3tA,ni_/ikjv ;EESe.tl©tR-, UNIV.ERSIT^^F CAUEO ^ '»^' J ^■;.. ^ '^^y^^^^^i^-.J:/: THE WORKS OF VIRGIL p. VERGILI MARONIS BUCOLICA, GEOHGICA, AENEIS THE WOEKS OF VIEGIL WITH A COMMENTARY AND APPENDICES FOR THE USE OF SCHOOLS AND COLLEGES BY BENJAMIN HALL KENNEDY, D.D. RBGIUS PROFESSOR OF GREEK IN THB UNIVERSITY OF CAMBRIDOB ENLARGED AND REVISED NEW EDITION UNIVERSITY LONDON LONGMANS, GREEN, AND CO. AND NEW YORK : 15 EAST 16'" STREET 1895 All rights reserved TO HUGH ANDREW JOHNSTONE MUNRO, M.A,, D.C.L. SENIOR FELLOW OF TRINITY COLLEGK, CAMBRIDGE HIS FORMER PUPIL AND HIS FRIEND OF 45 YEARS ®^b gook is gflricateb BT THE EDITOR 7f(o^^ My dear Munro, You, mth the ii-ue kindness of your loyal nature, ad* dressed to me your Edition of Lucretius, the. greatest in some points, though not the best knoivn, of Roman poets. And, ivith the satne kindness, you have consented to accept fro7n me the dedication of this humble work, a School Edition of Virgil. None can feel more strongly than myself, none can imsh to declare more distinctly, that by this exchange lam the gainer. You have given like Glaucus in the Iliad ; I, like the Greek Diomed, have received Xpixrca x,^XK€La>v, iKOTOfi'tioi €uveai3oi(ou. You know how sincerely I sign myself Your affectionate Friend, B.'H, KENNEDY, The Elms, Cambridge Ckristmas, 187f». THE EDITOR'S PEEFACB TO THE THIRD EDITION. I. The Notes in this book were begun in 1856, but, from causes explained in my former Preface, not finished before 1875. The work was undertaken at the request of one who lived to see, but did not long survive, its publication. I mean my accomplished friend, the late Mr. William Longman, whose premature death was a great public as well as private loss. II. In the second edition three divisions of the former commentary (translation, vocabulary, and notes) were fused in one, and numerical reference made more distinct. This change unavoidably swelled the size of the volume, which also con- tains an enlai-ged Syntax and Indices, with a verse translation of the Eclogues. III. I have learnt from various testimonies, that the compendious treatises contained in the Appendix (especially those on geogi^aphy, mythology, and syntax) have been practically useful to teachei'S, and instructive to students of Yirgil. I had a strong belief that such would be the case ; and I naturally rejoice that this hope has been justified. The last treatise is, as might be expected, on poetic syntax mainly; and, in this point of view, the notices, with which it begins, respecting the peculiar usages of the various Parts of Speech, have special value. But, for grammatical instruc- tion generally, divisions IV. V. YI., on the Verb Infinite, on Mood, and on Compound Construction, are of the highest X THE EDITOKS TREFACE TO importance to I;atin students. They should compare with those sections the Second Appendix to the 'Public School Latin Primer' (fii*st printed in 1878), which treats concisely, but carefully, of Moods and Compound Construction. These topics are more fully developed and exemplified in the ' Public School Latin Grammar,' 5th edition, pp. 330-347, 434-501, and in its Preface. I hold in high respect the learning of Prof. Madvig as a Greek and Latin scholar, and his fine insight as ^ textual critic. His Latin Grammar has cei*tain merits of nice obser- vation, which have caused it to be widely used, to the serious disadvantage of higher Latin scholarship. In my Preface to the 'Public School Latin Grammar,' and elsewhere, I have shown what its great and grievous demerit is : namely, that Madvig fails, in the very outset of his syntax, to note the triple form of sentences (which his translator un- happily calls propositions) as (1) Statement; (2) Will-speech; (3) Question; that, consequently, in Compound Construction (which his ^aOvfiia does not carefully separate from Simple) he neglects to distinguish accurately, and to treat distinctly, (1) the dependent Statement; (2) the dependent Will-speech ; (3) the dependent Question ; which Kiihner (a far wiser grammarian) rightly combines as the Tripartite Substantival Sentence, exemplified in the in- directly constructed speeches of Caesar, Livy, Tacitus, Justin «fec. As for instance (Just. v. 10) : — Thraaybulus, cum exercitus triginta tyrannorum fugeret, magna voce exclamat: * cur se \ictorem./ugiant*7 civium illam meminerint aciem, non hostium esse: triginta 86 do- niinis, non civitati bellura i7i/erre ; where, in dependence on one verb * exclamat,* appear THE THIRD EDITION. XI (a) a dependent question, *cur fugiant"? (^) a dependent will-speech, ' memineiint ' : (y) a dependent statement, 'se inferre.' Owing to this fundamental failure, he neglects to separate the Infinitive in Simple from that in Compound Construction, to distinguish accurately the uses of the Thought-mood in a principal sentence (Conjunctive) from its uses in dependence (Subjunctive) — to treat as a special and prominent doctrint. its use in dependence on * oratio obliqua,' and (as a corollary to this) its use in dependence on implied (virtual) oratio obliqua (see Preface to ' Public School Latin Grammar,' 5th edition). It may be said generally, that in Madvig the whole topic of Compound Construction appears in * shreds and patches ' (disjecta membra — though each separately a true limb), without any coherent exposition of the whole truth ; and that, on this account, his syntax is inadequate as a body of doctrine. I have ere now expressed my conviction — I believe I have established the fact — that this Syntax has been for these reasons misleading and mischievous to more than one English scholar. I have also said, and I repeat, that its teaching on Latin Mood seems to me well described by these lines of Yerg. Aen. vi. 270 : — Quale per incertam lunam sub luce maligna Est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra luppiter et rebus nox abstulit atra colorem. I venture here to observe that a teacher would not be wasting the time of his highest pupils, if he required them to enter at full in a ms. book all the passages cited on p. 664, vi. &c., and a good selection, at least, from those which follow to p. 673 ; and if he were to make these subse- quently the matter of viva voce and written examination. lY. I wish it to be borne in mind by those who use this book, that it was designed and prepared expressly to be what it calls itself, an edition for the use of schools and colleges : for I see no reason why that which is good for the teaching of the highest classes in schools should not also be good for the studies of young men at college or engaged in private reading. I would add that when I speak of a school edition, I mean one that is convenient and useful, not for learners only, but also for teachers. And it is for these latter more especially that in my commentary, after the outlines and the notes, I append 'parallel passages,' which it will generally be for the teachers, if they think proper, to look out and cite to their classes, along with such remarks, illustrations, and general information, as their own judgment, their own studies, or the commentaries of other scholars may suggest to them. V. I take this occasion also to speak with more minute particularity of the translations in English verse, which are scattered hei-e and there through the pages of this book, in- cluding the verse translation of the entire Eclogues, which is planted at p. 675 €T6s), like the critic aforesaid, suppose all translations, like the Homer of Pope or Lord Derby, the Yii'gil of Dryden or Lord Ravens- worth, to be of this ornate kind, and have not yet learned what a literal verse translation means. ^ A few words then on this point may not be out of place here. A literal translation of a poet is, then, as I understand it, ' one which omits nothing from the poet's thought, and adds nothing to it ; omits from the expression of his thought in English words either nothing, or as little as can possibly be avoided : adds to that expression either nothing or as little as can possibly be avoided.' And, since I am supposing that this literal translation is in rhythm, and in not unpbetic language, my reservations show that I consider it not always possible to avoid, in such poetic rhythm, some slight com- promise of the original expression, either on the side of omission or on that of addition. It is only by exemplifica- tion that I can expect my readers to realise fully and with sufficient accuracy what it is that I mean to convey. The first example I shall give is my translation of Yirgil's exordium of his Aeneid (see page 410), consisting of nine lines, which render seven of the original. Under my English words I place the Latin which they represent : and my readers will perceive that every Latin word is represented by equivalent English, except *et' (before terris) in line 3. Arms and the man 1 sing, from coasts of Troy arma virumque cano, ab oris Troiae Who earliest came, by fate a fugitive, qui primus venit fata profugus 1 Two published translations of my own, widely different in other respects, have this in common, — that they belong to the ornate kind ; these are, my Version of the Book of Psalms, and my Translation of the Birds of Aristophanes, XXV " THE editor's PREFACE TO To Italy aud the I.avinian shores, Ituliam iMvinaqtie Ittora, Much harassed he on lands and deep hy force multum iactatus ille (jet) terris et alto vi Divine,' for cruel Juno's mindful wrath, superum, oh saevae lunonis memorem iranif In war moreover having much endured, et bello quoque multa passus Ere he might build a nit}-, and bring in dum conderet urbem inferretque His gods to Latium ; whence the Latin race deos Latio ; unde Lutinum genus, And Alban sires, and walls o/ lofty Rome. Alhanique patres atque moenia altae JRomae. My young readers must here notice that one who trans- lates on the principle I have stated is bound to take care : — (1) That his rhythm be that of good English heroic blank verse, such as Milton's. (2) That his words be such, and their arrangement such, as an English verse-writer may justly use. If he has achieved this, expressing the poet's thoughts accurately, that is, adding to them nothing material, and detracting from them nothing material, then he may fairly claim to have done the work of a translator satisfactorily. For it is not he, but the author whose words he renders, that is responsible for the thoughts themselves, and for the logical (as distinguished from the merely linguistic) ex- pression of those thoughts. For instance, if it were said, in reference to my translation of Virgil's exordium, that * moreovert though several times used by Shakespeare, is not used by Milton, and is in itself a prosaic rather than a poetic word, I should grant this to bo true ; but I should say that the opening of an epic poem is not the place where we are to look for the higher flighte of poetry, but only for dignified > Superunj, lit, of goda above. THE THIRD EDITION. XY that * moreove?' ' is a grave and not in itself an undignitied word : finally, that Yirgil has put in juxta- position two particles, ' quoque,' modifying ' multa passus,' * et/ modifying ' bello ' : that both these cannot be neatly ex- pressed in the English ; and that no word is so well adapted to convey the force which the poet wished to give in this place as the adverb ' moreover.' It must also be noticed, looking at this example, that the lines of an English translation from Latin heroic metre will always exceed in number the Latin lines for several com- bined reasons : — (1) because the latter are longer than the English heroic by four or five syllables ; (2) because English linguistic expression is more wordy than Latin, as it has two articles (a, the) ; as it uses prepositions where Latin is generally satisfied with case-flexion (of, by, on, in, to) ; pro- noims often where Latin does without them (I, he, his) ; and auxiliary verbs where Latin has only verb-flexion (having, might). These English superfluities (if the term is allowable) are 'in my English represented by Italic type, while the only Latin word not rendered in the English, 'et' in v. 3, (for in V. 5 I claim to comprise ' et ' by the emphatic position of *war,' and the force of ' moreover') is within parentheses. (2) The opening lines of the First Eclogue afford another specimen of closely litei-al translation : — Tityrus, you, reclining underneath Tityre, tu recubans sub The covert of a spreading beech, rehearse tegmine patulae fagi medituris With slender oat a woodland melody. tenui arena silvestrem musam. We leave our country's bounds, and darling fields ; nos linguimus patriae Jines et dulcia arva ; We from our country fly ; you, Tityrus, nos patriamfugimus; tu, Tityre, XVI THE EDITORS PREFACE TO Within the shade reposeful, teach the woods in umbra lentu$, doces silvaa Beautiful Amaryllis to resound. formosam Amaryllida regonart. In this version not only every Latin word finds its Eng- lish representative, with nothing added except the articles (a, the, parts of speech in the latter language, not in the former) and prepositions or pronouns (of, with, to, from, our), which Latin often omits where English cannot do so. The beauti- ful arrangement of the Latin lines (2, 1, 2) is imitated in the English as 3, 1, 3; and the ' Tityre, tu,' followed by *tu, Tityre,' is kept in the English ' Tityrus, you,' followed by * you, Tityrus.' J£ the translation of the Eclogues, at p. 675 &c., be read throughout side by side with the original, these principles and this practice will be found to have been always main- tained : but it was not in every place possible to avoid some slight departure from the exact expression of the Latin words. Thus immediately after the passage cited I render * deus fecit ' ' 'twas a god . . . wrought,' and soon again, * ille permisit,' * 'twas he that gave permission.' Those who would prefer a sample may be recommended to choose the 10th Eclogue, where I have striven in my version not to lose altogether the soft melody of pastoral rhythm which pervades that lovely poem. (3) My third example shall be the conclusion of a passage which in its elaborate splendour is perhaps excelled by none other in Yirgilian poetry — the Storm in Georg. i. 328 &c. In the attempt to render this it would have been a kind of sjicrilege to subtract anything from the poet's thought, or to add anything material to it : but in the form of expression I found a few slight variations unavoidable. The Sire himself, amid the ni^ht o/ clouds, PaUr ipse in media nocte nimborum Hia bolt* with flashing,' ri|,'ht.hand wields : huge earth fulmtna oonuca dextra mohtur: (^quo) maxumn terra THE THIRD EDITION. XVll Touched with the motion trembles : beasts have fled, tnotu tremit : ferae fugere And mortal hearts the world throughout have sunk et mortalia corda gentes per stravit In prostrate palpitation. He ike while humilis pavor. ille Or Athos or the peak o/Rhodope aut Athon aut Rhodopen Or high Ceraunian hills with blazing dart autalta Ceraunia flagranti tela Down dashes : doubling come the winds, the rain deicit: ingeminant Austri (et) imber Comes massive ; now the forests, now the shores dens'tssimus ; nunc nemora, nunc litora With the big beating of the storm-blast moan. ingenti vento plangunt. In this translation I have allowed myself a few liberties : once an inverted construction — ' corda stravit humilis pavor ' (hearts have sunk in prostrate palpitation), and several slight expansions ; * quo motu ' (touch'd with the motion) ; * ille ' (he the while) ; ' Ehodopen ' (the peak of Rhodope,), * ingeminant ' (doubhng come) ; and that in the last line, which will speak for itself to those who know the peculiar force of that un-English (but beautiful) verb 'plangunt.* I do not fear that any reader of poetic mind will find fault with such slight departure from the Latin forms ot ex- pression. English cannot represent the special beauty lying in the words * quo maxuma motu terra tremit.' Where the relative is an ornament in the one language, it is often a deformity in the other; and no poet would render ' quo motu' hy which motion. I feel the power and beauty of the single * Ille ' folloAving the pause at ' pavor ' ; and I thought of keeping it by expanding * gentes ' thus : And mortal hearts the peopled world throughout Have sunk in prostrate palpitation. He &c. xviii THE editor's preface to But my final decision was in favour of the former lines : and I hope scholars will agree with me, that the pause is more effective where I have placed it, and also that the addition of the light and elegant English adverb ' the while' does not weaken the power of 'Ille' where it stands : any more than does the Latin * flagranti ' which ends the verse. I finish my extracts with the exordium of the Greorgics: What makes glad corn-crops, 'neath what star it suits To turn the glebe, Maecenas, and to train The vines to elra-trees ; what the care of kine, For flocks what management avails, for keep Of thrifty bees how large experience — Of these my song shall now begin. O ye The brightest universal lights, that lead Along its heavenly path the gliding year ; Bacchus and genial Ceres, if the earth By your munificence for fattening grain Exchanged Chaonia's acorn, and the cups Of Achelous mixed with new-found grapes ; And ye, O Fauns, propitious deities Of rural men, advance with equal foot, Both Fauns and Dryad maids ; 3'our gifts I sing. Thou too, for whom, by mighty trident-stroke, Primeval earth outpoured the snorting steed, Neptune ; and, forest-haunter, thou For whom three hundred snow-white bullocks browse On Cea's nutrient shrubs. Thyself forsake Thy native forest and Lycaean glades, Guardian of sheep, O Tegeaean Pan, And, if thou carest for thy Maenalus, Attend with favouring heart. Minerva, comej Inventress of the olive, and the boy That showed the crooked plough ; Silvanus too Carrying a tender cypress, root and all. Be present, all ye gods and goddesses. Whose pleasure is to guard the fields ; both ye Th»t nurse young fruits unsown, and ye that pour From heaven upon the sown lands plenteous rain. And thou the chiefest, whom 'tis un decreed What councils of the gods shall soon possess, Whether, O ("aesar, thou shalt choose to take O'ersight of cities and the care of lands, And thee the mighty world-sphere shall receive THE THIRD EDITION. XIX Author of fruits and of the seasons lord, And with thy mother's mjrtle wreathe thy brows : Or of the boundless sea thou come a god. And mariners thy single deity Adore, extremest Thule be thy slave. And Tethys buy thee for her son-in-law With all her waves : or to the tardy months Thou link thyself a constellation new, Where space is open 'twixt Erigone And Claws that follow after ; even now His arms spontaneous draweth in for thee The fiery Scorpion, and of heaven hath lefb His undue share. Whatever thou shalt be ^For neither Tartarus hopes thee for its king. Nor e'er be thine such direful lust of rule, However Greece Elysian fields may vaunt Admiring, and reclaimed Proserpina Care not to follow when a mother calls), Make smooth my course, my bold attempts allow ; And pitying, as I pity, rustic swains Unskilled, assume thy godhead, and with vows E'en now by custom learn to be invoked. Tn my remarks under this head I would not be supposed to disallow or underrate the other kind of poetic translation, which I have called the ornate. It has a value and a pur- pose of its own, and will always be the more generally popular form. But in a School Edition of Yirgil, my wish is to re- commend a habit of translating with poetic taste and verbal correctness at the same time ; and for this purpose I could only recommend that which I have described and exemplified as * the litei-al style.' B. H. KENNEDY. Cambbidgb : Jan. 1, 1881. XX The names of various scholars to whom I am indebted, as having profitably consulted their editions or illustrations of Virgil, are indicated by the following initials ; — B. Benoist L.L. , Lonsdale and Le C. Conington (Translation) Ca. Campbell M. Martyn (Eel. and G.) F. Forbiger R. Ribbeck G. Gossrau (Aeneid) S. Sheridan (Georgics) H. Heyne T. Thiel (Aeneid) J. J. C. Jahn V. Voss (Translation) K. Keightley (Eel. and G.) W. Phil. Wagner. L. Ladewig Henry, a valuable commentator on Aen. i.-vi., is cited by his full name. Munro (Notes on Lucretius and in Journal of Philology) is quoted either fully or as M. Lucr. I have often expressed my obligation to Professor J. E. B. Mayor for valuable suggestions. Rich's Dictionary of Antiquities is cited either as Rich or as Comp. (Companion to Dictionary) : Billerbeck's Flora Classica as Bill. Smith's Dictionaries and The Public School Latin Grammar are often referred to. For other references see * Life and Writings of Virgil,' and the Appendix. > The Rev. Thomas Hewitt Campbell, M J^., late Fellow of St. John's College, Oxford, and (at the time) Head Master of Wolverhampton School, was preparing an edition of Virgil ; but hearing that I was engaged in the »ame work, he generously wrote to me, intimating his abandonment of it, and oflFering me the use of his Notes, then carried to the close of the Bucolics. I accepted very gratefully this kind offer ; and his useful criticism is occa- sionally referred to in my Commentary. A sad tale remains to be told. This accomplished scholar was in 1863 appointed Principal of the new High School at Dunedin in New Zealand ; but, after a prosperous voyage from England to Port Otago, the small steamer to which he was there transferred WM run into late in the evening, off Port Chalmers, by a larger vessel, and foundered at once. By this mournful calamity Mr. Campbell, his wife, five children, and two servants, lost their lives, July 4, 1868. He was in the thirty-fourth year of his age. THE LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL § 1. A GEJEAT POET 'hidden in the light of thought/ as Shelley exquisitely says, is a picture pleasant to the mind. A Milton waging a war of noble words for a cause not destined to triumph in his lifetime, a Dante struggling, fugitive, dying in exile as a defeated partisan — these are figures grand indeed and admirable, but tragi- cally painful. The imagination finds softer pleasure in visiting the studious homes of a Wordsworth and a Southey not long gone to their rest, of a Tennyson still spared to enrich us with his cultured verse, of a Virgil in ancient times, when 'sweet Parthenope nurtured him Blooming in studies of renownless peace.' § 2. But tha curiosity of the vulgar has always invaded the privacy of the great. And Virgil was a household name so popular under the Roman Empire, and through succeeding centm-ies in Western Em-ope, that, as authentic traditions of his retired life were few and unimportant, biographers kid hold on all the gossip they could gather, and invented more, for the entertainment of curious and uncritical readers. To sift the chaff from their narratives wdthout losing the grains of truth contained in them is the troublesome tiisk of modem criticism. § 3. The first question to be considered by a critical biogi-apher of Virgil is : A\Tiat authentic and undoubted testimonies do we possess concerning him ? § 4. We have, in the first place, the internal evidence of his own writings. It is no{ doubtful, nor doubted, that in Eel. i. Tityrua represents Virgil, and that in Eel. ix. he speaks of himself under the name of Menalcas. His relations with 0. Asinius Pollio, with L. Alfenus Varua, XX 11 LIFE AND WRITINGS OF YIRGIL. Cornelius G alius, and Octaviauus Caesar, as described by his bio- graphers, are confirmed to some extent by the evidence of Eel. i., Eel. iii. 84-9 ; Eel. iv., vi., ix., x. In the same series of poems (Bucolica) he speaks with respect of two poets, L. Varius Rufus, afterwards his friend and executor, and C. Helvius Cinna (Eel. ix. 35) ; with contempt of some others, Bavius, Maevius (Eel, iii.) j and (v. 11, vii. 26) with mixed praise and censure of a writer Codrus, whose true name is doubtful (Oornificius ?). That Virgil wrote his Georgics in compliance with the desire of Maecenas his biographers all aver ; and they needed no evidence beyond his own to testify this fact. See Geo. i. 2, ii. 41, iii. 41, iv. 2. That he wrote them while residing at Naples, and finished them soon after the campaigns of Octavianus against Antonius and Cleo- patra, appears from the last verses of Geo. iv., though the genuine- ness of these lines has been questioned. The events alluded to in the Georgics are : the murder of C. Julius Caesar (i. 466) ; the civil war ended by the battle of Philippi (i. 490) ; the wars in Parthia under Antonius, and on the Rhine under Agrippa (i. 509 ; see Eel. x. 23-47) ; the Actian wars and submission of the East (ii. 172, iii. 27-32, iv. 562; see Aen. vi. 794- 800, viii. 675-728). The irruptions of the Daci over the Danube - (Hister) into Roman territory were too chronic during Virgil's literary life to be assigned to any particular date ; but perhaps he noticed them (Geo. ii. 497) u.c. 724, B.C. 30. § 5. We have, secondly, the evidence of his contemporaries, extant, or reported by sure tradition. All his contemporaries who speak of Vii^l have a kind word for him. Horace names him often. The excellent (optimus) Virgil, he says, and also Varius, commended him to Maecenas (Sat, i. 6. 55). Virgil, with Plotius (M. Plotius Tucca) and Varius, accompanied Maecenas and himself in the journey from Sinuessa to Brundisium r.c. 717, B.C. 87 (S. i. 5. 40). Pure spirits Horace calls them, to whom be is fondly attached. These same three men he names, along with Maecenas, first in a long list of those by whom he would wish his writings to be praised (S. i. 10, 81). With the literary ignorance of the Macedonian Alexander, who squan- dered a large sum on the poetaster Cboerilus, Horace contrasts the sound judgment shewn by Augustus in cherishing Virgil and Varius (Epist. ii. 1, 245-7). *To Virgil* (he says, spealring per^ liaps of the Georgics, certainly of the Btocolics) < the nural Camenae LIFE AND WRITINGS OF VIEGIL. XXUl have granted a soft and easy-flowing style ' (S. i. 10. 4o). For Virgil and Varius he claims the same right of employing novel words and phrases, which was easily conceded to Plautns and Oaecilius (A. P. 53-5). Virgil, he writes, mourns as tearfully as any man the death of their common friend, Quintilius Varus (C i. 24). The Vergilius whom he invites to a wine-bout in 0. i v. 12 was a different person ; hut we should he sorry to suppose that he whom Horace commends with prayer to the vessel bound for Athens (0. i. 3), he whom he calls the half of his soul, was (as some maintain) another Vergilius, and not the poet. That our Virgil had frail health his biographers tell us, and we may believe them ; for he chose Naples as a residence, he died at the age of fifty-one, and Horace lets us know that he had a weak digestion (crudus : see S. i. 5. 49). Propertius, in a well-known passage (ii. 61), extols the Bucolics and the Georgics, and anticipates the grandeur of the forthcoming Aeneid in two famous lines (iii. 34, 59) — Cedite, Romani scriptores, cedite, Grai; Nescio quid maius nascitur lliade, Ovid, after Virgil's death, commends his poetry in several places (A. A. iii. 337 ; Trist. ii. 533) : so Tityrus et segetes Aeneiaque arma legentur, Eoma, triumphati dum caput orbis eris. Am. i. 15. 26. Quintilian (x. 3. 8) says, on the authority of Varius, that Virgil wrote very few verses in one day ; and this authority Aulus Gellius appears to have in mind, when he tells us that Virgil is reported by his friends to have said of himself, that he used to lick his verses into shape as a bear her cubs. Melissus of Spoletum, the freedman of Maecenas, is quoted by Donatus (Vit. vi.) as saying that Virgil was very slow of speech, like an illiterate person (indocto). Virgil had his detractors, some of whom attacked his language (objecting to hordea, cuium, &c.), others his morals. As we have no means of knowing whether these latter charges had any real foundation, it is not worth while to repeat them. A book was written in defence of the poet by Q. Asconius Pedianus, who, being born about the Christian era, may be supposed to have had the means of learning many trustworthy facts concerning Virgil. His work is often referred to in the Life ascribed to Donatus. And Ribbeck thinks it possible that Asconius was enabled to use a XXIV LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. work of Cornelius Gallus, Virgil's friend (Eel. x.), in which Gallus explained the enigma of ' Oaeli apatium/ proposed in Virgil's 3rd Eclogue. Donatus cites the poet Julius Montanus, mentioned by Ovid (Epp. ex P. iv. 16. 11, &c.), as an authority for the fact that Virgil had a very sweet voice. This statement Ribheck supposes to be derived from the rhetorician Seneca, who likewise cites the opinion of Montanus on some lines of Virgil (Oontrov. vii.j. Gellius (i. 21), quoted by Ribbeck, says that 0. Julius Hyginus, freedman of Augustus, wrote learned commentaries on or about Virgil (see Gell. xvi. 6. 14) ; and Ribbeck thinks he may have told the story about Virgil's suppressing all mention of Nola (substitut- ing ora, G. ii. 225) on account of a quarrel with its people. § 6, Among the ancient commentators on Virgil (whom Ribbeck recounts with learned appreciation) the only one who is said to have written his life before Donatus, is M. Valerius Probus, of Berytus, a.d. 65. A Life, purporting to be an excerpt from this, is still extant, but miserably corrupt, and devoid of valuable matter. We cannot doubt that the work of Probus was, with other mate- rials, used by Suetonius (0. Suetonius Tranquillus, about a.d. 130), when in his lost work, De Viris Illustribus, he included a Life of Virgil. This Life (according to Reifferscheid and Ribbeck) was prefixed by Aelius Donatus, the famous grammarian and tutor of St. Jerome (a.d. 365), to his commentary on Virgil. But the same scholars shew, that the Life now extant under the name of Donatus is a 77ielnnge of the work of Suetonius, the (later) commentary of Servius, and other casual materials, in using which critical skill is needed to distinguish fact from gossip, truth from fiction. Heyne was wrong when he ascribed this life to another Donatus (Tib. Claudius), who lived half a century later, and also wrote Virgilian commentaries. Phocas, a grammarian who lived at Constantinople towards the close of the fifth century a.d., wrote a Life of Virgil in hexameter verse founded on Donatus. The closing lines are lost. The rest is printed in Heyne's first volume. § 7. But of all ancient commentators ou Vii^il the most re- nowned and useful was ISIaurus Servius Ilonoratus, well known as Ser\iu8(4.i). 395). The extensive and learned notes which bear his name are still consulted with respect and profit by editors and Btndenta of Virgil. It is, however, unquestionable that in this collection the remarks of many later sc-holiasts are blended with the original criticism of Servius himself. ' Nomine eius circum- LIFE AKB ^^niTIKGS OF tlRGlt. ^XV feruutiir (says Ribbeck) variis modis coiitaminata contracta &nU pliiicata interpolata scholia,' The Ehdi*t Life of Virgil pfefixed to this commentary is neither genuine noi* talUdhle. Cone^rning' othel* less important commentators We thti^t he content, in a school edition, with referring riper students to Ribbeck's Prolegomena, pp. 114- 198.^ We may now give a brief outline of Virgil's uneventful life. § 8. P. Vergilius Maro (whose parents are called Vergilius Maro," a small landed proprietor, and Magia, or Maia, Polla) was born at Andes, now Pietola, a hamlet about two miles from Mantua, on the loth of October (Id. Octobr.) u.c. 684, B.C. 70, in the Consulate of M. Licinius Orassus and On. Pompeius Magnus. AVe may surmise that he shewed a literary taste in early childhood, as pains were taken to provide him with a good education. He received his first boyish instruction in Cremona; thence, after assuming the toga virilis at sixteen, he proceeded to Milan (Mediolanum), and finally to Rome.'^ § 9. In the great capital Virgil is said to have attended the school of the rhetorician Epidius, whom we hear of also as the instructor of Autonius and the young Octavius, afterwards Augustus Caesar. But we are not assm*ed, though the fact is possible, that the poet first became known to his future patron as a fellow-student. 1 The names cited by R. of writers who commented anciently on Virgil are (besides Valerius Probus, Aeliiis Donatus and Servius) Q. Caecilius PZp-.rota, C. Asinius Pollio, C. lulius Hyginus, Julius Modestus, L. Annneus Cornutus, Aemilius Asper, Flavius Caper, Urbanus, Vclius Longus, Q Terentius Scaurus, Caesellius Vindex, Sulpiciu^ ApoUinaris, Helenius Acron, Haterianus, Carminius, Avienus, Junius Philargyrius ; to which list he adds the Scholia Bernensia and Veronensia. Occasional information upon the text of Virgil is also gleaned from various other writers ; Quintilian, Seneca rhetor, Columella, Aulus Gellius, the Saturnalia of Macrobius, and the grammarians Charisius, Diomedes, Priscianus, Terentianus Maurus, Nonius Marcellus, &c. 2 The authority is Hieronymus, Euseb. Chron. 01. 