Quo res sponsore et quo causae teste tenentur. Sed videt hunc omnis domus et vicinia tota Introrsum turpem, speciosum pelle decora. 45 Nee furtum feci nee fugi, si mihi dicat ServuSjTIabes pretium, loris non ureris, aio. ^^ Non hominem oceidi.' — Non pasces in cruee corvos7 — ^'Sum bonus et frugi." — Renuit negitatque Sabellus : '^Cautus enim metuit foveam lupus accipiterque 50 Suspectos laqueos et opertum miluus hamum. Oderunt peccare boni virtutis amore ; Tu nihil admittes in te formidine poenae : Sit spes fallendi, miscebis sacra profanis ; Nam de mille fabae modiis quum surripis unum, 55 Damnum est non faeinus mihi paeto lenius isto. Vir bonus, omne forum quem speetat et omne tribunal, Quandocumque deos vel porco vel bove placat, ^^Jane pater f clare, clare quum dixit, ^Apollo ! Labra movet metuens audiri : Pulchra Laverna, 60 Da mihi fallere, da justo sanctoque videri, Noctem peeeatis et fraudibus objice nubem.'*' Qui melior servo, qui liberior sit avarus, In triviis fixum quum se dimittit ob assem, Non video ; nam qui eupiet metuet quoque ; porro, 65 Qui metuens vivet liber mihi non erit unquam. Perdidit arma, locum virtutis deseruit, qui Semper in augenda festinat et obruitur re. EPISt6lARUM lib. I. EPIST. XX. 333 Vendere quum possis captivum occidere noli ; Serviet utiliter : sine pascat durus aretque, 70 Naviget ac mediis hiemet mercator in undis ; Annonae prosit ; portet frumenta penusque. Vir bonus et sapiens audebit dicere : Pentheu, Rector Thebarum, quid me perferre patique Indignum coges? — Adimam bona. — Nempe pecus, rem, 75 Lectos, argentum : tollas licet. — In manicis et Compedibus saevo te sub custode tenebo. — Ipse deus simul atque volam me solvet. — Opinor Hoc sentit : Moriar ; mors ultima linea rerum est EPISTOLA XX. Vertumnum Janumque, liber, spectare videris, Scilicet ut prostes Sosiorum pumice mundus. 7 Odisti claves et grata sigilla pudico ; Paucis ostendi gemis et communia laudas, Non ita nutritus. Fuge quo descendere gestis. Non erit emisso reditus tibi. Quid miser egi? Quid volui } dices ubi quis te laeserit ; et scis In breve te cogi quum plenus languet amator. Quodsi non odio peccantis desipit augur, Carus eris Romae donee te deserat aetas ; i Contrectatus ubi manibus sordescere vulgi Coeperis, aut tineas pasces taciturnus inertes, Aut fugies Uticam aut vinctus mitteris Ilerdam. Ridebit monitor non exauditus, ut ille Qui male parentem in rupes protrusit asellum Iratus : quis enim invitum servare laboret ? Hoc quoque te manet, ut pueros elementa docentem Occupet extremis in vicis balba senectus. r Quum tibi sol tepidus plures admoverit aures, Me, libertino natum patre et in tenui re, l/vJo/H 334 Q. HORATII FLACCI Majores pennas nido extendisse loqueris, Ut quantum generi demas virtutibus addas ; Me primis Urbis belli placuisse domique ; Corporis exigui, praecanum, solibus aptum, Irasci celerem, tamen ut placabilis essem. zs Forte meum si quis te percontabitur acvum, Me quater undenos sciat implevisse Decembres Collegam Lepidum quo duxit LoUius anno. LIBER SECUNDUS. EPISTOLA I. QuuM tot sustineas et tanta negotia solus, Res Italas armis tuteris, moribus ornes, Legibus emendes, in publica commoda peccem Si longo sermone morer tua tempora, Caesar. Romulus et Liber pater et cum Castore Pollux, Post ingentia facta deorum in templa recepti, Dum terras hominumque colunt genus, aspera bella Componunt, agros assignant, oppida condunt, Ploravere suis non respondere favorem Speratum meritis. Dirarn qui contudit hydram Notaque fatali portenta labore subegit, Comperit invidiam supremo fine domari. Urit enim fulgore suo qui praegravat artes Infra se positas ; exstinctus amabitur idem. Praesenti tibi maturos largimur honores, Jurandasque tuum per nomen ponimus aras, Nil oriturum alias, nil ortum tale fatentes. Sed tuus hie populus, sapiens et Justus in uno, Te nostris ducibus, te Graiis anteferendo, Cetera nequaquam simili ratione modoque EPISTOLARUM LIB. II. EPIST. I. 335 Aestlmat, et nisi quae terris semota suisque Temporibus defuncta videt, fastidit et odit ; Sic fautor veterum ut tabulas peccare vetantes Quas bis quinque viri sanxerunt, foedera regum i^^ Vel Gabiis vel cum rigidis aequata Sabinis, • " 25 Pontificum libros, annosa volumina vatura, Dictitet Albano Musas in monte locutas. Si quia Graecorum sunt antiquissima quaeque Scripta vel optima Romani pensantur eadem Scriptores trutina, non est quod multa loquamur ; , 30 Nil intra est oleam, nil extra est in nuce duri ; ■: Venimus ad summum fortunae ; pingimus atque Psallimus et luctamur Achivis doctius unctis. L Simeliora dies.ut vina poemata reddit, Scire velim chartis pretium quotus arroget annus. ^ 3s Scriptor abhinc annos centum qui decidit inter Perfectos veteresque referri debet, an inter Viles atque novos ? Excludat jurgia finis. Est vetus atque probus centum qui perficit annos. 1 Quid, qui deperiit minor uno mense vel anno, 4° Inter quos referendus erit ? veteresne poetas, An quos et praesens et postera respuat aetas ? Iste quidem veteres inter ponetur honeste Qui vel mense brevi vel toto est junior anno. Utor permisso caudaeque pilos ut equinae 45 Paulatim vello, et demo unum, demo et item unum, Dum cadat elusus ratione ruentis acervi Qui redit in fastos et virtutem aestimat annis, Miraturque nihil nisi quod Libitiria sacravit. Ennius et sapiens et fortis et alter Homerus, 50 Ut critici dicunt, leviter curare videtur Quo promissa cadant et somnia Pythagorea. Naevius in manibus non est et mentibus haeret Paene recens ? Adeo sanctum est vetus omne poema. Ambigitur quoties uter utro sit prior, aufert I 55 Pacuvius docti famam senis, Accius alti, 33^ Q. HORATII FLACCI Dicitiir Afrani toga convenisse Menandro, Plautus ad exemplar Siculi properare Epicharmi, Vincere Caecilius gravitate, Terentius arte. Hos ediscit et hos arto stipata theatre Co Spectat Roma potens ; habet hos numeratque poetas Ad nostrum tempus Livi scriptoris ab aevo. Interdum vulgus rectum videt, est ubi peccat Si veteres ita miratur laudatque poetas tJt nihil anteferat nihil illis comparet, errat : 65 / Si quaedam nimis antique, si pleraque dure - Dicere credit eos, ignave muUa fatetur, Et sapit et mecum facit et Jove judicat aequo. O Non equidem insector delendaque carmina Livi ^ Esse reor, memini quae plagosum mihi parvo 70 Orbilium dictare ; sed emendata videri '- Pulchraque et exactis minimum distantia miror ; ^ Inter quae verbum emicuit si forte decorum, et Si versus paulo concinnior unus et alter, i Injuste totum ducit venditque poema. 75 Indignor quidquam reprehend!, non quia crasse Compositum illepideve putetur, sed quia nuper ; Nee veniam antiquis sed honorem et praemia posci. Recte necne crocum floresque perambulet Attae Fabula si dubitem, clament perisse pudorem co Cuncti paene patres, ea quum reprehendere coner Quae gravis Aesopus, quae doctus Roscius egit : x Vel quia nil rectum nisi quod placuit sibi ducunt, Vel quia turpe putant parere minoribus, et quae ^ Imberbes didicere senes'perdenda fateri. 85 Jam Saliare Numae carmen qui laudat, et illud Quod mecum ignorat solus vult scire videri, Ingeniis non ille favet plauditque sepultis, Nostra sed impugnat, nos nostraque lividus odit. Quod si tam Graecis novitas invisa fuisset 90 Quam nobis, quid nunc esset vetus ? aut quid haberet Quod legeret tereretque viritim publicus usus ? EPISTOLARUM LIB. II, EPIST. I. 337 Ut primum positis nugari Graecia bellis ^ Coepit et in vitium fortuna labier aequa, Nunc athletarum studiis, nunc arsit equorum, 9S Marmoris aut eboris fabros aut aeris amavit, Suspendit picta vultum mentemque tabella, ^ Nunc tibicinibus, nunc est gavisa tragoedis ; (_ Sub nutrice puella velut si luderet infans, Quod cupide petiit mature plena reliquit loo Quid placet aut odio est quod non mutabilc credas ? ^ Hoc paces habuere bonae ventique secundi. Romae dulce diu fuit et sollemne reclusa L Mane domo vigilare, clienti promere jura, \ Cautos nominibus rectis expendere nummos, 10$ Majores audire, minori dicere, per quae "I Crescere res posset, minui damnosa libido. Mutavit mentem populus levis et calet uno Scribendi studio ; puerique patresque severi Fronde comas vincti coenant et carmina dictant iia ) Ipse ego qui nullos me affirmo scribere versus ' Invenior Parthis mendacior, et prius orto Sole vigil calamum et chartas et scrinia posco. "^ Navim agere ignarus navis timet ; abrotonum aegro ■ Non audet nisi qui didicit dare ; quod medicorum est xi$ Promittunt medici ; tractant fabrilia fabri : Scribimus indocti doctique poemata passim. Hie error tamen et levis haec insania quantas {fyv^.-.&iv Virtutes habeat sic collige : vatis avarus Non temere est animus ; versus amat, hoc studet unum ; Detrimenta, fugas servorum, incendia ridet; Non fraudem socio puerove incogitat ullam Pupillo ; vivit siliquis et pane secundo ; Milltiae quamquam piger et malus, utilis urbi. Si das hoc, parvis quoque rebus magna juvari. Os tenerum pueri balbumque poeta tigurat, '^_ Torquet ab obscoenis jam nunc sermonibus aurem, Max etiam pectus praeceptis format amicis, Z -AJXA^N 338 Q. HORATII FLACCI Asperitatis et invidiae corrector et irae ; ^ Recte facta refert, orientia tempora notis 130 • Instruit exemplis, inopem solatur et aegrum. Castis cum pueris ignara puella mariti Disceret unde preces ,vatem ni Musa dedlsset? ^ ( Z Poscit opem chorus et praesentia numina sentit, Coelestes implorat aquas docta piece blandus, 13s Avertit morbos, metuenda pericula pellit, Impetrat et pacem et locupletem frugibus annum. Carmine di superi placantur, carmine Manes. Agricolae prisci, fortes parvoque beati, Condita post frumenta levantes tempore festo 140 Corpus et ipsum animum spe finis dura ferentem, Cum sociis operum, pueris et conjuge fida, Tellurem porco, Silvanum lacte piabant, Floribus et vino Genium memorem brevis aevi. Fescennina per hunc inventa licentia morem 145 Versibus alternis opprobria rustica fudit, Libertasque recurrentes accepta per annos Lusit amabiliter, donee jam saevus apertam ' In rabiem coepit verti jocus et per honestas Ire domos impune minax. Doluere cruento iso Dente lacessiti ; fuit intactis quoque cura / Condicione super communi ; quin etiam lex Poenaque lata malo quae nollet carmine quemquam Z Describi ; vertere modum, formidine fustis ^ Ad bene dicendum delectandumque redacti. • 155 Graecia capta ferum victorem cepit et artes Intulit agresti Latio ; sic horridus ille Defluxit numerus Saturnius et grave virus Munditiae pepulere ; sed in longum tamen aevum Manserunt hodieque manent vestigia ruris. iGo Serus enim Graecis admovit acumina chartis, Et post Punica bella quietus quaerere coepit Quid Sophocles et Thespis et Aeschylus utile ferrent. Tentavit quoque rem, si digne