181, 4, B.C. 53, u.c. 701, who says 'Vergilius sumpta toga Mediolanum tj-aiisgreditur, et post breve tempus Romam transit.' Donatus (7) says that Virgil went from Milan to Naples and thence to Rome ; Macrobius (v. 17) that he studied Greek under Parthenius, and Forbiger supposes this to have been at Naples. F. is cer- tainly wrong in placing the residence at Rome in u.c. 7(t7. I adhere, with Ribbeck, to the Chron. Euseb. The authority for his studies in rhetoric under Epidius is the Life contained in a Berne ms. (R.). Virgil's studies under Siron have ample testimony ; but he did not become, like Lucretius, an earnest champion of Epicurean doctrines : more probably he adapted his philosophic views to the poetic objects which from time to time he had in mind. XXVI LIFE AND WRITINGS OF YIRQIL. The active profession of the bar would not suit a yoUng mat of frail body, slow speech, and diffident temperament like Virgil. After pleading one cause, and that only in one hearing, we are told that he quitted the law-courts for ever. He found more congenial studies in philosophy and natural science (some add in mathematics and medicine). In these subjects Siron of the Epicurean school is named as his master ; and among his companions, Alfenus Varus, afterwards celebrated in his Eclogues, The progress made by him in these studies, and the love he retained for them during life, are amply proved by his extant writings, especially by Eel. vi. 31, &c. ; G. iv. 219, &c. ; Aen. i. 743, &c., vi. 724, &c., most of all by the feelings he expresses in G. ii. 475-492. Indeed he is said to have purposed, after completing the Aeneid, to devote the remainder of liis life to philosophy and nature. Among the minor poems ascribed to him we find some scazons (Catalecta vii.) welcoming the ex- change of rhetoric and poetry for more useful studies. These, in liibbeck's opinion, are a genuine production of Virgil : — Ite hinc inanes ite rhetorum ampullae, inflata rore non Achaico verba : nos ad beatos vela mittimus portus, magni petentes docta dicta Sironis, vitamque ab omni vindicabimus cura. ite hinc Camenae, vos quoque ite iam, sane dulces CHmenae (nam fatebimur verum, dulces fuistis) : et tamen meas chartas revisitote, sed pudenter et raro. § 1 0. That Virgil had courted ' the sweet Muses* before he left his transpadane home is probable enough, and his biographers attest it as a fact. An elegiac couplet is extant, said to have been written by him as an epitaph on one Ballista, a trainer of gladiators who was stoned to death (by agricultural wrath, probably) for highway robbery : Monte sub hoclapidum tegitur Ballista sepultiis ; Nocte 4ie tutum carpe viator iter* Greek was among the most es.sential subjects of polite Roman education in that age, and we cannot doubt that Virgil carried with him to Rome a knowledge of that language, and some acquaint- ance with the literature, especially with the poetry, of Greece. (See § 5, foot-note.) Once imbued with a taste for Parnassian wander- ing (G. iii. 291), a mind like Virgil's would track the muae of LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. XXVll Hellas to all her fresh spring-s. From Homer, Hesiod, and the Attic dramatists he would be led on, as he certainly was, to the study of the Alexandrine poets ; of ApoUonius Rhodius (to whom he owed so much afterwards in his Aeneid) and of Theocritus, whom he has copied in his Bucolics. The literary mind of Italy was habitually imitative of its elder sister, and Virgil, having- in his hands poems so charming in themselves, so^ congenial to the habits of his life, and so manageable in the limited scope of their subjects as the Theocritean Idyls, would naturally amuse his walks and resting hours with such compositions, and so plume his wings for longer flights. § 11. It was not, however, till some years after his first visit to Rome that Virgil published, whether he wrote or not. Bucolic Eclogues. The minor poems (of which some at least may be ascribed to his younger days) are (after mention of the epitaph on Ballista) summed up by Servius (Prolegom.) as follows : *■ Scripsit etiam septem sive octo libros hos : Cirin, Aetnam, Culicem, Priapoia, Oatalecton, Epigrammata, Copam, Diras.' To these must be joined the extant hexameter lines entitled Moretum, of which it is said in one of its codices: 'Parthenius Moretum scripsit in Gi-aeco, quem Vergilius imitatus est.' The authenticity of these compositions is discussed by Ribbeck in his Appendix Vergiliana, Proleg. (1) Oiris (the legend of Scylla and Nisus) is shewn by internal evidence not to have been Virgil's, but the work of some early author, who has made tree use of him and of Catullus. (2) Aetna (see Munro s edition of this poem) is not by Virgil ; its author also uncertain. (3) Oulex (story of a shepherd saved from a deadly serpent by the sting of a gnat which he killed) is like a flashy but immature schoolboy's exercise. Ribbeck thinks it may be a work of Virgil's boyhood ; and there is much concurring testimony that a poem of this name was written by him. But others with more probability contend that this extant Culexis a spurious work ascribed to Virgil. (4) The Priapeia are a collection of indecorous pieces with which we are unwilling to connect Virgil's name, though Ribbeck deems it possible that he may be a small contributor. (5) The Catalecta are also a collection of pieces elegiac and lyric, one of which (vii.) has been cited as Virgilian. Ribbeck joins to it several othera ; but some of these are questioned by various scholars. (6) The sprightly elegiac lines called Copa or Oupa (vintress, hostess) we would willingly ascribe to Virgil, as Lachmann and others have done : nor does Ribbeck strongly object, but allows the question Kxviil Ltt^E A^^t) WMfliTGS OF YIRGIL. to be doubtful. (7) Dime, the curses of a proprietor expelled from his estates for the profit of the veterans, are not by Virgil, but as Merkel, Lachinann, and Ribbeck agree, the "work of an unknown contempomry, u.c. 713. (8) Moretum (salad) is a fragment (124 hexameters) of a longer poem ; and, as the style is not unworthy of Virgil, it is supposed by many to be from his hand, but not a juvenile work. § 12. How long Virgil remained at Rome during his first resi- dence as a student, there is nothing to prove ; nor do we know with assurance what associations and friendships he then formed. But we may fairly surmise that his poetic faculty and, perhaps, the recitation of some of his youthful compositions introduced him to a literary circle, in which he made and kept valuable friends. Lucretius was lately dead, OatuUus died about the time when Virgil came to Rome ; Horace was then a boy ; Tibullus a little child ; Propertius and Ovid not yet born. Besides Oicero (whose sphere was too high for a young provincial), the most distinguished literary men of the time (tj.c. 701-4, B.C. 53-50) were • — among old men, Valerius Cato the grammarian, 0. Licinius Calvus (orator and poet: see Oic. Brut. c. 82, § 283-4, Quintil. xi. 116), 0. Helvius Cinna (poet : Eel. ix. 35) : somewhat younger, Furius Bibaculus (orator and poet) : in middle life, Varro Atacinus, L. Varius Rufus (poets), M. Plotius Tucca, Quintilius Varus, 0. Asinius PoUio. About Virgil's age were Alfenus Varus, Cornelius Gallus and Aemilius Macer. Of these, Varius, Tucca, Quintilius, and Macer were, subsequently at least, intimate friends of Virgil ; perhaps also Alfenus Varus, who at all events was invited to help him at a critical time. PoUio became his patron, and probably introduced him to Maecenas. But, from the 10th Eclogue, and from the characters, tastes, and ages of the two, it seems probable that Virgil's most intimate friend in those young days was Corne- lius Gallus, the ambitious and restless poet, who, being condemned to exile u.c. 728, committed suicide. GaUus acquired early and retained through his short life the friendship of Pollio ; and we may well believe that he made Virgil known to his influential patron, perhaps to Maecenas also. § 13. It is probable that Virgil had quitted Rome and returned to his father's Mantuan estate before the civil war broke out in u.c. 706 : and there is no reason to doubt that he was generally domiciled there during the troublous years which followed up to the time when the battle of Philippi in 712 gave the lordship of LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. XXIX the Roman Empire to the second triumvirate. Neither men- tally nor physically was Virgil qualified to become a soldier; nor can we ascribe to him the political sympathies which induced young Horace to accept a commission in the army of Brutus. Virgil's friendships seem to have lain among the partisans of Caesar ; and we may suppose that he shared the general feeling of the transpadane population, whose firm support the conqueror of trans- alpine Gaul had won by promising them the citizenship hitherto withheld from Northern Italy ; ^ which promise he fulfilled as soon as he became master of Rome. During the life of C. Julius Caesar, from 705 to 710, whatever wars were raging elsewhere, Italy en- joyed profound repose, and its northern parts, at least, had bitter cause to lament his death. We may therefore give Virgil credit for entire sincerity when he wrote, concerning that event, the beautiful lines which appear in Georg. i. 463-492, perhaps also those in Eel. V. 20-44. § 14. We can hardly err in believing that the years from 704 or 705 to 713 were spent by Virgil, for the most part, in superintend- ing the cultivation of his paternal lands, while at the same time he was continuing his literary studies, and improving his faculty of poetic composition. By his rural toil he gained that practical knowledge of farming occupations which he afterwards turned to such good accoimt in the Georgics. Events importantly affecting his after life occurred in 713. The story is told by various writers with much perplexing diversity of statement. Those who vnsh to compare and reconcile, as far as possible, the several accounts, will find them cited in the notes to Ribbeck's Essay on the Life and Writings of Virgil, prefixed to his minor edition (1867-72). The results seem in this instance to be so much more interesting and important than the antecedents, that we shall venture to tell the story without controversial discussion. § 15. In the division of provinces made by agreement between the triumvirs Octavianus Antonius and Lepidus, the Gauls (ex- cept Narbonensis) fell to Antonius, who appointed his partisan 0. Asinius Pollio to be his leg-ate in Gallia Transpadana ; with him Cornelius Gallus was associated as a fiscal officer. The triumvirs had promised to their veterans the lands of eighteen cities in Italy, among which was'Cremona. These lands the malcontent and un- ruly soldiers took upon themselves to seize ; and, dissatisfied with ^ See Cic. Epp. ad Att. vii. 7, vii. 15 (Gallias) ambas habet (Caesar) inimicissimas, praeter Transpadanos. XXX LIFE AND WRITIli'GS OF VIRGIL. the quantity belonging to Cremona, they invaded the neighbouring domain of Mantua, and appropriated the estate of Virgil's father at Andes. C. Asinius Pollio, appealed to by Virgil, but unable to control the lawless invaders, sent him to Rome with a recommen- dation to Octavianus, which was successful ; and he returned with an order for the restitution of his property. On this occasion he wi'ote and published his first Eclogue, in which, as Tityrus, he declares, in high-flown terms, his gratitude to the young triumvir ; while in the character of Meliboeas he represents the miseries of his Mantuan neighbours. This happened in u.c. 713. § 16. But Virgil was not destined to retain his farms in peace. The consul L. Antonius, brother of the triumvir Marcus, then in the East, instigated by his brother's furious consort Fulvia, made an effort to put down the power of the other triumvirs. He failed utterly. Defeated by Agrippa, and besieged by Octavdanus in Periisia (whence the war was called ' bellum Perusinum '), he was forced to capitulate ; and Octavianus, now master of Italy, removed Pollio (as a partisan of Lucius) from the government of Gallia Oisalpina, and entrusted it to L. Alfenus Varus. In the friend of his earlier life Virgil might naturally expect to find an effectual protector ; and his flattery of Varus in the 6th Eclogue shews that he still believed in his friendship ; while in the 9th he makes an indirect and moiu-nful appeal to him in three lines (27-29), which assume to be cited from an unfinished poem. There is some im- solved mystery in the relations between the two men at this crisis. Varus either would not or could not preserve Virgil from a second seizure of his paternal lands, which he is said to have resisted, nearly losing his life by the assault, either of the centurion himself, or of a bravo under his command.^ § 17. On this occasion Vii^l wrote Eel. ix., in which he de- plores his own misfortunes in the character of Menalcas, u.c. 714. He is now represented as retiring with his father to the villa of his old master Siron, near Rome. Here, as stated by one biographer, whom we may well believe, he received the friendly counsel of Gallus and Macer ; by another it is added that Pollio and Varus (whom Vii^l now complimented in Eel. vi.) conciured with them in recommending him to Maecenas, to whom they read the 9th * We have confused and jarring accounts of the two invasions, and the seve- ralinvaders. Sometimes Arriusis mentioned as the firstinvader, sometimes as the second, and as Virgil's assailant. Then, again, Milienus Toro is named in the second case, and one Clodiunas the assailant. This account R. ac« cepts (from Probus), referring Arrlus to the first raid only. LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. XXXI Eclogue. The recommendation was successful. Some affirm that new estates were granted by Octavianus to Virgil and his family, in the place of those which they had lost ; while others follow Servius, who says their own proper lands were restored, and dividers sent to recover a portion of their property for the Mantuans. Whatever the arrangements, from this time forth Virgil was recognised as being under the friendly protection of Augustus and Maecenas, whose bounty secured to him a tranquil and opulent leism'e, which he devoted to poetic composition, residing chiefly at Naples, some- times in a house at Rome near that of Maecenas on the Esquiline. That occasional travel was among his recreations is shewn by his accompanying Maecenas to Brundisium in v.c. 717 (see § 5). There can be little doubt that he knew Sicily well : he had seen Tarentum (G. iv. 125), and it is possible that some parts of Greece were visited by him from time to time, before that last voyage to Athens which ended with his speedy return and death. Perhaps Horac*. wrote 0. i. 3 on one of these occasions. § 18. In 716 Virgil had published his Bucolica, probably in the received order, while the true chronological order may be : — Eel. ii. Alexis u.c. 711 or 712. Eel. iv. Pollio 714. „ iii. Palaemon 712. „ vi. Varus 714. „ V. Daphnis 712 (July), „ viii. Pharmaceutria 716. „ i. Tityrus 713. „ x. Gallus 716. „ ix. Moeris 714. The date of Eel. vii. (Meliboeus) is indeterminate. Some place it as early as 712, after Eel. v. ; others, less probably, as late as 716, before Eel. x. (On the subject-matter of the several Eclogues see the Commentary.) It has been justly observed by Heyne, that, if the reputation of Virgil rested on the Bucolics alone, he would hardly stand in the rank of a great poet. They are indeed sweet, elegant poems, highly cultured in language and style ; but they can no more be matched with the rich, racy Doric Idyls of Theocritus, than Pope, as a pastoral poet, can be compared with Allan Ramsay, or Shenstone with Burns, Oonington's useful Introduction to the Bucolics may be recommended to studious readers. § 19. There seems no reason to question, as Wagner does, the statement of Servius and other biographers, that immediately, or at least very soon, after the completion of the Bucolics (u.c. 716 or 717) Virgil undertook, in his 33rd year, at the instance of Mae- cenas, to write the Georgics, which he published apparently in 724 XXXll LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. or 725 (see Ribbeck, Proleg. cap. ii.), when he had completed his 40th year. But Ribbeck thinks, and Conington does not deny, that the Georgics were retouched by Virgil during the subsequent and final decad of his life. In composing this work, which is called by \'ii^l himself an Ascraean (that is, Ilesiodic) poem, and by Dean Merivale ' The Glorification of Labour,' we may be assured that our poet devoted himself to the study of Greek precursors in the same subjec+s and style — of Hesiod's Works and Days, of Aratus's Phaenomena, and perhaps of Nicander's Georgics. Conington, iu his excellent Introduction (which students should carefully read), has also pointed out the evidence supplied in the Georgics that Virgil was deeply imbued with the lore of Lucretius. § 20. But such studies, however diligent, would not have sufficed to produce these noble books without the practical ex- perience gained on his Mantuan farm, and that passionate love of the country and country pursuits which was innate and habitual in him. To deal with the ordinary details of husbandry in didactic verse, a work of vast difficulty, he already brought the tact, taste, and spirit of a great and practised poet. These gifts he shews by elevating his subject and interesting his reader in ever}' possible way. Mythic and historic lore, geographic and astronomic science, philosophic speculation, all are pressed into his service, all are uti- lised for the purpose in hand, here and there for agreeable digression, everywhere for graceful epithets and passing allusions, which sur- prise and charm like wild flowers in glades and hedgerows. In his openings he invokes the unseen powers ; all the rural deities in the First Book ; Bacchus in the Second; in the Third, disdaining outworn myths, he magnificently installs Augustus as the deity of a new era; while in the Fourth Georgic he shews his exquisite taste by com- mending his subject on one ground alone, the marvellous instinct of creatures so small as bees — ' admiranda levium spectacula rerum.' The great * purple patches ' of ornamental digression are (besides the openings),in the First Book, its conclusion, where the brilliant detail of the prognostics of weather expands into a description of the signs in heaven and earth consequent on Caesar's death, with a prayer for the defence of Octavianus and the Roman Empire amidst the troubles of the time ; in the Second occur the praises of Italy ^^1 36-176), and those of agricultural life combined with poetic and Bcientific studies (467-660) ; in the Third Book the poet, content with his splendid exordium, has no actual digression, but at the close elaborately works up his accouut of the murrain among LIFE AND WRITINGS OF YIEGIL. XXXIU beasts, emulating the 6th Book of Lucretius, which describes, from Thucydides, the great plague at Athens. The myth (>f Aristaeua occupies the latter half of the Fourth Georgic ; and biogmphers say that this passage was substituted for one in praise of Cornelius Gallus, atter the disgrace and death of that ill-fated poet. In the earlier portion of the Book (116-146) occurs the elegant picture of the old Oorycian horticulturist, with his trim garden, his bees, flowers, and shrubs, one of the many passages in which Yirgil in- dicates the delight he took in rural life and its pursuits. § 21. Dull must any reader of the Georgics be who fails to ob- serve that, whenever the tenour of his subject brings Virgil face to face with facts and scenes which contain the capabilities of tine description or deep feeling, he never fails to discern and use the opportunity. We may take as instances of this tact in G. i. local diversities (50, &c,) ; imgation (104, &c.) ; divine institution of human labour (121, &c,) ; the astronomical year (231, &c.) ; season- able works and recreations of husbandmen (259, &c.) ; a tempest (310, &c.) ; religious feasts (338, &;c.) ; signs of weather, &c. (351 to the close) ; G. ii. variety of soils for various trees (177, &c.) ; tenaciou-^ vigour of the oak (aesculus, 290, &c.) ; spring the planting-season rites (380, &c.) ; variety and worth of trees (426, &c.) ; G. iii. the colt (75, &c.) ; the racers (103, &c.) : the gadfly (140, &c.) ; the training of colts (179, &c.) ; the combats of bulls (219, &c.) ; the power of love in brutes (242, &c.) ; the daily pasturage of flocks (322, &c.) ; pasturage in hot and cold countries (339-383) ; tht- murrain (478, &c.) ; G. iv. situation of hive (8, &c.) ; labours and habits of bees (149, &c.). In all these places it will be seen that Virgil has perceived and used to good advantage the poetic ele- ments (if \N e may so term them) of the topic in hand. Not less admirable is the tasteful skill with which, in passages not hitherto cited, he dignifies the most common things by noble language, or beautifies them by a picturesque touch of his poetic pencil. In- stances may be cited from almost every page, but a few must here suffice : Lethaeo perfusa papavera somno (i. 78) ; prunis lapidosa rubescere corna (ii. 34) ; olea magnum vestire Taburnum (38) ; exuerint silvestrem animum (51) ; pomaque degenerant sucos oblita priores (59) ; casus abies visura marinos (68) ; glandemque sues fi-egere sub ulmis (72) ; exiit ad caelum ramis felicibus arbos, mira- turque novas frondes et non sua poma (81-2) ; Jam canit effect os extremus vinitor antes (417). b XXXIV LIFE AND WKITINGS OF TIIIGTL. § 22. No soouer had Virgil published his Georgics than he ad- dressed himself to the vigorous prosecution of his great Epic, the Aeneid, which occupied the last decad of his life. His elder bio- graphers report, that in his early youth he had tried the heroic style and planned an historic poem on the Ennian pattern, to be entitled (as Donatus says) Res Romanae, or (according to Servius) Gesta Regum Albanorum. Some tell us that the difficulties of the subject alarmed him ; others, that he was disgusted with the rough- ness of his preciu-sor and assumed model, Ennius. Whatever led him to the conclusion, no doubt he did conclude that for a task so great and arduous his age, tastes, and studies were as yet im- mature ; and with the internal evidence of his works outer tes- timony concurs to prove, that from that time he devoted himself with all the energy of an earnest and ambitious student to Greek poetry and philosophy, and at the same time (but more largely after publishing the Georgics) to the antiquarian lore of Italy and of Rome. (See Virgilian Mythology in the Appendix.) Nor did he meanwhile neglect Latin literature, from the date of its ' uais- sance ' two centuries before to his own time. Its authors, from Ennius and Plautus, nay even from Naevius, to Lucretius, were upon his shelves, and often before his eyes and in his mind. Nor need we disbelieve the story, that to a friend who asked what he was reading, he replied that ' he was culling gold from the dung- heap of Ennius.' To improve and dignify the forms and rhythm of Latin poetry was a work for which Virgil saw that the season had arrived, and felt that his own powers were adapted. 23. The brilliant exordium of the Thii-d Georgic should be care- fully studied by those who would understand the poetic plans of Virgil, as he approached the commencement of his last and greatest work. To analyse this passage elaborately is no easy task, nor would it be a short one. It may be briefly said (see p. 370) that, by a grand allegory, Virgil here promises an heroic poem, under the image of a temple, to the glory of his country and in honour of Augustus Caesar. As Augustus returns a conqueror from his Egyptian campaign, laden with the spoils, and carrying the captives, of the Orient, to celebrate his triumph at Rome, and to build votive temples near the Tiber to the gods who had blest his arms, so does the poet also represent himself as an intellectual victor (11. 9, 17). He leads, for his triumph, from Hellas and the East, the Muses of Parnassufl, the palms of Edom, even the Games of Olympia and Nemea, and the theatric contests of Athens. In the Mantuan LIFE AND WRITINGS OF YIRGIL. XXXV plain, "beside his native Mincius, shall his votive temple he built. But here we see the skilful adulation with which he subordinates the glories of his own conquests, of his own temple, to those which await the victorious Imperator. The deity to be shrined in his Mantuan temple is none other than Augustus himself, with Virgil for his priest : the reliefs which adorn it are Caesar's battles and trophies ; among its sculptured figures are the mythic ancestors of the Gens Julia, the princes and heroes of Troy (26-36), in con- trast with which shall be shewn the tortured ghosts of his envious but defeated adversaries (37-39). At the close of his allegory Virgil opens the subject of his book (the management of cattle) with an address to Maecenas, such as occurs in every Georgic ; soon returning, however, to promise more distinctly a new poem in honour of Augustus (40-48).' § 24. What appears, then, is this. At some time before the year tr.c. 725, B.C. 29, Virgil had the settled purpose of writing a poem on the Gesta of Augustus. Whether he undertook this task at the request of the emperor or from an impulse of his own to gratify him, there is nothing to prove. Certain it is that aboul that date, or somewhat earlier, his plan was modified ; the argu- ment and name of the Aeneid were chosen, some (Servius, for instance) say, on the suggestion of Augustus, undoubtedly with his knowledge and full concurrence. The fame of the forthcoming work and its subject soon reached the public ear, and Propertitis, to whom probably Virgil had recited one or more books, anticipates, about TJ.c. 729, in a passage already quoted, the appearance of a poem which shall be greater than the Iliad. To the same year is referred the corraspondence between Augustus and Virgil given by Macrobius, Sat. i. 24, in which, when the emperor desired to see some specimens of the Aeneid, the poet replied : ' As to my Aeneas, if I had anything worth your hearing, I would gladly send it ; but the work is so vast that I think I was crazy to undertake it ; and larger studies must constantly be pursued with a view to its ac- complishment.' 1 The chronological diflSculty suggested in 11. 30-33 seems to find a suf- ficient solution, if we suppose them to have been added in a later edition, u.c. 731, when Parthian, affairs were for a time settled, while the Canta- brians had been subdued by Augustus in 729. Nor, indeed, would it trouble us much to imagine that, after the extinction of his rivals by Augustus, and the consolidation of the great Roman empire under his single rule, such outlj'ing chronic sores as the Parthian and Basque raids might seem to Virgil as already, by anticipation, healed. b 2 XX XVI LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. § 26. The order in whicli the several Books of the Aeneid were written has been discussed by Oonrads in a treatise principally devoted to this question, and by Ribbeck in ch. vi. of his Pro- legomena. Internal evidence leads Ribbeck to the opinion that the probable order (so far as it can be determined) of certain books is the following: i. viii. iv. iii. ix. (or part of ix.), ii. v. vi. Of the sixth book, what we know is that it was read to Augustus and Octavia soon after the funeral of the yoimg Marcellus (see p. 610), TJ.c. 731 or 732. Virgil was occupied vdth Book vii. in the year of his death, 735. There is nothing to mark the precise dates of Books x. xi. xii. ; but we may conjecture with tolerable certainty that they, w^ith part of ix., belong to the years between 731 and 735. The First and Fourth Books had been read to Augustus earlier than the Sixth. § 26. It seems probable that the labour which Virgil bestowed on the composition of the Aeneid and on the studies involved in it, tended to weaken a constitution not naturally strong, and to prepare his early death, which befell Sept. 21 (xi E^al. Oct.), u.c. 735, B. c. 19, near the close of his fifty-second year. Augustus had met him at Athens and prevailed on him to return in his suite to Italy ; and we are told that his illness (probably of the typhoid class) was contracted by visiting the city of Megara in very sultry weather. He expired a few days after landing at Brundisium, and his body, being conveyed to Naples, was there buried within the second milestone on the road to Puteoli. Thither his admirer and imitator Silius Italicus came annually with votive ofierings. § 27. None of the busts which purport to be those of Vii^ are considered authentic. He is said to have been of tall stature, delicate frame, homely features, and dark complexion, abstinent in the use of food, shy, and fond of retirement. It is commonly supposed that Horace had Virgil in his mind's eye when he vnrote 11. 29-34 of Sat. i. 3, thus rendered by Oonington : * A man is passionate,^ perhaps misplaced In social circles of fastidious taste • His ill-trimmed beard, his dress of uncouth style. His shoes ill-fitting, may provoke a smile ; But he's the soul of virtue ; but he's kind ; But that coarse body hides a mighty mind.' ' • Passionate * is too strong a word for Horace's * iracundior paulo/ a little too irritable } ad we Bay, ratJier quick. LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. XXXVll ^ 28. His material welfare had been so studiously protected b\ Augustus, Maecenas, and perhaps by other friends, that he left au estate reckoned at centiens sestertium, which at that time pro- bably exceeded 100,000/. in English money. His father and two brothers had died before him. His mother had married a second husband, and was dead, leaving a son by this union, Valerius Pro- culus, to whom (heredi ex semisse) Virgil left half his wealth; to .Vugustu.s (heredi ex quadrante) he left a quarter, to Maecenas (heredi ex uncia) a twelfth ; the remainder being divided between Varius and Tucca, a twelfth to each. § 29. We need not distrust the commonly received statement, avouched by the elder Pliny, that Virgil, before his death, desired his executors, Varius and Tucca, to destroy the manuscripts of the Aeneid ; and we may credit the further assertion that Augustus, while forbidding them to comply with this request, forbade them at the same time to complete unfinished lines, or to add anything to the poet's own work. For this act of Virgil many motives may be surmised. Probably he believed his poem to be an un- finished work ; to his timid mind and fastidious taste it would seem even more incomplete than it really is ; and he might be unwilling to send it down to posterity as the chief representative of liis poetic fame. Augustus thought better of the Aeneid, and knew tliat he could ill afford to lose so illustrious a testimony to his own not immaculate renown. § 30. The Commentary in this volume supplies an analysis of the Aeneid : the Papers on Virgilian Geography and Mythology (pp. 554-5, 570-74) contain observations on Virgil's design, ma- terials, and studies, and on his relations to Greek literature and to preceding Roman writers. These circumstances exempt us from the duty of considering the poem in detail here for the purpose of crl tical appreciation. Students who wish to see the worst that can be said of Virgil may read the disparaging criti(iism of Niebuhr (Lectures, transl. by Schmitz, vol. iii. p. 134, &c.), who places him in the second rank of Roman poets, as inferior to Catullus de- cidedly, and, apparently, to Lucretius, Ennius, and others. Bern- hardy, too, in his work on Roman Literature, condemns Virgil with very faint praise. Teuffel (Gesch. der Rom. Litt.) is some- ' what more favourable, giving Virgil credit for his splendid versifi- cation, for refinement of feeling and delicate insight ; but complain- ing, truly enough, that his hero is bloodless, and his treatment of matter, except in the Second and Fourth Books, too merely objective XXXVlll LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. and without natural warmth. Thus the Teutonic mind is generally disposed to undervalue the prince of Roman poets. In the late French Academician, M. Sainte-Beuve, on the other hand, Virgil finds a staunch eulogist, not so blind, indeed, as Scaliger (who placed him far above Homer), yet perhaps a little excessive in his admiration (Etude sur Virgile). Conington, who in his Introduc- tion to the Aeneid takes a moderate and just view of Virgil's merits and faults, and of the causes to which they are due, may be re- garded as fairly representing the balanced and impartial judgment of our mixed English race. The results produced in Vivgil's epic composition by the simultaneous action of two forces, religious sentiment and poetic imitation, are ably traced by M. Gaston Boissier, in his work on ' Roman Religion from Augustus to the Antonines ' (vol. i. pp. 248-352). § 31, We also commend to the student's attention the General Introduction prefixed to the English Prose Translation of Vii^ by Messrs. Lonsdale and Lee ; an essay written in a genial spirit and tone, truly * multum in parvo,' full of discursive information concerning Virgil in his own time and Virgilian legend and litera- ture in aU later times. The same accomplished scholars, in their Introduction to the Aeneid, have vindicated that poem from many disparaging objections, without denying its faults or hiding the real defects of Virgil as an epic poet. * Many ' (they admit) * are the faults of the Aeneid ; there is hardly any great poem that has so many ; it wants the unity of the lUad and the Odyssey •, some- times it is too long, then again too short ; it is often languid and deficient in fire ; scarcely any characters in it are happily drawn ; the latter six books are inferior to the first six.' On the other side they say : * there is in Vii^l a great tenderness of feeling, something better and more charming than mere Roman virtue or morality ; that he excels in pathos, as Homer in sublimity, is the old opinion ; and it is surely the right one. This pathos is given at times by a single epithet, by a slight touch, with gracefnl art by an indirect allusion ; this tenderness is more striking as contrasted with the stem Roman character and with the stately majesty ot the verse. The poet never becomes afiected or sentimental ; he hardly ever offends against good taste j he knows where to stop ; he is excellent in his silence as well as in his speech. Virgil, as Wordsworth says, is a great master of language ; but no one can really be a master of language unless he be also a master of thought, of which language is the expression.' I LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. XXXIN Since our First Edition appeared, Prof. Sellar of Edinburgh, in his work on the Latin poets, has treated largely of Virgil's life and writings in a philosophic spirit, and with graceful eloquence. § 32. Is Virgil to be called a great poet ? may be asked by those who take pai-t with Niebuhr. To answer this question fully, it would be necessary to define exactly what is meant by the term ' great,' as applied to a poet. But, leaving its abstract side, we content ourselves with simply saying : if a writer who was a poet only and not an actor, has, by the power of his written works alone, lived in the minds of men, and exercised a com- manding influence upon them during nineteen centuries ; if he is the founder of a school, which counts among its scholars such names as Silius and Statins in olden time, Tasso and Oamoens at a later date ; if, after the birth of modern Italian poetry, one so unlike him in personal and literary characteristics as Dante could nold him in such reverence as to make him the guide of that imaginary pilgrimage which constitutes the plot of his immortal poem, it seems inconsistent with common sense to withhold from such a writer the style and title of a great poet. Historically at least, if not intrinsically, that style and title is, we may fairly con- tend, due to Virgil. § 33. It has sometimes been said that Virgil is a poet by art, study, and labour, not by native power. No statement can be more wrong-sighted and futile. If ever there was a born poet, Virgil was one. The late Mr. J. Stuart Mill says, in one of his writings, that any person of good ability can write poetry, if he will. Strange that so acute a thinker should fail (if he did fail) to see that the special distinction of the true poet from other ' persons of good ability ' lies in the condition ' if he will.' The true poet is one who does by nature will to poetise, and, having the ability, does poetise, so far, alas ! as ' res et aetas et sororum fila trium patiuntur atra.' But in minds, as in bodies, of the same constitu- tional tendency, there are various degrees of strength and fineness, determining a more or less vigorous spontaneity of action. Virgil's temperament had fineness in a high degree, strength in a some- what lower grade. Hence (to say nothing in this place of Greek and Latin poets, or of any now living, though there does live one with whom he might aptly be compared) as a spontaneous poet Virgil stands far below Shakespeare and Shelley ; nor, perhaps, can he claim that title with more justice than Milton, Spenser, Xl LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. Byron, Coleridge, and a long list of names, some of which have failed to gain their due rank on the roll of fame. But we venture to call Virgil a true poet by nature ; inferior in power to souie famous poets, inferior, probahlj, to others of minor fame ; but one who by ilne feeling, exquisite skill, and intense study, reached a poetic perfection which has given him the place he holds in the realm of literature. § 34. The last count in the indictment of Virgil remains : — that he is not an original, but a felonious poet, an unscrupulous borrower not only from the Greeks (Homer, Hesiod, Aratus, Theocritus, Apollonius, and