vertere posset, EPISTOLARUM LIB. II. EPIST. I. 339 Et placuit sibi, natura sublimis et acer : x6$ Nam spirat tragicum satis et feliciter audet, 2 Sed turpem putat inscite metuitque lituram. Creditur ex medio quia res arcessit habere 4 Sudoris minimum, sed habet comoedia tanto Plus oneris quanto veniae minus. Adspice, Plautus 170 Quo pacto partes tutetur amantis ephebi, Ut patris attenti, lenonis ut insidiosi ; Quantus sit Dossennus edacibus in parasitis, Quam non adstrlcto percurrat pulpita socco ; Gestit enim nummum in loculos demittere, post hoc 17s i Securus cadat an recto stet fabula talo. . Quern tulit ad scenam ventoso Gloria curru t Exanimat lentus spectator, sedulus inflat : Sic leve, sic parvum est, animum quod laudis avarum Subruit aut reficit. Valeat res ludicra si me '- 180 Palma negata macrum, donata reducit opimum. Saepe etiam audacem fugat hoc terretque poetam, Quod numero plures, virtute et honore minores, Indocti stolidique et depugnare parati Si discordet eques, media inter carmina poscunt 185 Aut ursum aut pugiles : his nam plebecula plaudit. Verum equitis quoque jam migravit ab aure voluptas Omnis ad incertos oculos et gaudia vana. Quattuor aut plures aulaea premuntur in horas, ^ cht^co v Dum fugiunt equitum turmae peditumque catervae; ""■ ir> Mox trahitur manibus regum fortuna retortis, o Esseda festinant, pilenta, petorrita, naves, Captivum portatur ebur, captiva Corinthus. Si foret in terris rideret Democritus, seu 7 Diversum confusa genus panthera camelo, ' 193 Sive elephas albus vulgi converteret ora ; Spectaret populum ludis attentius ipsis, Ut sibi praebentem mimo spectacula plura ; Scriptores autem narrare putaret asello Fabellam surdo. Nam quae pervincere voces 200 340 Q- HORATII FLACCI Evaluere sonum referunt quern nostra theatra ? Garganum mugire putes nemus aut mare Tuscum, Tanto cum strepitu ludi spectantur et artes Divitiaeque peregrinae, quibus oblitus actor Quum stetit in scena concurrit dextera laevae. 20s Dixit adhuc aliquid? Nil sane. Quid placet ergo? Lana Tarentino violas imitata veneno. I Ac ne forte putes me quae facere ipse recusem Quum recte tractent alii laudare maligne ; Ille per extentum funem mihi posse videtur aio Ire poeta, meum qui pectus inaniter angit, Irritat, mulcet, falsis terroribus implet, Ut magus, et modo me Thebis, modo ponit Athenis. Verum age et his qui se lectori credere malunt Quam spectatoris fastidia ferre superbi 215 Curam redde brevem, si munus Apolline dignum Vis complere libris et vatibus addere calcar, Ut studio majore petant Helicona virentem. Malta quidem nobis facimus mala saepe poetae, — Ut vineta egomet caedam mea, — quum tibi librum 220 Sollicito damus aut fesso ; quum laedimur unum Si quis amicorum est ausus reprehendere versum ; Quum loca jam recitata revolvimus irrevocati ; Quum lamentamur non apparere labores Nostros et tenui deducta poemata filo ; 225 Quum speramus eo rem venturam ut simul atque Carmina rescieris nos fingere commodus ultro Arcessas, et egere vetes, et scribere cogas. Sed tamen est operae pretium cognoscere, quales Aedituos habeat belli spectata domique 230 Virtus, indigno non committenda poetae. Gratus Alexandro regi Magno fuit ille Choerilus, incultis qui versibus et male natis Rettulit acceptos, regale nomisma, Philippos. Sed veluti tractata notam labemque remittunt 23s Atramenta, fere scriptores carmine foedo EPISTOLARUM LIB. II. EPIST. I. 34« Splendida facta linunt. Idem rex ille poeraa Qui tarn ridiculum tarn care prodigus emit, Edicto vetuit ne quis se praeter Apellen Pingeret, aut alius Lysippo duceret aera a^o Fortis Alexandri vultum simulantia. Quodsi Judicium subtile videndis artibus illud Ab libros et ad haec Musarum dona vocares, Boeotum in crasso jurares aere natum. At neque dedecorant tua de se judicia atque 245 Munera, quae multa dantis cum laude tulerunt Dilecti tibi Virgilius Variusque poetae ; Nee magis expressi vultus per aenea signa, Quam per vatis opus mores animique virorum Clarorum apparent. Nee sermones ego mallem 250 Repentes per humum quam res componere gestas, Terrarumque situs et flumina dicere, et arces Mon^ibus impositas, et barbara regna, tuisque Auspiciis totum confecta duella per orbem, Claustraque custodem pacis cohibentia Janum, 255 Et formidatam Parthis te principe Romam, Si quantum cuperem possem quoque ; sed neque parvum Carmen majestas recipit tua nee meus audet Rem tentare pudor quam vires ferre recusenL Sedulitas autem stulte quern diligit urget, i6o Praecipue quum se numeris commendat et arte : Discit enim citius meminitque libentius illud Quod quis deridet, quam quod probat et veneratur. Nil moror officium quod me gravat, ac neque ficto In pejus vultu proponi cereus usquam, 265 Nee prave factis decorari versibus opto, Ne rubeam pingui donatus munere, et una Cum scriptore meo, capsa porreetus aperta, Deferar in vieum vendentem thus et odores Et piper et quidquid chartis amicitur ineptis. 270 ^4$ Q' HORATII FLACCI EPISTOLA II. Flore, bono claroque fidelis amice Neroni, Si quis forte velit puerum tibi vendere natum Tibure vel Gabiis, et tecum sic agat : Hie et Candidus et talos a vertice pulcher ad imos Fiet eritque tuus nummorum millibus octo, s Verna ministeriis ad nutus aptus heriles, Litterulis Graecis imbutus, idoneus arti Cuilibet ; argilla quidvis imitaberis uda ; Quin etiam canet indoctum sed dulce bibenti. Multa fidem promissa levant, ubi plenius aequo » Laudat venales qui vult extrudere merces. Res urget me nulla : meo sum pauper in aere. Nemo hoc mangonum faceret tibi ; non temere a me Quivis ferret idem. Semel hie cessavit et, ut fit, In scalis latuit metuens pendentis habenae. «s Des nummos, excepta nihil te si fuga laedat; — lUe ferat pretium poenae securus, opinor. Prudens emisti vitiosum ; dicta tibi est lex : Insequeris tamen hunc et lite moraris iniqua? Dixi me pigrum proficiscenti tibi, dixi ao Talibus officiis prope mancum, ne mea saevus Jurgares ad te quod epistola nulla rediret. Quid tum profeci mecum facientia jura Si tamen attentas ? Quereris super hoc etiam, quod Exspectata tibi non mittam carmina mendax. 25 Luculli miles collecta viatica multis Aerumnis, lassus dum noctu stertit, ad assem Perdiderat ; post hoc vehemens lupus et sibi et hosti Iratus pariter, jejunis dentibus acer, Praesidium regale loco dejecit, ut aiunt, 30 Summe munito et multarum divite rerum. Clarus ob id factum donis ornatur honestis, EPISTOLARUM LIB. II. EPIST. II. 343 Accipit et bis dena super sestertia nummum. Forte sub hoc tempus castellum evertere praetor Nescio quod cupiens, hortari coepit eundem 3S Verbis quae timido quoque possent addere mentem : I, bone, quo virtus tua te vocat, i pede fausto, Grandia laturus meritorum praemia. Quid stas ? Post haec ille catus quantumvis rusticus : Ibit, Ibit eo quo vis qui zonam perdidit, inquit. 40 Romae nutriri mihi contigit atque doceri Iratus Graiis quantum nocuisset Achilles. Adjecere bonae paullo plus artis Athenae, Scilicet ut vellem curvo dignoscere rectum, Atque inter silvas Academi quaerere verum. 4S Dura sed emovere loco me tempora grato, Civilisque rudem belli tulit aestus in arma Caesaris Augusti non responsura lacertis. Unde simul primum me dimisere Philippi, Decisis humilem pennis inopemque paterni 50 Et laris et fundi, paupertas impulit audax, Ut versus facerem ; sed quod non desit habentem Quae poterunt unquam satis expurgare cicutae, Ni melius dormire putem quam scribere versus ? Singula de nobis anni praedantur euntes : 55 Eripuere jocos, venerem, convivia, ludum ; Tendunt extorquere poemata : quid faciam vis ? Denique non omnes eadem mirantur amantque : Carmine tu gaudes, hie delectatur iambis, Ille Bioneis sermonibus et sale nigro. 60 Tres mihi convivae prope dissentire videntur, Poscentes vario multum diversa palato. Quid dem ? quid non dem? renuis tu quod jubet alter; Quod petis id sane est invisum acidumque duobus. Praeter cetera, me Romaene poemata censes 6s Scribere posse inter tot curas totque labores ? Hie sponsum vocat, hie auditum scripta relictis Omnibus officiis ; cubat hie in colle Quirini, 344 Q- HORATII FLACCI Hie extremo in Aventino, visendus uterque ; Intervalla vides humane commoda. Verum 70 Purae sunt plateae, nihil ut meditantibus obstet. Festinat caHdus mulis geruHsque redemptor, Torquet nunc lapidem, nunc ingens machina tignum, Tristia robustis luctantur funera plaustris, Hac rabiosa fugit canis, hac lutulenta ruit sus : 75 I nunc et versus tecum meditare canoros. Scriptorum chorus omnis amat nemus et fugit urbem, Rite cHens Bacchi somno gaudentis et umbra : Tu me inter strepitus nocturnes atque diurnos Vis canere et contracta sequi vestigia vatum ? 80 Ingenium sibi quod vacuas desumpsit Athenas, Et studiis anno septem dedit insenuitque Libris et curis, statua taciturnius exit Plerumque et risu populum quatit : hie ego rerum Fluctibus in mediis et tempestatibus urbis 85 Verba lyrae motura sonum connectere digner? Frater erat Romae eonsulti rhetor, ut alter Alterius sermone meros audiret honores, Gracchus ut hie illi, foret huic ut Mucins ille, Qui minus argutos vexat furor iste poetas ? 90 Carmina compono, hie elegos. — Mirabile visu Caelatumque novem Musis opus ! — Adspiee primum, Quanto cum fastu, quanto molimine circum- Spectemus vacuam Romanis vatibus aedem ! Mox etiam, si forte vacas, sequere et procul audi, qs Quid ferat et quare sibi nectat uterque coronam. Caedimur et totidem plagis consumimus hostem Lento Samnites ad lumina prima duello. Diseedo Aleaeus puncto illius ; ille meo quis ? Quis nisi Callimachus ? Si plus adposcere visus, loc Fit Mimnermus, et optivo cognomine crescit. Multa fero ut placem genus irritabile vatum, Quum seribo et supplex populi suffragia capto ; Idem, finitis studiis et mente recepta. EPISTOLARUM LIB. II. EPIST. II. 345 Obturem patulas impune legentibus aures. 105 Ridentur mala qui componunt carmina ; verum Gaudent scribentes et se venerantur, et ultro, Si taceas, laudant quidquid scripsere beati. At qui legitimum cupiet fecisse poema Cum tabulis animum censoris sumet honesti ; no Audebit quaecumque panim splendoris habebunt Et sine pondere erunt et honore indigna ferentur Verba movere loco, quamvis in vita recedant Et versentur adhuc intra penetralia Vestae. Obscurata diu populo bonus eruet atque 115 Proferet in liicem speciosa vocabula rerum, Quae priscis memorata Catonibus atque Cethegis Nunc situs informis premit et deserta vetustas ; Adsciscet nova quae genitor produxerit usus. Vehemens et liquidus puroque simillimus amni ico Fundet opes Latiumque beabit divite lingua ; Luxuriantia compescet, nimis aspera sano Levabit cultu, virtute carentia toilet, Ludentis speciem dabit et torquebitur, ut qui Nunc Satyrum, nunc agrestem Cyclopa movetur. 