others), but from his own countrymen, Ennius and Lucretius. Perhaps we must suffer a verdict of ' guilty ' to be re- corded against Virgil on this count, while we claim for him the benefit of ' extenuating circumstances.' To say that Virgil was a boiTOwer from Homer and the Greeks is no more than to say that he was a poet of Italy, not of Hellas, and that he -wrote near the Christian era, instead of writing many centuries before it. Roman literature was the outgrowth of Hellenic : ' Graecia capta fermn victorem cepit et artes intulit agresti Latio,' says Horace. Ennius had embraced the Homeric hexameter in place of the rugged Saturnian verse of Naevius, and was called by Latin critics (as Horace again tells us) *a second Homer.' Plautus and Terence pillaged the plots and metres of Menander and the New Attic Comedy ; Pacuvius made boot of the tmgic poets Aeschylus and Euripides. The literature, education, and religion of Rome were, in Virgil's time, hellenised to the very core. What was he to do ? What but to attempt a more daring feat of the same kind, an act, as Conington calls it, * of high-handed brigandage ' ; — to reproduce Homer in a Latin form ; combining his legends, yet reversing their story •, blending the Odyssey with the Iliad, but inverting their order ; fusing Hellenic in Italian mythology, and latinising the chief deities ; founding on Italian soil a new Troy, itself destined to produce Rome, the ftiture overth rower of Hellas ; and making' the founder of his new Troy a Trojan exile, from whom should descend the future conqueror and ruler of the world, Augustus Caesar. Such is a fair general statement of Virgil's grand act of literary invasion. His appropriations from other sources in the Aeneid are of less importance. In the Fourth Book, indeed, he has taken occasional hints from the A.rgonautica of Apollonius Rhodius ; and lines occur in other places which are traceable to elder Latin LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. xH poets. But in all these instances he has improved where he boiTowed : the marbles he took are fitted into an edifice far more beautiful than any from which they were taken. § 35. When Virgil thus entered the lists of epic poetry in com- petition with Homer, the only advantage in his favour was — that, having his rival's works before his eyes, he could discern their weak points, and resolve to improve upon them. This he has done, to take two conspicuous instances, in the Descent to the Shades (Book vi.) and in the Games of the Fifth Book. But this advantage could not avail to counterbalance great disadvantages : it has not availed, in the estimation of competent judges, to place the Latin author above the Greek, the poetic student of an Au- gustan age above the spontaneous singer of a youthful civilization, teeming with fresh and vigorous Ufe. Whatever rank be assigned to Virgil, all are now agreed that Homer is the greatest poet of classical antiquity. § 36. Every student of Virgil must deeply regret that he did not live to revise and complete the Aeneid. The unfinished lines are not, we think, the most important reason of this regret. Plere and there we find passages painfully obscure, others which seem to be out of their right place, others which we regard as defective in taste or finish: and each of these we venture to believe that Virgil would have retouched with accurate appreciation. Among such passages may be named the simile of the twelve swans and the speech of Ilioneus in the First Book ; the disappearance of Oreusa in the Second ; the retreat from Scylla and Chary bdis at the close of the Third ; the descent of Mercury in the Fourth ; and the pm-gatorial doctrine of Anchises in the Sixth. We would fain believe that his better judgment M'ould have expunged the passages in which, following Homer, he makes Aeneas provide human victims for the funeral of Pallas. W^e would hope that, not being over- scrupulous in respect of anachronism, he would have contrived to find some occasion of commemorating Homer's name, though allusions to the Iliad and Odyssey are, it is true, not wanting, and the manifest imitation and rivalry noticed above are a virtual commemoration of both poems. But we should be especially glad to believe that in the well-known passage of the Sixth Book, where the glories of Hellas are enumerated in contradistinction to the renown of Rome, Virgil, preparing the Aeneid for publica- tion, would not have omitted to recognise the superior ex- ' \^ OF THR r Xlii LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. cellence of Greek poetry. After the words 'surgentia sidera dicent/ he might have added two lines in spirit like the following, but expressed in his own inimitable manner : — Accessu propiore petent Heliconia templa, Mortalesque regent divino carmine nientes. § 37. Virgil's posthmnous renown must be compressed here into a short summary. An undisputed place at the head of Roman literature was given to the avowed rival of Homer and Hesiod, the master of the grandest Latin versification, the gloritier of Rome and Augustus, whose chief poem Propertius had adver- tised before its appearance as ' something greater than the Hiad, of whose works Ovid had written after the author's death : ' Tityrus and Corn-crops and the Arms of Aeneas shall be read, as long as Rome shall be the capital of the conquered world.' In all literary circles of Rome Virgil was extolled and quoted; in schools he was taught : his writings and the events of his life supplied material for lectures, essays, comments, to a long series of gram- marians, and to collectors of literary gossip, like Aulus Gellius and Macrobius. The poets next to his time, a Silius, a Statius, a Valerius Flaccus, revered and imitated him as their great master : even historians imderwent his influence, manifest in the style ot Tacitus, and discernible even in that of Livy, who, though but twelve years younger than Virgil, survived him thirty-five years. Virgil had his enemies like all great men. The Emperor Caligula, a monster of perversity, tried to extirpate his works : but such hostility serves only as a foil to the splendour of the poet's fame. § 38. But a wider renown awaited Virgil in two other spheres, strange and abnormal, beyond the ken of any among his numerous commentators earlier than Servius. (1) Virgil, a zealous heathen if ever there was one, whose purpose was to fuse in one cult Hellenic with Italian legend, and to establish a world-wide idolatry, of which Rome should be the centre and its chief god the Capitoline Jupiter, this very poet obtained special reverence in the minds of early Christians as an exceptionally favoured heathen, ordained, half a century before the birth of Christ, to foretell the Christ who should be born hereafter. This notion arose from a Christian misinter- pretation of Virgil's Fourth Eclogue, which, being worded vaguely, was assumed to have in view not the infant son of the LIFE AND WRITINGS OF VIRaiL. xlill consul Pollio, but the divine Babe of Bethlehem. That Eclogue, it was said, recited the language of an ancient Sibylline oracle : the Sibyl who delivered it had been overruled, like Balaam, to bpeak vdth the voice of truth and not of falsehood, and Virgil had been appointed to hand down the prophecy to coming generations. This marvellous legend, though repudiated by the sounder learning of Jerome, attracted the enthusiasm of Augustine, and gained so strong a hold on the Christian mind that Virgil and the Sibyl find a place in paintings which adorn Christian churches in Italy ; and a mass which was long sung in the church of St. Paul at Mantua contained a stanza lamenting Virgil's fate in not having lived to be converted by that Apostle. (See ' Quarterly Review ' for July 1875, p. 80.) This semi-christian attitude of the poet in the vulgar eye could hardly have been without its influence on Dante's mind, when he chose him for his guide through the scenes of his Inferno and Purgatorio. (2) More strange, if possible, is that phase of the Virgilian legends which presents the poet in popular belief as ^ an enchanter who creates talismans at pleasure, sails through the air in magic ships, whisks princesses from Rome to Babylon in a flash of lightning^ sends a familiar spirit to rob an emperor of his supper.' (Qu. R. a. a. p. 89.) This tradition may be due in part to Virgil's supposed intimacy with Sibyls, partly to the scene of incantation in his Pharmaceutria (Eel. viii.) ; and some suppose that his mothers name, Magia, helped to give her son the reputation of a magician (magus). The history of both these legends, with that of Virgilian literature generally, is traced with much fulness of detail in Oomparetti's work (^Virgilio nel Medio Evo'), on which the Review quoted above is founded. Virgil's Sibylline familiarity was also supposed to give his poetry a peculiar kind of prophetic power. His volumes opened at random were imagined to supply to the openers suggestions respectiiag their future lot, which were called Sortes Vergilianae. The Emperor Alexander Severus is said to have opened at the line (Aen. vi.) *tu regere imperio populos, Romane, memento : ' Charles I. of England at the lines (Aen. iv. 615-20) ' at bello audacis populi,' &c. § 39. The oldest Codices of Virgil are recounted at p. 627. The Editio Princeps was published at Rome 1469 ; among the most important are : La Cerda (Madrid, 1608-17) ; Nic. Heinsius (Amsterdam, 1664) ; Burmann, with the notes of Heinsius (Amst., 1746) ; Heyne (1767-88) ; Heyne- Wagner (1830-41). For otht-r Xliv LIFE AND WRITINGS OF VIRGIL. editions acd illustrative works see Pref. p. xiii, and Professor J. E. B. Mayor's Latin Literature, p. 69, &c. § 40. Vergilius, not Virgilius, was shewn even by Politian in the fifteenth century to be the true style of the poet's name ; but the misspelt form has prevailed in use till within the few last years. E-ibbeck, indeed, says with bitter scorn : ' indoctorum hominum magistellorumque ridiculam contumaciam, qui praedi- lectam a pueris nominis Virgilius formam ab impiis novarumque rerum studiosis eripi sibi lamentantur, argumentis testimoniisque delenire pudet taedetque postquam ante hos quadringentos prope annos Angelus Politianus in miscellaneis varum docuit.' But among the ' contiunacious ' he must include Bernhardy, who, in the oth edition of his Roman Literature (1872), continues to print Virgilius as well as Virgil; while TeufFel (1870) has not only Vergilius, but also Vergil. With Munro, we take the middle course. Virgilius in Latin is indefensible ; but, while we write V^ergilius only, it may be long before the Italians give up their long-cherished Virgilio, the French their Virgile, and we English our familiar VIRGIL.^ 1 Prof. Nettleship, like Teuffel, writes Vergil. Our literary representa- tives may do the same whenever Mr. Munro sets them the example, or when Enirlish fashion shall have so determined. CONTENTS. VAGK The Editor's Preface ix The Life and Writings of Virgil. xxi P. VERGILI MARONIS BUCOLICON. EcLOGA I. (Tityrus) 1 11. (Alexis) 3 J II. (Palaemon) ... 5 IV. (Polio) 7 V. (Daphnis) 9 VI. (Varus) 11 VII. (Meliboeus) • . 13 VIII. (Pharmaceutria) 14 IX. (Moeris) 17 X. (Gallus) 18 P. VERGILI MARONIS GEORGICON Liber Primus 21 „ Secundus 3i'> „ Tertius 45 „ QUARTUS 67 P. VERGILI MARONIS AENEIDOS Liber Primus ..70 Secundus 87 Tertius 104 QUARTUS 120 Quintus 135 Sextus 154 Septimus 173 OCTAVUS 191 NoNos . . ' 207 Decimus ... 225 Undecimus 245 \)uodecimus .... 205 Xlvi CONTENTS. NOTES ON THE BUC0LIC8. PAGB £ci-OfiUE I. . . 287 II 295 III 299 IV. ... 806 V 310 VI 312 VII 317 VIII 320 IX. .... 324 X 327 NOTES ON THE GEORGICS. The First Geobgic 330 Second „ 359 Third „ 379 Fourth „ 397 NOTES ON THE AENEID. The First Book 410 Second „ 4S1 Third „ .... 445 Fourth „ 460 Fifth „ 47(1 Sixth , 492 Seventh „ .... 511 Eighth , 528 Ninth „ 589 Tenth „ 550 Eleventh „ 564 Twelfth „ ^ • . . 576 APPENDIX. A. ViROiLiAN Geography 598 B. „ Mythology 602 C. „ Pk«»sody 621 D. „ Text 626 E. „ Syntax 630 Translation of the Eclogues 676 INDICES. I. HisTORicus et Mytholooious 701 II. Geoorai'Hicus 716 III. VOCABULORUM 720 IV. Rerum 739 MAPS. Map to illustrate the Voyage of Aeneas . -^ IxALiAE Pars Media ad illustrandam Yergili A£N£U>KM DESCRIPTA ..... to be placed at (h*- end of the voluute I I p. VERGILI MARONIS BUCOLICON LIBER ECLOGA L TITYRUS. MELIB0ET7S. riTYlltrS. M. TihTe^ tu patulae recubans sub tegmine fagi Silvestrem teuiii musam meditaris avena; Nos patriae fines et dulcia linquimus arva : Nos patriani fuirimus; tu, Tityre, lentus in umbra 5 Formosain resonare doces Amaryllida silvas. T. Meliboee, deus nobis haec otia fecit. Namque erit ille milii semper deus, illius aram Saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus. Ille meas errare boves, ut cemis, et ipsum 10 Ludere quae vellem calamo permisit agresti. M. Non equidem in video, miror magis : undiqu(i totis Usque adeo turbatur agi-is. En ipse capellas Protenus aeger ago ; banc etiam vix, Tityre, duco. Hie inter densas corylos modo namque gemellas, 15 Spem gregis, a, silice in nuda conixa reliquit. Saepe malum boc nobis, si mens non laeva fuisset, De caelo tactas memini praedicere quercus. Sed tamen iste deus qui sit da, Tityre, nobis. T. Urbem quam dicunt Ilomam,'^Meliboee, putavi 20 Stultus ego huic nostrae similem, quo saepe sol emus Pastores ovium teneros depellere fetus. Sic canibus eatulos similes, sic matribus baedos Noram, sic parvis componere magna solebam. 2 P. VERGILI MARONIS Venim haec tantuni alias inter caput- extulit urbes, 25 Quantum lenta solent inter vibuma cupreasi. M. Et quae tanta fuit Romam tibi causa videndi ? T. Libertas, quae sera tamen respexit inertem, Candidior postquam tondenti barba cadebat, Respexit taraen et longo post tempore venit, 30 Postquam nos Amaryllis nabet, Galatea reliquit Namque, fatebor enira, dum me Galatea tenebat, Nee spes libertatis erat nee ciira peculi. Quamvis multa meis exiret victima saeptis, Pinguis et ingratae premeretur caseus urbi, 35 Non umqua.m gravis aere domum niihi dextra redibat, M. Mirabar quid maesta deos, Amarylli, vocares^ Cui pendere sua patereris in arbore poma : Tityrus hinc aberat. Ipsae te, Tityre, pin us, Ipsi te fontes, ipsa haec arbusta vocabant. 40 T. Quid facerem ? neque servitio me exire licebat Nee tam praesentis alibi cognoscere divos. Ilic ilium vidi iuvenem, Meliboee, quotannis Bis senos cui nostra dies altaria fumant. TTic mihi responsum primus dedit ille petenti : 45'Pascite ut ante boves, pueri: summittite tauros.' M. Fortunate senex, ergo tua rura manebimt, Et tibi magna satis : quamvis lapis omnia nudus Limosoque palus obducat pascua iunco, Non insueta gravis temptabunt pabula fetas, 50 Nee mala vicmi pecoris contagia laedent. Fortunate senex, hie inter flumina nota Et fontis sacros frigus captabis opacum. Hinc tibi, quae semper, vicino ab limite saepes Hyblaeis apibus florem depasta salicti 55 Saepe levi somnum suadebit inire susurro ; Hinc alta sub rupe canet frondator ad auras : Nee tamen interea raucae tua cura palumbes Nee gem ere aeria cessabit turtiir ab ulmo. T. Ante leves ergo pascentur in aethere cervi, 60 Et freta destituent nudos in litore piscesj Ante pererratis amborum finibus exul Aut Ararim Parthus bibet aut Germania Tigrim, Quam nostro illius labatur pectore voltus. M. At nos hinc alii sitientis ibimus Afros, 05 Pars Scythiam et rapidum cretae veniemus Oaxen Et penitus toto divisos orbe Britannos. En umquam patrios longo post tempore finis, Pauperis et tuguri congestum caespite cui man Post aliquot mea regna videns mii-abor aristasP 70 Impiua haec tam culta novalia miles habebit, Baibarus has segetes : en quo discordia civis BUCOLICA. ECL. II. 3 Produxit miseros, his nos conseTimus agros ! Insere nunc, Meliboee, piros, pone ordine vites. Ite meae, felix quondam pecus, ite capellae : 75 Non ego vos posthac viridi proiectus in antro Dumosa pendere procul de rupe videbo : Carmina nulla canam ; non me pascente, capellae, Florentem cytisum et salices carpetis amaras. T. Hie tamen hanc mecum poteras requiescere noctero 80 Fronde super viridi : sunt nobis mitia poma, Castaneae moUes et pressi copia lactis. Et iam surama procul villarum culraiua fumant Maioresque cadunt altis de montibus umbrae. ECLOGA II ALEXIS. Formosum pastor Corydon ardebat Alexim, Delicias domini ; nee quid sperqj-et habebat. Tantum inter' densas umbrosa caciunina fagoa Adsidue veniebat. Ibi haec incondita solus 5 Montibus et silvis studio iactabat inani : ' O crudelis Alexi, nihil mea carmina curas ? Nil nostii miserere ? mori me denique coges. Nunc etiam pecudes umbras et frigora captant, Nunc virides etiam occultant spineta lacertos, 1 Thestylis et rapido fessis messoribus aestu Alia serpuUumque herbas contundit olentie. At mecum, raucis, tua dum vestigia lustro, Sole sub ardenti resonant arbuata cicadis. Nonne fuit satius tristis Amaryllidis iras 15 Atque superba pati fastidia? nonne Menalcan, Quamvis ille niger, quamvis tu candidus esses ? O formose puer, niniium ne crede colori ; ' Alba ligustra cadunt, vaccinia nigra leguntur. Despectus tibi sum, nee qui sim quaeris, Alexi, 20 Quam dives pecoris, nivei quam lactis abundans : Mille meae Siculis en-ant in montibus agnae ; Lac mihi non aestate novum, non frigore defit. Canto, quae solitus, siquando armenta vocabat, Amphion Dircaeus in Actaeo Aracintho. 25 Nee sum adeo informis : nuper me in litore vidi, Cum placidum ventis staret mare ; non ego DaphrJm ludice te metuam, si numquam fallit imago. B 2 I p. VEKGILI MARONIS O tantiim libeat mecum tibi sordida mra Atque humilis habitare casas et figere cervos 30 Haedorumqiie gregem viridi compellere hibisco, Mecum una in silvis imitabere Pana canendo. Pan primus calamos cera coniungere pluris Instituit, Pan curat ovis oviumque magistros. Nee te paeniteat calamo trivisse labellum : So Haec eadem ut sciret, quid non faciebat AmjTitaa ? Est mihi disparibus septem compacta cicutis Fistula, Damoetas dono mihi quam dedit olim Et dixit moriens : ' te nunc habet ista secundum ; * Dixit Damoetas, invidit stultus Amyntas. 40 Praeterea duo nee tuta mihi valle reperti Capreoli, sparsis etiam nunc pellibus albo, Bina die siccant ovis ubera ; quos tibi serv^o. lam pridem a me illos abducere Thestylis orat ; Et faeiet, quoniam sordent tibi munera nostra. 45 Hue ades, o formose puer : tibi lilia plenis Ecce ferimt Nymphae calathis ; tibi Candida Naia, Pallentis violas et summa papavera carpens, Narcissum et ilorem iungit bene olentis anethi ; Turn casia atque aliis intexens suavibus herbis 50 Mollia luteola pingit vaccinia calta. Ipse ego cana legam tenera lanugine mala Castaneasque nuces, mea quas Amarj^llis amabat ; Addain cerea pruna : honos erit huie quoque pomo ; Et vos, o lauri, carpam et te, proxima myrte, 55 Sic positae quoniam suavis miscetis odores. Eusticus es, Corydon : nee mimera curat Alexis, Nee, si muneribus eertes, concedat lollas. Heu heu, quid volui misero mihi ? floribus austnim Perditus et liquidis inmisi fontibus apros. GO Quem fugis, a demens ? habitanmt di quoque silvas Dardaniusque Paris. Pallas quas condidit arces Ipsa colat } nobis placeant ante omnia silvae. ToTva, leaena lupum sequitur, lupus ipse capeUam, Florentem cytisum sequitur lasciva capella, 65 Te Corydon, o Alexi ; trahit sua quemque voluptas. Aspice, aratra iugo refenmt suspensa iuvenci, Et sol crescentis decedens duplicat umbras ; Me tamen urit amor : quis enim modus adsit amori ? A Corydon Corydon, quae te dementia cepit ? 70 Semiputata tibi frondosa vitis in ulmo est. ^ Quin tu aliquid saltem potius, quorum indiget usur, Viminibus molliq^ue paras detexere iunco P Invenies alium; si te hie fastidit, Alexim,* BTTCOLICA. ECL. IIL ECLOGA III. ^ PALAEMON. MEITALCAS. DAMOETAS. PALAEMON. M. Die mihi, Damoeta, cuiiim pecus ? an Meliboei ? D. Non, verum Aegonis ; nuper mihi tradidit Aegon. M. Infelix o semper o\as pecus ! ipse Neaeram Dum fovet ac ne me sibi praeferat ilia veretur, 5 Hie alienus ovis eustos bis mulget in bora, Et suciis pecori et lac subducitur agnis. ^ D. Parcius ista viiis tamen obicienda memento^ Novimus et qui te, transversa tuentibus hircis, / Et quo, sed faciles Nympbae risere, sacello. >^ 10 M. Turn, credo, cum me arbustum videre IVnconis Atque mala vitis incidere falce novellas. D. Aut bic ad veteres fagos cum Daphnidis arcuni Fregisti et calamos, quae ta, pervei-se Menalca, Et cum vidisti puero donata, dolebas, 15 Et si non aliqua nocuisses, mortuus esses. M. Quid domini faciant, audent cum talia fures ? Non ego te vidi Damonis, pessime, caprum Excipere insidiis, multum latrante Lycisca ? Et cum clamarem ' quo nunc se proripit ille ? 20 Tityre, coge pecus/ tu post carecta latebas. D. An mibi cantando victus non redderet ille Quera mea carminibus meruisset fistula caprum ? Si nescis, mens ille caper fuit ; et mihi Damon Ipse fatebatur ; sed reddere posse negabat. 25 M. Cantando tu ilium ? aut umquam tibi fistula cera luncta fuit ? non tu in triviis, indocte, solebas Stridenti miserum stipula disperdere carmen ? D. Vis ergo inter nos quid possit uterque vicissim Experiamur ? ego banc vitulam (ne forte recuses, 30 Bis venit ad mulctram, binos alit ubere fetus) \ -V^ Depono : tu die, mecum quo pignore certes. M. De grege non ausim quicquam deponere tecum : Est mihi namque domi pater, est iniusta noverca ; Bisque die numerant ambo pecus, alter et haedos. 35 Veriun, id quod multo tute ipse fatebere maius, Insanire libet quoniam tibi, pocula ponam Fagina, caelatum divini opus Alcimedontis, Lenta quibus tomo^facili super addita vitis DifFusos hedera vestit pallente corymbos. 40 In medio duo signa, Conon et — quis fuit alter, Descripsit radio totum qui gentibus orbem, 3 P. VERGILI MAEOXIS Tempora quae messor, quae curvus arstor hal)eret P Necdum illis labra admovi, sed condita servo. D. Et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit, 4t^ Et moUi circum est ansas amplexus acantho, Oi-pheaque in medio posuit silvasque sequentis ; Necdum illis labra admovi, sed condita servo. Si ad vitulam spectas, nihil est quod pocula laudes. ^_^ M. Numquam nodie effugies ; veniam quocuraque vocaiis. 60 Audiat haec tantiun — vel qui venit ecce Palaemon, Efficiam, posthac ne quemquam voce lacessas. D. Quin age, siquid habes ; in me mora non erit ulla. Nee quemquam fugio, tantum, yicine Palaemon, Sensibus haec imis (res est non parva) reponas. 55 P. Dicite, quandoquidem in molli consedimus herba, Et nunc omnis ager, nunc omnis parturit arbos. Nunc frondent silvae, nunc formosissimus annus. Incipe, Damoeta; tu deinde sequere, Menalca: Altemis dicetis ; amant altema Camenae. 00 D. Ab love principium Musae : lovis omnia plena ; Ille colit terms : iUi mea carmina cm-ae. M. Et me Phoebus amat j Phoebo sua semper apud me Munera sunt, lauri et suave rubens hyacinthus* D. Malo me Galatea petit, lasciva puella, 65 Et fugit ad salices, et se cupit ante videri. "^^ M. At mihi sese offert ultro meus ignis Amyntas, Notior ut iam sit canibus non Delia nostris. D. Parta meae Veneri sunt munera \ namque notavi Ipse locum, aeriae quo congessere palumbes, 70 M. Quod potui, puero silvesti-i ex arbore lecta Aurea mala decern misi ; eras altera mittam. B. O, quotiens et quae nobis Galatea locuta est, Partem aliquam, venti, divom referatis ad auris f M. Quid prodest quod me ipse animo non speruis, Ajnynta, 75 Si, dum tu sectaris apros, ego retia servo ? D. Phyllida mitte mihi : meus est natalis, lolla j Cum faciam vitula pro fi-ugibus, ipse venito. M. Phyllida amo ante alias ; nam me discedere flevit, Et longum 'formose, vale vale/ inquit, loUa. 80 D. Triste lupus stabulis, maturis frugibus imbres, Arboribus venti, nobis Amaryllidis irae. M. Dulce satis umor, depulsis arbutus haedis, Lenta salix feto pfecori, mihi solus Amyntas. i>. Polio amat nostram, quamvis est rustica, Musam : 85 Pierides, vitulam lectori pascite vestnx M. Polio et ipse facit nova carmina : pascite taurum, lam comu petat et pedibus qui spargat nHienam. D. Qui te, Polio, amat, veuint quo te quoque gaudet; Mella fluant illi, ferat et rubua aaper'amounuu. BUCOLICA. ECL. IV. ^ 90 M. Qui Bavium non odit, amet tiia cannina, Maevi, Atqiie idem iiin^at volpes et mulgeat hircos. D. Qui legitis nores et humi nascentia fraga, Frigidus, o pueri^ fugite hinc, latet anguis in herba. M. Parcite, oves, nimium procedere : non bene ripae 95 Creditur ; ipse aries etiam nunc vellera siccat. D. Tityre, pascentes a fiumine reice capellas ; Ipse, ubi tempus erit, omnia in fonte lavabo. M. Cogite oves, pueri ; si lac praeceperit aestus, Ut nuper, frustra pressabimus ubera palmis. 100 M. Heu lieu, quam pingui macer est mihi taurue in er\ -o ! ") Idem amor exitium pecori pecorisque magistro. "" A M. His certe neque amor causa est ; vix ossibus haerent : Nescio Quis teneros oculus mihi fascinat agnos. D. Die, quibus in terris, et eris mihi magnus Apollo, 105 Tris pateat Caeli spatium non amplius ulnas. M. Die, quibus in terris inscripti noniina regum Nascantur flores ; et Phyllida solus habeto. P. Non nostrum inter vos tantas componere lite.?. Et vitula tu dignus et hie et quisquis am ores 110 Haut metuet, dulcis aut experiatur amaros. Claudite iam rivos, pueri : sat prata biberunt. ECLOGA IV. POLIO. Sicelides Musae, panlo maiora canamus : Non omnia arbusta iuvant humilesque myricae ; tSi canimus silvas, silvae sint consule dignae. Ultima Cumaei venit iam carminis aetas ; 5 Magnus ab integi-o saeclorum nascitur ordo. Iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna ; Iam nova progenies caelo demittitur alto. Tu modo ifascenti puero, quo ferrea primum Desinet ac toto surget gens aurea mundo, 10 Casta fave Lucina : tuus iam regnat Apollo. Teque adeo decus hoc aevi, te consule inibit, Polio, et incipient magni procedere menses ; Te duce, siqua manent sceleris vestigia nostri, Inri^^a perpetua- solvent formidine ten-as. 15 Ille deum vitam accipiet divisque videbit Permixtos heroas et ipse videbitur illis, Pacatumque reget patriis virtutibus orbem. 8 p. VERGILI MARONIS At tibi prima, puer, niiUo mui^uscula cultu EiTtmtis hederas passim cum baccare lellus 20 Mixtaque ridenti colocasia fundet acantho. Ipsae lacte domum referent distenta capellae libera, nee magnos metuent armenta leones. Ipsa tibi blandos f undent cunabula flores. Occidet et serpens, et fallax herba veneni 25 Occidet ; Assyrium volgo nascetur amomum. /^At simul lieroum laudes et facta parentis '' lam legere et quae sit poteris cognoscere virtus, MoUi paulatim flq,vescet campus ari_sta, Incultisque rubens pendebit sentibus uva, 30 Et diirae quercus sudabunt roscida mella. Pauca tamen suberunt priscae vestigia fraudis. Quae temptare Thetim ratibus, quae cingere muris Oppida, quae iubeant telluri inliudere sulcos. Alter erit tum Tiphys et altera quae vehat Argo 85 Delectos lieroas ; erunt etiam altera bella, Atque iterum ad Troiam magnus mittetur Achilles. / Hinc, ubi iam lirmata virum te fecerit aetas, Cedet et ipse mari vector, nee nautica pinus Mutabit merees : omnis feret omnia tellu^. 40 Non rastros patietur humus, non vinea falcem j Robustus quoque iam tauris iuga sol vet arator : Nee varios discet mentiri lana colores^ Ipse sed in pratis aries iam suave rubenti Murice, iam croceo mutabit vellera luto j 45 Sponte sua sandjrx pascentis vestiet agnos. 'Talia aaecla,'suis dixerunt, 'currite,' fusis Concordes stabili fatorum numine Parcae. Adgredere o magnosj aderit iam tempus, honores, Cara deum suboles, magnum lovis inerementum. 60 Aspice convexo nutantem pondere mundum^ Teri-asque tractusque maris caelui^que profundum ; Aspice, venture laetentur ut omnia saeclo. O mihi tum longae maneat pars ultima vitae, Spiritus et quantum sat erit tua dicere facta, 55 Non me carminibus vincet nee Thraeius Oi-pheus, Nee Linus, huic mater quamvis atque huic pater adsit, Oi-phei Calliopea, Lino formosus Apollo, Pan etiam, Arcadia meeum si iudice certet, Pan etiam Arcadia dicat se iudice victum. 60 Incipe, parve puor, risu cognoscere matrem : Matri longa decern tulerunt fastidia menses. Incipe, parve puer : cui non risere parentea^ ^ , Nee duus hunc mensa, doa nee diguata cubili esjt BUCOLICA. ECL. V. ECLOGA V DAPHNIS. MENALCAS. MOPSUS. ME. Cur non, Mopse, boni qiioniam convenimus amboj Tu calamos inflare levis, ego dicere versus, Hie corylis mixtas inter consedimus ulmos? MO. Tu maior ; tibi me est aequum parere, Menalca, 5 Sive sub incertas Zepliyris motantibus umbras, Sive antro potius succedimus : aspice, ut antrum Silvestris rai^is sparsit labrusca racemis. ME. Montibus in nostris solus tibi certat Amyntas. MO. Quid, si idem certet Phoebum superai'e canendo ? 10 ME. Incipe, Mopse, prior, siquos aut Pliyllidis ignes Aut Alconis habes laudes aut iurgia Codri. Incipe; pascentia servabit Tityrus haedos. MO. Immo baec, in viridi nuper quae cortice fagi Carmina'descripsi et modulans alterria notavi, 15 Experiar. Tu deinde iubeto ut certet Amyntas. ME. Lenta salix quantum pallenti cedit olivae, Puniceis humilis quantum saliunca rosetis, ludicio nostro tantum tibi cedit Amyntas. Sed .u desine plura, puer ; successimus antro. 20 MO. Exstinctum Nymphae crudeli funere Daphnim Flebant ; vos coryli testes et flumina Nymphis, Cum complexa sui corpus miserabile nati Atque deos atque astra vocat crudelia mater^ Non ulli pastos illis egere diebus 25 Frigida, Daphni, boves ad flumina ; nulla neque amneni Libavit quadrupes nee graminis attigit lierbam. Daphni, tuum Poenos etiam ingemuisse leones k Interitum montesque feri silvaeque loquuntur. f Daphnis et Armenias curru subiungere tigris 30 Instituit, Daphnis thiasos inducere Bacchi Et foliis lentas intexere mollibus hastas. Vitis ut arboribus decori est, ut vitibus uvae, Ut gregibus tauri, segetes ut pinguibus arvis, Tu decus omne tuis. Postquam te fata tulertlnt, — 65 Ipsa Pales agros atque ipse reliquit Apollo. Grandia saepe quibus mandavimus hordea sulcis A Infelix lolium et steriles nascuntur avenae ; t ^*^ - Pro moUi viola, pro purpureo narcisso Carduus et spinis surgit paliurus acutis. 40 Spargite humum foliis, inducite fontibus umbras, Pastores ; mandat fieri sibi talia Daphnis ; Et turn alum facite, et tumulo super addite carmen : 10 p. VERGILI MAKONIS * Daphnia ego in silvis, hinc usque ad sidera notus, Formosi pecoris custos, formosior ipse.* 45 ME. Tale tuum carmen nobis, divine poeta,, Quale sopor fessis in gramine, quale per aestum Dulcis aquae saliente sitim restinguere rivo. Nee calamis solum aequiperas, sed voce magistrum. Fortunate puer, tu nunc eris alter ab illo. 50 Nos tamen haec quocumque modo tibi nostra vicissim Dicemus Daphnimque tuum toUemus ad astra ; Daphnin ad astra feremus ; amavit nos quoque Daphnia. MO. Ail quicquam nobis tali sit munere mains ? Et puer ipse fuit cantari dignus, et ista 55 lam pridem Stimichon laudavit carmina nobis. ME. Candidus insuetum miratur limen Olympi Sub pedibusque videt nubes et sidera Dapbnis. Ergo alaeris silvas et cetera inira voluptas Panaque pastoresque tenet Dryadasque puellas. CO Nee lupus insidias pecori, nee retia cei-vis Ulla dolum meditantur ; amat bonus otia Daphnis. Ipsi laetitia voces ad sidera iactant Intonsi montes ; ipsae iam carmina rupes, Ipsa sonant arbusta : ^deus, deus ille, Menalca.' 65 Sis bonus o felixque tuis ! en quattuor aras : Ecce duas tibi, Daphni, duas altaria Phoebo. Pocula bina novo spumantia lacte quotannis Craterasque duo statuam tibi pinguis olivi ; Et multo in primis hilarans convivia Baccho 70 Ante focum, si frigus erit, si messis, in umbra Vina novum fundam calathis Ariusia nectar. Cantabunt mihi Damoetas et Lyctius Aegon j ^ Saltantis Satyros imitabitur Alphesiboeus. Haec tibi semper erunt, et cum soUemnia vota 75 Reddemus Nymphis, et cum lustmbimus agros. Dum iuga mentis aper, fluvios dum piscis amabit, Dumque thymo pascentur apes, dum rore cicadae, Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt. Ut Baccho Cererique, tibi sic vota quotannis SO Agricolae facient ; damnabis tu quoque votis. MO. Quae tibi, quae tali reddam pro carmine dona P Nam neque me tantum venientis sibilus austri Nee percussa iuvant fluctu tam litora, nee quae Saxosas inter decun'unt flumina valles. 80 ME. Ilac te nos fragili donabimus ante cicuta. Jrifi.ec nos 'formosum Corydon ardebat Alexim,* Haec eadem docuit 'cuium pecusP an MeliboeiP' MO. At tu sume pedum, quod, me cum saepe rogarot, Non tulit Antigenes (et erat tunc diguus amari) 90 Formosura paribus nodis atque aere, Rlenalca* BUCOLICA. ECL. VI. II ECLOGA VL VAKUS. Prima Syracosio di^ata est ludere versu Nostra neque erubuit silvas habitare Thalea. Cum canerem reges et proelia, Cj^^ntliius aurem Vellit et admonuitr'pastorem, Tityre, pinguis 6 Pascere oportet ovis, deductum dicere carmen.' Nunc ego (namque super tibi erunt, qui dicere laudes, Vare, tuas cupiant et tristia condere bella) Agrestem tenui meditabor harundine mu^am. Non iniussa cano. Siquis tamen haec quoque, siquis 10 Captus amore leget, te nostrae, Vare, myricae, Te nemus omne canet ; nee Phoebo gratior ullast, Quam sibi quae Vari praescripsit pagina nomen. Pergite, Pierides. Chromis et Mnasyllos in antro Silenum pueri somno videre iacentem, 15 Inflatum hesterno venas, ut semper, laccho; Serta procul, tantum capiti delapsa, iacebant, Et gravis attrita pendebat cantharus ansa. Adgressi, nam saepe senex spe carminis ambo Luserat, iniciunt ipsis ex vincula aertis. 20 Addit se sociam timidisque supervenit Aegle, Aegle, Naiadum pulchemma, lamque videnti Sanguineis frontem moris et tempora pingit. lUe dolum ridens, 'quo vincula nectitis ?' inquit : 'Solvite me, pueri : satis est potuisse videri. 25 Carmina, quae voltis, cognoscite ; carmina vobis, Huic aliud mercedis erit.' Simul incipit ipse. Tum vero in numerum Faunosque ferasque videres Ludere, tum rigidas^motare cacumina quercus j Nee tantum Phoebo gaudet Pamasia rupes, 30 Nee tantum Rhodope miratur et Ismarus Oi'pliea. Namque canebat uti magnum per inane coacta Semina terrarumque animaeque marisque fuissent' Et liquidi simul ignis ; ut his exordia primis Omnia et ipse tener mundi cuncreverit orbis ; 85 Tum durare solum et discludere Nerea ponto Coeperit et rerum paulatim sumere formas ; lamque novom terrae stupeant lucescere solera Altius, atque cadant summotis nubibus imbres, Incipiant silvae cum primum surgere, cumque 40 Rara per ignaros errent animalia montis. Hinc lapides Pyrrhae iactos, Saturnia regna, Caucaseasque refert volucres furtumque Promethei, 12 P.VEEGILI MARONIS His adiungit, Hylan nautae quo fonte relictum Clamassent, ut litus ^Hyla JHyla' omne sonaret^ 45 Et fortunatam, si numquam armenta fuissent, Pasipliaen nivei solatiir amore iuvenci. A Virgo infelix, quae te dementia cepit ? Proetides inplerunt falsis mugitibus agi-os ; At non tarn turpia pecudum tamen uUa secuta 60 Concubitus, quanivis coUo timiiisset aratrurn Et saepe in levi quaesisset comua fronte. A virgo infelix, tu nunc in montibus erras : lUe latus niveum molli fultus hyacintho Ilice sub nigra pallentis ruminat herbas, 55 Aut aliquam in magno sequitur grege. 'Claudite, Nynipbae, Dictaeae Nympbae, nemorum iam claudite saltiis, Siqua forte ferant oculis sese obvia nostris Errabunda bovis vestigia ; forsitan ilium Aut herba captum viridi aut armenta secutum 60 Perducant aliquae stabula ad Goi-tynia vaccae.' Tum canit Hesperidum miratam mala puellam : Tum Phaethontiadas musco circumdat amarae Coi-ticis, atque solo proceras erigit alnos. Tum canit, errantem Permessi. ad flumina Galium Go Aonas in montis ut duxerit una sororum, Utmie viro Phoebi chorus adsurrexerit omnis ; UtJLinus haec illi divino carmine pastor, Floribus atque apio crinis omatus amaro, Dixerit: 'hos tibi dantcalamos, en accipe^ Musae, 70 Ascraeo quos ante seni, quibus ille solebat Cantando rigidas deducere montibus omos. His tibi Grynei nemoris dicatur origo, Ne quis sit lucus, quo se plus iactet Apollo/ Quid loquar, aut Scyllam Nisi, quam lama secutast 75 Candida succinctam latrantibus ino^uina manstris Dulichias vexasse rates et gurgite m alto A, timidos nautas canibus lacerasse marinis; Aut ut mutatos Terei narraverit artus, Quaa illi Philomela dapes, quae dona pararit, 80 Quo cursu deserta petiverit, et quibus ante Infelix sua tecta super volitaverit alis ? Omnia, quae Phoebo quondam meditante beatus Audiit Eurotas iussitque ediscere laurus, Ille canit ; pulsae referunt ad sidera valles, 85 Cogere donee oves stabulis numerumque referri lussit et invito processit Vesper Olympo. BUCOLICA. ECL. YII. 1 3 ECLOGA VII. 3VIELIB0EUS. MELIBOEFS. COEYDON. THYESIS. M. Forte sub arguta consederat ilice Daphnis, Compulerantque greges Corydon et Thyrsis in unum, Thyrsis oves, Corydon distentas lacte capellas, Ambo florentes aetatibus, Arcades ambo, 5 Et cantare pares et respondere parati. Hue mibi, dum teneras defendo a frigore myrtos, Vir gregis ipse caper deei-raverat ; atque ego Daphnini Aspicio. Ille ubi me contra videt : * ocius/ inquit, 'Hue ades, o Meliboee, caper tibi salvus et haedi; 10 Et, siquid cessare potes, requiesce sub umbra. Hue ipsi potum venient per prata iuvenci ; Hie viridis tenera praetexit hanmdine ripas Mincius, eque sacra resonant examina quercu.' Quid facerem ? neque ego Alcippen nee Phyllida habebani, 15 Depulsos a lacte domi quae clauderet agnos, Et certamen erat Coiydon cum Thyrside magnum. Posthabui tamen illorum mea seria ludo. Altemis igitur contendere versibus ambo \ Coepere : altemos Musae meminisse volebant : jt-^t. 20 Hos Corydon, illos referebat in ordine Thyrsis. '^S^ c, Nympbae, noster amor, Libethrides, aut milii carmen Quale meo Oodro concedite (proxfma Phoebi Versibus ille facit) aut, si non possumus omnes, Hie arguta sacra pendebit fistula pinu. 25 T. Pastores, bedera crescentem ornate poetam, Arcades, invidia rumpantur ut ilia Codro ; Aut, si ultra placitum laudarit, baccare frontem Cingite, ne vati noceat mala lingua future. C. Saetosi caput hoc apri tibi, Delia, parvus 30 Et ramosa Micon vivacis cornua cervi. Si proprium hoc fuerit, levi de mai-more tota Puniceo stabis suras evincta cothurno. T. Sinum lactis et haec te liba, Priape, quotannis Exspectare sat est : custos es pauperis horti. 35 Nunc te marmoreum pro tempore fecimus ; at tu, Si fetura gregem suppleverit, aureus esto. c. Nerine Galatea, thymo mihi dulcior Hyblae, Candidior cycnis,'hedera formosior alba, Cum primum pasti repetent praesepia tauri, 40 Siqua tui Corydonis habet te cura, venito. T. Immo ego Sardoniis videar tibi amarior herbis, Horridior rusco, proiecta vilior alga, 14- P. VERGILI MAIIONIS Si mihi non haec lux toto iam longior annost. Ite domum pasti, siquis pudor, ite iuvenci. 45 c. Miiscosi fontes et somno moUior herba, Et quae vos rara viridis tegit arbutus umbra, Solstitium pecori defendite j iam venit aestas Torrida, iam lento turgent in palmite gemmae. T. Hie focus et taedae pingues, hie plurimus ignis 50 Semper et adsidua postes mligine nigri ; Hie tantum Boreae curamus frigora, quantum Aut numerum lupus aut torrentia flumina ripas. c. Stant et iuniperi et castaneae hirsutae ; Strata iacent passim sua quaeque sub arbore poma; 65 Omnia nunc ndent : at si formosus Alexis Montibus his abeat, videas et flumina sicca. T. Aret ager ; vitio moriens sitit aeris herba ; Liber pampineas invidit collibus umbras : Phyllidis adventu nostrae nemus omne virebit, 60 luppiter et laeto descendet plurimus imbri. c. Populus Alcidae gratissima, vitis laccho, Formosae myrtus Veneri, sua laurea Phoebo ; Phyllis amat eorylos ; illas dum Phyllis amabit, Nee myrtus vincet eorylos nee laurea Phoebi. 65 T. Fraxinus in silvis pulcherrima, pinus in hortis, Populus in fluviis, abies in montibus altis ; Saepius at si me, Lycida formose, revisas, Fraxinus in silvis cedat tibi, pinus in hortis. M. Haec memini, et vietmn frustra contendere Thyrsiin. 70 Ex illo Corydon Corydon est tempore nobis. ECLOGA VIII. PHAEMACEUTRIA. DAMON. ALPHESIBOEFS. Pastorum musam Damonis et Alphesiboei, Immemor herbarumquos est mirata iuvenca Certantis, quorum stupefaetae carmine lynces, Et mutata suos requierunt flumina cursus, 6 Damonis musam dicemus et Alphesiboei. Tu mihi, sen ma^ni superas iam saxa Timavi, Sive Oram Illyrici legis aequoris, en erit umquam Hie dies, mihi cum liceat tua dicere facta ? En erit ut liceat totum mihi ferre per orbem 10 Sola Sophocleo tua carmina digna cothumo P A te prmcipium, tibi desinet Accipd iusais BUCOLICA. ECL. YHI. 1 5 Carmina coepta tuis, atque banc sine tempora circum Inter victrices hederam tibi serpere laurus. Frigida vix caelo noctis decesserat umbra, 15 Omn ro3 in tenera pecori gratissimus herba: Incumbens tereti Damon sic coepit olivae. D. ' Nascere, praeque diem veniens age, Lucifer, almum, Coniugis indigno Nysae deceptus amore Dum queror, et divos, quamquam nil testibus illis 20 Profeci, extrema moriens tamen adloquor hora. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Maenalus argutumque nemus pinosque loquentis Semper habet ; semper pastorum ille audit amores Panaque, qui primus calamos non passus inertia. 25 Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Mopso Nysa datur : quid non speremus amantes ? lungentur iam grypes equis, aevoque sequenti Oum canibus timidi venient ad pocula dammae. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Mopse, novas incide faces : tibi ducitur uxor ; 30 Sparge, marite, nuces : tibi deserit Hesperus Oetam. ^ Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. O digno coniuncta viro, dum despicis omnes, Dumque tibi est odio mea fistula dumque capellae Hirsutumque supercilium promiasaque barba, 35 Nee curare deimi credis mortalia quemquam. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. 1^ Saepibus in nostris parvam te roscida mala j| (Dux ego vester eram) vidi cum matre legentem : K Alter ab undecimo tum me iam acceperat annus, 40 Iam fragilis poteram ab terra contingere ramos. Ut vidi, ut peril, ut me malus abstulit error ! » Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Nunc scio quid sit Amor ; duris in cotibus ilium Aut Tmaros aut Rhodope aut extremi Garamantes 45 Nee generis nostri puerum nee sanguinis edunt. ^ Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Saevus Amor docuit natorum sanguine matrem Oommaculare manus : crudelis tu quoque, mater : Orudelis mater magis, an puer inprobus ille ? 50 Inprobus ille puer, crudelis tu quoque, mater. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Nunc et ovis ultro fugiat lupus, aurea durae Mala ferant quercus, narcisso floreat alnus, Pinguia corticibus sudent electra myricae, \5 Oertent et cycnis ululae, sit Tityrus Orpheus, Orpheus in silvis, inter delphinas Arion. Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus. Omnia vel medium fiat mare. Vivite, silvae : Praeceps aerii specula de niontis in undas 1 6 p. VERGILI MARONIS 60 Deferar : extremum hoc munus morientis habeto. Desine Maenalios, iam desine, tibia, versus.' Haec Damon ; vos, quae responderit Alphesiboeua, Dicite, Pieridea ; non omnia possumus omnes, A. ' Effer aquam, et molli cinge haec altaria vitta, 65 Verbenasque adole pinguis et mascula tura, Ooniugis ut magicis sanos avertere sacris Experiar sens us ; nihil hie nisi carmina desunt. iJucite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. Carmina vel caelo possunt deducere Lunam ; 70 Carminibus Oirce socios mutavit Ulixi ; Frigidus in pratis cantando rumpitur anguis. Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim, Terna tibi haec primum triplici diversa colore Licia circumdo, terque hanc altaria circum 75 Effigiem duco ; numero deus impare gaudet. Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. Necte tribus nodis ternos, Amarylli, colores ; Necte, Amarylli, modo et * Veneris' die * vincula necto.' Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. 80 Limus ut hie durescit et haec ut cera liqueseit Uno eodemque igni, sic nostro Daphnis amore. Sparge molam, et fragilis incende bitumine laurus. Daphnis me malus urit, ego hanc in Daphnide laurum. Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. 85 Talis amor Daphnim, qualis cmn fessa iuvencum Per nemora atque altos quaerendo bucula lucos Propter aquae rivom viridi procumbit in ulva, Perdita nee serae meminit decedere nocti, Talis amor teneat, nee sit mihi cura mederi. 90 Ducite ab uvbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. Has olim exuvias mihi perfidus ille reliquit, Pignora cara sui ; quae nunc ego limine in ipso, TeiTa, tibi mando ; debent haec pignora Daphnim. Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. 96 Has herbas atque haec Ponto mihi lecta venena Ipse dedit Moeris ; nascuntur plurima Ponto. His ego saepe lupum fieri et se condere silvis Moerim, saepe animas imis exeire sepulchris Atque satas alio vidi traducere messis. 100 Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim, Far cineres, Amarj'lli, foras rivoq^ue fluenti Transque caput iace, nee respexeris : his ego Daphnim Adgrediar ; nihil ille deos, ml carmina curat. Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim. 105 Aspice, corripuit tremulis altaria fiamuiis Sponte sua, dum ferre moror, cinis ipso ; bonum sit I BUCOLIC A. ECL. IX. 1 7 Nescio quid certest, et Hvlax in limine latrat, Oredimus, an, qui amant. ipsi sibi soaiuia Ungunt ? Parcite, ab uibe venit, iain parcite, carmina, Daplinia, ECLOGA IX. MOERIS. LTCIDAS. MOERIS. L. Quo te, Moeri, pedes ? an, quo via ducit, in urbem ? M, O Lycida, vivi pei'venimus, advena nostri, Quod numquam veriti sum'us, ut possessor ap:elli l)icoret : ' haec mea sunt ; veteres migrate coloui. 5 Nunc victi, tristes, quoniam Fors onmia versat, Hos illi, quod nee yertat bene, mittimus haedos. L. Certe equidem audieram, qua se subducere colles Incipiunt mollique iugum demittere clivo, Usque ad aquam et veteres iam fracta cacumina fagos 10 Omnia cai-minibus vestrura servasse Menalean. M. Audieras, et fama fiiit ; sed carmina tantum Nostra valent, Lycida, tela int^r Martia, quantum Chaouias dicunt aquila veuiente columbas. Quod nisi me quacumque novas incidere lites 16 Ante sinistra cava monuisset ab ilice cornix, Nee tuus hie Moeris nee viveret ipse Menalcas. L. Heu, cadit in quemquani tantum scelus? beu, tua nobis Paene simul tecum solacia rapta, Menalca ? Quia caneret Nymphas ? quis humiini florentibus herbis 20 Spargeret, aut viridi fontes induceret umbra ? Vel quae sublegi tacitus tibi carmina miper, Cum te ad delicias ferres Amaryllida nostras : ' Tityre, dum redeo, brevis est via, pasce capellas, Et potnm pastas age, Tityre, et inter agendum 85 Occm-sare capro, comu ferit ille, caveto.' M. Immo haec, quae Varo necdum perfecta canebat : ' Vare, tuum nomen, superet modo Mantua nobis, Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae, Cantantes sublime ferent ad sidera cycni.' ^ 80 L. Sic tua Cymeas fugiant examina taxos, Sic cytiso pastae distendant ubera vaccae, Incipe, siquid babes. Et me fecere poetam Pierides j simt et mihi carmina j me quoque dicunt Vatem pastores, sed non ego credulus illis : 85 Nam neque adbuc Yario videor nee dicere Cinna Digna, sed argutos inter strepere anser olores. 1 8 p. VERaiLI MARONIS M. Id quideni ago et tacitus, Lycida, mecum ipse voluto. Si valeam meminisse ; neque est ignobile carmen. ' Hue ades, o Galatea ; quia est nam Indus in undis ? 40 Hie ver purpureum, varies hie flumina circum Fundit humus flores, hie eandida populus antro Imminet et lentae texunt umbraeula vites ; Hue ades ; insani feriant sine litora fluctus.' L. Quid, quae te pura solum sub noete canentem 45 Audieram ? numeros memini, si verba tenerem. M. ^ Daphni, quid antiques signorum suspicis ortus ? Eece Dionaei processit Caesaris astrum, Astrum, quo segetes gauderent frugibus et quo Duceret apricisin collibus uva colorem. 50 Insere, Daphni, piros ; carpent tua poma nepotes.' Omnia fert aetas, animum quoque ; saepe ego longos Cantando puerum memini me condere soles : Nune oblita mihi tot carmina ; vox quoque Moerim lam fugit ipsa ; lupi Moerim videre priores. 65 Sed tamen ista satis referet tibi saepe Menalcas. L. Causando nostros in longum duels amores. Et nune omne tibi stratum silet aequor, et onmes, Aspice, ventosi ceeiderunt murmuris aurae ; Hinc adeo media est nobis via ; namque sepulehrum 60 Incipit apparere Bianoris : hie, ubi densas Agricolae stringunt frondes, hie, Moeri, canamus ; Hie haedos depone ; tamen veniemus in urbem. Aut si, nox pluviam ne eolligat ante, veremur, Cantantes licet usque Cminus via laedit) eauius ; 65 Cantantes ut eamus, ego hoe te fasee levabo. M. Desine plura, puer, et quod nune instat agamu? ; Carmina tum melius, cum venerit ipse, canemus. ECLOGA X. GALLUS. Extremum hunc, Arethusa, mihi concede laborem. Pauea meo Gallo, sed quae legat ipsa Ljcoris, Carmina sunt dieenda : neget quis carmma Gallo P Sic tibi, cum fluctus subterlabere Sicanos, 6 Doris amara suam non intermisceat undfiin, Incipe ; sollicitos Galli dicamus amores, Di\m tenera attondent simae virgidta capellae. Nou canimus surdis ; respondent omnia silvue. Quae nemora, aut qui vos saltus habuere, puollae 10 Naides, iudigno cum Gallus amore peribat ? BUCOLICA. ECL. X. Nam neque Parnasi vobis iuga, nam neqiie Pindi Ulla moram fecere^ neque Aonie Aganippe. Illmn etiam lauri^ etiam flevere myricae j Pinifer ilium etiam sola sub rupe iacentem 15 Maenalus et g-elidi flevenmt saxa Lycaei. Stant et oves circum ; nostri nee paenitet illas, Nee te paeniteat pecoris, divine poeta ; Et formosus ovis ad flumina pavit Adonis. Venit et opilio, tardi venere subulci, 20 Uvidus hibema venit de glande Menalcas. Omnes, 'unde amor iste,' rogant/tibi ? ' Venit Apollo : 'Galle,quid insanis ?' inquit:Hua cura Lycoris Perque nives alium perque horrida castra secutast. Venit et agresti capitis Silvanus honore 25 Plorentis ferulas et grandia lilia quassaus. Pan deus Ai-cadiae venit, quem vidimus ipsi Sanguineis ebuli bacis minioque rubeutem : 'Ecquis erit modus ?' inquit ; 'Amor non talia curat : Nee lacrimis crudelis Amor nee gramina rivis 30 Nee cytiso saturantur apes nee fronde capellae; Tristis at ille 'tamen cantabitis, Arcades,' inquit, 'Montibus baec vestris, soli cantare periti Arcades : o mihi tum quam molliter ossa quiescant, Vestra meos olim si fistula dicat amores ! 35 Atque utinam ex vobis imus vestrique fuissem Aut custos gregis aut matm-ae vinitor uvae ! Certe, sive mihi Phyllis, sive esset Amyntas, Seu quicumque fm-or (quid tum, si fuscus Amyntas ? Et nigrae violae sunt et vaccinia nigra), 40 Mecum inter salices lenta sub vite iaceret ; Serta mihi Phyllis legeret, cantaret Amyntas. Hie gelidi fontes, hie moUia prata, Lycori, Hie nemus ; hie ipso tecum consumerer aevo. Nunc insanus amor duri me Martis in armis 46 Tela inter media atque adversos detinet hostes : Tu procul a patria (nee sit mihi credere tantum ! ) Alpinas, a dura, nives et frigora Rheni Me sine sola vides : a, te ne frigora laedant ! A , tibi ne teneras glacies secet aspera plantas ! 60 Ibo et Chalcidico quae sunt mihi condita versu Carmina pastoris Siculi modulabor avena. Certum est in silvis inter spelaea ferarum Malle pati tenerisque meos incidere amores Ai'boribus : crescent illae, erescetis amores. 56 Interea mixtis lustrabo Maenala Nymphis, Aut acris venabor apros : non me ulla vetabunt Frigora Pai-thenios canibus circumdare saltus. lam mihi per rupes videor lucosque sonautis ". 2 19 20 P. VERGILI MARONIS BUCOLICA. ECL. X. Ire, libet Partho torquere Cydonia comu 60 Spicula. Tamquam haec sit nostri medicina faroris Aut deus ille malis hominum mitescere discat ! lam neque Hamadryades mrsus nee cannina nobis Ipsa placent ; ipsae rursus concedite silvae. Non ilium nostri possunt mutare labores, 65 Nee si frigoribus mediis Hebrumque bibamus Sithoniasque nives hiemis subeamus aquosae, • Nee si, cum moriens alta liber aret in ulmo, Aetbiopum versemus ovis sub sidere Cancri. Onmia vineit Amor ; et nos cedamus Amori/ 70 Haee sat erit, divae, vestnim cecinisse poetam, Dum sedet et gracili fiscellam texit bibisco, Pierides ; vos baec faeietis maxima Gallo, Gallo, cuius amor tantum mihi crescit in boras, Quantum vere novo viridis se subicit alnus. 75 Sur^amus : solet esse gravis cantantibus umbra, luniperi gravis umbra, nocent et frugibus umbrae. Ite Qomum saturae, venit Hesperus, ite capellae. ^^^^^^^ p- ^y^a^ CCr^ /«6u.^r p. VEEGILI MARONIS GEORGICON LIBER PEIMUS. Quid faciat laetas segetes, quo sidere terram Vertere, Maecenas, ulmisque adiungere vites Cc(iiveiiia'C, quae cura boum,^ qui dultus ]iab6iido Sit pecori, apibus quanta exgerientia parcisj - . -.. •-' 6 Hinc canere incipiam, Vos, o'clarissima mundi Lumina, labentem caelo quae ducitis annum j Liber et alma Ceres, vestro si munere tellus ^haoniam pingui glandem mutavit arista, Pcf^ulaqUe inventis''Achelo(ia nrfseuit dvis ; 10 Et vos, agrestum praesentia numina, Fauni, Ferte simul Faunique pedem Dryadesque puellae : Munera vestra cano. Tuque o, cui prima frementem Fudit equom magno tellus percussa tridenti, ^ NSptune ; '^t cult(5r nemorui£,^ui pJnguia Ceae 15 Ter centum nivei tQndent dunfeta iiivenci ; " Ipse nemus linquens patrium saltusque Lycaei Pad, ovium custo^, tua sftibi Mjlenala dirae, Adsis, o Tegea^e, favens, oleaeque Minerva Inventrix, uncique puer monstrator aratri, 20 Et teneram ab radice ferens, Silvane, cupressum ; Dique deaeque omnes, studium quibus arva tueri, Qmque novjlTs aliti^ non ullo s^mine fruges, Quique satis largum caelo demittitis imbrem ; Tuque adeo, quern mox quae sinj; hahitura deorum 25 Concilia incertum^t, urbisne'invisere, Caesar, i c Terrarumque velis curam, "et te maxumus orbis Auctorem frugum tempestatumque potentem Accipiat cingens materna tempora myrto. An deus immensi venias maris ac tua' nalitae SO Numina sola colant, tibi serviat ultima Thule ^ 22 P. VERGILI MARONIS Teque sibi generum Tethys emat omnibus imdis ; Anne novum tardis sidus te mensibus addas, Qua locus Erigoneni' inter Chelasque sequentis Panditur ; ipse tibi iam bracchia c6ntrahit ftrdens _35 Scorpius et caeli'iusta plus parte relibuit : — Quidquid eris (namte nee spirant Taxtara r^gera, Nee tibi regnandi veniat tarn dira cupido, Quamvis Elysios miretur Graecia campos Nee repetifa sequi curet Proserpina matrem), 40 Da facilem cursum Atque audacibus adnue coeptis, Tgnarosque viae mecum miseratus agreatis Ingredere et votis iam nunc adsuesce voc^. .t^ Vere novo, gelidus canis cum montibus umor ^^JLiiquitur e^ Z^byro puferis se glaeba res(^lvit, • 45 Depresso incipiat iam tum mihi taurus afatro Ingemere et sulco attritus splendescere'Vomer. Ilia seges demum votis respondet avari ,^' ^gpicola^, bis c[uae solem^ bis frigora sensitj \i^^^ ^Illius iinmen^e ruperunt borrea messes. iJ--*^^ 50 At priufl ignotum ferro quam scindinius aequor, Ventos et variuni caeli praediscere morem Cura sit ac patrios iniltusque babittjfsque locorum, Et quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset. Hie segetes, illic veniunt felicius uvae, 55 Arborei fetus alibi atque iniussa virescunt Gramina. | Nonne vides croceos ut Tmolus oddres^ India^i^itiit ebur, molleS sua tifra Sab^i, v.v > At Chalybes nudi ferrum/virosaque Pontus Castorea, Eliadum palmas Epij:oa..gc(uamm'? ■ 60 Continuo Ms'Tege's aeternaque foedera certis Imposuitnaturalocis/q[uo temporeprimura Deucalion vacuum lapidea^actavit m orbem, ^ • CF^de homine& nati^ dur uto ye nus. El^go age, terrae Pingue solum primis extemplo a mensibus anui 65 Fortes ihvertant tauri, glaebsfecrie iacjaitis (^■"i^^i-'^'' Plllverulenta coquat maturis solibus aistas; ' ' At si non fuerit tellus fecurida, sub ipsum Arcturum tenui sat erit suspendere sulco ; V Illic, officiant laetis ne frugibus herbae, ^ Vv <-, 70 Hie, sterilem exiguus ne deserat linior harenam. / J ' Altemis idem ton^^ c^sfire novjilia Et segne6i patiere sitii durefecere caiiipum ; Aut ibi flava seres mutato sidere farra, Unde prius laetum siliqua quassante le^iunen 76 Aut tenuis fetus viciae tristisque lupini Siistuleris fragiles calamos silv^ainque sonanteoL Urit eniiu lini canimuu seges, urit aveiuvo, Uhmt Lethaeo pertusa papavera A>umo ; /^^ GEORGICON LIB. I. 23 Sed tamen altemis facilis labor^ arida tantum 80 Ne'saturare fimoj)mgiirpiidea1} sola neve I^ffetoa'cinerem imimmdum iactare per ^ros. Sic quoque^iutatis'reJITriescunt fetibus arva, N^ nulla interear^st inafaftiae gratia 'terrae. Slli^epe etia^ steriisS'inceudere profiiit agros 80 Altqne leveiii stipulafii crepitaTntibiis urere fl^mmis : Swe inde 0(i6ulta^ virejg' etjp^bulat^Tae ^ Pr^guia cdlicipiuntj sive iliis <5mne per ignem E^coquitur \itium atque extidat intitilis ifhior, Sett plure^ calor file vias et cSeca. relaxat 90 Spframe^ta, novas venia't qua sucus in herbas ; ^ Seu durdt magis et ve'iias adstringit hiaitis, Ne' tenuis pluviae rapidi've pot^ntia sblis A6rior atit Boreafe peneti'^bile frigus ad&rat. Mdltum adsD, rastri^ glaeb^s qui fr^ngit iilertis , 95 V imine^ sque trahit crateafj iuvat ^rva ; neqiieHlum Flava Ceres altcf nequiquam spectat Olympo ; -^ Et'qui^ pi^oscisscT'quae siiscitat -tfequore terga, Rursus in-Dbliquom versd perrumpit aratro . Exercetque frequens telltfrenTatqueTniperat arvis. '"XH'^ 100 iMnida f^olstitia ^tqueTiiemes orate serenas, ' A'gricola^'j Tiibernb laetrssima p j j liictat et fnsa suas mirantur Glirgara messes. Quid dicam, iacto qui semine comminus arva . ^ •^"^lOo Irisecjiiitifr cum^j^sqiie ruit nialej)inguis harenae, • ' ''/"^ Demde satis fluviiim mducil^rivosque sequ'entis, -^ ' ' JSi, cun^ exustus ager morientibus a'estu§,t herbis, " J?cce 'iii.percilio clivbsi traiftii'tis undam iM^ 'Elici.tSlllacadensraucum per leVia munnur Id'O S^xa ci^t scatebrisque arentia temperat arva. Quid qui, ne gravidis proeumbat culmus aristis, Luxuriem segetum tenera depascit in herba, Cum primum suJ£os,aeq^uant sata, quique paludi^ „^^ Conlectum timorem H)i'biila declucit havena? ^^•T}^'*'*^ 115 Praesertim incertis si niensibus amnis abundans Exit et obducto late tenet omnia limo, Unde cavae tepido sudant umore lacunae. [labores Nee tamen, haec cum sint hominumque boumque 0vu^«»».^ Versando terram experti, nihil inprobus^ anjer tfid^^O Stryinoniaeque grues et amaris intiba fibris""-> Officiimt aut umbra nocet. Pater ipse colendi Haut facilem'esse viam voliiit, primusque per artem Movit agros curis acuens mortalia corda, Nee torpere gravi passus sua regna veterno. 125 Ante lovem nulli subigebant arva coloni ; Ne signare quidem atit partiri limite campum 24 P.VERGILI MARONIS Fas erat : m mediiim quaerebant, ipsaque tellus Omnia liberius nullo poscente ferebat. Ille nialum virus serpentibus addidit atris 1 :jO Praedarique lupos iiissit pontuinque moveri, Mellaque decussit foliis ignemque removit Et passim rivis currentia vina repressit, Ut variai^ usji^ meditando ^ttliideret ^rtes Padlatim et sulcis frum^ti qua6reret Mrbam, 135 Ut'silicis venis abstrtisum exctideret fgnem. Pl^adas, Hy^das, clarafeque Lyc^onis Ai-i^njij^g*' ^ , -— Trfm laqueis capt^e feraTs et Mlere -dsgo i ^/-^ V 140 Irirentum ^t magnds canibtfs circumdare saltus f^ ^jJC \ Atq(ieltlius latum f\^nda iam verberat amnem, -fJ*^ ,^^^ "*^ Alta petens pelagoque alms traliit umida lina ; ^-"^'"^'^ (T^t Tiriu ferririgor atqu^%utae lammina serra^, '(L^L- Nam primi cuneis scindebant^fij^e lignum, V'm^ 14o Tum variae venere ai-tes : labor omnia vicit I Iiiprobus et duris urgens in rebus egestas. I 'Pi'ima Ceres ferro mortalis vertere terram - ^ Instituit, cum iam glandes atqile^rbuta sacrae ■ . ^ y\] Deficerent silvae ef^ictumJDodona negaret. -c ■ "' ^^ 150 Mox et frumenfis^aTbor additus, ut mala culmos P^^^^^iri ~~~~'~->r]5eset robi^o segnisqueTiorreret in arvis 1 */cA^ ; > ?: C , " Carduus ;^ mtereimt se^-etes, subit aspera silva, "^ L appa eque tribolique, mterque nitentia culta ' '^..P ^ *^^ InMix loliutBMeE steriles dojmnantur aveuae. 155 Quod nisi et adsiduis herb^m insectabere rastria Et sonitu terrebis aves et ruris opaci O'' Falce premes umbras votisque vocaveris imbrera, Heu magnilmlllterius frustra gpectabis acervom, ^^ Concussaque famefiftn silvis solabere quercu. ^^-""^ 160 Dicendum et, quae sint duris agrestibus armft Quis sine nee potuere seri nee surgere messes : Vomis etyyaflexi primum grave robur' aratri Tfltrdaque El^■usinae matris vplventia plausti*a Tribulaque, fraliefieqife fet iniquo pondere rastri ; 165 Virgea praeterea Celei vilisque supellex, Arbuteae crates et mystica vannus lacchi : Omnia quae multo ante menior provisa repones, Si te digna manet divini gloria rurii Continuo in silvis magna vi flexa domatur a70 Ifi burim et curvi formam accipit ulmus aratri : Iluic ab stirpe pedes temo pi*orenlus in octo, . • Binae aures, duplici aptnntur dentalia dorse : CiCeditnr et tuia ante lugo levis altaquo-lngufl Srfvaque, quae cuitus a tergo toi*queat i mos; ," ■■■■ •! • /, ^. GEORGICON LIE. I. 25 175 Et suspensa focis explorat robora fumus. l^^^ Possum multa tibi veterum praecepta referred Ni refiigis tenuisque piget cognoscere curas. iViea cum primis ingenti aequanda cylindro Et vertenda manu et creta solidanda tenaci, ■ ISO ]Ne subeant herbae neu pulvere victa fatiscat, iK.t'.c' Turn variae inludant pQstes : saepe exiguus mua Sub terns posuitque domos atque borrea fecit, t Aut oculis capti fodere cubilia talpae, Ir^ Inventusque cavis bufo et quae plurima ten'ae 185 Monstra ferunt, populatque ingentem farris aceiTom Curculio atque inopi metuens formica senectae. . Contemplator item, cum se nux plurimatsilvis) - .-, r r^OJ^'^'^'^^''^ Induet in florem et ramos curvabit olentis : , : ' <^J\ a^M Si superant fetus, parfter frumenta sequentur, c ^'^'^'^^^ 190 Magnaque cum magno veniet tritura calore j *^^-^^^ At si luxuria foliorum exuberat umbra, Nequiquam pinguis palea tejiat area culmos. <,x^ — ' '^ Semina vidi equidem multos medicare serentea \ Et nitro prius et nigra perfunder^ltmurca, 105 Grandior ut fetu8(siliquis fallacibus) esset ^ -/tfA Et quamvis igni e'iiguo properata maderent. ^ -!!- Vidi (lecta) dill et multo spectata labore ^-t_ ? Degenerare tamen,Gii vis bumana quotannis Jkr'^ i-''^'' Maxima qrtaeque madu legerfet) Sic omnia fatia ^Q>3^^ I 200 In peius ruere ac retro sublapsa refeiTi ' ' Li_ Non aliter quam qiii kdverso vix flumine lenjbum S'^ ^ Remigiis subigit, si braccbia forte jemisit, ^ ^ Atque ilium m praeceps proifo rapit ^Iveus ^nmi. , ^v, v^ Praeterea tam simt Ai-cturi^idera nobis /^-^ 205 Haedorumque dies servandi^t lucidus Anguis, Qudm quibus in patriam ventosa per aequora vectia Pontus et ostriferi fauces temptantur Abydi. >3ck. Libra die somnique pares ubi fecerit boras ^ .t>*''*^ E/mediu'm luci atque umbris iam dlvidit brbem, -+rJ '^ \, ,j 210 Exercete, viri, tauros, serite bordea campis /■ ^ Usque sub extremum brumae-rntraclabilis imbrem ; N^c non et lini segetem et Cereale papaver Tempus bunio tegere et iamdudum ^nciimbere aratriaj) — Dum sicca tellure^lic(^t, dum nubila pendent. y^ 215 Vere fabis satio ; tum ^e quoque, medica, putrea ■>«»*'^ Accipiunt sulci-,-et milio venit annua cura, Candidus auratis aperit cum cornibus annum Taurus, et adverse cedens Canis occidit astro. ^^ At si triiticeam-in messem robustaque farra ■ 220 Exercebis Tilimum solisque instabis aristis, Ante tibi eoae Atlan tides abscondantur Cnofliaque ardentis dec^dat stella Coronaej 26 Jf^ P. VERGILI MARONI& Debita quam sulcis coramittas semina quamque {\ ^ ^ Invitefi, properes anni spem credere terrae. O (jt^jf^ ' 225 Multi ante occasum Maiae coepere ; sed illos Expectata seges vanis eliisit aveuis. •. ■.- -. ,. U-'"^ ^jf/<<*^ ^V-yW-KSi vero viciMnaue seres vilen^que phaselum, 1^ • ^ Sf^'/^^'^^^I^ec PelusH&B curam-ftspernkbere lenti^^^^ ■ • I Haut obscura cadens mittet tibi signa Bootes : T^ 230 Incipe-et ad inedias sementenfi i^tende pruina8 .^t-^ \ Consurgit, premitur Libyae devejus in austros. .^v*^'^ ^ i ■ Hi6 vertex nobis semper sublitnis ; at Ilium ^X. .^ Sub pedibus Styx'^tra videt Manesque profundi, Maxumus hie flexu sinuoso^lfCbitur Anguis 245 Circum perque duas in morem fluminis Arctos, Arctos Oceani metuentes aequore tingui, .jur-*'^ ^ ^lUic, rft perhibe^t, aut Intejnp^sta silei nox h^g. ^ >»« - • ''"^^ Semper et obtenta densentur nocte tenebrae, ^7 ^ r*^^^ * Aut redit a nobis Aurora diemque reducit ; • 250 Nos^eSibi primus equis Oriens adflavitanhelis,^^^ '"j^ lUic ser^^bens accendit lumina Vesper. -^^ v^"""^ v«>vJ Hinc tempestates dubio praediscere caelo • ^ Possumus^^inc messisque diem tempusque sefendi, Et quand(f ififidum remis impellere marmor 255 Conveniaft, q^uando Armata^ deducere classis Aut tempestivam silvis evertere pinum. ^ N^ frustrfC signorum ^itu^ speculamur et ortua >*^(Temporibusque parem diverais quattuor annum. Frigidus agricolam siquando continet imber, 260 I\Iulta, forent quae m6x caelo propeira'nda sereno, Maturare datur : durum procudit ar^tor Vomeris obtunsi dentem, cavat arbore lintres, / y^ ^\Aut pecori signum aut numeros impressit acerv's^/ ^ ^o-'j. ■ - Exacuunt alii vallos furcasque bicomis, a;-;^ " tUui^ 266 A'tque" Acierifia pararit lentae retinacula viti. Nimc facilis rubejC texatur fiscina virga, Nunc torr6t6lffni fruges, nunc frtfn^ite saxo. Qi^ipp6 etiarfi testis^ quaedairi i^xercere di^us F«fe et iifra sinudt : rivos deducere nulla 270 Religio vetuit, segeti praetendere saepem, GEORGICON LIB. I. IJ Insidias avibus moliri, incendere veprea, Balantiimqiie gregem fliivio mersare salubri. Saeproleo tardi costas agitator aselli Vilibus aut onerat pomis, lapidemque revertena jk Incusui^liut atrae massam picis iirbe reportat. i , Ipsa dies alios alio dedit ordine Luna Felicis operum. Quintam fuge : pallidus Orcus Eumenideaflue satae ; turn partu Terra nefando r Coeumque-Ig^etumque creat saevumque Typhoea P 280 Ef coniuratos caeluin rescindere fratres.=^ 4-^'^( ' T6r sunt cOnati i6ponere Pelio-Qfsam -^-o-ckI.a-^V- Scilicet atque Ossae frondosum in volvere ^lympum ; Ter Pater exstructos disiecit fulmine mentis. T3eptuma post decumam felix et ponere vitem 285 lit prensos domitare boves et licia telae Addere ; nona fugae melior, contraria furtis. Multa'^adeo gelida melius se nocte dedere, Aut cum sole-novo terras inrorat Eous. "^ Nocte leves melius stipulae, noct5*^rida prata 290 Tondentur, noctis lentus non deficit umor. Et quidam seros hibemi ad^luminis ignes Pervigilat ferroque face^ifspicat acuto j Interea longum cantu solata laborem Argiito coniunx percurrit pontine telas, 295 Aiit dulcis musti Volcano decoquit uniojrem / , , Et foliis undani, trepidi despumat aheni. At rubicunda Ceres medio succiditur aestu, .^^ Et medio tostas aestu terit area fruges. --^y« Nudus ara, sere nudus : hiemps ignava colono ; 300 Frigoribus,parto.^gricola4 plejtfmque fruuntur Mutuaquajuter se laeti oCnVrvia curant. Invitat genialis hiemps curasque resolvit, Ceu pr^ssae cum iam portum teti^t^e carinae Puppibus et laeti nautas4mposu^e coronas. 305 Sed tamen et quernas glandes tum stnjigere tempua ^ Et lauri bacas oleamque crue^taque myrta, \h^^ •■ Tum gruibus pedicas et retia ponere cervi^ ^ ^-^ / ^>*-^ Auritosque sequi lepores, tum .figere damnias ^^ Stuppea torquentem Balearis V^bera fundae, 310 Cum nix alta iafset, glaciem cum flumina trudunt. Quid tempestates autumni^t sidera dicam Atquej- ubi iam breviorque dies et mollior aestas, Quae vigilanda viris : vel cum ruit imbriMum ver, '^ Spicea iam campis cum messis inhor^uit-4t cum 315 Frumenta-in viridi- stipula lactfentia turgent ? 'A^ >^ Saepe-ego, cum flavis messoremrdnduceret arvis A^y^i>*^ A^ricola et fragili iam stringeret hor^a culmo, Omnia yentorum concurrere prqelia vidi, 28 p. VERGILl MARONIS .fc» ^' Quae gravidam late segetei»^b radicibus imia 320 Sublimem-expulsam-ei^Q^ent ; ita tfTrbine nigto Ferret hiemps ciilmumque levem stimd^tsque volantis. ♦t^ Saepe«9tianwmniensum caelo venit g^men aquarum, Et foedam glomerant tempestatenf imbribus a$;ri8 Collectae ex alto nubes ; ruit arduus aether 325 Et pluyia Ingenti sata laeta bouiuque labores ^ Diluit ; implentur fossae -Qt cava flumina crescunt Cum sonitu fervetque frgtis spirantibus aequoi. -^ ' _ - Xpse Pater media nimborum in nocte corusca ' •^'•'^"■''^Fulinina molitur dextra; quo maxuma motu 330 Terra tremit^ fugere ferae et mortalia corda 0^1 1-> < ■ ,Per gentes huriiilis stravit pavor: ille flagranti ir^ ev-i«v»4*^*** Aut Atbon aut Rhodopen aut alta Ceraunia telo ' ' ^aJ^.r/ i-*^ "Deicit ; ingeminant Austri et densissimus imber ri:^* Nunc nemora ingenti vento, nunc litora planguiLt- ^ .-' " 835 Hoc metuens caeli menses et sidera sej^a, Frigida Satumi sese quo stella receptet, ^„.-*CQuo8 ignis caelo Cyllenius eiTet in orbis.) r In primis venerare deos, atquOnnua maonae Sacra refer Cereri laetis operatus in herbis 340 Extremae sub casum biemis, iam vers serene. Tum pingues agni let tum mollissima vina, I'um somni dulces densaeque in montibus umbrae Cuncta tibi Cererem pubes agrestis adoret j Quoi tu lacte favos et miti dilue Baccho, 345 Terque novas circum felix eat hostia fruges, Omnis quam chorus et socii comitentur ovantes Et Cererem clamore vocent in tecta ; neque ante Falcem maturis quisquam supponat aristis, Quam Cereri torta redimitus tempora quercu .^350 Det motus inconpositos et carmina dicat. Atque«feaec ut certis possemus discere signia, Aestusque auviasque^et agentis frigora ventos, Ipse Pater 8ra,tuit, quid men§3t.rua Luna monei-et, Quo signo caderent Austri, quid saepe videntes 356 Agricolae propius stabulis armenta tenerent. Continuo ventis surgentibus aut freta ponti Incipiunt agitata tumescereO; aridus aids Montibus audiri fragor, aut resonautia longe Litora miscenet nemorunTincrebrescere munnur. A^ 800 lam sibi tuiira curvis male temperat und.i cariuis,^^ Quom medio celeres re volant ex aequoro(mergi)*(i?' Olamoremque ferunt ad litora, cumque marinae In sicco ludunt fulicae, notasque paludis i Deserit atque'^tam supra volat ardea nubcm. - ^^ 320 Suhlimem. ita W. ex tiibus codd. GEOEGICON LIB. I. 29 365 Saepe etiam stellas vento inpend^nte videLia Praecipites caelo labi noctisque per umbram Flaminarum longos a tergo albescere tractus ; J^ Saepe levem paleam et frondes volitare caducas, aA ) ^^ Aut summa nantis in aqua colludere plumas. .