125 Praetulerim scriptor delirus inersque videri, Dum mea delectent mala me vel denique fallant, Quam sapere et ringi. Fuit baud ignobilis Argis, Qui se credebat miros audire tragoedos, In vacuo laetus sessor plausorque theatre ; ijo Cetera qui vitae servaret munia recto More, bonus sane vicinus, amabilis hospes, Comis in uxorem, posset qui ignoscere servis Et signo laeso non insanire lagenae, Posset qui rupem et puteum vitare patentem. 135 Hie ubi cognatorum opibus curisque refectus Expulit helleboro morbum bilemque meraco Et redit ad sese : Pol me occidistis, amici, Non servastis, ait, cui sic extorta voluptas Et demptus per vim mentis gratissimus error. 140 34^ Q. HORATII FLACCI Nimirum sapere est abjectis utile nugis, Et tempestivum pueris concedere ludum ; Ac non verba sequi fidibus modulanda Latinis, Sed verae numerosque modosque ediscere vitae. Quocirca mecum loquor haec tacitusque recorder : 145 Si tibi nulla sitim finiret copia lymphae, Narrares medicis : quod quanto plura parasti Tanto plura cupis, nulline faterier audes ? Si vulnus tibi mon strata radice vel herba Non fieret levius, fugeres radice vel herba 150 Proficiente nihil curarier. Audieras, cui Rem di donarent illi decedere pravam Stultitiam ; et quum sis nihilo sapientior ex quo Plenior es, tamen uteris monitoribus isdem ? At si divitiae prudentem reddere possent, iss Si cupidum timidumque minus te, nempe ruberes Viveret in terris te si quis avarior uno. Si proprium est quod quis libra mercatur et acre, Quaedam, si credis consultis, mancipat usus ; Qui te pascit ager tuus est, et villicus Orbi, 160 Quum segetes occat tibi mox frumenta daturas, Te dominum sentit. Das nummos, accipis uvam, Pullos, ova, cadum temeti : nempe modo isto Paulatim mercaris agrum fortasse trecentis Aut etiam supra nummorum millibus emptum. 165 Quid refert vivas numerato nuper an olim ? Emptor Aricini quondam Veientis et arvi Emptum coenat olus, quamvis aliter putat ; emptis Sub noctem gelidam lignis calefactat aenum ; Sed vocat usque suum qua populus adsita certis 170 Limitibus vicina refugit jurgia : tamquam Sit proprium quidquam, puncto quod mobilis horae Nunc prece, nunc pretio, nunc vi, nunc morte suprema Permutet dominos et cedat in altera jura. Sic quia perpetuus nulli datur usus, et heres 175 Heredem alterius velut unda supervenit undam, EPISTOLARUM LIB. II. EPIST. II. 347 Quid vici prosunt aut horrea ? quidve Calabris Saltibus adjecti Lucani, si metit Orcus Grandia cum parvis, non exorabilis auro ? Gemmas, marmor, ebur, Tyrrhena sigilla, tabellas, 180 Argentum, vestes Gaetulo murice tinctas, Sunt qui non habeant, est qui non curat habere. Cur alter fratrum cessare et ludere et ungi Praeferat Herodis palmetis pinguibus, alter Dives et importunus ad umbram lucis ab ortu 185 Silvestrem flammis et ferro mitiget agrum, Scit Genius, natale comes qui temperat astrum, Naturae deus humanae, mortalis in unum Quodque caput, vultu mutabilis, albus et ater. Utar et ex modico quantum res poscet acervo 190 Tollam, nee metuam quid de me judicet heres, Quod non plura datis invenerit ; et tamen idem Scire volam quantum simplex hilarisque nepoti Discrepet et quantum discordet parcus avaro. Distat enim spargas tua prodigus an neque sumptum 19s Invitus facias neque plura parare labores, Ac potius, puer ut testis Quinquatribus olim, Exiguo gratoque fruaris tempore raptim. Pauperies immunda domus procul absit : ego, utrum Nave ferar magna an parva, ferar unus et idem. 200 Non agimur tumidis velis aquilone secundo ; Non tamen adversis aetatem ducimus austris, Viribus, ingenio, specie, virtute, loco, re, Extremi primorum, extremis usque priores. Non es avarus : abi ; quid, cetera jam simul isto 205 Cum vitio fugere ? Caret tibi pectus inani Ambitione ? Caret mortis formidine et ira ? Somnia, terrores magicos, miracula, sagas, Nocturnos lemures portentaque Thessala rides? Natales grate numeras ? Ignoscis amicis ? 210 Lenior et melior fis accedente senecta? 348 Q. HORATII FLACCI EPIST. LIB. II. EP. II. Quid te exempta levat spinis de pluribus una?^ Vivere si recte nescis decede peritis. Lusisti satis, edisti satis atque bibisti ; Teinpus abire tibi est, ne potum largius aequo 215 Rideat et pulset lasciva decentius aetas. Q. HORATII FLACCI DE ARTE POETICA LIBER. HuMANO capiti cervicem pictor equinam ! Jungere si velit, et varias inducere plumas Undique collatis membris, ut turpiter atrum Desinat in piscem mulier formosa superne, ] Spectatum admissi risum teneatis, amici ? 7 s Credite, Pisones, isti tabulae fore librum Persimilem cujus, velut aegri somnia, vanae Fingentur species, ut nee pes nee caput uni Reddatur formae. — Pictoribus atque poetis Quidlibet audendi semper fuit aequa potestas. — lo Scimus et banc veniam petimusque damusque vicissim ; Sed non ut placidis coeant immitia, non ut Serpentes avibus geminentur, tigribus agni. ^'^. Inceptis gravibus plerumque et magna professis Z - Purpureus, late qui splendeat, unus et alter X ^ is Assuitur pannus, quum lucus et ara Dianae Et properantis aquae per amoenos ambitus agros, Aut flumen Rhenum aut pluvius describitur arcus : Sed nunc non erat his locus. Et fortasse cupressum Scis simulare ; quid hoc, si fractis enatat exspes 20 Navibus aere dato qui pingitur ? Amphora coepit Institui : currente rota cur urceus exit ? Denique sit quid vis Jiimplex dumtaxat et unum. Maxima pars vatum, pater et juvenes patre digni, 7 Decipimur specie recti. Brevis esse laboro, 25 35° Q. HORATII FLACCI Obscurus fio ; sectantem levia nervi h Deficiunt animique ; professus grandia turget j Serpit humi tutus nimium timidusque procellae ; Qui variare cupit rem prodigialiter unam, c^ Delphinum silvis appingit, fluctibus aprum. 30 In vitium ducit culpae fuga si caret arte. T. Aemilium circa ludum faber unus et ungues Exprimet et moUes imitabitur acre capillos, Infelix operis summa quia ponere totum 4 Nesciet. Hunc ego me, si quid componere curem, 3s Non magis esse velim quam naso vivere pravo, Spectandum nigris oculis nigroque capiilo. . -j ^ Sumite materiam vestris qui scribitis aequam^^'^ 2i^ -* Viribus et versate diu quid ferre recusent, ' ' Quid valeant humeri. Cui lecta potenter erit res, 40 Nee facundia deseret hunc nee lucidus ordo. Ordinis haec virtus erit et venus, aut ego fallor, Ut jam nunc dicat jam nunc debentia dici, I Pleraque differat et praesens in tempus omittat; Hoc amet, hoc spernat promissi carminis auctor. 4s In verbis etiam tenuis cautusque serendis, L Dixeris egregie notum si calHda verbum L 9- Reddiderit junctura novum. Si forte necesse est Indiciis monstrare recentibus abdita rerum, Fingere cinctutis non exaudita Cethegis so i Continget, dabiturque licentia sumpta pudenter ; Et nova fictaque nuper habebunt verba fidem si r, Graeco fonte cadant, parce detorta. Quid autem ^Z, Caecilio Plautoque dabit Romanus ademptum VirgiHo Varioque ? Ego cur acquirere pauca ss Si possum invideor, quum hngua Catonis et Enni Sermonem patrium ditaverit et nova rerum Nomina protulerit "i Licuit, semperque licebit Signatum praesente nota producere nomen. (^ Ut silvae foliis pronos mutantur in annos, 60 Prima cadunt ; ita verborum vetus interit aetas, ARS POETICA. 351 Et juvenum ritu florent modo nata vigentque. c Debemur morti nos nostraque : sive receptus Terra Neptunus classes aquilonibus arcet, Regis opus, sterilisve diu palus aptaque remis 65 Vicinas urbes alit et grave sentit aratrum, Seu cursum mutavit iniquum frugibus amnis Doctus iter melius, mortalia facta peribunt, Nedum sermonum stet honos et gratia vivax. '• Multa renascentur quae jam cecidere, cadentque ^o Quae nunc sunt in honore vocabula, si volet usus, Quem penes arbitrium est et jus et norma loquendi. Res gestae regumque ducumque et tristia bella Quo scribi possent numero monstravit Homerus. Versibus impariter junctis querimonia primum, 75 Post etiam inclusa est voti sententia compos ; Quis tamen exiguos elegos emiserit auctor, Grammatici certant et adhuc sub judice lis est. Archilochum proprio rabies armavit iambo ; Hunc socci cepere pedem grandesque cothurni, 80 Alternis aptum sermonibiis et populares Vincentem strepitus et natum rebus agendis. Musa dedit fidibus divos puerosque deorum Et pugilem victorem et equum certamine primum Et juvenum curas et libera vina referre. -^ 85 Descriptas servare vices operumque colores Cur ego si nequeo ignoroque poeta salutor ? Cur nescire pudens prave quam discere malo ? Versibus exponi tragicis res comica non vult ; Indignatur item privatis ac prope socco 90 Dignis carminibus narrari coena Thyestae. Singula quaeque locum teneant sortita decenter. Interdum tamen et vocem comoedia toUit, Iratusque Chremes tumido delitigat ore ; Et tragicus plerumque dolet sermone pedestri 95 Telephus et Peleus, quum pauper et exsul uterque Projicit ampullas et sesquipedalia verba, 352 Q. HORATII FLACCI Si curat cor spectantis tetigisse querela. Non satis est pulchra esse poemata ; dulcia sunto Et quocumque volent animum auditoris agunto. loo Ut ridentibus arrident, ita flentibus adsunt L 1 Humani vultus : si vis me flere dolendum est Primum ipsi tibi ; tunc tua me infortunia laedent, Telephe vel Peleu : male si mandata loqueris Aut dormitabo aut ridebo. Tristia maestum 105 Vultum verba decent, iratum plena minarum, Ludentem lasciva, severum seria dictu. Format enim natura prius nos intus ad omnem Fortunarum habitum ; juvat aut impellit ad iram, Aut ad humum maerore gravi deducit et angit ; no Post effert animi motus interprete lingua. Si dicentis erunt fortunis absona dicta Romani tollent equites peditesque cachinnum. 7 Intererit multum divusne loquatur an heros, Maturusne senex an adhuc florente juventa us Fervidus, et matrona potens an sedula nutrix, Mercatorne vagus cultorne virentis agelli, Colchus an Assyrius, Thebis nutritus an Argis. Aut famam sequere aut sibi convenientia finge. 7. Scriptor honoratum si forte reponis Achillem, "" 120 Impiger, iracundus, inexorabilis, acer, Jura neget sibi nata, nihil non arroget armis. i Sit Mede'a ferox invictaque, flebilis Ino, I Perfidus, Ixi6n, lo vaga,,tristis Orestes. Si quid inexpertum scenae committis et audes 125 Personam formare novam, servetur ad imum Qualis ab incepto processerit, et sibi constet. ^ Difficile est proprie communia dicere ; tuque Rectius Iliacum carmen deducis in actus, Quam si proferres ignota indictaque primus. 130 Publica materies privati juris erit, si Non circa vilem patulumque moraberis orbem, C;^ 2 Nee verbo verbum curabis reddere fidus ARS POETICA. 