—^(j'^ ' 370 At Bojeae de parte trjjcis ciim fulrainat, et cum Eui-ique Zephyri^ue ton^domus, omnia pl6nis Rura natant fossis, atque omnis navita ponto fcv-tXi jTmida vela legifc. Numquam inprudentibus imber ' "' Obfuit: aut ilium surgentem vallibus imis 375 A^ria^ fug^re gru^s, aut bficula caelum Suspiciens patulis captavit naribus auras, Aut arguta lacus circumvolitavit birimdo Et veterem in limo ranae cecinere querellagi. Saepius et tectis penetralibus extulit ova ■ 380 Aiigustum formfca terens iter, et bibit ingens Arcus, et e pastu decedens agmine magno Oorvorum iiicrepuit deusis exercitus alls. lam variae pelagi volucres et quaeAsia circum Dulcibus in stag^is rinuintur prata Ca^stri 385 Certatim largos (umeiis/infundere rores: Nunc caput obiectare fretis, nunc cm-rere in undas Et studio in6assum videas gestire lavandi. • Turn comix plena pluviam vocat improba voce Et sola in sicca^secum spatiatur harena. vw*--^" 390 Ne nocturna quidem carpentes pensa puellae Nescivere hiemem, testa cum ardente viderent Scintillare oleum "et putr^s concrescere fungos. Nee minus ex imbri soles et aperta serena Prospicer^t certis poteris cognoscere signis : 395 Nam neque turn stellis acies obtunsa videtui*, « Nee fratris radiis obnoxia surgere Luna, K. Tenuia nee lanae per caelum yellera ferri ; >jt ^ Nofi tepidiimlid solem pinnas in litore pandunt Dilectae Thetidi alcyones, non ore solutos , \ ' 400 Immimdi meminere sues iactare maniplos. At nebulae magis ima peturit campOque recumhunt, < ,| ,, Solis et occasum sei-vans de culmine summo'^7 , i i \ Nequiquam seros exercet noctua cantus. t5^n*'X f^l Apparet liquido sublimis in agpe Nisus «>^' .J/i/^ rW n 405 Et pro purpureo poenas dat Scylla capillo ; ^"^ - ' Quajgumque ma levem fugiens secat aetbera pinnis, , EcceQnimicus atr^2™Lagno stiidore per auras . .'i Insequitur Nisus ; qua se fert Nisus ad auras. Ilia levem fugiens -raptim secat aetbera pinnis. \ 410 Tum^iquidas/corvi presso ter gutture voces Aut quater ingeminant, et saepe cubilibus altis JUJi^ Nescio qua praeter solitum dulcedine laeti /' 30 p. VERGILI MARONIS Inter se in foliis strepitant ; iuvat ^mbribus actifi) Progeniem parvam dulcisque revisere nidos ; 415 Haut equidem credo, quia sit divinitus illis ^ngeiiium)p,ut reriim fato prudentia maior; Verum ubi tempestas et caeli mobilis umor Mutavere vias et luppiter uvidus austris Denset erant quae rara modo, et quae densa relaxat, i^iti_ 420 1 Vertuntur species animorum, et pectora motus Nunc alios, alios dum nubila ventus agebat, ^.rV*^ -/ iy •- Concipiunt : bine illeavium concgntus in agris ^HJk^^ ,-ti V*\/ Et laetae pecudes et o^a^tes gutture corvi. i^-"*^^^ ' Sfvpro s61em ad rapiduni lunasque sequentes 125 Orcjine respicies, numquani te crastina fallet Ilora, neque'insidiis noctis capiere serenae. Luna, revertentes cum primum coUigit ignia, Si nigrfiaTbbscurq' coftprenderit aera'comu, * Maxumus agricolis pelagoque parabitur imber : 430 At si vir^ineum suffiiderit ore ruborem. '^ >v_Yentus erit: vento semp'er rubet alirea Pho^ebe)-**^ Sifi ortil' quarto (namque is certissimus auct6r) Pura neque bbtunsis per caelum cornibus ibitp Totus effUe dies et qui'^nascefitur ab^Uld 435 Exactum ad mensem pluvia ventis^ue carebunt, Votaque servati solvent in litore naiitae GlaucQ^tJP.aiiQpeae|et Inoo ]\felicertae. •"'^^' ^^'Stiirquoque et^oriens, et cum se condet in findas, ^ Signa dabit'; soleiia certissima signa sequjmtiir, ^^ ■ 440 Et quae mane refert et.quae surgentibus astris. ^llelibi n((scentem maculi^variaverit ortum • Coliditiia id nub§m me^ioque refugerit orbe," ^-^^ Siigpectr^tibi sifit imbres ; namque lirget ab uT'to' ^'v Arboribusque satisque Not^s peco^ue sinister, 445 Aut ubi sub lucem densf^nter nubila sese Diyersi i-umpent radii, aut ubi pallida jsurget - Tithoni croceum linquens Aurora cubjle, Heu male turn mitis defendet pampinus uyas ; *Tam multaln tectis crepitans salit horrida grando. •- ' 450TI(^c etiam, eraenso cum iaifi dec6dit Olympo, Profuerit meminisse magis ; nam SEtepe videinus Ipsius in yoltu varios errare colores j Caeru^us pluviam denuntiat, igneus Euros; Sin mnpiilniTrKpipiprnt. iMitJln/n'in] iaf'.f(vip.T^ fgTii^ ,* 455 Omnia tutii paritei* ventO' nimbisque videois FeiTere : nQU ilia quisquam me nocte per altuxn Ire neque ab terra moneat convellere funem. At si, cum referetque diem condetque relatum, Lucidus orbis erit, frustra terrebere nimbi^ . 460 Et claro silvas cernes Aquilone luoverL yi GEORGICON LIB. I. 91 Denique quid veaber senis vehat, imde serenas -^ Ventus agat nubes, quid cogitet umidus ^ Xuster, Sol tibi s^a dabit. Solein quis dicere falsum A6deat ? •''llle^etiam cjieco^ instare tumliltus 465 Saepe monet fraudeinque et 6'|)^rta turaescere belia.~~ Ille etiaiii exstincto miseratus Caesare R(fraam, \ ^ q-" Cum caput dlJ^curaf nitidufu ferrrfgine t^xit fl\ W ^ \ IApiaqu^e^«ternaifi timu^runt saecula n6cterii. * s^ Tempore qfiamquam illb tellits quoqire^et aequora ponti ; r 470 Ql^scenafequ^ can^s inipo;:tmi«(eque vplucres Signa dabant. Quoti&s Cyclopum'We^vere^ agros ^ Vidimus undantem ruptis fo^acibus Aetnam Fl£immariimque globo s liquefafctaque Volvere s4xa I Armorura sonitum tofo Germunia caelo 475 i^udiit, insolitis tremuerunt motibus Alpes. V<^x quoque p^r luco^ volgo dxaudita sil^ntis Ingens, et simulacra ^odis palleutia miris- ' />^ "^ "Visa sub obscurum noctis ; pecudesque locutae .^. c^A*-*^ (InfandumDjSistunt amnesterraeque dehiscunt *" 480 Et maestum inlacrimat templis ebur aeraque sudant. ' Proluit insano contorquens vertyje silvas . Flii-sy^rum rex Eridanifs camposque per o1mm?s Cuin stabulis amidita tulit.' Nee te'mpore eodeui Tristibus aut extis fibiiae^ adparere minaces 485 Aut puteis manage cruor cessavit, et altae Per noctem resonareiupis ululantibus urbes. f . Non alias caelo ceciderunt plura serene Fulgura, nee diri totiens arsere cometae. E^g(5Tnter sese' paribi/s concurrere telis 490 Rdmanfts acies iterurii videre Philippi ; '• Nee fuit indignum superis. bis sanguine nostro E&athiam'et latos Haemi^pingu^scere ca&pos. ^^ Scilicet et tempus veniet, cum finibus illis Agricola incurvo teiTam molitus aratro 495 Exesa i6veniet scabra robigine pila, Aiit gravibu's rastris galeds pulsabit inanis — 4:i^ Grandiaque effossis mirabitur ossa sepulchris. T^ Di patrii, Indigetes, et R(^mule V^staqiie rdater, Qua^ Tuscuiii Tiberim 'et Rom4na Palatia se'i-vaa, 500 Hunc saltem-everso iuvenem succurrere saeclo Ne prohibete : satis iam priaem saiiguine nostro Laomed(^ntea4 luinuts periuria Trolae ; lam pridem nobis caeli te regia, Caesar, liividet, Atque hqminuni quQiiti/r curare trii/mphos ; ^ 505 Qiiippe ubi ftfe versum ^tque nefa^ : tot b^lla per (^rbem, Tam multae scelerum facies, non ullus aratro Dignus bonos, squalent abductis arva colonis, Et curvae rigidum falces conflantur in ensem. HE UNIVERSITY 32 Q^P.VBKGILI MARONIS Hinc movetlEuplirates, illinc Germania bellum; 510 Vicinae ruptis inter se legibus urbes Arma ferunt j Baevit toto Mars impius orbe : Ut cum carceribus sese effudere /j^uadrigae, A-ddunt in spatia, et frustra retinacula tendena Fertur equis auiiga neque audit currus habenas. O^ GEORGICON LIB. II. 33 LIBER SECUNDUS. Hactfcnus ai-vorum cultus et sidera caeli ; - Nunc te, Bacche, canani^ nee non silvestria tecum '''^^'"?' Virgultfi ^ prolem tarde crescentis olivae. HucJ pater o Lenaee, tuis liic omnia plena 6 Mdneribii^, tibi paJ^a^necT gravlSus autiimno ■v-i'**^ Floret ager, spumat plenis vindemia labris ; -- *^ Hue, pater o Lenaee, reni, nudataquelnusto , Tingue novo mecum dereptis ci ura cothurnis. (r*^*^ Principio arboribus varia est natura creandis. 10 Namque^aliae nidlis hominum cogentibus ipsae ^ . Sponte sua veniunt caniposque et iiumina late i^^^^ Curva teuent, ut molle siler lentaeque genistae, Populua et glauca canentia fronde salicta : Pars autem posito surgunt de semine,\it altae 15 Castaneae, nemorumque lovi quae maxima frond et I Aesculus, atque^abitae Grais oracula quercub ; ^'V'V^ ^ Pullulat ab radice aliis densissima silva, t^x^' Ut cemsis ulmisquey^tiam Parnasia laurus Parva sub ingenti matris se subicit umbra. 20 Hos natura modos primum dedit, bis genus omne Silvarum fruticumque viret nemorumque sacrorum. Sunt alii, quos ipse via sibi repperit usus. Hie plantas tenerd abscjndens de corpore matrum ^ Deposuit sulcis, hie stirpes obruit arvo 25 Quadrifidasque sudes et acuto robore vallos : Silvarumque aliae presses pro^^ginis arcus Expectant et viva, sua plan taria terra; Nil radieis egent aliae, summumque putator Haut dubitat ten-ae referens mandare cacumen: ^ 80 Quin et eaudicibus seetis, mirabile dictu, Truditur e sicco radix oleagina ligno : Et saepe alterius ramos impune videmus • Vertere in alterius, mutatamque insita mala Ferre pirum, et prunis lapidosa rubescere corna, 35 Quare agite o proprios generafini discite cultus, Agrieolae, fructusque feros mollite colendo, Neu segnes iaceant terrae. luvat Ismara Baccho ^ •itl^^t'^'- Conserere atque olea magnum vestire Tabm-num. . '' *^ Tuque ades iriceptumque una decurre laTDorem, 40 deeus, o famae merito pars maxima nostrne, Maecenas, pelagoque volans da vela patenti. Non ego cuncta meis amplecti versibus opto, D r 34 !•• VERGILI MARONIS Non, mihi si linguae centum sint oraque centanii i ixfl Fen-ea vox : ades et primi lege litoris oram : a^ } < ^ ^ T ^ 45 In manibus terrae ; non hicTe carmine ficto // k/iU** ^^ Atque per ambages et longa exorsa tenebo. '^ A i ' -^ Sponte sua quae se toUunlTn luminis oras, Infecunda quidem, sed laeta et fortia surgunt ; Quippe solo natura subest. Tamen haec quoque, siquis 50 Inserat aut scrobibus mandet mutata subactis, , Exuerint silvestrem animum, cultuque frequenti In quascumque voces artis haut tarda sequantur. Nee non et, sterilis quae stirpibus exit ab imis, Hoc faciat, vacuos si sit digesta per agi-os j 55 Nunc altae frondes et rami matris opacant Crescentique adimunt fetus uruntque ferentem. lam, quae seminibus iactis se sustulit arbos, Tarda venit seris factura nepotibus umbram, Pomaque de^enerant sucos oblita pripres, 60 Et turpis avibus praedam fert uva racemos. Scilicet omnibus est labor impendendus, et omnes Cogendae in sulcum ac multa mercede domandae. Sed truncis oleae melius, propagine vites Respondent, solido Paphiae de robore myrtus ; 65 Plantis et durae coiyli nascuntur et iugens Fraxinus Ilerculeaeque arbos umbrosa coronae Chaoniique patris glandes ; etiam ardua palma Nascitur et casus abies visura marinos. ^ I J--; Inseritur vero et nucis arbutus horridaJetu^ <* l^y 70 Et steriles platani malos g^gs«re yalentes j -V^ "^ ^, Castaneae fagus, omusque incanuit alBo ty' ' Flore piri, ^lundemque sues fre^ej*e sub ulmis. '^ Nee modus inserer»-«tque-oculo8 inpdnere simplex. Nam 'qua se medio trudunt de coi-tice gemmae 75 Et tenuis rumpunt tynicas, angustus in ipso Filb nod(^ sintis; hue alren^ ex arbore germen U^.'* ' Includunt udoque docent inol/scere li^o : ■:• Adt rursum eiiiodes ti'iinci resecrtntur, et alte ' _^, -y- Finditur in solidum cimeis via,/d\^mde fe^aces fl/Hv^ Plfli^tae i&mittuiitur ; nfec longum tenipus, et ingens " ' Exiit ad caelum ramis felicibus arbos Miraturque novas frondes et non sua poma. Praeterea genus haut unum nee fortibus ulmis ^i^i,w Nee sfilici lotoque nequeldaeis cyparfssls ; 86 Nee pingues unam-in faclem nascymtur olivae, Orchades et radii-^t amara pa^usia baca, Po6iaque-©l Alcinofsilvae, nee suV^nilns idem 52 Volet pro vocet, W. post cc. nonnullos, ininiiR i:eote, ut nobis vidftur El nos sequaniur pro seqtientur recepiiuus, tutaiito c. 1 Moret. . f~y Uvvb GEORGICON LIB. II. 35 Orustumiis Syriisque piris gravibusque volaemis. j^ Non eadem. arboritus pendet vindemia nostris, >*^ 00 Quam Methymnaeo cai-pit de palmite Lesbosj 129 Miscuenmtque herbas et non innoxia verba. Vid. iii. 5{8^ 1)2 .36 ^y^' ^. p. VERGILI MARONIS if }( Sed neque Medorum, silvae ditissima, terra, ''"'^ ■ ' Nee pulclier Ganges atque auro turbidus Jlej^nua tw^r^ '^ Lau(ubus Italiae certent, non Bactra neque Indi t/vvttAacvt*'*T^otaque turiferis Panchaia pinguis harenis. 140 Haec loca non tauri spirantes naribus ignem ^ Invertere satis immanis dentibus hj^dri, i , '^ Lj^ .Ap^"- Nee galeis densisque virum seges borruit Lastisj '^^;*^\ Sed gravidae fruges et Bacchi Massicus umor^'J|[^J|JilIa5Sl.^^^ Implevere ; tenent oleae-armentaque laeta. ' • - - 145 Hine bellator eqi^s campo sese arduus infert ; 4''**'*'^*^ /-px/yr: wvSO--^. •; Hine albi, CUijimne, greges et maxima taurus » " Vietima, saepe tuo perfusi flumine sacro, . vvU^"^ Romanos ad templa deum du^ere triumphos. x*m^ 1. ' i-'-''^'->xu7 Hie ver adsiduum atque alienis mensibus aestas; 150 Bis gravidae pecudes, bis pomis utilis arbos. -iv"^' y^i*' At rabidae tigres absunt et saeva leonum i,v^^^j' k*"^ .(rUf^-- S^piina, nee miseros fallunt aconita legentis, -vaa-^'^ Nec^rapit inmensos orbls per humum, neque ta^to'*'*^^ A<^^ Squkineus in spiram tractu se colligit angui^ *,w*<Extulit, haee Becios Marios magnosque Camillos, 170 Scipiadas duros belle et te, maxime Caesar, Qui nune extremis Asiae iam victor in oris /2tv^ »^ Inbellem av ert is Romanis arcibus Indum. . 4->^ Salve, magna parens frugum, Saturnia tellus, Jf^ Magna virum ; tibi reg antiquae laudis et artis . ^ ;t«^a^^ 176 Ingredior, sanctos ausus recludere fontis, > ^^^^- >1vO .; ^ Ascraeumque cane Romana per oppida carmen. r^ Nunc locus arvorum ingeniis, quae robora cuiquf^, Quis color, et quae sit rebus natura ferendis. Difficiles primum terrae eollesque maligui, 180 Tenuis ubi argilla et dumosis calculus arvis, Palladia gaudent silva vivacis olivae : Indicio est tractu surgens oleaster eodem PlurimuB et strati bacis Rilvestribus ago. GEOHGICON LIB. II. 37 At quae pinguis humus dulcique uligine laeta, 185 Quique frequens herbis et fertilis ubere campus (Qualem saepe cava mentis convalle solemus Dispicere ; hue summis liquuntur rupihus amnes Felioemque trahunt limum) quique editus austro Et filicem curvis invisam paseit aratris : 190 Hie tibi praevalidas olim multoque fluentis SufEeiet Baccho 'vitis, hie fertilis uvae, Hie laticis, qualem pateris libamus et auro, Inflavit eum pinguis ebur Tyrrhenus ad aras, Lancibus et pandis fumantia reddimus exta. 195 Sin armenta magis studium vitulosque tueri Aut fetus ovium aut urentis culta capellas, Saltus et saturi petito longinqua Tarenti, Et qualem infelix amisit JNIantua campum Paseentem niveos herboso flumine cycnos : 200 ]Son liquidi gregibus fontes, non gramina derunt, Et q^uantum longis carpent armenta diebus, Exigua tantum gelidus ros nocte reponet. *j<^ Nigra fere~et presso pinguis sub vomere terra, Etquoi putre solum, namque-hoc imitamur arando, 205 Optima frumentis : non ullo-ex fiiequore cemes Plura domum tardis decedere plaustra iuvencis : Aut undeiratus silvam devexit arator Et nemora-eyertit multos ignava ^er annos, Antiquasque domos avium eum stirpibua imis 210 Emit : illae^ltum nidis petiere relietis, k u> At rudis enituit inpulso vomere eampus. ^^ j^t^^ Nam ieiuna quidem clivosi gla.£ea niris (nT^ ^^'^-*^'^ '^ Vix humilis apibus easias rojemque ministrat ; '^ Et tofus scaber et nigris exesa chelydris 215 Greta negant alios aeque serpentibus agros 1^ Dulcem ferre cibunret curvas praebere latebras. K Quae tenuent-exhalat nebulam fumosque volucris, ^ Et bibit umorem^et, cum volt, ex se ipsa remittit, Quaeque suo semper viridis se gramine vestit 220 Nee seabie et salsa laedit robigine ferrum, Ilia tibi laetis intexet vitibus ulmos, 7 lUa ferax oleogt, illam experiere colendo Et faeilem pecori et patientem vomeris unci : Talem dives arat Capua et vicina Vesaevo ^ 225 jQr^, iugo et vacuis Clasius non aeqiias Acerris. ' Nunc quo quamque modo possis cognoscere dicam, Rara sit an supra fnorem si densa requii-es. Altera frumentis quoniam favet, altera Baccho, Densa magis Cereri, rarissima quaeque Lyaeo, 230 Ante locum capies oculis alteque iubebis In solido puteum demitti omnemque repones 38 p. VERGILI MAHOx^lS Rursus humum et pedibus summas aequabis harecas: Si derunt, rarum pecorique et vitibus almis Aptius uber erit ; sjn in sua posse negabimt 235 Ire loca et(^crobibug superabit ten-a repletis^ rvoV^ kju^ Spissus ager; glaebas cunctantis crassaque tergr^^ Expecta et validis terrain proscinde iuvencis. Salsa autem tellus et quae perhibetur amara, Frugibus infelix (ea nee mansuescit arando 240 Nee Baccho genus aut pomis sua nomina servat) ^ ■?, Tale dabit specimen : tu spisso vimine qugllos Vka^''^*^^ X^ola^ue pjeloi^um fumosis deripe tectis ; Hue ager ille'malus dulcesque a fonfibus undae ^^^'^ Ad blenum calisentur ; aqua eluctabitur omnia ''v^ 246 Scilicet et grandes ibunt per vimina guttae ; k^K^(i At sapor indicium faciet manifestus, et ora Tristia temptantum sensu torquebit amaror. Pinguis item quae sit tellus, hoc denique pacto Discimus : haut umquam manibus iactata fatiscit, 250 Sed picis in morem ad digitos lentescit habendo. V Umida maioris berbas alit, ipsaque iusto '^ Laetior : a. nimium ne sit mihi fertilis ilia ^^^ Nee se praevalidam primis ostendat aristis ! ' Quae gravis est ipso tacitam se pondere prodit, 255 Quaeque levis. Promptum est oculis praediscere ni}.>Tain, Et quis cui color. At sceleratum exquirere frigus Difficile est ; piceae tantum taxique nocentes -vyyv^ Interdum aut Ee3'erae pandunt vestigia nigi-ae. ^ His animadversis, terram multo ante memento 260 Excoquere et magnos scrobibus concidere montis, ( Ante supinatasAquiloniost-endere glaebas, ^n-^^ Quam laetum infodias vitis genus. Optima piitri crAA.^^•^ \ Arva solo ; id venEi ciu^ant gelidaeque pruinae ^ ^v^^"^ Et labefacta movens robustus iugera fossor. ^' 2G5 Ac aiquos haut uUa viros vigiiantia fxigit" Ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur Arboribus seges et quo mox digesta feratur, Mutatam ignorent subito ne semina matrem. Quin etiam caeli regionem in cortice signant, 270 Ut quo quaeque modo steterit, qua parte calores Austrinos tulerit, quae terga obverterit axi, Restituant : adeo in teneria consueacere midtumat^^ CoUibua an piano melius sit ponere vitem, ^ Quaere piiua. Si pinguia agros metabere campi, 275 Densa sere : in denso non segnior ubere Bacchus : Sin tumulia adclive solum colliaque supinos, Indulge brdinibua, nee aetius otimia in unguem • ArbonbuB positis aecto vja limite quadret, Ut Baepe^ugenti bello cum longa cohortin 1 GEORGICON LIB. II. ^(^ 280 Explicuit legio-et campo stetit agmen aperto, Derectaeqiia^icies, ac late fiuctuat omnis Aere renidenti tellus, necdum horrida miscent Proelia, sed diibius mediis Mars en*at in armis. Omnia sint paribus nunieris dimensa viarum, 285 Non animum niodo uti pascat prospectus inanem, Sed quia non aliter vires dabit omnibus aequas Terra, neque-in vacuum poterunt se extendere raniL Forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras. Ausim vel tenui vitem committere sulcb : 290 Altior ac penitus tei-rae defigitur arbos, Aesculus in piimis, quae quantum vertice ad auras Aetherias, tantum radicenn Tartara tendit. Ergo non hiemes illam, non flabj-a nequftjmbres Convelluntj immot-i mnnet, multosque nepotes, 295 Multa virum volvens durando saecula vincit. Turn fortis late ramos et braccliia pandens Hue illuc media-ipsanlngentem sustinet umbram. Neve tibi-iid solem vergant viueta cadentem, Neve inter \itis corjlum sere, neve flagella 300 Summa pete aut siimma defringe ex arbore plantas (Tantu<5 amor teiTae),neu ferro laede retunso Semina, neve o^eafesilvestris insere ti'uncos : Nam saepe incautis pastoribus excidit ignis, <4ui, furtim pingui piimum sub cortice tectus, 305 Roboracomprenditjfrondesque elapsus in altas Ingentem caelb sonitum dedit ; inde secutus Per ramos victor perque alta cacumina reguat, \ Et totum involvit flammis neraus et ruit atram Ad caelum picea crassus caligine nubem, 310 Praesertim si tempestas a vertice silvis Jl^cubuit glomeratque ferens incendia ventus. Hoc ubi, non a stirpe valent caesaeque reverti Possunt atque ima similes revirescere terra ; Infelix superat foliis oleaster amaris. 315 Nee tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor Tellurem Borea rigidam spii-ante moveri. Rura gelu tum claudit hiemps, nee semine iacto Concretam patitur radicem adfigere terrae. Optima vinetis satio, cum vere rubenti 320 Candida venit avis longis invisa colubris, Prima vel autumni sub frigora, cum rapidus Sol Nondum hiemem contingit equis, iam praeterit aestaa. Ver adeo fiondi nemorum, ver utile silvis, Vere tumei;t terrae et genitalia semina poscunt. 325 Tum pater omnipotens fecundis imbribus Aether Coniugis in gremium laetae descendit, et omnis Mao^nus alit magno commixtus corpore fetus. 40 P.VEKGILI MARONIS Avia turn resonant avibiis Tirgnlta canoria, Et Venerem certis repetiint armenta diebiis ; 330 Pavturit almus ager, Zephyrique tepentibus auris Laxant arva sinus ; superat tener omnibus umor; Inque novos soles audent se o^ermina tuto Credere ; nee metuit surgentis pampinus Austros Aut actum caelo magnis Aquilonibus imbrem, 335 Sed trudit gemmas et frondes explicat omnis. Non alios prima crescentis origine miindi luluxisse dies aliumve habuisse tenorem , Crediderim : ver illud erat, ver magnus agebat Orbis, et hibemis parcebant flatibus Euri, 340 Cum primae lucem pecudes hausere, virumque Terrea progenies duris caput extulit arvis, /liumissaeque ferae silvis et sidera caelo. ^ Nee res hunc tenerae possent perferre labojem, Si non tanta quies iret frigusque caloremque 346 Inter, et exciperet caeli indulgentia terras. v^ Quod sup«rest, quaecumque premes virgulta per agroSi ^ Sparge fimo pingui et multa memor occule terra, Aut lapidem bibulum aut squaleutis infode conchas: Inter enim labentur aquae, tenuisque subibit 350 Halitus, atque animos tollent sata : iamque repei-ti, Qui saxo super atque ingentis pondere testae Urgerent ; hoc eftusos munimen ad imbresr, Hoc, ubi hiulca siti findit canis aestifer arva. Seminibus positis, superest diducere terram 355 Saepius ad capita et duros iactare bidentis, Aut presso exercere solum sub Yomere et ipsa Flectere luctantis inter vineta iuvencos ; Tum levis calamos et rasae hastilia virgae Fraxineasq^ue aptare sudes furcasque valentis, 360 Viribus eniti quarum et contemnere ventos Adsuescant summasque sequi tabulata per ulmos, Ac dum prima novis adolescit frondibus aetas, Parcendum teneris, et dum se laetus ad auras Palmes agit laxis per purum imniissus habenis, 365 Ipsa acie nondum falcis temptanda, sed uncis Cai-pendae manibus frondes interque legendae. Inde ubi iam validis amplexae stirpibus ulmos Exierint, tum stringe coraasj tum bracchia tonde (Ante reformidant lerrutn), tum denique dura 370 Exerce imperia et ramos compesce fluentis. Texendae saepes etiam et pecus omne tenendum, Praecipue dum frons tenera inprudensque laborum ; Cui super indignas hiemes solemque potentem Silvestres uri adsiduo capreaeque setjuaces 875 Inludunt, poscuntur oTes avidtieque luvencao. GEORGICON LIB. II. 4I Frigora nee tantum cana concreta pruina Aut gi'avis incumbens scopiilis arentibus aestaa, Quantum illi nocuere greges durique venenum Dentis et admorso signata in stirpe cicatrix. 880 Non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris Caeditur et veteres ineunt proscaenia ludi, Praemiaque ingeniis pagos et compita circum Thesidae posuere atque inter pocula laeti Mollibus m pratis unctos saluere per utres. 385 Nee non Ausonii Troia gens missa coloni Versibus incomptis ludunt risuque soluto, Oraque corticibus sumunt horrenda cavatis, Et te, Bacche, vocant per carraina laeta^ tibique Oscilla ex alta suspendunt moUia pinu. 390 Hinc omnis largo pubescit vinea fetu, Complentur vallesque cavae saltusque profundi Et quocumque deus circum caput egit honestum. Ergo rite suum Baccbo dicemus houorem Carminibus patriis, lancesque et liba feremus, 395 Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram, Pinguiaque in veribus torrebimus exta colurnis. Est etiam ille labor curandis vitibus alter, Cui numquam exliausti satis est : namque omne quotannis Terque quaterque solum scindendum glaebaque versis 400 Aeternum frangenda bidentibus, omne levandum Fronde nemus. Redit agricolis labor actus in orbem, Atque in se sua per vestigia volvitur annus. Ac iam olim^ seras posuit cum vinea frondes Frigidus etsilvisAquilo decussit honorem, 405 lam tum acer curas venientem extendit in annum Rusticus, et curvo Satumi dente relictam Persequitur vitem attondens fingitque putando. Primus humum fodito, primus devecta cremato Sarmenta, et vallos primus sub tecta referto -, 410 Postremus metito. Bis vitibus ingi*uit umbra ; Bis segetem densis obducunt sentibus herbae ; Purus uterque labor :(_laudato ingentia rura, Exiguum colitqT) Nee non etiam aspera rusei Vimina per silvam et ripis fluvialis harundo 415 Caeditur, ineultique exercet cura salicti. Iam vinctae vites, iam falcem arbusta reponunt, lam canit efFectos extremus vinitor antes : Sollicitanda tamen tellus pidvisque movendus, \ Et iam maturis metuendus luppiter uvis. 420> Contra non'ulla-est oleis cultura ; neque-illae ^/ Procurvam exspectant falcem rastrosque tenacis, ■^ Cum semel haeserunt arvis aurasque tulerunt j Ipsa satis tellus, cum dente recluditur unco, r 42 p. VEEGILI MARONIS Sufficit umorem--et gravidas, cum vomere, fruges. 425 Hoc pinguem. et placitam Paci nuti*ftor olivam. Poma quoque,-ut primum truncos sensere valentis Et viris habuere suas, ad sidera raptim, Vi propria Dituntur opisqu6~4iaut indiga nostrae. Nee minus interea fetu nemus cmme gravescit, 430 Sanguineisque- inculta rubent aviaria bacis. Tondentur cytisi, taedaa silva-alta ministrat, Pascuntui'qu»4gnes noctumi-et lumina fundunt. •Et dubitant homines serere-€ttque inpendere curam?* Quid maiora sequar? salices bumilesque genistae 435 Aut illae pecori frondem-aut pastoribus umbram Sufficiimt saepemque satis et pabula melli ; Et iuvat undantem buxo spectare Cytorum . ^^^i^aryciaeque picis lucos, iuvat aWa videre W^ Non rastris, hominum non ulli obnoxia curae. 440 Ipsae CaiiQaseo steriles in vertice silvae, Quas animosi-Euri adsidue franguiitque ferantque, Dant alios aliae fetus, dant utile lignum Navigiis pinos, domibus cedrumquc^ cupressosque ; . Hinc radios trifere rotis, hinc ty^apana plaustris (fj^tf*-^ ^' 445 Ag ridtala e et pandas ratibus posuere carinas. Viminibus salices, fecundae frondibus ulmi, At myrtus validis hastilibus et bona bello . Comus ; Ituraeos taxi torquentur in arcus. ^>''*^ \1„,^^ Nee tiliae leves aut tomo rasile buxum y\fj^<*^^ 450 Non formam accipiunt ferroque cavantur acuto ; Nee non et torrentem 4mdam levi^ innatat alnus Missa Pado ; nee non et apes exa^iaa condunt xy^'-^^r^ ^ Corticibusque cavis vitiosaeque-41ici8 aiveo. Quid memorandum aeque Baccheia dona tulerunt P 455 Bacchus et ad culpam causas dedit ; ille furentis Centauros leto domuit, Rhoecumque Pholunique Et na^no Hylaeum Lapithis cratsje minantem. \V— r^ OTortunatos nimium, sua si bona norint, ^^ \ ^ AgricolasJquibus ipsa procul discordibus armis I'^y 460 Fundit humo facilem vK;tum iustissima^tellus. nM^'^ Si non i^genteirf foribusdomus ^Ita superbis Mane salutantum totis vomit aedibus undam, . Nee varios inhiant pulchra testudine postes, Inlusasqileliuro vestes Ejiliyreiaque aera, '*y*^^'465 Alba neqne^ssyrieTfuc/Ctur lafia ven^no. Nee casia liquidi corrumpitur usus olivi : ;^*»-^ At secura quies et nescia fallere vita, • * -■ Dives opum variarum, at latis otia fiindis, jia^ ar/^^M> Speluncae vivique lacus et frigida teqyje y 470 Mugltusque bouni moUesque sub arbore somni, Non absuut ; illic saltus ac lustra feiarumi ix^ i^' GEOKGICON LIB. II. 43 Et patlens operum exiguoque adsueta iuventus, vo-«-^v Sacra deum S3jictic[ue patres; extrema per iiloa lustitia excedens terns vestigia fecit. 475 Me vero primum dulces ante omnia Musae, Quarum sacra fero ingenti p ercus sus amore, o^v^itt^^ Accipiant, caelique vias et sidera monstrent, Defectus solis varies lunaeqiie labores ; , Unde tremor terris, qua vi maria'alta tumescant •^"^^O Obicibus riiptis rursusque in se ipsa residant, v^ Qiii3~tantiini T)ceano properent se tingiiere soles < ' Hil^erni, vel quae tardis mora noctibus obstet. Sin has ne possim naturae accedere partis ^ Frigratis obstiterit circum praecordia sanguis, ^5 Rura mihi et rigui placeant in vallibus amnes, / '-*:-^'*'"3 O Flumina araem sHvasque inglorius. ubi campi -vv'i-'^ *J^' Spercheosque et virginibus b accha ta Lacaenis ;C^^ Ji^^j^j^A^v^ ''Ta^ita, o qui me gelidis con vallibus Haemi ^>L,„>^yO<^**^ Hanc Remus et frater, sic fortis Etpusia crevit ^'^r"'^^^ i ^^v.A'A >- SciJicgt et rerum facta est pulcherrima Roma, 635 Septemque una sibi muro circumdedit arces. . f[^ Ante etiam sceptrmn Digtaei regis et ante ^y^^^^f^ , Impia quara caesis gens est epulata iuvencis, ^ A Aureus hanc vitam in terris Satumus agebat : ^^A^^ Necdum etiam audierant inflari classica, necdum \r^*^^^ 540 Impositos duns crepitare incudibus enses. Sed nos immensum spatiis confecimus aequor, Et iaiu. tempus equom fumantia solvere colia. /)i- GEORGICON LIB. III. 45 LIBER TERTIUS. Te quoqiie, magna Pales, et te memorande canemus ^5-*^ ^Pastor ab Araphryso, yqs, silvae amnesque Lycaei. Cetera quae vacuas tenuissent carmine mentes, Omnia iam volgata : quis aiit Euiysthea dm-um 5 Aut inlaudati nescit Busiridis aras ? Quoi non dictiis Hylas puer et Latonia Delos Hippodameque umeroqiie Pelops insignis ebumo, Acer equis ? Temptanda via est, qua me quoque Tollere humo victorque virum volitare per ora. ' 10 Primus ego in patriam mecum, modo vita supersit, d^y^^ Aonio rediens deducam vertice Musas ; '"'"'^ Primus Idumaeas referam tibi, Mantua, palmas, Et viridi in campo templum de marmore ponam Propter aquam, tardis ingens ubi flexibus eiTat 15 Mincius et tenera praetexit harundine ripas. In medio mibi Caesar erit templumque tenebit : nil victor ego et Tyrio conspectus in ostro Centum quadriiugos agitabo ad flumina currus. Cuncta mihi Alpheum linquens lucosque Molorchi -^ 20 Cursibus et crudo decernet Graecia caestu. /Ipse caput tonsae foliis omatus olivae t Dona feram. Iam nunc sollemnis ducere pompas I Ad delubra iuvat caesosque^^dere iuvenc^s, ^ . ' Vel scaena ut versis disced^'ftontibus u?que Aj*^^ 25 Purpurea intexti tollant aiila.ea Britanni. '^J^ In foribus pugnam ex auro solidoque elephanto Gangaridum faciam victorisque arma Quirini, Atque hie undantem bello magnumque fluentem Nilum ac navali surgentis aere columnas. 30 Addam m-bes Asiae domitas pulsumque Niphaten I Fidentemque fuga Parthum versisque sagittis, i^j^ . I Et duo rapta manu di verso ex hoste tropaea \ ^'^ \fi>f-^ * Bisque triumpbatas uti-oque ab litore gentes. ' Stabunt et Parii lapides, s^irantia signa, 35 /Assaraci proles demissaeque ab love gentis [ Nomina, Trosque parens et Troiae Cyntbius auctor. Tnvidia infelix Furias amnemcjue severum Cocyti metuet tortosqu€rIxIonis"7Higui8 ^-^Immanemque rotam et non exsuperabile saxum. 40^nterea Dryadum silvas saltusque sequamur Intactos, tua, Maecenas, baut moUia iussa. Te sine nil altum mens incohat : en age segnis Rumpe moras; vocat ingenti clamore Citliaeron ^ m^^c*. 46 ^ P.YERGILI MARONIS ^'^ Taygetique^cgnes domitrixque Ejp^aurus equorum, 46 Et vox adsensn nemorum mgemin^ta remugit. Mox tamen ardentis accingar dicere pugnas Caesaris et nomen fama tot]f^rre perjannos, Tithoni pryna quot abest ab origine Caesar. Seu quis Olympiacae miratus praemia palmae 60 Pascet equos, seu quis fortis ad aratra iuvencos, Corpora praecipue matmm legat. Optuma torvae Forma bovis, cui turpe caput, cui plurima cervix, Et crurum tenus a mento palearia pendent ; Turn longo nullus lateri modus ; omnia magna, 55 Pes etiam ; et cainuris hirtae sub cornibus aures. Nee mihi displiceat maculis insignis et albo, Aut iuga detractans interdumque aspera comu Et faciem tauro propior, quaeque ardua tota Et gradiens ima verrit vestigia cauda. 60 Aetas Lucinam iustosque pati hymenaeos Desinit ante decem, post quattuor incipit annos ; Cetera nee feturae habilis nee fortis aratris. Interea, superat gre^bus dum laeta iuventas, j Solve mares ; mitte in Venerem pecuaria primus, 65 Atque aliam ex alia generando suffice prolem. fOptima quaeque dies miseris mortalibus aevi ^ Prima fugit ; subeunt morbi tristisque senectus ^ \£t labor, et durae rapit inclementia mortis. Semper erunt quarum mutari corpora malis : 70 Semper enim refice ac, ne nost amissa requiras, Ante veni et s ubole m arni^to sortire quotannis. Nee non et pecori est idem dilectus equino. Tu modo, quos in spem statues sumraittere gf'utis, Praecipuuui iam iude a teneris impende laborem. 75 Continuo pecoris generosi pullus in arvis , ^^ Altius iii gredituF "et mollia crum reponit ; -J^ ^ Primus et ire viam et fluvios temptare minacis ^ At duplex agitur per lumbos spina, cavatque V^^iT^ Tellurem et solido graviter sonat ungula comu. , ^^ Talis Amyclaei domitus PoUucis habenis 90 Cvllarus et, quorum Grai meminere poetae, Alartis equi biiuge- eT magni cuitus Acliuii. GEORGICON LIB. III. 47 Tulis et ipse iubam cervice effiidit equina Coniugis adventu pernix Satumus, et altum Pelion hinnitu fugiens implevit acuto. ^ 95 Hunc quoque,~ubi «,ut morbo gravis aut iam segnior anuis Deficit, vabde domo, nee turpi ignosce senectae. Frigidua in Venerem senior, frustraque laborem Ingratum trahit ; et siquando ad proelia ventum est, Ut quondam in stipulis magnus sine viribus ignis, 100 Incassum furit. Ergo animos aevumque notabis Praecipue ; hinc alias artis prolemque parentum, JEt quis cuique dolor victo, quae gloria palmae.— Konne vides, cum praecipiti certamine campum Corripuere ruuntque effusi carcere currus, 105 Cum spes an*ectae iuvenum, exultantiaque haurit Corda pavor pulsans ? Illi instant verbere torto Et proui daut lora, volat vi fervidus axis ; lamque humiles, iamque elati sublime videntur Aera per vacuum ferri atque adsurgere in auras ; 110 Nee mora, nee requies; at fulvae nimbus harenae ToUitur, umeseunt spumis flatuque sequentum } ?antus amor laudum, tantae est victoria curae^^ rimus Erichthonius cmTus et quattuor ausus lungere equos rapidusque rotis insistere victor : 115 Frena Pelethronii Lapithae gyrosque dedere Impositi dorso, atque equitem docuere sub armis Insultare solo et gressus glomerare superbos. Aequos uterque labor, aeque iuvenemque magistii Exquiruut calidumque animis et cursibus acrem, 120 Quamvis saepe fuga versos ille egerit hostis, f-, -j^ Et patriam Epirum referat fortisque Mycenas yr^^^*^^^^^ Neptunique ipsa deducat origine gentem. His animadversis instant sub tempus, et omnis Inpendunt curas denso distendere pingui 125 Quern legere ducem et pecori dixere maritum; Florentisque secant heroas flu\dosque ministrant Farraque, ne blando nequeat superesse labori Invalidique patrum i-eferant ieiunia nati. Ipsa autem macie tenuant armenta volentes, 130 Atque ubi concubitus primos iam nota voluptas Sollicitat, frondesque negant et fontibus ai'cent : Saepe etiam cursu quatiunt et sole fatigant, Cum graviter tunsis gemit area frugibus, et cum Surgentem ad Zephyrum paleae iactantur inanes. 135 Hoc faciunt, nimio ne luxu obtunsior usus Sit genitali arvo et sulcos oblimet inertis, Sed rapiat sitiens Yenerem interiusque recondat. u^ Kursus cura patrum cadere et succedere matrum 48 P.TERGILI MARONIS Incipit. Exactis gravidae cum mensibus errant, 140 Non illas gravibus quisquam iuga ducere plaustris, Non saltu superare viani sit passus et acri Carpere prata fuga fluviosque innare rapacis. Saltibus in vacuis pascunt et plena secundum Flumina, muscus ubi et viridissima gi-amine ripa, 145 Speluncaeque tegant et saxea procubet imibra. Est lucos Silari circa uicibusque virentem Plurimus Albumimi volitans, quoi nomen asilo Romanma-est, oestrum Grai vertere vocantes, Asper, acerba sonans, quo tota exterrita silvis 160 Dinugiunt armenta, furit mugjtibus aether n Concussus sHvaeque-et sicci ripa Tanagri. LusjtA/vAJL^i Hoc quondam monstro-borrfbilis exe^cuit iras Inacbiae luno pestem meditata iuvencae. Hunc quoque, nam mediis fei-voribus ^crior instat, 155 Arcebis gravido pecori, armentaque pasces --^ Sole recens orto aut noctem ducentibus astris. Post partum cura in vitulos traducitur omnis j Continuoque notas et noniina gentis inurunt, Et quos aut pecori malhit summittere-iabendo 160 Aut aris servare sacros aut scindere terram ^j^ ^^ ' Et campumr-liorrentem fcactis invertere glaebis. ^ Cetera pascuntur viridis armenta per herbas. Tu quos ad studium^tque usum formabis agrestem, lam vitulos hortare viamque^nsiste domandi, 165 Dum faciles animi iuvenum, dum mobilis aetas. Ac primum laxos tenui de vimine circles Cervici subnecte ; deli'nc, ubi libera colla ■ Servitio adsuerint, ipsis e torquibus aptos lunge pares, et coge gradum conferre luvencos ; 170 Atque illis iam saepe rotae ducantur inanes Per terram, et summo vestigia ptilvere signent ; Post valido nitens sub pondere faginus axis .Instrepat, et iunctos temo trahat aereus orbes. Interea pubi indomitae non gramina tantum 175 Nee vescas salicum frondes ulvamque palustrem, Sed frumenta manu carpes sata ; nee tibi fetae More patrum nivea-inplebunt mulctrill-ia vaccae, Sed tota4n dulcis consument ubera natos. Sin ad bella magis studium turmasque ferocis, 180 Aut Alphea rotis praelabi flumina Pisae Et lovis in hico currus agitare volantis, Primus equi labor est, animos atque arma videre Bellantum lituosque pati tractuque gementem Ferre rotam et stabulo frenos audire sonantis ; 186 Turn magfs atque magis blandis gaudere nmgistii Laudibus et plausae sonitum cervicie auuure. GEOEGICON LIB. III. Of c^o, Atquahaec iam pi-imo depuLsus uh ubere matris Audeat, inqiie vicem det moilibus ora capistri-s luvalidus etiamqiie tremens^ etiani inscius aevi. 190 At tribus exactis ubi quartar^cceperit aestas, Carpere mox gyrum iu'-ipiat g-radibusque sonare Compositisjsiniietque alterna volumina crurum, Sitque iaboranti similis ; turn cursibiis auras, Turn Yocet, ac per ap^'ta volans ceu liber habenis 195 Aeqiiora vix summa vestigia ponat harena ; Qualis hyperboreis Aqiiilo cum densus ab oris Incubuit iScythiaeque hienies atque arida diftert Nubila ; turn segetes altae campique natantes Lenibus liorrescunt flabris summaeque sonorem 200 Dant silvae longique urgent ad litora fiuctus ; Ille volat, siraul arva fuga simul aequora verrens. nine vel ad Eiei metas et maxima campi Sudabit spatia et spumas aget ore crueutas, Belgica vel moUi melius feret esseda cello. 205 Turn demura crassa magnum farragine corpus Crescere iam domitis sinito : nam que ante domandum Ingentis tollent animos prensique negabunt Verbera lenta pati et duris parere lupatis. c-^^ Sed non ulla magis viris industria firmat, 210 Quam Venerem et caeci stimulos avertere amoris, Sive bourn sive est quoi gratior usus equorum. Atque ideo tauros procul atque in sola relegant Pascua post niontem oppositum et trans flumina lata, Aut intus clauses satura ad praesepia servant. 215 Cai-pit enim viris paulatim uritque videndo Femina, nee nemorum patitur meminisse nee herbae Dulcibus ilia quidem inlecebris, et saepe superbos Comibus inter se subigit decemere amantis. ^^Pascitur in magna Sila formosa iuvenca : t^^^,AJ^^^' 220 lili-alternantes multa vi proelia miscent Volneribus crebris ; lavit ater corpora sanguis, Versaque-in obnix_2s urgentur cornua vasto Cum gemitu ; reboant silvaeque-et longus Olympus. Nee mos bellantis una stabulare ; sed alter 225 Victus abit longeque-ignotis exulat oris, Multa gemens ignominiam plagasque superbi Victoris, turn quos aniisit iniiltus amores ; _J^t stabula^flspectans regnis excessit avitis. ■ Ergo -omni cura viris exercet^ et inter 230 Dm-a iacet pernox instrato saxa cubili Frondibus hirsutis et carice pastus acuta, Et temptat sese atque irasci in cornua discit Arboris obnixus trunco, ventosque lacessit Ictibus et spaisa ad pugnam proludit harena. 50 p. VERGILI MARONIS 235 I*ost ubi collectum robur viresque refectae, ^ Signa movet praecepsque oblitum fertur in liostem : Vi i^^-^ Fliictiis uti, medio coepit cum-ftlbescere ponto, ^ Longius ex altoqiie siniim trabit, iitque volutus Ad terras, i m mane sonat per saxa neque ipso 240 Monte minor procumbit ; at ima exaestuat unda Vorticibus nigramque alte subiectat harenam. Omnfriideo genus in terris-i«ininumque ferarunique, Et genus aequoreum, pecudes pictaeque voiucres, In furias ignemque ruunt: Amor omnibus idem. 245 Tempore non alio catulorum oblita leaena Saevior en*avit campis, nee fiinera volgo Tam multa informes ursi stragemque dedere Per silvas ; tum saevos aper, turn pessima tigris ; Heu male timi Libyae solis erratur in agris. 250 Nonne vides, ut tota tremor pertemptet equorum Corpora, si tantum notas odor €ttulit auras ? Ac neque eos iam frena vinmi neque verbera saeva, Non scopuli rupesque cavae atque obiecta retardant Flumina coiTeptosque-^nda torquentia montis. 255 Ipse ruit dentesque Sabellicus exacuit sus, Et pede prosubigit terram, fricat ^bore costas, Atque hinc atque -illinc umeros ad volnera durat. Quid iuvenis, magnum cui versat in ossibus ignem Durus amor ? Nempe abruptis turbata procellis 260 Nocte natat caeca serus freta ; quem super ingens Porta tonat caeli, et scopulis inlisa reclamant Aequora ; nee miseri possunt revocare parentes Nee moritura super crudeli funere virgo. Quid Ijnces Bacchi variae et genus acre luporum 265 Atque canum ? quid quae inbelles dant proelia cervi ? Scilicet ante jDmnis furor est instgnis equarum ; Et mentem Venus ipsa dedit, quo tempore Glauei Potniades mtjlis membrarabsumpsere quadrigae. Illas dueit amor trans Gar^ara transque sonantem 270 Ascanium ; superant montis et flumina tranaut. Continuoque-ftvidis ubi subdita flamma medullis, Vera magis, quia vere calor redit ossibus, illae Ore omnes versaenn Zephjrum stant rupibus altis Exceptantque levis auras, et saepe sine ullis 275 Coniugiis vento gravidae, mirabile dictu, Saxa per et scopulos et depressas convallis Diifugiunt, non, Eure, tuos, neque Solis ad ortiis, In Borean Caurumque, aut unde nigeiTimus Auster _, Nascitur et pluvio contristat frigore caelum. 290' Hie deraum, hippomanes vero quod nomine dieunt / Pastoi-es, lentum destillat ab inguine virus ; Hippomanes, quod saepe malae legero novercae > GEOKGICON LIB. III. 5 I „ .Miscueruntque herbas et non innoxia verba. Sed fugit interea, fugit inreparabile tempus, 2So Singula dum capti circumvectamur amore. Hoc satis armentis : superat pars altera curae, Lanigeros agitare gi'eges hirtasque capellas. Hie labor ; hinc laudem fortes sperate coloni. /Nee sumrtmimi diibius, verbis ea vincere magnum 290 j Quam sit et angustis hunc addere rebus honorem ; ' Sed me Parnasi deserta per ardua dulcis Raptat amor ; iuvat ire iugis, qua nulla priorum Castaliam molli devertitur orbita clivo. ^PF^i^yxnc, veneranda Pales, maguo nunc ore sonandum. 295 Incipiens stabulis edic©^ in mollibus herbam Carpere ovis, dum mox frond6sa reducitur aestas, Et multa duram stipula filicumque maniplis Sternere subter bumum, glacies ne frigida laedat Molle pecus, scabiemque ferat turpisque podagras. 300 Post hinc digressus iubeo frondentia capris Arbuta sufficere et fluvios praebere recentis, Et stabula a ventis bibemo opponere soli Ad medium conversa diem, cum frigidus olim lam cadit extremoque-inrorat Aquarius anno. 305 Hae quoque non cura nobis leviore tuendae. Nee minor usus erit, quamvis Milesia magno Vellera mutentur Tyrios incocta rubores : Densior bine suboles, hinc largi copia lactis ; Quam magis exhausto spumaverit ubere mulctra, 310 Laeta magis pressis manabunt flumina mammis. Nee minus interea barbas incanaque menta Cinyphii tondent hirci saetasque comantis Usumin castrorum-et miseris velamina nautis. Pascuntur vero silvas et summa Lycaei 315 Hori'entisque rubos et amantis ardua dumos ; Atque-4psae memores redeunt in tecta, suosque Ducunt, et gravido superant vix ubere limen. Ergo-omni studio glaciem ventosque nivalis, Quo minor est illis curae mortalis egestas, 320 Avertes, victumque feres et virgea laetus Pabula, nee tota claudes fajnilia bruma. At vero Zephyris cum laeta vocantibus aestas In saltus utrumque gi'egem-atque in pascua mittet, Luciferi primo cum sidere frigida rura 325 Cai-pamus, dum mane novum, dum gramina canent, Et ros in tenera pecori gratissimus herba. Indepubi quar'ta sitim caeli collegerit bora Et cantu querulae rumpent arbusta cicadae, Ad puteos aut alta greges ad stagna iubebo 330 CurrentemJlignis potare canalibus undam j e2 52 p. VERGILI MABONIS Aestibus at mediis umbrosam exquirere vallem, Sicubi magna lovis antique robore quercus Ingentis tendat ramos, aut sicubi nigrum nicibus crebris sacra nemus accubet umbra ; 835 Tum tenuis dare rursus aquas, et pascere rursua Solis ad occasum, cum frigidus aera vesper Temperat, et saltus reficit iam roscida luna, Litoraque alcyonem resonant, acalanthida dumi. Quid tibi pastures Libyae, quid pascua versa 340 Prosequar et raris habitata mapalia tectis ? Saepe diem noctemque et totum ex ordine mensem Pascitur itque pecus longa in deserta sine ullis Hospitiis : tantum campi iacet. Omnia secum Armentarius Afer agit, tectumque Laremque 345 Armaque Amyclaeumque canem Cressamque pharetram j Non secus ac patriis acer Romanus in armis Iniusto sub fasce viam quom carpit, et hosti Ante expectatum positis stat in agmine castris. At non, qua Scytbiae gentes Maeotiaque unda, 350 Turbidus et torquens flaventis Hister barenas, Quaque redit medium Rbodope porrecta sub axem. Illic clausa tenent stabulis armenta, nee ullae Aut berbae campo apparent aut arbore frondes ; Sed iacet aggeribus niveis informis et alto 355 Terra gelu late, septemque adsurgit in ulnas : Semper biemps, semper spirantes frigora Cauri. Tum Sol pallentis baut umquam discutit umbras, Nee cum mvectus equis altum petit aethera, nee cum Praecipitem Oceani rubro lavit aequore currum. 860 Concrescunt subitae currenti in flumine crustae, Undaque iam tergo ferrates sustinet orbis, Puppibus ilia prius, patulis nunc bos^ita plaustris ; Aeraque dissiliunt volgo, vestesque rigescunt Indutae, caeduntq^ue securibus umida vina, 865 Et totae solidam in glaciem vertere lucunae, Stiriaque inpexis induruit horrida barbiSj^^^o__ Interea toto non setius aere ninguit : Intereunt pecudes, stant cir^umfusa pruinis Corpora magna boum, confertoque agmine cervi 870 Torpeut mole noya et summis vix comibus extant. Hos non immissis canibus, non cassibus ullis Puniceaeve agitant pavidos formidine pinnae ; Sed frustra-oppositum trudentis ^ectore montem Comminus obtruncant ferro, graviterque rudentis 376 Caedunt, et magno laeti clamore reportant. Ipsi^^in defossis specubus secura sub alta Otioragunt terra, eongestaque robora totasque Advolvere focis ulmos ignique ded^re. CffiORGlCON LIB. IH. S3 Ilic noctein ludo ducunt, et pocula laeti 380 Fermento atqiie acidis imitantur vitea sorbia. Talis hyperboreo segt^m subiecta to^oni / .^^f^ G^s efirena viram Rliipaeo tunditur Euro,W^- Et pecudum fulvis velatur corpora saetis. Si tibi lanitium curae, primuiur aspera silva 385 Lappaeque tribolique absint ; f iige pabiila laeta j Contiuuoque grej^es villis lege mollibus albos. Ilium: autem, quanivis aries sit candidus ipse, Nigra subest udo tantum cui lingua palato, Reice, ne maculis infuscet vellera pullis 390 Nascentum, plenoque alium circumspice campo. Munere sic niveo lanae, si credere dignum est, Pan deus Arcadiae captam te, Luna, fefellit In nemora alta vocans ; nee tu aspemata vocantem. y" At cui lactis amor, cytisum lotosque frequentis 395 Ipse manu salsasque ferat praesepibus herbas. Hinc et amant fluvios magis, et magis ubera tendunt, Et salis occultum referunt in lacte saporem. Multi iam excretes probibent a matrious baedos, Primaque ferratis praefigunt ora capistris. 400 Quod surgente die mulsere borisque diumis, Nocte premunt ; quod iam tenebris et sole cadente. Sub lucem ; exportans calatbis adit oppida pastor, Aut parco sale contingunt biemique reponunt. Nee tibi cura canum fuerit postrema, sed una 405 Velocis Spartae catulos acremque Molossum Pasce sero pingui. . Numquam custodibus illis Noctumimi stabulis furem incursusque luporum Aut inpacatos a tergo horrebis Hiberos. Saepe^etiam cursu timidos agitabis onagros, 410 Et canibus leporem, canibus venabere dammas j Saepe volutabris pulsos silvestribus apros .^^..> :. "- Latratu turbabis agens, montisque per altos Ingentem clamore premes ad retia cervum. Disce et odoratam stabulis accendere cedrum, 415 Galbaneoque agitare gravis nido're cbelydros. Saepe sub immotis praesepibus aut mala tactu Vipera delituit caelumque extenita fugit j Aut tecto-adsuetus coluber succedere et umbrae, Pestis acerba boum, pecorique- aspergere virus, 420 Fovit bumum. Cape saxa manu, cape robora, pastor, Tollentemque minas et sibila colla tumentem Deice : iamque fuga timidum caput abdidit alte, Cum medii nexus extremaeque-agmina caudae Solvontur, tardosque trabit sinus ultinius^orbis,^^ 425 Est etiam ille mains Calabris in saltibus angui^\ Squamea convolyens sublato pectore terga 54 P.VERGILI MARONIS At^ue notis longam maculosus grandibus alvom, Qui, dum-amnes ulli rumpuntur fontibus et dum Vere madent udo terrae-ac pluvialibus austris, 430 Stagna colit, ripisque habitans hie piscibus atram Improbus iugluviem ranisque loquacibup explet ; Postq^uamNexusta palus, terraeque^tirdore dehiscunt, Exsilit in siccum, et flammantia lumina torquens Saevit agris asperque siti atque exterritus aestu. 435 Ne mihi turn mollis sub divo carpere somnos Neu dorso nemoris libeat iacuiase per herbas, Cum positis novus exuviis nitidusque iuventa Volvitur, aut catulos tectis aut ova relinquens, Axduiis ad solem, et Unguis micat ore trisulcis. 440 Morborum quoque te causas et signa docebo. Turpis oves temptat scabies, ubi frigidus imber Altius ad vivum persedit et hon-ida cano Bruma gelu, vel ^cum tonsis inlotus adhaesit Sudor, et hirsuti secuerunt corpora vepres. 445 Dulcibus idcirco fluviis pecus omne magistri Perfundunt, udisque aries in gurgite villis Mersatur, missusque secundo defluit amni ; Aut tonsum tristi contingunt corpus amurca, Et spumas miscent argenti et sulpura viva 450 Idaeasque pices et pinguis unguine ceras SciUamque eUeborosque gravis nigrumque bitumea Non tamen ulla magis praesens fortuna laborumst, Quam siquis ferro potuit rescindere summum Ulceris os : alitur vitium vivitque tegendo, 455 Dum medicas adhibere manus ad volnera pastor Abnegat, et meliora deos sedet omnia poscens. Quin etiam, ima dolor balantum lapsus ad ossa Cum furit atque artus depascitur arida febris, Profuit incensos aestus avertere et inter 460 Ima ferire pedis salientem sanguine venam, Bisaltae quo more solent acerque Gelonus, Cum fugit in Rhodopen atque in deserta Getarum, Et lac concretum cum sanguine potat equino. Quam procul aut moUi succedere saepius umbrae 465 Videris, aut summas carpentem ignavius herbas Extremamque sequi, aut medio procumbere campo Pascentem et serae solam deceoere nocti, Continue culpam ferro compesce priusquam Dira per incautum sei-pant contagia volgus. 470 Non tam creber agens hiemem ruit aequore turbo, Quam multae pecudum pestes. Nee smgula morbi Corpora corripiunt, sed tota aestiva repccte, Spemque gregemque simui cunctanique ab origine gentem* Turn sciat, aerias AJpis et Noriea siquis GEORGICON LIB. III. 55 475 Castella in tumulis et lapydis arva Timavi Nunc quoque post tanto videat desertaqiie regna Pastorum et longe saltus lateque vacantis. Hie quondam morbo caeli niiseranda coortast Tempestas totoque autumni incanduit aestu, 480 Et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum, Corrupitque lacus, infecit pabula tabo. Nee via mortis erat simplex, sed ubir-ignea venis Omnibus aeta sitis miseros adduxerat artus, Rursus abundabat fluidus liquor omniaque in se 485 Ossa minutatim morbo conlapsa trabebat. Saepe-in honore deum medio stans hostiarad aram, Lanea dum nivea circumdatur infida vitta, Inter eunetantis eecidit moribunda ministros. Aut siquam feno mactaverat ante sacerdos, 490 Inde neque-inpositis ardent altaria fibris, Nee responsa potest consultus reddere vates, Ae vix suppositi tinguntur sanguine cultri Summaque ieiuna sanie4nfuscatur harena. Hine laetis vituli volgo moriuntur in herbis, 495 Et dulcis animas plena^ad praesepia reddunt ; Hine canibus blandis rabies venit, et quatit aegros Tussis auhek sues ac faucibus angit obesis. Labitur infelix studiorum atque inimemor herbae Victor equos fontisqiie avertitur et pede tei-ram 500 Crebra ferit ; demissae aures, incertus ibidem Sudor, et ille quidem morituris frigidus, aret Pellis et ad tactum traetanti dura resistit. Ha6c ante exitium primis dant signa diebus ; Sin in processu coepit crudescere morbus, 505 Turn vero ardentes oculi atque attraetus ab alto Spiritus, interdum gemitu gravis, imaque longo Ilia singultu tendunt, it naribus ater Sanguis et obsessas fauces premit aspera lingua. Profuit inserto latices infimdere comu 610 Lenaeos ; ea visa salus morientibus una ; Mox erat hoc ipsum exitio, furiisque refecti Ardebant, ipsique suos iam moi'te sub aegra, (Di meliora piis en*oremque bostibus ilium ! ) Diseissos nudis laniabant dentibus artus. 515 Ecce autem duro fumans sub vomere taurus Concidit et mixtum spumis vomit ore cruorem Extremosque ciet gemitus. It tristis arator Maerentem abiungens fratema morte iuvencuni, Atque opere in medio defixa reliquit aratra. 520 Non umbrae altorum nemorum, non mollia possunt Prata movereanimum, non qui per saxa volutus Purior electro campum petit amnis ; at ima 56 p. VERGILI MARONIS Solvontur latera, atque oculos stupor ur^et inertis^ Ad terramque fluit devexo pondere cervix. o25 Quid labor aut benefacta iuvant ? quid vomere terras Invei-tisse gravis ? Atqui non Massica Bacchi Munera, non illis epulae nocuere repostae : Frondibus et victu pascuntur simplicis berbae, Pocula sunt fontes liquidi atque exercita cursu 580 Flumina, nee somnos abrumpit cui-a salubris. Tempore non alio dicunt regionibus illis Quaesitas ad sacra boves lunonis et uris Inparibus ductos alta ad donaria currus. Ergo aegre rastris terram rimantur, et ipsis 535 Unguibus infodiunt fruges, montisque per altos Contenta cervice trahunt stridentia plaustra. Non lupus insidias explorat ovilia circum Nee gregibus noctumus obambulat ; acrior ilium Cura domat ; timidi dammae cervique fugaces 540 Nunc interque canes et circum tecta vagantur. lam maris immensi prolem et genug omne natantura Litore in extremo, ceu naufraga corpora, fluctus Proluit } insolitae fugiunt in fliunina phocae. Interit et curvis frustra defen^a latebris 545 Vipera et attoniti squamis adstantibus hydi-i. Ipsis est aer avibus non aequus, et illae Praecipites alta vitam sub nube relinquont. Praeterea iam nee mutari pabula refert Quaesitaeque nocent artes : cessere magistri 550 PliiUyrides Chiron Amythaoniusque Melampua. Saevit et in lucem Stygiis emissa tenebris Pallida Tisiphone Morbos agit ante Metumque, Inque dies avidum surgens caput altius effert. Balatu pecorum et crebris mugitibus amnes 555 Arentesque sonant ripae collesque supini. lamque catervatim dat stra^em atqiie aggerat ipsis In stabulis turpi dilapsa cadavera tabo, Donee humo tegere ac foveis abscondei-e discunt. Nam neque erat coriis usus, nee viscera quisquam 560 Aut undis abolere potest aut vincere flamma ; Ne tondei-e quidem morbo inluvieque peresa Vellera nee telas possunt attingere putris ; Varum etiam invisos sicjuis temptarat amictus, Ardontes papulae atque immunduaolentia sudor 565 Membra sequebatur, nee longo deinde moranti Tempore contactos artus sacer ignis edebat. GEORGICON LIR IV. $7 LIBER QUAETUS. Protenus aerii mellis caelestia dona Exsequar. Hrfiic etiaiH', Maecenas, a'spice partem. Admiranda tibi levium spe^ctacula reruni Mdignanimdsque duc^ totiusque ofdine gentis 5 Mores et studia et populos et proelia dicam. Iif teni^ labor ; ^t tenuis non gloria, siquem Nifmrna laeva sinunt auditque vocatus Apfollo. Principio sedes apibus statioque petenda, Quo neque sit ventis aditus^, nam pabula venti 10 Ferre domum proliibeilt, neque oves h^edique' petulci ':* Floribus insultent, aut erraus biuida campo --' "^ Decutiat rorem et surgentis atteiat herbas. Absint et picti squ alent ia terga lacerti -- ' Pi^guibus al'stabulis, meropesque alia^que volucres v .. 15 Et manibus Procne pectus signata cruentis j Omnia nam late vastant ipsasque volantis Ore ferunt dulcem nidis inmitibus escam. At liquidi fontes et stagna virentia musco ^ ^•- - •• - Adsint et tenuis fugiens per gramiua rivus, 20 Palmaque vestibulum aut ingens oleaster inumbret, Ut, cum prima novi ducent examina reges Vere 8uo,ludetque favis emissa inventus, - Vicina invitet decedere ripa calori Obviaque liospitii.\^ 58 p. VERGILI MARONIS ,ck^ ■ ,. Pumicibusque cavis exesaeque arboris anti^ ^w^ 45 Tu tainen et levi rimosa cubilia limo ^^ Ungue fovens circum, et raras superinice frondes. Neu propius tectis taxum sine; neve rubentis ^ ^- uY^'MUre foco cancros, altae neu crede paludi, .V* ^ -v-vw Aut ubi odjoTcaeni gravis aut ubi concava pulsu ^ '- 60 Saxa sonant vocisque oifensa resultat imago. "^ aU-^'' : £ Qijfod superdst, ubi j^ilsam Kiemem Sol aureus egit }^ S(jb terra§ caelufhque aestfva luce reclusit, IKae continue' saltus silvasque peragrant *'^^ Pui-pureosque metunt flores et liumina libant 55 Silmma leves : bmc nescio qua dulcedine laetae Progeniem nidosque fovent, hinc arte recentis , . , ^ y^*^^ Exfiiidunt ceras et mel^a tenacia fingunt. P** '' -*'" ' lJi6 ubi iam ^issum caveis ad sidera caeli , Nare per aestatem liquidam suspexeris agmen Ac/v«M,t^ CO Obscuramque trahi vento mirabere nubem, " Contemplator : aquas dulcis et fi-ondea semper ; / ^ Tecta petunt: hue tii iussds asp^rge sap^res, 'i T -r(xxA*> ■/.' Trita mel|spbylla €t cerfnthae ignobile gfamen, TilinitlSsqiie cie^ et Ma^:|s quate cyhibala drcum : t»^'^^ 65 Ipsae consident'-infedicatis sedibus, ipsae .^' Intuma more suo sese in cunabula condent. t'- ^ <^ -^ " Siif autem ad pugnani exierint — ^nam saepe duobus N^ Regibus incessit magno discordia motu ; "'' Continuoque animos volgi et trepidantia belle 70 Corda licet longe praesciscere ; namque morantis Martius ille aeris rauci canor increpat et vex Auditur fractos^sonitus imij;ata tubarum : Tilm trepidae inter se ceeunt pinnisque coriisoant ^ I' ^ 'StJiculaqud eiJ^tl^t restris aptantque lacertos, 75 Et circa regem atque ipsa ad praetoria densae Miscentur magnisque vocaiit clamoribus hestem : .- Ergo ubi ver nanctae sudum camposque patentis Erumpunt portis, concurritur, aethere in alto Fit sonitus, magnum mixtae glomerantur in orbem, 80 Praecipitesque cadimt ; non densior aere grando, ^^^^ Nee de cencussa tantum pluit ilice glandis : Ipsi per medias acies insignibus alis lugentis animos anguato m pectore versant, Usque adeo obnixi non cedere, dum gravis aut hos 85 Aut hos versa fuga victor dare terga subegit : — Hfmottis animorum atque haec certamina tanta Pulveris exigui iactu cempressa quiescent. Verum ubi ductores acie revocaveris ambo, 47—50 Hos qiiattuor versus ita transposuit B. ut post ▼. 32 starentt quod not non opu« cmbo oensemiis. v/U^ Regum aequabat opes animis, seraque revertens Nocte domum dapibus mensas onerabat inemptis. Primus vere rosam atque autumno carpere poma, 135 Et cum tristis hiemps etiamnum frigore saxa Rumperet et glacie cui'sus frenaret aquarum, 6o p. VERGILI MARONIS x.v nie comam mollis iam tondebat hyacinthi ^Aestatem increpitans seram zepliyrosque morantis. Ergo apibus fetis idem atque examine multo 140 Primus abundare et spumantia cogere pressis Mella fa vis ; illi tiliae atque uberrima pinus ; „>. Qubtque in flore novo pomis se fertilis arboa Induerat, totiQem autumno matura tenebat. Ille etiam seras in versum distulit ulmos . - 145 Eduramque pirum et spinos iam pruna ferentis (M^-''^^'^' f^' i lamque mimstrantem platanum potantibus umbras. ^\A 0 Tum sonus auditur gravior, tractimque susurrant, Frigidus ut quondam silvis inmur^urat Auster, Ut mare soUicitum stridit refluentibus undis, Aestuat ut clausis rapidus fomacibus ignis : — Hie iam galbaneos suadebo incendere odorea ^^ " 2G5 Mellaque harundineis inferre canalibus, ultro Hortantem et jPessas ad pabula nota vocantem. - Pr6derit et tunsum gallae admiscere saporem Arentisque rosas aut igni pinguia multo Defruta vel psithia passos de vite racemos 270 Cecropiumque thymum et grave olentia centaurea. Est etiam flos in pratis, cui nomen amello Fecere agricolae, facilis quaerentibus berba ; Namque uno ingentem tollit de caespite silvam 243. Nescio an dolendum sit «t, oommatibus additis post vocabula fiEORGICON LIB. IV. 63 Aureus ipse, sed in foliis, quae pliirima circum 275 Funduntur, violae sublucet purpura nigrae ; Saepe deum nexis ornatae torquibus arae ; Asper in ore sapor ; tonsis in vallibus illiun Pastores et curva legunt prope flumina Mellae : Huius odorato radices incoque Baccho, -•*_**« * 280 Pabulaque in foribus plenis adpone canistris. ** Sed siquem proles subito defecerit omnis, Nee, genus unde novae stirpis revocetui", habebit, Tempus et Arcadii memoranda inventa magistri Pandere,quoque modo caesis iam saepe iuvencis • r 286 Insincerus apes tulerit cruor. Altius onmem ^,^ . /^^^ . J ^ Expediam prima repetens ab origme famam. "^J Nam c[ua P ellae i gens fortunata Caaopi s- ' Accolit effuso stagnantem flumine J^ilum Et circum pictis vehitur sua rura pbaselis, 290 Quaque pbaretratae vicinia Persidis urguet, Et diversa mens septem discurrit in ora Usque coloratis amnis devexus ab Indis, Et viridem Aegyptum nigra fecundat barena, Omnis in hac certam regio iaeit arte salutem. 295 Exiguus primum atque ipsos contractus in usus 'Eligitifr locus ; htfnc angiistique'i^brice tecti 'i ^- PfTrietibusque premunt artis, et qtTattuor aSdunt, Quattuor a ventis obliqua luce fenestras. Tum vitulus bima curvans iam comua fronte 300 Qu^eritur ; htiic gemin^e nares et S|Jiritus oris ]VKilta reluctanti bijstruitur, plagisque perempto Tunsa per integram solvuntur viscera pellem. ^^ Sic positum in claus o linqu imt, et ramea costis Ir-.-j^^'^ ^ Subiciunt fragmenttf, thjiiium casiasque recentis. ^ — -.■-""'" 305 Hoc geritur Zepbyi-is primum inpellentibus undas, Ante novis rubeant quam prata coloribus, ante Garrula quam ti^njs nidum suspendat hirundo. f Interea teneris tepefactus in ossibus umor ^^^^ Aestuat, et vi^sjida modis animalia miris^ 310 Trimca pedum primo, mox et stri^entia pinnis, •' ,, ^^y. Miscentur, tenuemque magis magis aera carpunt, Donee, ut aestivis effusus nubibus imber, Erupei'e; aut ut nervo pulsante sagittae Prima leves ineunt siquando proelia Partbi. ._ SIS,,--'^ Quis deus bane, Musae, quis nobis extudit artem ? ^^.^^Vnde nova ingressus bominum experientia cepit ? Pastor Aristaeus fugiens Peneia Tenjpe 7 Amissis, ut fama, apibus morboque fameque '^xyv-'^ ■ ' Tristia ad extrem'i sacrum caput adstitit amnis . y 320 Multa querens, atque bac adiatus vQce parentem : ^ * Mater, Gyrene mater, quae gurgitis huius 64 p. VERGILI MARONIS liaaa tenes, quid me praeclara stirpe deonuu, Si modo, quern p erhi bes, pater est Thymbraeus Apollo, ^ Invisum fatis genuia^i ? aut quo tibi nostri 325 Pulsus amor ? (]^uid me caelum sperare iubebas ? En etiam^bunc ipsum vilae mortalis bonorem, ij[ ^i'^'-'f^'-'imi, Quem mibi vix frugum et pecudum custodia sellers ' Omnia temptanti ej^iiiderat, te matre relinquo. Quin age et ipsa manu^felicis erne silvas, . ' 330 Fer stabulis inimicum ignem ^ic^jile interfi(^ messis, , Ure sata, et duram in vitis molii:e bipennem, 'H^'^'.^/'^j^v^anta meae si te ceperunt taedia laudis.' ' " At mater sonitum tbalamo sul) fluminis alti Sensit. Earn circum Milesia v eller a Nymphae ' 335 Carpebant, byali satuf o fucata colore, , . ^-:=^ Drymoque Xanthoque Ligeaque Phyllodoceque, Caesariem efFusae nitidam per Candida colla, *Nesaee Spioque Tbaliaque Cymodoceque,* Cydippeque et flava Lycorias, altera virgo, 340 Altera turn primos Lucinde experta labores, Clioque et Beroe soror, Oceanitides ambae, Ambae auro, pictis incinctae pellibus ambae, Atque Epliyre atque Opi| et Asia Deiopea, ^JEt tandem positis velox^retbusa sagittis. 345 Inter quas curam Clymene narrabat inanem*^ ^,^ Volcani, Martisque aolos et dulcia furta, \A^ue Cbao densos divom numei'abat ambres. Carmine quo captae dum l^gi^SnoUia ];iensa Devolvimt. iterum matemas impufif auris 850 Luctus Anstaei, vitreisque sedilibus omnes Obstipuere; sed ante alias Arethusa sprores Prospifciens summa flavum caput extulit imda, Et pvocul : 'o ggmitu non frustra exterrita tanto, Cyi-ene soror, ipse tibi, tua maxima cura, 355 Tiislis Aristaeus Pgjaei genitf>ris ad undam j ^ Stat lacrimans, et t6 crudelem nomine dicit.* Huic percussa noya mertem formidiue mater *Duc, age, due ad nos ; fas illi limina divom Tangere,' ait. Simul alta iubet discedere lute ' 3G0 Flumiiia, qua iuvenis gressus infeiTe|. At ilium Ciirvata in montis speciem cir(5umstetit unda -vO^ Accepitque sinu vastomisitque sub amnera. ^ *^ lamqij^ donium mirans geafttricis et umida; regna Spcluncisque la^us cla'tts08 bicosque sonantis 305 Ibat, et iii^renti motii stupefactus aquaruui •^ Ojuuia sub magna lubentia fliu^iua terra Siiectabat diversa locis, Phasimque. Lypumque Et caput, unde altus primum se enunpit Kuvygj Unde pator Tiberinus et imdo-Anieua liuffila GEORGICOX LIB. IV. 65 370 S.ixosu.^qne 3onans Hypaliis Mysusque Ctiicus l"-' Erg-emifiti riimitus tauriuo cormia voltii > Eiidiinus, quo'iion alius per pin/r^' y Gyrene, manibus liqEiidos dant ordine fontis ^ SJx)^' (^ Germanae, tonsisque feruut niantelia viliis ; Jl^^-^'^^'^Pars epulis onerant mensas et plena reponunt tA<.- 1 , Pocula; Pangliaeis a^olescunt^ig-nibus arae ; 380 Et mater 'cape Maeonii carcliesia Bacchi, ' ^x^Pceano libemus' ait. Simul ipsa precatur ""^v^ceanumque patrem reriim Nymphasque sorores, Centum quae silvas, centum quae flumina servant. Ter liquido ardentem perfudit nectare Vestam, . |^ -" "^ 385 Ter flamma ad summum tecti su^££j:a reluxit.^^^^^^ - ^i<— — — Online quo iirnians animuni sic mcipit ipsa ^y/^^t^ ^'"~>-i^V ^ *Est in Qarpatliio Neptuni ^m-gite vates' v . ■*" • ' Caeruleus Proteus, magnum qui piscil^s aequor ^^^v, Et iuncto bipedum curru metitur equorum. "" 390 Hie nunc Emathiae portus patriamque revisit Pallenen ; hunc et Xymphae veneramur et ipse Grandaevus Nereus ; novit namque omnia vates, Quae sint, quaefuerint, quae mrai^ventura trahantur : Quippe ita Neptuno visum est, immania cuius 395 Armenta et turpis pascit sub gurgite pliocas. Hie tibi, nate, prius vinclis capiundus, ut omnem Expediat morbi causam, eventusque secundet. Nam sine vi non ulla dabit praecepta, neque ilium Orando flectes ; vim duram et vincida cap to ^400 Tgiide; dolfcircumhaec demum frapgujjtiir inanes. ^ Ipsa ego te^ niedios cum sol accenderit aestus, Culii sitiunt herbae et pecori iam gratior uinbj:ast, In secreta senis ducam, quo fessus ab undis Se'^recipit, facile ut somno adgrediai-e ia'ce'ntem.. 405 Verum ubi correptura manibu^ vinclisque tenebis, Tum variae eludent species atque ora feranim. Fiet enim subito sus horridus atra2[ue tigris Squa'mosufeque di-aco^ fnlva cervice le^na, Aut acrem flammae sonitum dabit atque ita vinclia 410 Excidet, aut in aquas tenuis dila^sus abibit. Sed quanto ille magis formas se vertet in omuis, Tam tu, nate, magis conteude tenacia vincla, Donee talis erit mutato corpore, qualem ^^ Videris, incepto tegeret cum luraina somno.'/ 415 Haec ait, et liquidum ambrosiae defundit odorem, Quo totum nati coi-pus perdiixit : at illi Dulcia compositis spiravit crinibus am-a, P U-K^ 66 , p. VERGILI MARONIS Atque liabilis membris venit vigor. Est specus ingens Exesi latere in montis, quo plurima )vento j. C 420 Cogitur inque sinus scindit sese unda reductosy^O^ Peprensis olim statio tutissima uautis : -./^'^-""^ Ardebat caelo, et medium Sol igneus orbem ^yy -'v^^ • Haoiserat ; arebant herbae, et cava flujnina siccis /f\iv»«^» Faucibus ad lijiium radii tep'efacta coquebant, ^ Cum Proteus consueta petens e fluctibus antra 430 Ibat ; eum vasti circum gens umida ponti /^ Exultans rorem late dispersit amarum. "^^ '' Stemunt se sonmo diversae in litore ph^e;.»e^ <3jitv-<<. l^*"'' Ipse, velut stabuli custos in montibus olim, Vesper ubi e pastu vitulos ad tecta reducit, 435 Auditisque lupos acuunt balatibus agni, "!.v ' Considit sc(jpulo medius numerumque recenset. . Cuius Aristaeo quoniam est oblata fadultaa, Vix defessa senem passus componere membra Cum clamore ruit magno, manicisque iacentem .^^/ 440 Occupat. ' llle suae contra non immemor artis Omnia transformat seselb miracula rerugi, / I^nemque hon-ibilemque feram* fluviumque liquentenL Verum ubi nulla fugam reperit fallacia, victus Iff sese redit, atquTe bomims tandem ore loditus j_^^ ' 445 ^ Nam quis t^, iuvenuln conMentissime, nostras < luasit adife domes, quidv6'Iiinc petis ?' inquit. At ille : 'Scis, Proteu, scisipse ; ne/jue est te f&!llere qtiiquam ; v^^^ S^d tu desiiie /Vel^ ': deu6i praecepta se(iuti '^l-^'^ '" Venimus,binc\J^sais quaesitum oracula rebus.' -""^'^ 450 Tantum e'ffatus." A.d haec vates vi denique midta Ardentis oculos intorsit lumine glauco, i]^t graviter frendens sic fatis ora resolvit : ^_^.--' ' * Nt5n te fltillius exercent numinis irae ; "TTC^^m ' ' '■ ^agna luis commissa : tibi has miserabilis Orpheus 455 II^utquaquam~ob meritum poenas, ni fata resistant, Siiscitftt, et rapta graviter pro couiuge sa^t. Ilia quidem, d^im te fugeret per llumina praeceps, . j Immanera ante pedes hydrum moritura puella ^^ Servantem ripas alta non vidit in herba. '^ ^^,, pji^ 460 At chorus aeqij^is Dryadum clamore supremos Implerunt mentis; flerunt Rhodopeia^uj-rces Altaque Pfljigaea et K^si Mavortia tellus Atque Getae atque Hebrus et Ac^iaa. Oritbyia* Ipse cava solans aegrum testudine amorem 466 Te, dulcis coniunx, te solo in litore secum, m: •^_^ /?,,.> J- v^ - ' GEORGICON LIB. IV. Te veniente die, te decedente canebat. { Taenarias etiam fauces, alta bstia Ditis, Et caligantem nigra formidine lucum Ingressus Manisque adiit Eegemque tremendum 470 Nesciaque liumanis precibus mansuescere corda. At cantii commotae Erebi de sedibus imis A^-^ Umbrae ibant tejiii£s simiilacraqiie luce dSarentum,' Cj ^■^yT'. '/ Quam multa in foliis avium se milia condunt, v ^"^^^ cLx Vesper ubi aut bibemus agit de montibus'imber, 475 Matres atque yiri defunctaque coi-pora vita Magnanimum beroum, pueri innuptaeque puellae, Impositiquerogisiuvenes ante ora jDarentum; ^., Quos circum mnus niger et deformis hanmdo, ' Cocyti tardaque palus inamabilis unda ^' ^-* ' <■ 480 Alligat, et noviens Styx interfusa coercet, Qiiin ipsae stupuere domus atque intima Leti Tartara caeruleosque imple-\ae crinibu3 anguis Eimienides, tenuitque inbians tria Cerberus ora, Axque Ixionir ' veuto rota constitit <5rbis. -_ 485 lamque pedem referens casus evaserat omnia, Redditaque Eurydice superas veniebat ad auras Pone sequens, namque banc dederat Proserpina legem, Cum subita incautum dementia cepit amantem, Ignoscenda quidem, scirent si ignoscere Manes : 490 Restitit, Eurydicenque suam iam luce sub ipsa Immemor beu victusque animi respexit : ibi omnis Efiusus labor atque immitis rupta tyrauni - Foedera terque fragor stagnis\ auditus Avemi. Ilia 'quis et me' inquit/miseram et te perdidit, Orp 495 Quis tantus furor ? En iterum crudelia retro Fata vocant, con^itque natantia lumina somnus. lamque vale : feror ingenti circumdata nocte Invalidasque tibi tendens, beu non tua, palmas.' - Dixit, et ex oculis subito ceu fumus in aui-as 600 Commixtus tenuis fugit di\:ersa, neque ilium Prensantem nequiquam umbras et multa volentem Dicere pmeterea vidit ; nee portitor Orci '' vv>^ Amplius obiectam passus transire paludem. w^^"^ * ^ Quid facererp^uo se rapta bis coniuge ferret ? 505 Quo fletu Manis, qua niunina voce moveret ? Ilia quidem Stygia nabat iam frigida cumba. I Septem ilium totos perbibent ex ordine menses/ Rupe sub aeria deserti ad Strymonis undam Flevisse et gelidis liaec evolvisse sub antris, 510 jMulcentem tigris et agent era carmine quercus; I ' Quaiis populea maerens philomela sub umbra Amissos queritur fetus, quos duius arator Observans nido inplumis detraxit^atTQa — f2 .^ 68 p. VERGILI MARONIS ' . . Flet noctem, ramoque sedens miserabile carmen L o^" '5 15 Ijitegrat, et maestis late loca questibus implet, /J^ . ^" ^ Nulla Venus, non ulli animum flexere hymenaeir^ ^^^ u »nfvr--V«., \ Gurgite cum medio portans Oeagrius Hebrus \ ^^ 525 Volveret, Eurydicen vox ipsa et frigida lingua "A miseram Eurydicen" anima fugiente vocabat ; "^ilEurydicen toto referebant flumine ripae/ '^- ' "Haec Proteus, et se iactu dedit aequor in altum, '■'^^ Quaque dfidit, spumantem undam sub v^tice torsit. t ' 530 At non Cyrene ; namque ultro adfata timentem ; 'Nate, licet tristis apimo deponere cura^p : ^ \ Haec omnis'morbi causa, oinq miserabile Nymphae, 1 Cmn quibus iUa chorqs lucis agitabat in altis, , ^/- - ! Exitium mis^e apibus : tii munera supplex j^^^ 535 Tende petens pacem et fecilis venerare Napaeas^ ^,^a^>*^ Namque dabunt veniam v6tis irasque remittent. Sed modus orandi qui sit, prius ordine dicam : (^ .,, Quattuor eximios praestaiiti corpore tauros. Qui tibi nunc viridis depascimt summa Lycaei, ^*^ ^ 540 D^lige, et intactaTtotidem ceryice iuvencas i f^, Quattuor his aras alta ad delubra dearum v ' Constitue, et sactrmi iugu^is demitte crubrem, Cotporaque^psa boufa frojidoso desire luco. * p tdoA^-^^^^^i ^^ nona suos Aurora ostenderit ortus, -^^ ""^^^ j|j545(ff5i£eaaP Qjjihei Lethaea papavera mittes, / l^;^. ^^" Et nigram mactabis ovem, lucumque revises ; ' Placatam Eurydicen vitula venerabere caesa/ Haut mora ; continuo matris praecepta facessit j Ad delubra venit, monstmtas excitat aras, 560 Quattuor exin^ios praestanti corpore tauros Ducit et intacta totidem cervice iuvencas : Post, ubi nona suos Aurora induxerat ortus, Inferias Orphei mittit, lucumque revisit. Hi6 verb' subitum ac dictu mira"bile monstrum . 