353 Interpres, nee desilies imitator in arctum Unde pedem proferre pudor vetet aut operis lex. 135 Nee sie ineipies, ut scriptor eyelieus olim : Fortunam Priami eantabo et nobile bellum. — Quid dignum tanto feret hie promissor hiatu I Parturiunt montes, naseetur ridieulus mus. , 2 Quanto reetius hie, qui nil molitur inepte : 140 Die mihi, Musa, virum, eaptae post tempera Trojae Qui mores hominum multorum vidit et urbes. — Non fumum ex fulgore sed ex fumo dare lueem Cogitat, ut speciosa dehine miraeula promat, Antiphaten Scyllamque et eum Cyclope Charybdin ; 14s Nee reditum Diomedis ab interitu Meleagri, Nee gemino bellum Trojanum orditur ab ovo ; Semper ad eventum festinat et in medias res Non seeus ae notas auditorem rapit, et quae Desperat tractata niteseere posse relinquit ; 150 Atque ita mentitur, sie veris falsa remiseet, Prime ne medium, medio ne diserepet imum. ' x 4 Tu quid ego et populus meeum desideret, audi : Si plausoris eges aulaea manentis et usque Sessuri donee eantor, Vos plaudite ! dieat, 15s Aetatis euj usque notandi sunt tibi mores, Mobilibusque deeor naturis dandus et annis. Reddere qui voees jam scit puer et pede eerto Signat humum, gestit paribus eolludere, et iram Colligit ae ponit temere, et mutatur in horas. 160 Imberbis juvenis tandem eustode remoto Gaudet equis eanibusque et apriei gramine campi, Cereus in vitium fleeti, monitoribus asper, Utilium tardus provisor, prodigus aeris, Sublimis eupidusque et amata relinquere pernix. 165 Conversis studiis aetas animusque virilis Quaerit opes et amieitias, inservit honori, Commisisse eavet quod mox mutare laboret. Multa senem eireumveniunt ineommoda, vel quod 354 Q. HORATII FLACCI Quaerit et inventis miser abstinet ac timet uti, 170 Vel quod res omnes timide gelideque ministrat, Dilator, spe longus, iners, avidusque futuri, Difficilis, querulus, laudator temporis acti Se puero, castigator censorque minorum. Multa ferunt anni venientes commoda secum, 175 Multa recedentes adimunt. Ne forte seniles Mandentur juveni partes pueroque viriles, Semper in adjunctis aevoque morabimur aptis. Aut agitur res in scenis aut acta refertur. Segnius irritant animos demissa per aurem, ' 180 Quam quae sunt oculis subjecta fidelibus, et quae Ipse sibi tradit spectator : non tamen intus Digna geri promes in scenam, multaque tolles Ex oculis quae mox narret facundia praesens. Ne pueros coram populo Medea trucidet, 185 Aut humana palam coquat exta nefarius Atreus, Aut in avem Procne vertatur, Cadmus in anguem. Quodcumque ostendis mihi sic incredulus odi. Neve minor neu sit quinto productior actu Fabula, quae posci vult et spectata reponi ; 190 Nee deus intersit nisi dignus vindice nodus Incident ; nee quarta loqui persona laboret. Actoris partes chorus officiumque virile Defendat, neu quid medios intercinat actus Quod non proposito conducat et haereat apte. 19s Ille bonis faveatque et consilietur amice, Et regat iratos et amet peccare timentes ; Ille dapes laudet mensae brevis, ille salubrem Justitiam legesque et apertis otia portis ; Ille tegat commissa deosque precetur et oret, 200 Ut redeat miseris, abeat fortuna superbis. Tibia non ut nunc orichalco vincta tubaeque Aemula, sed tenuis simplexque foramine pauco Adspirare et adesse choris erat utilis atque Nondum spissa nimis complere sedilia flatu ; 205 ARS POETICA. 355 Quo sane populus numerabilis, utpote parvus, Et frugi castusque verecundusque coibat. Postquam coepit agros extendere victor, et urbes Latior amplecti murus, vinoque diurno Placari Genius festis impune diebus, 210 Accessit numerisque modisque licentia major ; Indoctus quid enim saperet liberque laborum Rusticus urbano confusus, turpis honesto ? Sic priscae motumque et luxuriem addidit arti Tibicen traxitque vagus per pulpita vestem ; 215 Sic etiam fidibus voces crevere severis, Et tulit eloquium insolitum facundia praeceps, Utiliumque sagax rerum et divina futuri Sortilegis non discrepuit sententia Delphis. Carmine qui tragico vilem certavit ob hircum, 220 Mox etiam agrestes Satyros nudavit, et asper Incolumi gravitate jocum tentavit, eo quod Illecebris erat et grata novitate morandus Spectator, functusque sacris et potus et exlex. Verum ita risores, ita commendare dicaces 225 Conveniet Satyros, ita vertere seria ludo, Ne quicumque deus, quicumque adhibebitur heros, Regali conspectus in auro nuper et ostro, Migret in obscuras humili sermone tabemas, Aut, dum vitat humum, nubes et inania captet 230 Effutire leves indigna Tragoedia versus, Ut festis matrona moveri jussa diebus, Intererit Satyris paulum pudibunda protervis. Non ego inornata et dominantia nomina solum Verbaque, Pisones, Satyrorum scriptor amabo ; 235 Nee sic enitar tragico differre colori Ut nihil intersit Davusne loquatur et audax Pythias emuncto lucrata Simone talentum, An custos famulusque dei Silenus alumni. Ex noto fictum carmen sequar, ut sibi quivis 240 Speret idem, sudet multum frustraque laboret 356 Q. HORATII FLACCI Ausus idem : tantum series juncturaque poUet, Tantum de medio sumptis accedit honoris. Silvis deducti caveant me judice Fauni, Ne velut innati triviis ac paene forenses 24s Aut nimium teneris juvenentur versibus unquam, Aut immunda crepent ignominiosaque dicta : Offenduntur enim quibus est equus et pater et res, Nee, si quid fricti ciceris probat et nucis emptor, Acquis accipiunt animis donantve corona. ^ fjf Syllaba longa brevi subjecta vocatur iambus, Pes citus ; unde etiam trimetris accrescere jussit Nomen iambeis, quum senos redderet ictus Primus ad extremum similis sibi. Non