655 Asmciunt, Ijquefacta boum per viscera toto ' j /-- ) Strfdere apes utei^o e't ruptis efferyere costjs, r w'^ Immensasque trahi nube8,/iamque arbore summa Confluerejet lentis uvfun aemittere ramis. liaee super arvorum cultu pecoruinque canebam 660 Et super arboribus, Caesar dimi magnus ad altum Fulmiuat Euphraten Ijello, victorquc voleutia v^^' GEORGICON LIB. IV. 69 y Per populos dat iura, viamque adfectat Olympa • ^ C-^ lUo Vergilium me tempore dulcis alebat Parthenope, studiis florentem ignobilis oti, . ,,^ 665( Carmina qui lusi pastoinmi, audaxque iuventiu^L^^^^ Titjre, te patulae cecijii fiub teginme fagi. >y^ U^M^ P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER PRIMUS. r^^ 0^ ^jy^ |v*JV^ ^jjlg ggo^ qQj quondam gracili modulatns arena ^ Carmen, et egressus silvis vicina coegi J I J I ^t quamvis avido parerent arva colono, V<*-'*-'<-'^ *fj(J(/H Gratum opus agricolia, at nunc horrentia Marias] * h J , t^ Anna virmnque cano, Troiae qui primus ab oris ^ 'Y-^ ** ^^vJtaliam fato profugus Lavinaque venit Y jj^w.v^f''^'^^ Litora, multum ille et terns iactatus et alto yL^'-'^ "Vi superum saevae memorem lunonis ob iram, Y^* V 5-Multa quoque et bello passus, dum conderet urbem \.j,it Inferretque decs Latio, genus unde Latinum \ Albanique patres atque altae moenia Romae. Musa, mihi causas memora, quo numine laeso Quidve dolens regina deum tot volvere casus 10 Insignem pietate virum, tot adire labores Inpulerit. Tantaene animis caelestibus irae ? Urbs anti(jua fuit, Tyrii tenuere coloni, Kartha^o, Italiam contra Tiberinaque longe Ostia, diyes opum studiisque aspemma belli : 15 Quam luno fertur terns magis omnibus unam Posthabita coluisse Samo : hie illius anna, Hie currus fuit ; hoc regnum dea, gentibus esse Siqua fata sinant, iam tum tenditque fovetque. Progeniem sed enim Troiano a sanguine duci C 20 Audierat, Tyrias olim quae verteret arces ; ( if ^ Hinc populum late regem belloque superbum Venturum excidio Ijibyae ; sic volvere Parcaa. Id metuens veteri8(j[ue memor Saturnia belli, Prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis: — 26 Necdum etiam causae irarum saevique dolores Excid^rant animo ; manet alta mente repoetum AENEIDOS LIB. I. ludieiuni Paridis spretaeque iniuria formae, Et genus invisiim et rapti Ganymedis honores : — His accensa super iactatos aequore toto 80 Troas, reliquias Danaum atque iramitis Achilli, Arcebat longe Latio, multosque per annos EiTabant acti fatis maria oniuia circum. Tautae molis erat Romanam condere gfintem. .i^-*'''***^ Vix e conspectu Siculae telluris in altum 35 Vela dabant laeti et spiunas sails aere ruebant, Cum Iiino aetemum servans sub pectore volnua Haec secum: 'mens incepto desistere victam, Nee posse Italia Teueroixun aveitere regem ? Quippe vetor fatis. Pallasne exurere classem 40 Argivom atque ipsos potuit submergere ponto, Unius ob noxam et furias Aiacis Oili ? Ipsa lovis rapidum iaculata e nubibus ignem Disiecitque rates evertitque aequora ventis, Ilium exspirantem transHxo pectore flammas 45 Tm-bine corripuit scopuloque infixit acuto ; Ast ego, quae divom incedo regina, lovisque Et soror et coniunx, una cum gente tot annos Jklla gero. Et quisquam niimen lunonis adorat Praeterea, aut supplex aris iuipouet bonorem ?'_ 50 Talia flammato secum dea corde volutaas >.'imborum in patriam, loca feta furentibus austris, Aeoliam venit. Hie vasto rex Aeolus antro Luetaule3 ventos tempestatesque sonoras Iraperio premit ac vinclis et carcere frenat. 65 lUi indignantes magno cum murmure montis Circum claustra frennmt ; celsa sedet xA.eolus arce Sceptra tenens, mollitque animos et temporat iras ; Ni faciat, maria ac terras ca,elumque profundum Quippe ferant rapidi secum verrantque per auras. 60 Sed Pater omnipotens speluncis abdidit atris Hoc metuens, molemque et moutes insuper altos Imposuit, regemque dedit, qui foedere certo Et premere et laxas sciret dare iussus habenas. Ad quern turn luno supplex bis vocibus usa est : 65 ^Aeole, namquo tibi divom Pater atque hominum vei Et muleere dedit fluctus et toUere vento, Gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor, Ilium in Italiam portans victosque Penates: Incute vim ventis submersasque obrue puppes, 70 Aut age diven-sos et dissice coi-pora ponto. Sunt mihi bis septem praestanti corpore Nympliae^ Quarum quae forma pulcherrima Deiopea, Conub'o iungam stabili propriamque dicabo, 72 p. VERGILI MAEONIS Omiiis ut tecum mentis pro talibus annos 75 Exigat et pulchra faciat te prole parentem/ Aeolus haec contra: ^tuus, o regina, quid opteff, Explorare labor ; milii iussa capessere fas est. Tu mihi quodcumque hoc regni, tu sceptra lovemque Concilias, tu das epulis accumbere divom, 80 Nimbommque facis tempestatumque potentem/ Haec ubi dicta, cavum conversa cuspide montem Impulitin latus: ac venti velut agmine facto, Qua data porta, ruunt et terras turbine perflant. Incubuere mari, totumque a sedibus imis 85 Una Ettr&sque N^tusque munt creberque procellia Africus, et vastos volvunt ad litora fluctus. [nseqmtur clamorque virum stridorque rudentum. Eripiunt subito nubes caelumque diemque Teucrorum ex oculis ; ponto nox incubat atra. 90 Intonuere poli et crebris micat ignibus aether, Praesentemque viris intentant omnia mortem. Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra ; Ingemit, et duplicis tendens ad sidera palmas Talia voce refert: *oterque quaterque beati, 95 Quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis Contigit oppetere ! o Danaum fortissimo gentis Tydide, mene Iliacis occimibere campis Non potuisse tuaque animam banc elfimdere dextra, Saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens 100 Sai-pedon, ubi tot Simois correpta sub undis Scuta virum galeasque et fortia corpora volvit ! ^ Talia iactanti stridens Aquilone procella Velum ad versa ferit, fluctusque ad sidera toUit : B'ranguntur remi ; tum prora avertit et undis 105 Dat latus ; insequitur cumulo praeruptus aquae mons. Hi sunmio in fluctu pendent, his unda dehisceus Terram inter fluctus aperit ; furit aestus harenis. Tris Notus abreptas in saxa latentia torquet ; Saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus Aras, 110 Dorsum inmane mari summo; tris Eurus ab alto In brevia et syrtis urguet, miserabile visu, Inliditque vadis atque aggere cingit harenae. Unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten, Ipsius ante oculos ingens a vei-tice pontus 115 In puppim ferit: excutitur proiiusque magister Volvitur in caput ; ast illam ter fluctus ibidem Torquet agens circiim, et i-apidus vorat aequore vortex. Apparent rari nantes in gurgite vasto, Arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas. 120 lam validam Ilionei navem, iam fortis Achati, Et qua vectus Abas, et qua grandaevus Ale tea, AENEIDOS LIL*. I. 73 %^cit hiemps ; laxis laterum compagibus omnea Accipiunt inimicum imbrem rimisque fatiscunt. Interea magno misceri niurmiire pontuni 125 Emissamque hiemem sensit Neptiiniis et imis Stagna refiisa vadis, graviter commotus ; et alto Prospiciens gumma placidum caput extulit unda. Disiectam Aeneae toto videt aequore classem, Fluctibus oppresses Troas caelique ruina : 130 Nee latuere doli fratrem lunonis et irae : Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur: ' Tantane vos generis tenuit fiducia vestri ? lam caelum terramque meo sine numine, Venti, Miscere et tantas audetis tollere moles? 135 Quos ego — Sed motos praestat componere fluctus: Post mihi non simili poena commissa luetis. Maturate fugam, regique haec dicite vestro : Non illi imperium pelagi saevumque tridentom, Sed mihi sorte datum. Tenet ille inmania saxa, 140 Vestras, Eure, domos ; ilia se iactet in aula Aeolus et clauso rentorum carcere regnet.' Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat, CoUectasque fugat nubes solemque reducit. Cymothoe simul et Triton adnixus acuto 145 Detrudunt nsm.s scopulo ; levat ipse tridenti Et vastas aperit syrtis et temperat aequor, Atque rotis summas levibus perlabitur undas. - Ac veluti magno in populo cum saepe coorta est Seditio, saevitque animis ignobile volgus j 1 50 lamque faces et saxa volant, furor arma ministrat ; Tum pietate gravem ac mentis si forte virum quem Conspexere, silent arrectisque auribus adstant ; Ille regit dictis animos, et pectora midcet : Sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam 155 Prospiciens genitor caeloque invectus aperto Flectit equos curruque volans dat lora secundo. Defessi Aeneadae quae proxima litora cursu Contendunt petere, et Libyae vertuntur ad oras. Est in secessu longo locus : insula portum 160 Efficit obiectu laterum, quibus omnis ab alto Frangitur inque sinus scindit sese unda reductos. Hinc atque hiuc vastae rupes geminique minantur In caelum scopuli, quorum sub vertice late Aequora tuta silent ; tum silvis scaena coruscis 165 Desuper hoiTentique atrum nemus iraminet umbra ; Fronte sub adyersa scopulis pendentibus antrum, ^--v ■ Intus aquae dulces vivoque sedilia saxo, ^ ^^^ Nympharum domus ; hie fessas non vincula navia '-'^ Ulla tenent, unco non alligat ancora morsu. 74 r. VEEGILI MARONIS 170 Hue septem Aeneas collectis navibus omni Ex numero subit ; ac magno telluris amore Egressi optata potiuntur Troes h arena Et sale taoentis artus in litore ponunt. Ac primum silici scintillam exCudit Achates 175 Succepitque ignem foliis atque arida circum Nutnmenta dedit rapuitque in fomite flammam. Turn Cererem corruptam undis Cerealiaque arma Expediunt fessi rerum, friigesque receptas Et torrere parant flammis et frangere saxo. 180 Aeneas scopulum interea conscendit et omnem Prospectum late pelago petit, Anthea siquem lactatum vento videat Phrygiasque biremis Aiit Capyn aut celsis in puppibus arma Caici. Navem in conspectu nullara, tris litore cervos 185 Prospicit errantis 5 hos tota armenta sequuntur A tergo, et longum per vallis pascitur agmen. Constitit hie, arcumque manu celerisque sagittas Compuit, fidus quae tela gerebat Achates, Ductoresqae ipsos primum, capita alta ferentis 190 Cornibus arboreis, sternit, tum volgus et omnem Miscet agens telis nemora inter frondea turbam ; Nee prius absistit, quam septem ingentia victor Corpora fundat humi et numerum cum navibus aequet. nine portum petit, et socios partitur in omnis. 195 Vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes Litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros, Dividit, et dictis maerentia pectora mulcet : ' socii, neque enim ignari sumus ante malorum, O passi graviora, dabit deus his quoque finem.^ - i 200 Vos et Scyllaeam rabiem penitusque sonantis Accestis scopulos, vos et Cyclopea saxa Experti : revocate animos, maestumque timorem , c/uA^ ^ Mittite ; forsan et haec olim meminisse iuvabit. -*i K J iJ^* f Per varies casus, per tot discrimina rerum V i Ik 20a Tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas ' ^y*^ I Ostendunt ; illic fas regna resurgere Troiae. I" (i* a)^"^ Durate, et vosmet rebus servate secundis. ' Talia voce refert, curisque ingentibus aeger Spem voltu simulat, pi-emit altum corde dolorem. 210 Ilii se praedae accingunt dapibusque futuris : c*M^ Tergora deripiunt costis et viscera nudant, ^ Pars in frusta secant venbusque trementia figiint, a\ jUf ^J Litore aena locant alii flammasque ministi-ant. Jr^^T^ Jj Tum victu revocant vires, fusique per herbam \^ 215 Inplentur veteris Bacchi pinguisque ferinae. u Postquam exempta fames epulis mensaeque remotae, ^ Amissos longo socios sermone requiruut K ► AENEIDOS LIB. I. '/ S Spemque metumque inter dubii, squ vivere credant Sive extrema pati nee iam exaiidire vocatos. 220 Praecipue pius Aeneas nunc acris Oronti, Nunc Amyei casum gemit et crudelia secum Fata Lyci fortemque Gyan fortemque Cloanthura. Et iam finis erat, cum luppiter aethere sumnio Dispiciens mare velivolum terrasque iacentis 225 Litoraque et latos populos, sic vertice caeli . Constitit et Libyae defixit lumina regnis. "-r- Atque ilium talis iactantem pcctore curas Tristior et lacrimis oculos suiFusa nitentis Adloquitur Venus : ' o qui res hominumque deumque 230 Aeternis regis imperiis et fulmine terres, Quid mens Aeneas in te committere tantum, Quid Troes potuere, quibus tot funera passis I Cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis ? B^ ~« J Certe hinc Romanes olim, volventibus annis, ^V^*^35 Hinc fore ductores revocato a sanguine Teucri, ' fejL- iQui mare, qui terras omni dicione tenerent, f^ Pollicitu's : quae te, genitor, sententia vertit ? Hoc equidem occasum Troiae tristisque ruinas Solabar fatis contraria fata rependens ; 240 Nunc eadem fortuna viros tot casibus actos Insequitur. Quern das finem, rex magne, laborum ? Antenor potuit mediis elapsus Achivis Ulyricos penetrare sinus atque intima tutus Regna Libm-norum et fontem superare Timavi, 245 Unde per ora nevem vasto cum miu-mure montis It mare proruptum et pelago premit arya spnanti. ' Hie tamen ille urbem Patavi sedesque locavit Teucrorum, et genti nomen dedit armaque fixit Troi'a, nunc placida compostus pace quiescit : 250 Nos, tua progenies, caeli quibus adpuis arcem, Navibus, infandum ! amissis imius ob iram Prodi mur atque Italis longe disiungimur oris. Hie pietatis honos? sic nos in sceptra reponis ?' Dili subridens hominum sator atque deorum 255 Voltu, quo caelum tempestatesque serenat, Oacula libavit natae, dehinc tali a fatur : *Parce metu, Oytherea : manent inmota tuorum Fata tibi j cernes urbem et promissa Lavini Moenia, sublimemque feres ad sidera caeli 260/ Magnanimum Aenean j neque me sententia vertit. Hie tibi (fabor enim, quando haec te cura remordet, Longius et yqlvens fatorum arcana movebo) Bellum ingens geret Italia populosque feroces Contundet, moresque viris et moenia J)onet, c6^a>t 265 Tertia dimi Latxo regnaiitem viderit aestas 76 p. VEKGILI MARONIS Temaque ti*ansiermt Rutulis hiberna subactis. At puer Ascanius, quoi nunc cognomen lulo Additur (Ilus erat, dum res stetit Ilia regno), Triginta magnos volvendis mensibus orbis 270 Imperio explebit, regnumque ab sede Lavini Transferet, et longam multa vi muniet Albam. .qijXaJ^ Hie iam ter centum totos regnabitur annos ^ 1^*.- •" I Gente sub Hectoreai, donee regina sacerdos "^"^ I Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem. p^ 275 Inde lupae fulvo nutricis tegmine laetus ^ ■" f ,yNA Romulus excipiet gentem, et Mavortiacondet ^vj- Moenia Romanosque suo de nomine dicet. .^ . ^ gis ego nee metas rerum nee tempora pono ; ^'^'"'^P'S/J'xt*/* \ kjT' Imperium sine fine dedi. Quin aspera luno, uA-fr< aUM ^ 280 ^ Quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat, D/**^ Consilia in melius referet, mecumque fovebit IvA^ Romanos, rerum dominos, gentemque togatam. Sic plaeitum. Veniet lustris labentibus aetas, Cum domus Assaraci Phtbiam clarasque Mycenas 285 Servitio premet ac victis dominabitur Argis. Naseetur pulchra Troianus origine Caesar, g' Imperium Oceano,famam qui terminet astris, \ *jp^ lulius, a magno demissum nomen lulo. 1 iyy^ "Hunc tu olim caelo, spoliis Orientis onustum, ' 290 Accipies secura ; vocabitur hie quoque votis. /■^-^ <^ Aspera tum positis mitescent saecula bellis ; ^ "-^ *a^ - Cana Fides et Vesta, Remo cum fratre Quirini s, /^n^iT*^ lura dabunt ; dirae ferro et compagibus artis ^^-V Claudentur Belli portae ; Furor impius intus, 295 Saeva sedens super arma et centum vinctus aenis Post tergum nodis, fremet hor^idus ore eruento.' Haec ait, et Maia genitumMemittit ab alto, Ut terrae utque novae pateant Karthaginis arces , Hospitio Teucris, ne jati neseiaJ)ido - — J «JCj! ^J^ c^ 1 ^ 300 Finious arceret. Volat ille per aera magnum ^ Remigio alarum, ac Libyae citus astitit oris. Et iam iussa faeit, ponuntque feroeia Poeni Corda volente deo ; in primis regina quietum t- Accipit in Teucros animum mentemque benignam. l^iA^ 305 At pius Aeneas, per noctem plurima volvens, fy^ Ut primum lux alma aata est, exire locosque | Explorare novos, quas vento accesserit oras. Qui teneant, nam mculta videt, hominesne feraene, Quaerere constituit sociisque exacta referre. 810 Classem in convexo nemorum sub rupe cavata Arboribus clausam circum atque horrentibus umbris Occulit ; ipse uno graditur comitatus Achate, Bina mauu lato crispans hastilia ferro. x^ A.ENEIDOS LIB. I. 77 Cui mater media sese tulit obvia silva, 315 Virginis os habitmnque ^erens et virginis anna, Spartanae vel qualis equos Thraeissa fatigat Harpalyce volucremque fuga praevertitur Eiirum. Namque uineris de more habilem suspenderat arcuiL Venatrix, dederatque comam difFundere ventis, 320 Nuda genu nodoqiie sinus c ollect a fluentis. Ac prior ' heus,' inquit, ' iuvenes, monstrate, mearum Vidistis si quam hie errantem forte sororum, Succinctam pharetra, et maculoso tegmine lyncis Aut spimiantis apri eursimi clamore prementem.' 32'>^ Sic Venus ; et Veneris contra sic filius orsus : Nulla tuarum audita mihi neque visa sororum, O — quam te mgmor^m, virgo ? namque bnut tibi voltu3 Mortalis, nee vox hominem sonat ; — o dea certe, An Phoebi soror an Nympharum sanguinis una ? 330 Sis felix, nostrumque leves quaecumque laborem, Et, quo sub caelo tandem, quibus orbis in oris lactemur, doceas ; ignari bominumque locoruinque En-amus, venta buc vastis et fluctibus acti : Multa tibi^-ante aras nostra cadet hostia dextra.' 335 Turn Venus : 'baut equidem tali me dignor honore : Virginibus Tyriis mos est gestare pbaretram Purpureoque alte suras vincire cotburno. Punica regna vides, Tyrios et Agenoris urbem j Sed fines Libyci, genus intractabile bello. 340 Imperium Dido Tyria regit urbe profecta, Germanum fugiens. Longa est miuria, longae Ambages ; sed summa sequar fastigia reruni. Huic coniunx Sycbaeus erat, ditissimus agri Phoenicum, et magno miserae dilectus amore, 345 Cui pater intactam dederat primisque iugarat Ofninibus. Sed regna Tyri germanus babebat Pygmalion, scelereant© alios immanior omnis. Quos inter medius venit furor. Ille Sycbaeum Impius ant& aras atque auri caecus amore 350 Clam ferro incautum superat, secmois amorum "^ Germanae ; factumque diu celavit, et aegram Multa malus simulans vana spe lusit amantem. Ipsa sed in somnis inbumati venit imago Coniugis; ora modis attoUens pallida miria 355 Crudelis aras traiectaque pectora fen-o Nudavit, caecumque domus scelus omne retexit. Tum c^erare fugam patriaque ^xcedere suadet, Auxiliiimque yiae veteris tellUre recludit ^ '>Tbesauros, ignotum argenti pondus et auri. 360 His commota tfugam Dido sociosque parabat. Conveniunt, qUibus aut odium crudele tyi-anni 78 p. VERGILI MARONIS Aut metus acer erat ; navis, quae forte paratae, Corripiunt onerantquo^uro. Portantur avari Pygmalionis opes pelago jCdux femina facti. ) Q • 365 Devenere locos, ubi nunc ingentia cernis Moenia surgentemque novae Karthaginis areem, Mercatique solum, facti de nomine Byrsam, Taurino quantum possent circumdare tergo. Sed vos qui tandem quibus aut venistis ab oris, 370 Quove tenetis iterP' Quaerenti talibus ille Suspirans imoque trahens a pectore vocem : *0 dea, si prima repetens ab origine pergam Et vacet annalis nostrorum audire laborum, Ante diem clauso coraponat Vesper Olyrapo. — '375 Nos Troia antiqua, si vestras forte per auns u^ Troiae nomen iit, di versa per aequora vectos ( Forte suaXibycis teaipeatas adpulit oris. Sum pius Aeneas, raptos qui ex hoste Penates Classe veho mecum, fama super aethera notus. 380 Italiam quaero patriam et genus ab love summo. Bis denis Phrygium conscendi navibus aequor, Matre dea monstrante viam data fata secutus ; Vix septem convulsae undis Euroque supersimt : lpse4gnotus egens Libyae deserta peragro, 385 Europ*vatque-Asia pulsus.' N^c plura querentem Passa Venus medio sic interfata dolore'^st : 'Quisquis es, haut, credo, invisus caelestibus auras Vitalis carpis, Tyriam qui ad veneris urbem. y Peige modo, atque-tioc te reginae ad limina perfer : 300 Namque tibi reduces socios classemque relatam Nuutio et in tutum versis aquilonibus actam, j^^^ I^Tfrustra augm-ium vaAi docuere parentes. ^^ Aspice bis senos laetantis agmine cycnos, . m^ Aetheria quos lapsa plaga Tovis ales aperto 395 Turbabat caelo; nunc terras ordine longo Aut capere-aut captas iam respectare videntur : Ut reduces illi luaunt stridentibus alls Et coetu cinxere polum cantusque dedere, Haut aliter puppesque tuae pubesque tuorum "400 Aut portum tenet aut pleno subit ostia velo. A ^ QPerge modcK-et, qua te ducit via, derige gressum^ ^ Dixit, et avertens rosea cervice refu&it, -^ Ambrosiaeque comae divinum vertice-odorem Spiravere, pedes vestis defluxit ad imos, 405 ffit vera incessu patuit dea> Illevoibi matrem f^ Adgnovit, tali fugientenrest voce secutus : *Quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis Ludis imaginibus ? cur dextrae iungere dextram Nou datur, ac veras audire et reddere voces P' AENETDOS LIB. I. 79 410 Talibu3 incusat, gressumque- ad moenia tendit. At Venus obscuro gradientis aere saepsit, Et multo nebulae circum dea fudit amictu, Cernere nequis eos neu quis contingere posset Molirive moram^iuit Teniendi poscere causa s. il5 Ipsa Paphum sublimis abit, sedesque revisit Laeta suas, ubi templum-illi, centumque Sabaeo Ture calent arae sertisque receutibus halant. Corripuere viam interea^ qua semita monstrat. lamque-ascendebant coUem, qui plurimus urbi 420 Imminet adversasque^spectat desuper arces. Miratur molem Aeneas, magalia quondam, , Miratur portas strepitumque-et strata viarum. Instant ardentes Tyrii, pars ducere muros Molirique-arceni-et manibus subvolvere saxa, 425 Pars optare locum tecto et concludere sulco ; * lura jQiagistratusque legunt sanctumque senatum ; * v^"^ Hie portus alii eiFodiunt; bine lata theatris '*'*"'^ Fimdamenta petunt alii, immanisque columnas Rup^bus excidunt, scaenis decora alta futui-is : 430 Qualis apes aestate nova per florea rura Exercet sub sole labor, cum gentis adultos C/AJ^^ i Educunt fetus, aut cum liquentia mella zT Stipant et dulci distendunt nectare ceUas, Aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto 435 Ignavum fucos pecus a praesepibus arcent ; ^,Fervet opus, redolentque th3rmo fragrantia mella.. '0 fortunati, quorum iam moenia sm-guntl' Aeneas ait et fastigia suspicit urbis. Infert se saeptus nebula, mirabile dictu, 440 Per medios miscetque viris, neque cernitur uUi, ae. \V^ Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbr ''^^ Quo primum iactati-imdis et turbine Poeni Effodere loco signum, quod regia luno Monstrarat, caput acris equi ; sic nam fore bello 445 Egregiamret facilem victu per saecula gentem. ^ "f ■ Hie templum lunoni-ingens Sidonia Dido Condebat, donis opulentum-et numine divae, , yr-'-' \y "-^'y^ Aerea cui gradibus surgebant limina nexaeque 7) ^o^'^^ Aere trabes, foribus cardo stridebat aenis. ) eA^ 450 Hoc primum -in luco nova res oblata timorem Leniit, hie prim unr Aeneas sperare salutem Ausus et adflictis melius contidere rebus. Namque sub in^eiiti lustrat dum singula templo, Reginam opperiens, dum, quae fortuna sit urbi, — ' 456 Artificumque manus intra seoperumque laborem Miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas Bellaque iam fama totum volgata per orbem, 80 p. VERGILI MARONIS ' Ati-idas Prianmmque- et saevum ambobus Achillen. Constitit, et lacrimans, 'quis iam locus,' inquit/ Achate, 460 Quae regio4n terris nostri non plena labons ? En Prianms. Sunt hie etiam sua praemia laudi ; 'Li.,,,/^^ Sunt lacrimae rerum>f^t mentem mortalia tangunt.^'^^ ^^, Solve metus ; feret haec aliquam tibi fama salutem.* ^'^T^ ' Sic ait, atque animum pictura pascit inani (^ L 465 Multa gem ens, largoque umectat fiumine voltum. • Namque videbat, uti bellantes Pergama circum . Hao fugerent Grai, premeret Troiana inventus ; >1a./H^xaa ^^ Hac Phryges, instaret curru cristatus AchiUes. f Nee procul hinc Rhesi niveis tentoria velis -^ 470 Adgnoscit lacrimans, primo quae prodita somno Tydi^s mi\|ta vastabat cae^e cru^tus, , Ardentisque avertit equos in castra, priusquam 'if'. Pabula gustassent Troiae Xanthiimque bibissent. ^ Parte alia fugi^s amissis Troilus armis, 1 . ^^ 475 Infelix puer atque inpar congressus Achilli, ^ ^W^'^ Fertur equis curruque haeret resupinus inani, Lora tenens tamen ; huic cervixque comaeque trahuntur Per terram, et versa pulvis inscnbitur hasta. Interea ad templum non aequae Palladis ibant 480 Crinibus Iliades passis peplumque ferebant, Suppliciter tristes et tunsae pectora palmis j Diva solo fixos oculos aversa tenebat. Ter circum Iliacos raptaverat Ilectora muros Exanimumque^uro corpus vendebat Achilles. 485 Turn vero ingentem gemitum dat pectore-tib imo, Ut spoliaj ut currus, utque ipsum corpus amici Tendentemque maiyjs Priamum conspexit injtj^-mis. Se quoque principibus perlnixtum adgnovit Achivis, Eoasque-acies et nigri Memnonis arma, - WiJL^uJiY^tXdu'' 490 Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis ' a^s /Jiux.'i, ■ Penthesilea furens mediisque in milibus ardet, Aurea subnectens exertae cingula mammae, Bellatrix, audetque viris concurrere virgo. ** Ilaec dum Dardanio Aeneae mirai;ida videntur, 495 Dum stupet obtutuque haeret defixus in uno, j/ Regina ad templum, forma pulcherrima Dido, Incessit magna iuvenum stipante caterva. Qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi Exercet Diana ghoros, quam mille secutae^ / 500 Hinc a^ue hinc glomeb-antur (jfreades J ilia pntiretrara Fert umero, gradiensque deas supereminet omnia ; Latonae tacitum pertemptant gaudia pectus : Talis erat Dido, talem se Ineta ferebat Per medios, iustans operi rogniaque futuris. 605 Turn foribus divae, media testudine teuipli, AENEIDOS LIB. I. 8 1 Saepta^vmis soUoqiie alte subnlxa resedit. I lira dabat legesqiie vtris, operumque laborera Partibus aequabat iustis aut sorte trahebat, Cum subito Aeneas concursn^ ttccedere magno 510 Anthea Sergestunique videt fortemqiie Cloantiiuiu Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo Dispulerat penitusque alias avexerat oras. Obstipuit simul ipse, siinul pereussus Achates Laetitiaque metuque ; avidi coniungere dextras 515 Ardebant, sed res animos incognita turbat. Dissimulant et niibe cava speculantur amicti, Quae fortuna viris, classem quo litore linquant, Quid veniantj cunctisnam lecti navibus ibant Orantes veniam, et templuni claniore petebant. 520 Postquam introgi*essi et coram data copia fandi, Maximus llibneus placido sic pectore coepit : 'O regina, novam cui condere luppiter urbem lustitiaque dedit genii s frenare superbas, TroeS temiseri, ventis maria omnia vecti, 525 Oramus : prohibe infandos a navibus ignis, Parce pio generi, et propius res aspice nostras. Non nos aut ferro Libycos populare penatia Venimus, aut raptas ad litora vertere praedas ; Non ea vis animo, nee tanta superbia victis. - 530 Est locus, Hesperiam Grai cogpiomine dicunt, TeiTa antiqua, potens armis atqiie ubere glaebae; '' h-* Oenotri coluere viri ; nunc fama minores , JJ^^^'*^ Italiam dixisse ducis de nomine gentem. ., j^ »a*JC-*. '^ ^ Hie cursus fuit, 535 Cum subito adsurgena fluctu nimbosus Orion ^ In vada caeca tulit, penitusque prgcacibus austris Perque undas superante salo perque invia saxa Dispulit ; hue pauci vestris adnavimus oris. [morem Quod genus hoc hominum ? quaeve hunc tani barbara 540 Permittit patria ? bospitio prohibemur harenae ; Bella cient, primaque vetaut consistere terra. Si genus humanunj^t mortalia temnitis arma, At sperate deos memores fandi atque nefandi. Rex erat Aeneas nobis, quo iustior alter 545 Nee pietate fuit nee bello maior et armis : Quem si fata vii-uni servant, si vescitur aura ^ Aetherk nequQ^dhuc crddelibus occubat umbris, ""^ Non metus. Officio nee te certasse priorem Paeniteat : sunt et Siculis regionibus urbes 550 ArmfjqueTroiaVioqne a sanguine clarus Acestes, Quasaatam ventis liceat subUucere classem Et siljvis aptare trabes et ktrtngere remos, Si datur Italiam sociis ev rege recepto G ^2 P. VERGILI MARONIS Tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus ; 655 Sin absumpta salus, et te, pater optume Teucmm, Pontus habet Libyae nee spes iam restat luli, At freta Sicaniae saltern sedesque paratas, Unde hue advecti, regemque petamus Acesten.' Talibus Ilioneus ; cuncti simul ore fremebant 060 Dardanidae. Turn breviter Dido voltum demissaprofatur: *Solvite corde metum, Teucri, secludite curas. Res dura et regni novitas me talia cogunt Moliri et late finis custode tueri. 566 Quia genus Aeneadum, quis Troiae nesciat urbem Virtutesque virosque aut tanti i ncendia bell i-E- Non obtusa adeo gestamus pectora Poeni, Nee tani^versus equbs Tyrfa Sol iungit ab urbe. Seu vos Hesperiam magnatti SatumiaquQjirva 570 SivePrycis tinis regemquQ^optatis Acesten, Auxilio tutos dimittam opibusque iuvabo.' Voltis et his mecum pariter considere regnis ? Urbem quam statuo, vestra est ; subducite navis ; Tros Tyriusque mihi nuUo discrimine^getur. 675 Atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem Adtbret Aeneas : equidem per litora certos Dimittan\^t Libyae lustrare extrema iubebo, Siquibus eiectus silvis aut urbibus errat.' His animum arrecti dictis et fortis Achates 680 Et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem Ardebant. Prior Aenean compellat Achates : 'Nate dea,quae nunc animo sententia surgit? Omnia tuta vides, classem sociosque receptos : Unus abest, medio in fluctu quem vidimus ipsi 586 Submersum ; dictis respondent cetera matris. ' Vix ea fatus erat, cum circumfusa repente Scindit se nubes et in aethera purgat apertum. Restitit Aeneas claraque in luce refulsit (Os umerosque deo similis); namque ipsa decomm 690 Caesariem nato genetrixflumenque iuventae ^— Purpureum^t laetos oculis adflarat honores : " Quale mauus addunt ebori decu8j,'aut ubi flavo Argentum Pariusve lapis circimdatur auro. Tum sic reginan\_adloquitur cimctisque repente 6€f5 Inprovisus ait: * coram, quem quaeritis, adsum Troius Aeneas, I^ibycis ereptus ab undis. O sola infandos Troiae miserata labores, Quae nos, reliquias Dananm, ten'aeque marisque Omnibus exhaustos iam casibup, oiuuiuiujigeuos 600 Urbe domo sociaa,- grates peraolvere dignas Non opis est nostrae, Dido, nee quidquid ubique>'8t AENEIDOS LIB. I. 83 Gentis Dardaniae^ magnum qu£e sparsa per orbem. Di tibi, siqua pios respectant numina, siquid Usquam iustitifli^st et^ens sibi conscia rectij: '^ 605 Praemia digna ferant. Quae te tam laeta tulerunt Saecula ? qui tanti talem genuere parentes ? In freta dum fluvii current, dum montibus umbi-ae Lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet, Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt, 610 Quae me cumque vocant terrae/ Sic fatus, amicuni Ilionea petit dextra, laevaque Serestum, Post alios, fortemque Gyan fortemque Cloanthum. ,^ Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido, Casu deinde viri tanto, et sic ore locuta est : 615 'Quis te, nate dea, per tanta pericula casus Insequitur? quae vis immanibus adplicat oris ? Tune ille Aeneas, quem Dardanio Ancbisae Alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undani ? Atque equidem Teucrum memini Sidona venire 020 Finibus expulsum patriis, nova regna petentem Auxilio Beli ; genitor tum Belus opimam Vastabat Cyprum et victor dicione tenebat. Tempore iam ex illo casus mibi cognitus lu'bia Troianae nomenque tuum regesque Pelasgi. ^ ^(j y 625 Ipse hostis Teucros insigni laude ferebat, ^ ^ ■ '' Seque ortum antiqua Teucrorum ab stirpe volebat. Quare agite o tectis, iuvenes, succedite nostria : Me quoque per multos similis fortima labores lactatam hac demum voluit consistore terra : 630 \Non ignara mali miseris succurrere di8co,*> S. ; Sic memorat ; simul Aenean in regia ducit Tecta, simul divom templis indiqit honorem. .: " " Nee minus interea sociis ad litora mittit Viginti tauros, magnorum horrentia centum 635 Tergii suum, pinguis centum cum matribus agnos, ^^^^ ,Munera laetitiamque dii. "« At domus interior regali splendida luxu Instruitur, mediisque parant convivia tectis : Arte laboratae vestes ostroque superbo, , 640 Ingens ai*gentum mensis, caelataque in auro ' '' Fortia facta patrum_, series longissima rerum ' Per tot ducta viros antiqua-ab origine gentis. Aeneas (neque-enim patrius eonsistere mentem Passus amor) rapidum-ad navis praemittit Achaten, 645 Ascanio ferat hj»c, ipsumqu^ ad moenia ducat j Oamis in Ascanio cavi stat cura parentis. Muuera prae'tevea IliaQis erepta minis Ferre iubet, pallam signis aur6que i*igentem Et circumtextum croceo vekmen acantbo, G 2 ^4 P. VERGILI MARONIS 050 Qrnatiis Argivae Helenae, quos ilia Mycenis, Pergama cum peteret inconcessosque hymenaeoa, Extulerat, matris Ledae mirabile donum j Praeterea sceptrum, IlioS^e quid geseferat olim, Maxima natanim Priami, collogue monile dSS-^Bacatum et duplicem gemmis aiiroque coronam. flaec~celerans iter ad navis tendebat Achates. At Cytherea novas artes, nova p^ctore versat Consilia, ut faciem mutatus et ora Qupido Pro dulci Ascanio vemat, donisque furentem 660 Incendat reginam atque ossibus implicet ignem. Quippe domum timet ambigiiam Tyriosque bilinguis ; Urit atrox luno, et sub noctem cura recursat. Ergo bis alige^um dictis adfatur Amorem : 'Nate, meae vires, mea magna potentia solus, 66o Nate, patris summi qui tela Typhoia temnis. Ad te confugio et supplex tua numina posco. Frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum Litora iactetur odiis lunonis acerbae, Nota tibi, et nostro doluisti ssepe dolore. 670 Nunc Pboenissa tenet Dido blandisque moratur Vocibus ; et vereor, quo se lunonia vertant JLiAAij Hospitia j baut tanto cessabit cardine rerimi. >v-vv**^*-^ Quocirca capere ante dolis et cingere flamma Reginam meditor, nequo se numine miitet, 675 Sed magno Aeneae mecum teneatur amore. Qua facere id possis, nostram nunc accipe mentem : Ilegiu§accitu cari genitoris ad urbem SidoniamTpiier ire parat, mea maxima cura, \^ Dfljia ferens pelago et flammis restffhtia Troiae j 680\Hunc ego sopitum somno super alta Cythera ^y^Axii super Idalium'^crata sede recondam, Npqua scire dolos mediusve occurrere possit. fTu faefeni illius noctem non amplius unam tealle dol5, et notos pueri puer indue voltus, 685 Ut, cum te gremio accipiet laetissima Dido Regalis inter mensas l aticemq ue Lvaeum, Cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet, Occultum inspires ignem fall95C[ue veneno.' Paret Amor dictis carae genetricis, et alas i ^^^ 690 Exuit et gressu gaudens incedit luli. ^ *^ T^ "f^ At Venus Ascanio placidam per membra quieteni '' X"^ Inrigat, et fotum gremio dea tollit in altos Idaliae lucos, ubi mollis amaracus ilium Floribus et dulci adspirans complectitiir umbra. 605 lamque ibat dicto parens et dona Cupido Regia portabat Tyriis, duce laetus Achate. Cum venit; aulaeis iam se regina superbia AENEIDOS LIB. I. 85 Aurea eompo3uit sponda mediamqiie locavit ; lam pater Aeneas et iam Troiana iuventus 700 Couveniunt, stratoque super discunibitur ostro. Dant manibiis famuli lymphas, Cereremque canistria Expediunt, tonsisque ferunt mantelia villis. Quiuquaginta intus famulae, quibus ordine longam Cura penum struere et flammis adolere penates ; 705 Centum aliae totidemque pares aetate ministri, Qui dapibus mensas onerent et pocula ponant. Nee non et Tyrii per limina laeta frequentes Convenere, toris iussi discumbere pictis. Mirantur dona Aeneae, mirantur lulum 710 Flagrantisque dei voltus simulataque verba Pallamque et pictum croceo velamen acantho. Praecipue infelix, pesti devota futurae, Expleri mentem nequit ardescitque tuendo Phoenissa, et pariter piiero donisque movetur. 715 lUe ubi complexu Aeneae colloque pependit Et magnum falsi inplevit genitoris amorem, Keginam petit. Haec oculis, haec pectore toto Haeret et interdum gremio fovet, inscia Dido, Insidat quantus miserae deus. At memor ille 720 Matris Acidaliae paulatlm alx)lere Sycha^im Incipit, et vivo temptat praevertere amore lam pridem resides animos desuetaque corda. Postquam prima quies epulis, mensaeque remotae, Crateras magnos statuunt et vina coronant. 