ita pridem, Tardior ut paulo graviorque veniret ad aures, ass Spondeos stabiles in jura paterna recepit Commodus et patiens, non ut de sede secunda Cederet aut quarta socialiter. Hie et in Acci Nobilibus trimetris apparet rarus, et Enni In scenam missos cum magno pondere versus a6o Aut operae celeris nimium curaque carentis Aut ignoratae premit artis crimine turpi. Non quivis videt immodulata poemata judex, Et data Romanis venia est indigna poetis. Idcircone vager scribamque licenter ? an omnes 26s Visuros peccata putem mea, tutus et intra Spem veniae cautus ? Vitavi denique culpam, Non laudem merui. Vos exemplaria Graeca Nocturna versate manu, versate diurna. At vestri proavi Plautinos et numeros et 270 Laudavere sales : nimium patienter utrumque^ Ne dicam stulte^mirati, si modo ego et vos Scimus inurbanum lepido seponere dicto Legitimumque sonum digitis callemus et aura. Ignotum tragicae genus invenisse Camenae 27s Dicitur et plaustris vexisse poemata Thespis, Quae canerent agerentque peruncti faecibus ora. ARS POETICA. 357 Post hunc personae pallaeque repertor honestae Aeschylus et modicis instravit pulpita tignis Et docuit magnumque loqui nitique cothurno. ««o Successit vetus his comoedia, non sine multa Laude ; sed in vitium Hbertas excidit et vim Dignam lege regi : lex est accepta chorusque Turpiter obticuit sublato jure nocendi. Nil intentatum nostri liquere poetae, «$s Nee minimum meruere decus vestigia Graeca Ausi deserere et celebrare domestica facta, Vel qui praetextas vel qui docuere togatas. Nee virtute foret clarisve potentius armis Quam lingua Latium, si non offenderet unum 290 Quemque poetarum limae labor et mora. Vos, o Pompilius sanguis, carmen reprehendite quod non Multa dies et multa litura coercuit, atque Perfectum decies non castigavit ad unguem. Ingenium misera quia fortunatius arte 295 Credit et excludit sanos Helicone poetas Democritus, bona pars non ungues ponere curat, Non barbam, secreta petit loca, balnea vitat. Nanciscetur enim pretium nomenque poetae, Si tribus Anticyris caput insanabile nunquam 3<» Tonsori Licino commiserit. O ego laevus, Qui purgor bilem sub verni temporis horam ! Non alius faceret meliora poemata. Verura Nil tanti est. Ergo fungar vice cotis, acutum Reddere quae ferrum valet exsors ipsa secandi ; 30s Munus et officium nil scribens ipse,docebo, Unde parentur opes, quid alat formetque poetam ; * Quid deceat, quid non ; quo virtus, quo ferat error. Scribendi recte sapere est et principium et fons : Rem tibi Socraticae poterunt ostendere chartae, 3«o Verbaque provisam rem non invita sequentur. Qui didieit patriae quid debeat et quid amicis, Quo sit amore parens, quo frater amandus et hospes. 358 Q. HORATII FLACCI Quod sit conscripti, quod judicis officium, quae Partes in bellum missi ducis, ille profecto 315 Reddere personae scit convenientia cuique. Cf ^ > - ; v- Respicere exemplar vitae morumque jubebo Doctum imitatorem et vivas hinc ducere voces. Interdum speciosa locis morataque recte Fabula nullius veneris, sine pondere et arte, 320 Valdius oblectat populum meliusque moratur Quam versus inopes rerum nugaeque canorae. Graiis ingenium, Graiis dedit ore rotundo Musa loqui, praeter laudeni nullius avaris. Romani pueri longis rationibus assem 325 Discunt in partes centum diducere. — Dicat Filius Albini : Si de quincunce remota est Uncia, quid superat ? Poteras dixisse. — Triens. f^ Eu ! Rem poteris servare tuam. Redit uncia, quid fit ? — Semis. — At haec animos aerugo et cura peculi 33° Quum semel imbuerit, speramus carmina fingi Posse linenda cedro et levi servanda cupresso ? Aut prodesse volunt aut delectare poetae, Aut simul et jucunda et idonea dicere vitae. Quidquid praecipies esto brevis, ut cito dicta 335 Percipiant animi dociles teneantque fideles ; Omne supervacuum pleno de pectore manat. Ficta voluptatis causa sint proxima veris, Nee quodcumque volet poscat sibi fabula credi, Neu pransae Lamiae vivum puerum extrahat alvo. 349 Centuriae seniorum agitant expertia frugis, Celsi praetereunt austera poemata Ramnes : Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci, Lectorem delectando pariterque monendo. Hie meret aera liber Sosiis ; hie et mare transit 345 Et longum noto scriptori prorogat aevum. Sunt delicta tamen quibus ignovisse velimus : Nam neque chorda sonum reddit quem vult manu&fitmeiiVf, Poscentique gravem persaepe remittit acutum j ,,- ji^ cuQ ARS POETICA. 359 Nec semper feriet quodcumque minabitur arcus. ss© . Verum ubi plura nitent in carmine non ego paucis Offendar maculis, quas aut incuria fudit Aut humana parum cavit natura. Quid ergo est ? Ut scriptor si peccat idem librarius usque Quamvis est monitus venia caret, ut citharoedus 355 Ridetur chorda qui semper oberrat eadem, Sic mihi qui multum cessat fit Choerilus ille, Quem bis terve bonum cum risu miror ; et idem Indignor quandoque bonus dormitat Homerus ; — Verum operi longo fas est obrepere somnum. 360 Ut pictura poesis : erit quae, si propius stes Te capiat magis, et quaedam si longius abstes : Haec amat obscurum, volet haec sub luce videri, Judicis argutum quae non formidat acumen ; Haec placuit semel, haec decies repetita placebit. 36s O major juvenum, quamvis et voce paterna Fingeris ad rectum et per te sapis, hoc tibi dictum Tolle memor, certis medium et tolerabile rebus Recte concedi. Consultus juris et actor