726 Fit strepitus tectis vocemque per ampla volutant Atria ; dependent lychni laquearibus aureis Incensi, et noctem flammis funalia vincunt. Hie regina gravem gemmis auroque poposcit Inplevitque mero pateram, quam Belus et omnes 730 A JBelo soliti ; tum facta silentia tectis : ^luppitsr, hospitibus nam te dare iura loquuntur, Hunc laetum Tyriisque diem Troiaque profectis Esse velis, nostrosque huius meminisse minores : Adsit laetitiae Bacchus dator et bona luno ; 735 Et vos, o coetum, Tyrii, celebrate faventes/ Dixit, et in mensam laticum libavit honorem, Primaque, libato, summo tenus attigit ore ; Tum Bitiae dedit increpitans ; ille inpiger hausit Spumantem pateram et pleno se proluit auro j 740 Post alii proceres. Citbara crinitus lopas Personat aur9,ta, docuit quem maximus Atlas. Hie canit errantem lunam solisque labores ; Unde hominum genus et pecudes, unde imber et ignes, Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones j 746 Quid tantum Oceano properent se tinguere soles 86 p. VERGILI MAEONIS Hibemi, yel quae tardis mora noctibus obstet. Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur. Nee non et vario noctem sermone trahebat Infelix Dido, longiimque bibebat amorem, 750 Multa super Priamo rogitans, super Hectore multa ; Nunc, quibus Aurorae venisset filius armis, Nunc, quales Diomedis equi, nunc, quantus Achillea, ' Immo age, et a prima die, hospes, origine nobis Insidias^ inqiiit ' Danaum casusque tuorum 765 EiToresque tuos ; nam te iam septima portat Omnibus errantem terris et fluctibus aestas.' * ' In yersibuB huius libri 646-669 Ilioneus ita disserere videtnr : ' si vivit -iEnea?, nihil est qnod metuamus : nee te, utcnmque id sit, paeniteat quod nos prior »idiu- veris ; sunt enim nobis in Sicilia amici armis po ten tee (qui posterius receptos adiuvent, et tibi gratias habeant) : auxilium igitur praest«'S oi-amus, sive at, ^inea superstite, Italiam petamus, sive ut, eo mortuo, ad Acesten redeamna.' AENEIDOS LIB. II. 8/ LIBER SECUNDUS. ^^ J^ ^ CoNTiCTJEEE omnes intentique or a teiiebant:f ^v*-^'*'^ Inde toro pater Aeneas sic orsiis ab alto : *Infandum, Regina, iubes renovare dolorem, Troianas ut opes et lamentabile regnmn 5 Eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi, Et quoiiim pars magna fui. Quis talia fando Myrmidonum Dolopumve aut dmi miles Ulixi Temperet a lacrimis ? et iam nox umida caelo Praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. 10 Sed si tantus amor casus cognoscere nostros Et breviter Troiae supremum audire laborem, Quamquam animus meminisse horret luctuque refugit, Incipiam.^^ Fracti bello fatisqiie repulsi Ductores Danaum, tot iam labentibus annis, 15 Instar montis equum divina Palladis arte Aediiicant sectaque intexunt abiete costaa : Votum pro reditu simulant, ea fama vagatur. Hue delecta vinim sortiti corpora furtim lucludunt caeco lateri, penitusque cavernas 20 Ingentis uterumque arniato milite coraplent. Est in conspectu Tenedos, notissima fama Insula, dives opum, Priami dum regna manebant, Nunc tantum sinus et statio male fida carinis : Hue se provecti deserto in litore condunt. 25 Nos abiisse rati et vento petiisse Mj^cenas : Ergo omnis longo solvit se Teucria luctu ; Panduntur portae ; iuvat ire et Dorica castra Desertosque videre locos litusque relictum. Hie Dolopum manus, hie saevus tendebat Achilles ; 30 Classibus hie locus ; hie acie certare solebant. Pars stupet innuptae donum exitiale Minevvae, Et molem mirantur equi ; primusque Thymoetes Duci intra muros hortatur et arce locari, Sive dolo seu iam Troiae sic fata ferebant. 35 At Capys et quoi-um melior sententia menti Aut pelago Danaum insidias suspectaque dona Praecipitare iubent subiectisque urere flammis, Aut terebrare cavas uteri et teraptare latebras. Scinditur incertum studia in contraria volgus. 40 Primus ibi ante omnis, magna comitaute caterva, Laocoon ardens summa decurrit ab arce, 88 p. YERGILI MARONIS Et procul : 'o miseri, quae tanta insania, cives ? Creditis avectos hostis aut ulla putatis Dona carere dolis Danaum ? sic notiis Ulixes ? 45 Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, Aut haec in nostros fabricata est machina muros Inspectura domos venturaque desuper urbi, Aut aliquis latet error : equo ne credite, Teucri. Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.* 60 Sic fatus validis ingentem viribus hastam In latus inque feri cwrvam compagibus alvom Contorsit : stetit ilia tremens, uteroque recusso Insonuere cavae gemitumque dedere cavernae. Et, si fata deum, si mens non laeva fuisset, 55 Impulerat ferro Argolieas foedare latebras, Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres. Ecce manus iuvenem interea post terga revinctura Pastures magno ad regem clamore trahebant Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro, 60 Hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achivis, Obtulerat, fidens animi atque in utnimque paratus, Seu versare dolos seu certae occumbere morti. Undique visendi studio Ti*oiana iuyentus Circumfusa ruit, certantque inludere capto. 65 Accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno Disce omnia. Namque ut conspectu in medio turbatus inermis Constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit : 'Heu, quae nunc tellus' inquit 'quae me aequora possunt 70 Accipere ? aut quid iam misero mihi denique restat, Cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi Dardanidae mfeusi poenas cum sanguine poscunt ?* Quo gemitu conversi animi compressus et omnia Impetus. Hortamur furi, quo sanguine cretus 75 Quidve ferat; memoret, quae sit fiducia capto. lUe baec deposita tandem foi*midine fatur : 'Cuncta equidem tibi, Rex, fuerit quodcuroque, fateboi Vera' inquit; 'neque me Argolica de gente negano: Hoc primum; nee, si miserum fortuna Sinonem 80 Finxit, vanum etiam mendacemque inproba finget. Fando aliquod si forte tuas pervenit ad auris Belidae nomen Palamedis et incluta fama Gloria, quern falsa sub proditione Pelasgi Insontem infando indicio, quia bella vetabat, 85 Demisere Neci, nunc cassum lumine lugent, lUi me comitem et consanguinitate propinquum Pauper in arma pater primia hue misit ab annis. Dum stabat regno incolumis regumaue vigebat Consiliis, et nos aliquod nomonque aecusque AENEIDOS LIB. 11. 89 90 Gessimus, Invidia postquam pellacis Ulixi (Haut ignota loquor) superis concessit ab oris, Adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam, Et casum insontis meciim indignabar amici. Nee tacui demens, et me, fors si qua tiilisset, 95 Si patrios umqiiam remeassem victor ad Argos, Promisi ultorem et verbis odia aspera movi. Hinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulixes Criminibus teiTere novis, hinc spargere voces In volgum ambiguas et quaerere conscius arma. 100 Nee requievit enim, donee Calchante ministro — Sed quid ego haec autem nequiquam ingrata revolvo, Quidve moror, si omnis uno ordine habetis Acliivos, Idque audire sat est? lamdudum sumite poenasj Hoc Ithacus velit et magno mercentur Atridae. ' 105 Tum vero ardemus scitari et quaerere casus, Ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae. Prosequitur pavitans et ficto pectore fatur : ^Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta Moliri et longo fessi discedere bello ; 1 10 Fecissentque utinam ! saepe illos aspera ponti Interclusit hiemps, et terruit Auster eimtis ; Praecipue, cum iam hie trabibus contextus acemia Staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi. Suspensi Eurypylum scitantem oracula Phoebi 115 Mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat: ''Sanguine placastis ventos et virgine caesa, Cum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras ; Sanguine quaerondi reditus, animaque litandura Argolica." Volgi quae vox ut venit ad auris, 120 Obstipuere animi, gelidusque per ima cucurrit Ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apoll"). Hie Ithacus vatem magno Calchanta tumultu Protrahit in medios ; quae sint ea numina divom, Flao-itat. Et mihi iam multi crudele canebant 125 Artificis scelus et taciti ventura videbant. Bis quinos silet ille dies tectusque recusat Prodere voce sua quemquam aut opponere morti Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus, Compositorumpitvocem, et me destinat arae. 130 Adsensere omnes, et quae sibi quisque timebat Unius in miseri exitium conversa tulere. lamque dies infanda aderat: mihi sacra parari Et salsae fruges et circum tempora vittae. Eripui, fateor/ leto me et vincula rupi, 1135 Limosoque lacu per noctem obscurus in ulva Delitui, dum vela darent, si forte dedissent. Nee mihi lam patriam antiquam spes ulla videndi, i 90 P.VERGILI MARONIS Nee dulcis natos exoptatumque parentem ; Quos illi fors et poenas ob nostra reposcent 149 EfFugia, et culpam banc miserorum morte piabunt. Quod te per superos et conscia numina veri, Per siqua est, quae restet adbuc mortalibus usque m Inteinerata fides, oro, miserere laborum Tantorum, miserere animi noD digna ferentis.' 145 His lacrimis vitam damus, et miserescimus ultro. Ipse viro primus manicas atque arta levari Vincla iubet Priamus, dictisque ita fatur amicis : ^Quisquis es, amissos bine iam obliviscere Grraios ; Noster eris. Mibique baee edissere vera roganti : 150 Quo molem bancimmanisequi statuere? quis auctor? Quidve petunt ? quae religio aut quae machinn belli ?* Dixerat. lUe, dolis instructus et ai-te Pelasga, Sustulit exutas vinclis ad sidera palmas : ' Vos, aetemi ignes, et non violabile vestrum 155 Testor nuraen ait, 'vos,araeensesque nefandi, Quos fugi, vittaeque deum, quas bostia gessi : Fas mibi Graiorum saerata resolvere iura, Fas odisse viros, atque omnia ferre sub auras, Siqua tegimt ; teneor patriae nee legibus ullis, 100 Tu modo promissis maneas, servataque serves Troia fidem, si vera feram, si magna rependam. Omuis spes Danaum et coepti fidueia belli Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes 165 Fatale adgressi sacrato aveUere templo Palladium caesis summae custodibus arcis Corripuere sacram effigiem, manibusque cruentia Virgineas ausi divae contingere vittas, Ex illo fluere ac retro sublapsa referri 170 Spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens. Nee dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. Vix positum castiis simulacrum, arsere coruscae Luminibus flammae arrectis, salsusque per artus Sudor iit, terque ipsa solo, mirabile dictu, 175 Emicuit parmamque ferens bastamque trementeni, Extemplo temptanda fuga canit aequora Calcbas, Nee posse Argolicis exscindi Pergama telis, Omina ni repetant Argis, numenque reducant, Quod pelago et curvis secum avexere carinis. 180 Et nunc quod patrias vento petiere Myeenas, Arma deosque parant comites, pelagoque remenso Inprovisi aderunt : ita digerit omina Calcbaa. Hanc pro Palladio moniti, pro numine Ineso Effigiem statuere, nefas quae triste piaret. 185 Ilanc tamen inmensam Calcbas attollere molem A.ENEIDOS LIB. II. 9I Roboribiis textis caeloque educere iussit. Ne recipi portis aut duci in moenia posset Neu populum antiqua sub religione tueri : Nam si vestra manus violasset dona Minervae, 190 Turn maguiim exitium (quod di piius omen in ipsura Oonvertant) Priami imperio Phrygibusque futurum ; Sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem, Ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello Venturam, et nostros ea fata manere nepotes/ 195 Talibus insidiis periurique arte Sinonis Credita res, captique dolis lacrimisque coactis, Quos neque Tydides nee Larissaeus Achilles, Non anni domuere decern, non miUe carinae. Hie aliud maius miseris multoque tremendum 200 Obicitur magis, atqae inprovida pectora tuibat. Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos, SoUemnis taurum ingentem mactabat ad aras. Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta, Horresco referens, inmensis orbibus angues 205 Incumbunt pelago, pariterque ad litora tendunt ; Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque Sanguineae superant undas, pars cetera pontum Pone legit sinuatque inmensa volumine terga. Fit sonitus spumante salo ; iamque arva tenebant 210 Ardentisque oculos suffecti sanguine et igni Sibila lambebant Unguis vibrantibus ora. Diffugimus visu exsangues. Illi agmine certo Laocoonta petunt ; et primum parva duorum Corpora natorum serpens amplexus uterque 215 Inplicat et miseros morsu depascitur artus ; Post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem Corripiunt spirisque ligant ingentibus ; et iam Bis medium amplexi, bis coUo squamea circum Terga dati superant capite et cervicibus altis. 220 Ille simul manibus tendit divellere nodos Perfusus sanie vittas atroque veneno, Clamores simul horrendos ad sidera toUit, Qualis mugitus, fugit cum saucius aram Taurus et incertam excussit cervice securim. 225 At gemini lapsu delubra ad summa dracones Diffugiunt saevaeque petunt Tritonidis arcem, Sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur. Turn vero tremefacta novus per pectora cunctis Insinuat pav.or, et scelus expendisse merentem 230 Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur Laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam. Ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae Numina conclamant. 92 p. VERGILI MARONIS Di vidimus muros et moenia pandimus urbis : 235 Accingunt omnes open, pediousque rotarum Subiciunt lapsus, et stuppea vincula collo Intendunt. Scandit fatalis machina muros Feta armis. Pueri circum innuptaeque puellae Sacra canunt funemque manu contingere gaudent. 240 Ilia subit mediaeque minans inlabitur urbi. patria, o divom domus Ilium et incluta bello Moenia Dardanidum ! quater ipso in limine portae Substitit atque utero sonitum quater arma dedere : Instamus tamen inmemores caecique furore, 245 Et monstrum infelix sacrata sistimus arce. Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris Ora dei iussu non umquam credita Teucris : Nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset Ille dies, festa velamus fronde per urbem. 260 Vertitur interea caelum et ruit oceano Nox Involvens umbra magna terramque polumque Myrmidonumque dolos : fusi per moenia Teucri Conticuere, sopor fessos complectitur artus : Et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat 255 A Tenedo, tacitae per amica silentia lunae Litora nota petens. Flammas cum regia puppia Extulerat fatisque deum defensus iniquis Inclusos utero Danaos et pinea furtim Laxat claustra Sinon, illos patefactus ad auras 2G0 Reddit equus, laetique cavo se robore promunt Thessandrus Stbenelusque duces et dirus Ulixes, Demissum lapsi per funem, Acamasque Thoasque Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon Et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos. 2G5 Invadunt urbem somno vinoque sepultam ; Caeduntur vigiles, portisque patentibus omnia Accipiunt socios .atque agmina conscia iungunt. Tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris Incipit et dono divom gi-atissima sei-pit. 270 In somnis ecce ante oculos maestissiraus Hector Visus adesse mihi largosque efFundere fletus, Raptatus bigis ut quondam aterquo cruento Pulvere perque pedes traiectus lora tumentia. Ei mihi ! qualis erat (quantum mutatus ab illo 275 Hectore, qui redit exuvias indutus Achilli Vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis), Squalentem barbam et concretos sanguine criiiis Volneraque ilia geiens, quae circum plnrima muros Accepit patrioe! Ultro nens ipse videbar 280 Compellare virum et maestas expromere voces ; '0 lux Dardauiae, spes o iidissiuia Teucrum, AENEIDOS LIB. II. 93 Quae tantae tenuere morae ? quibus Hector ab oris Exspectate venis ? ut te post multa tuorum Funera, post varios hominumque m-bisque laborea 285 Delessi a&picimus ! quae causa indigna serenos Foedavit voltus, aut cur haec volnera cerno ? ' Ille nihil, nee me quaerentem vana moratur, Sed graviter gemituti imo de pectore ducens 'Heu fuge, nate dea, teque his' ait 'eripe flammis : 290 Ilostis habet muros ; ruit alto a culmine Troia : Sat patriae Priamoque datum : si Pergama dextra Defendi possent, etiam hac defeusa fuissent. Sacra suosque tibi commendat Troia Penatis ; Hos cape fatorum comites, his moenia quaere, 295 Magna pererrato statues quae denique ponto.' Sic ait, et manibus vittas Vestamque potentem Aetemumque adytis eflfert penetralibus ignem. Diverso interea miscentur moenia luctu, Et magis atque niagis, quamquam secreta parentis 300 Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, Clarescunt sonitus armorumque ingruit horror. Excutior somno, et summi fastigia tecti Ascensu supero, atque arrectis auribus asto : In segetem veluti cum flamma furentibus austris 305 Incidit, aut rapidus montano flumine torrens Stemit agros, sternit aata laeta boimique labores, Praecipitesque trahit silvas, stupet inscius alto Accipiens sonitum saxi de vertice pastor. Turn vero manifesta fides, Danaumque patescunt 310 Insidiae. lam Deiphobi dedit ampla ruinam Volcano superante domus, iam proximus ardet Ucalegon, Sigea igni freta lata relucent. Exoritur clamorque virimi clangorque tubarum. Anna amens capio ; nee sat rationis in armis, 315 Sed glomerare manum beUo et concurrere in arcem Cum scciis ardent animi ; furor iraque mentem Praecipitant, pulchrumque mori succurrit in armis. Ecce autem telis Panthus elapsus Achivom, Panthus Othryades, arcis Phoebiqae sacerdos, 320 Sacra manu victosque deos parvumque nepotem Ipse trahit, cursuque amens ad limina tendit. ' Quo res summa loco, Panthu ? quam prendimus arcem f ' Vix ea fatus eram, gemitu cum talia reddit : *Venit summa dies et ineluctabile tempus 825 Dardaniae. Fuimus Troea, fuit Ilium et ingens Gloria Teucrorum ; ferus omnia luppiter Argos Transtulit ; incensa Danai dominantur in urbe. Arduus armatos mediis in moenibus astans Fundit equus, victorque Sinon incendia miscet 94 P. VERGILI MARONIS 330 Insultans : portis alii bipatentibus adsunt, Milia quot magnis umquam venere Mycenis j Obsedere alii telis angusta viarum Oppositi J stat fei-ri acies mucrone corusco Stncta. parata neci ; vix primi proelia temptant 335 Portarum vigiles et caeco Marte resistunt.' Talibus Othiyadae dictis et numine divom In flammas et in anna feror, quo tristis Erinys, Quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor. Addunt se socios Rhipeus et maximus armis 340 Epytus oblati per lunam, Hypanisque Dymasque, Et lateri adglomerant nostro, iuvenisque Coroebua Mygdonides (illis ad Troiam forte diebus Venerat insano Cassandrae incensus amore, Et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat), 345 Infelix qui non sponsae praecepta furentis Audierit. Quos ubi confertos audere in proelia vidi, Incipio super his: 4uvenes, fortissima frustra Pectora, si vobis audentem exti-eraa cupido 350 Certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis. Excessere omnes adytis arisque relictis Di, quibus imperium hoc steterat ; succurritis urbi Incensae ; moriamur, et in media arma ruamus. Una salus victis nullam sperare salutem.' 355 Sic animis iuvenum furor additus. Inde lupi ceu Raptores atra in nebula, quos inproba ventris Exegit caecos rabies catulique relicti Faucibus expectant siccis, per tela, per hostis Vadimus baud dubiam in mortem, mediaeque tenemuB 300 Urbis iter ; nox atra cava circumvolat umbra. Quis cladem illius noctis, quis funera fando Explicet aut possit lacrimis aequare labores ? Urbs antiqua ruit multos dominata per annos ; Plurima perque vias stemuntur inertia passim 365 Corpora perque domos et religiosa deorum Limina. Nee soli poenas dant sanguine Teucri ; Quondam etiam victis redit in praecordia virtus, Victoresque cadunt Danai. Cru delis ubique Luctus, ubique pavor et plurima mortis imago. 370 Primus se t)anaum maj^ia comitante caterva Androgeos offert nobis, socia agraina credens Inscius, atque ultro verbis compellat amicis : 'Festinate, viri : nam quae tam sera moratur Segnities ? alii rapiunt incensa feruntque 875 Per^ma ; vos celsis nunc primum a navibus itis P ' Dixit, et extemplo, neque enim responsa dabantur Fida satis, sonsit medios delapsus in hostis. AENEIDOS LIB. II. ^5 Obstipuit retroque pedem cum voce repressit. Inprovisum aspris veluti qui sentibus anguem 380 Pressit humi nitens, trepidusque repente refugit Attollentem iras et caerula coUa tumentem ; Plaut secus Androgeos visu tremefactus abibat. Inruimus densis et circumfundimur armis, Ignarosque loci passim et formidine captos 885 Sternimus ; adspirat primo fortuna labori. Atque hie successu exultans animisque Coroebus 'O socii, qua prima' inquit %rtuna salutis Monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur $ Mutemus clipeos, Danaumque insignia nobis 390 Aptemus : dolus an virtus, quis in hoste requirat ? Arma dabunt ipsi.' Sic fatus deinde comantem Androgei galeam clipeique insigne decorum Induitur laterique Argivum accommodat ensem. Hoc RhipeuSj hoc ipse Dymas omnisque inventus 395 Laeta facit ; spoliis se quisque recentibus armat. Vadimus inmixti Danais baud numine nostro, Multaque per caecam congressi proelia noctem Conserimus, multos Danaum demittimus Oreo. Difiugiunt alii ad navis et litora cursu 400 Fida petunt ; pars ingentem formidine turpi Scandunt rursus equom et nota conduntur in alvo. Heu nihil invitis fas quemquam fidere divis. Ecce trahebatur passis Priameia virgo Crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae, 405 A(f caelum tendens ardentia luniina frustra, Lumina, nam teneras arcebant vincula palmas. Non tulit banc speciem furiata mente Coroebus, Et sese medium iniecit periturus in agmen : Consequimur cuncti et densis incurrimus armis. 410 Hie primum ex alto delubri culmine telis Nostrorum obruimur, oriturque miserrima caedes Armorum facie et Graiarum errore iubarum : Tum Danai gemitu atque crept ae virginis ira Undique collecti invadunt, acerrimus Aiax, 415 Et gemini Atridae, Dolopumque exercitus omnia j Adversi rupto ceu quondam turbine venti Confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eoia Eurus equis ; stridunt silvae, saevitque tridenti Spimieus atque imo Nereus ciet aequora fundo. 420 lUi etiain, siquos obscura nocte per umbram Fudimus insidiis totaque agitavimus urbe, Apparent ; primi clipeos mentitaque tela Adgnoseunt atque ora sono discordia signant. Ilicet obruimur numerq ; primusque Coroebufl 425 Penelei dextra divae armipotentis ad aram 96 p. VEBGILI MARONIS Procumbit ; cadit et Rhipeus, iustissimus uniia Qui fuit in Teucris et servantissinius aequi ; Dis aliter visum ; pereunt Hypanisque Dymasque Confixi a sociis ; nee te tua plui-ima, Panthu, 430 Labentem pietas nee Apollinis infula texit. niaei cineres et flamma extreraa meorum, Tester in occasu vestro nee tela nee ullas Vitavisse vices Danaum, et, si fata fuissent Ut caderem, meruisse manu. Divellimur inde 435 Iphitus et Pelias mecum, quorum Iphitus aevo lam gravior, Pelias et volnere tardus Ulixi, Protinus ad sedes Priami clamore vocati. Hie vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam Bella forent, uulli tota morerentur in urbe, 440 Sic Martem indomitum Danaosque ad tecta mentis Cemimus obsessumque acta testudine limen. Haerent parietibus scalae, postiwque sub ipsos Nituntur gradibus, clipeosque ad tela sinistris Protect! obiciunt, prensant fastigia dextris. 445 Dardanidae contra turris ac tecta domorum Culmina convellunt ; his se, quando ultima cemunt, Extrema iam in morte parant defendere telis, Auratasque trabes, veterum decora alta parentum, Devolvunt ; alii strictis mucronibus imas 4o0 Obsedere fores ; has servant agmine denso. Instaurati animi regis succurrere tectis ♦ Auxilioque levare viros vimque addere victis. Limen erat caecaeque fores et pervius usus Tectonim inter se Priami, postesqup relicti 455 A tergo, infelix qua se, dum regna manebant, Saepius Andromache ferre iucomitata solebat Ad soceros et avo puerum Astyanacta trahebat. Evado ad summi fastigia culminis, unde Tela manu miseri iactabant inrita Teucri. 460 Turrim in praecipiti stantem sumniTsque sub astra . Eductam tectis, unde omnis Troia videri Et Danaum solitae naves et Achaica castra, Adgressi feiTO circum, qua sumnia labantis luncturas tabulata dabant, convellimus altis 465 Sedibus inpulimusque ; ea lapsa repente ruinam Cum sonitu trahit et Danaum super agmina late Incidit. Ast alii subeunt, nee saxa nee ullum Telorum interea cessat genus. Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhun 470 Exultat, telis et luce coruscus aeua ; Qualis iibi in lucem coluber mMa graraina pastus, Frigida sub terra tumidum quern bruma tugebaty AENEIDOS Lin. IT. C Nunc positis novus exuviis nitidusque iuventa Lubiica convolvit sublato pectore terga^ 475 Avdiuis ad solem, et linguis micat ore trisulcis. Una ingens Periphas et equonim agitator Achillis, Anniger Automedou, una onmis Scvria pubes Succedunt tecto et flammas ad culmina iactant. Ipse inter primos correpta dura bipenui '^ 480 Limina perrumpit, postisque a cardine vellit Aerates ; iamque exrisa tvabe firma cavavit Robora et ingentem lato dedit ore feuestram. Apparet domus intus, et atria longa patescunt; Apparent Prianii et veterum penetralia regum, 485 Armatosque vident stantis in limine primo. At domus interior geniitu miseroque tumi.ltu ^ Miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes Femineis ululant ; ferit aurea sidera clamor. Tuni pavidae tectis matres ingentibus errant, 490 Amplexaeque tenent postes atque oscula figimt. Instat vi patria Pyrrhus ; nee claustra neque ipsi Custodes sufferre valent ; labat ariete crebro lanua, et emoti procumbunt cardine postes. Fit via vi : rumpunt aditus primosque trucidant 495 Immissi Danai et late loca milite complent. Nun sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis Exiit oppositasque evicit gurgite moles, Fertur in arva furens cumulo camposque per omnis Cum stabulis ai-menta trahit. Vidi ipse mrentem 500 Caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas ; Vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras Sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis. Quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum, Barbarico postes auro spoliisque superbi 505 Procubuere ; tenent Danai, qua deficit ignis. Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. Urbis uti captae casum convolsaque vidit Limina tectorum et medium in penetralibus hostem, Arma diu senior desueta trementibus aevo 510 Circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum Cingitur ac densos fertur moriturus in hostis. Aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe Ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus, Incumbens arae atque umbra coraplexa PenatP5». 515 Hie Hecuba et natae nequiquam altaria circum, Praecipites atra ceu tempestate columbae, Condensae et divom amplexae simulacra sedebaut. Ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis iJt vidit, 'quae mens tarn dira, miserrinie coniuux, 620 Inpulit Ms cingi tclis ? aut quo ruis r' inquit. H 98 p. YEllGILI MARONIS 'Non tali auxilio nee defensoribus istis Tempus eget, non, si ipse meus nunc adforet Hector. Hue ttmdem concede : haec ara tuebitur omnis, Aut moriere simul. ' Sic ore effata recepit 525 Ad sese et sacra longaevum in sede locavit. Ecee autem elapsus Pyi-rhi de caede Polites, Unas natorum Priami, per tela, per hostis Portieibus longis fugit et vacua atria lustrat Saucius. Ilium ardens infesto volnere Pyrrhua 5o0 Insequitur, iam iamque nianu tenet et premit hasta. Ut tandem ante oculos evasit et ora parentum, Concidit ac miUto vitam cum sanguine fudit. Hie Priamus, quamquam in media iam niorte tenetur, Non tamen abstinuit, nee voci iraeque pepereit, o35 ^At tibi pro scelere/ exclamat, ^pro talibus ausis, Di, siqua est caelo pietas, quae taJia curet, Persolvant grates dignas et praemia reddant Debita, qui nati coram me cernere latum Fecisti et patrios foedasti funere voltus. 540 At non ille, satum quo te mentiris, Achillea Talis in hoste fuit Priamo ; sed iura fidemque Supplicis erubuit, corpusque exangue sepulchre Reddidit Hectoreum, meque in mea regna remisit.* Sic fatus senior, telumque inbelle sine ictu 545 Coniecit, rauco quod protinus aere repidsum Et summo clipei nequiquam umbone pependit. Cui Pyrrhus : 'referes ergo haec et nuutiua ibis Pelidae genitori ; illi mea tristia facta Degeneremque Neoptolemum narrare memento. 550 Nunc morere,' Hoe dicens altaria ad ipsa trementem Traxit et in midto lapsantem sanguine nati, Inplicuitque coraam laeva, dextraque coruscum Extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem. Haec finis Priimii, fatorum hie exitus ilium 555 Sorte tulit, Troiam incensam et prolapsa videntem Pergama, tot quondam populis terrisque superbum Regnatorem Asiae. lacet iugens litore truncua Avolsumque umeris caput et sine nomine corpus. At me turn primum saevus circumstetit horror. 560 Obstipui : subiit cari genitoris imago, Ut regem aequaevom crudeli volnere vidi Vitam exhalantem ; subiit deserta Oreusa Et direpta domus et parvi casus lull. Respicio et, quae sit me circum copia, lustro. 565 Deseruere omnes defessi, et corpora saltu Ad terram misere aut ignibus aegra dedere. [Iamque adeo super unus ernm, cum limina Voetae Sorvantem et tacitani secreta in sede latentpm AENEIDOS LIB. II. 99 Tyndarida aspicio ; dant clara incendia lucem 570 Erranti passimque oculos per cimcta ferenti. Ilia sibi infestos eversa ob Pergama Teucros Et poenas Danaum et deserti coniugis iras Praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys, Abdiderat sese atque aris invisa sedebat. 575 Exarsere ignes animo ; subit ira cadentem Ulcisci patriam et sceleratas siimere poenas. Scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mjcenas Aspiciet, partoque ibit regina triumpho, Couiugiumque domumque patres natosque videbit, 680 Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris ? Occiderit ferro Priamus, Troia arserit igni, Dardanium totiens sudarit sanguine litus ? Non ita. Namque etsi nullum memorabile nomen Feminea in poena est nee habet victoria laudem, 585 Exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis I^audabor poenas, animumque explesse iuvabit Ultricis flammae et cineres satiasse meorum. Talia iactabam et furiata mente ferebar,] Cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam 590 Obtulit et pura per noctem in luce refulsit Alma parens, confessa deam qualisque videri Caelicolis et quanta solet, dextraque prebensum Continuity roseoqiie haec insuper addidit ore : ' Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras ? 695 Quid furis aut quonam nostii tibi cura recessit ? Non prius aspicies, ubi fessum aetate parentem Liqueris Ancbisen, superet coniunxne Creusa Ascaniusque puer ? quos omnis undique Graiae Circum errant acies et, ni mea cura resistat, 600 lam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. Non tibi Tjndaridis facies invisa Lacaenae Culpatusve Paris, divom inclementia, divom. Has evertit opes stemitque a culmine Troiam. Aspice — namque omnem, quae nunc obducta tuenti 605 Mortalis bebetat visus tibi et umida circum Caligat, nubem eripiam ; tu nequa parentis lussa time neu praeceptis parere recusa — Hie, ubi disiectas moles avolsaque saxis Saxa vides mixtoque undantem pulvere fumum, 610 Neptunus muros magnoque emota tvidenti Fundamenta quatit totamque a sedibus m-bem Eruit. Hie luno Scaeas aaevissima portas Prima tenet', sociumque furens a navibus agmen Ferro accincta vocat. 015 lam summas arces Tritonia, respice, Pallas Insedit, limbo efi'iilgens et Gorgone saeva. H 2 100 P.VBRGILI MARONIS Ijpse Pater Danais animos viresque secimdas feuflGicit, ipse deos in Dardana suscitat arma. Eripe, nate, fugam, finemque inpone labori : 620 Nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.' Dixerai, et spissis noctis se condidit unibria. Apparent dirae facies inimicaque Troiae Niimina magna deum. Tum vero omue mihi visum considere in ignis 625 Ilium et ex imo verti Neptunia Troia; Ac veluti summis antiquam in montibus omum " Cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant Eruere agidcolae certatim, ilia usque minatur Et tremefacta comam concusso vertice nutat, 630 Volneribus donee paulatim evicta supremum Congemuit traxitque iugis avolsa ruinam. Deseendo, ac ducente deo fiammam inter et hostis Expedior ; dant tela locum flammaeque recedunt. Atque ubi iam patriae pei-ventum ad limina sedia 635 Antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos Optabam piimum montis primumque petebam, Abnegat excisa vitam producere Troia Exiliumque pati. *Vos o, quibus integer aevi Sanguis/ ait, 'solidaequesuo stant robore vires, 640 Vos agitate fugam. Me si caelicolae voluissent ducere vitam, Has mihi servassent sedes. Satis una superque Vidimus excidia et captae superavimus urbi. Sic o sic positum adfati discedite coi-pus : 645 Ipse manu mortem inveniam ; miserebitur hostis Exuviasque petet : facilis iactura sepulchri. Iam pridem invisus divis et inutilis annos Demoror, ex quo me divom Pater atque hominum rex Fulminis adflavit ventis et contigit igni.* 650 Talia perstabat memorans, tixusque manebat. Nos contra efFusi lacrimis coniunxque Creusa Ascani usque omnisque domus, ne vertere secum Cuncta pater fatoque urguenti incumbere vellet. Abnegat, inceptoque et sedibus haeret in isdem. 655 Rursus in arma feror, mortemque miserrimus opto : Nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur P 'Men efferre pedem, genitor, te posse relicto Sperasti, tantumque nefas patrio excidit ore P Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui, 660 Et sedet hoc animo, periturae(][ue adders Iroiae Teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto, lanique aderit multo Priami de sanguine PyiThus, Guatum ante ora patris, patrem qui obtmncat nd aras. Hoc erat; alma paieus, quod me )>ei- tela, per igoii ft AENEIDOS LIB. n. ICI C65 Ei-ipis, ut mediis hostem in penetralibus utque Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam Alterum in alterius mactatos sanguine cemam ? Arma, viri, ferte arma ; vocat lux ultima victos : R«ddite me Danais, sinite instaurata revisam 670 Proelia : numquam omnes hodie moriemiu* inulti.' Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram Tnsertabam aptans meque extra tecta ferebam. Ecce autem complexa pedes in limine coniunx Haerebat^ parvumque patri tendebat lulum : 075 'Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum ; Sin aliquam -expertus simiptis spem ponis in armia, Hanc primum tutare domura : cui parvus lulus, Cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?' Talia vociferans gemitu tectum omne replebat, «380 Cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. Namque manus inter maestoi-umque ora parentum Ecce levis summo de vertice visus luli Fundere lumen apex tactuque innoxia mollis Lambere flamma comas et circum tempora pasei. 685 Nos pavidi trepidare metu, ciinemque flagi'antem Excutere et sanctos restinguere fontibus ignes. At pater Anchises oculos ad sidera laetus Extulit, et caelo palmas cum voce tetendit : ^luppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, 090 Aspice nos hoc tantum; et, si pietate meremur, Da deinde auxilium, Pater, atque haec omina firma.* Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore Intonuit laevom, et de caelo lapsa per umbras Stella facem ducens multa cum luce cucunit. 695 Illam, summa super labentem culmina tecti, Cemimus Idaea claram se condere silva Signantemque vias ; tum longo limite sulcus Dat lucem, et late circum loca sulpure fumant. Hie vero victus genitor se toUit ad auras, 700 Adfaturque deos et sanctum sidus adorat : ^lam iam nulla morast; sequor et, qua ducitis, adsum, Di patrii ; servate domum, servate nepotem ; Vestrimi hoc augurium, vestw)que in numine Troiast. Oedo equidem nee, nate, tibi comes ire recuse' 705 Dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis Auditur, propiusque aestus incendia volvunt. *Ergo age, care pater, cervici inponere nostrae; Ipse subibo umeris, nee me labor iste gravabit; Quo res cumque cadent, unum et commune periclum, 710 Una salus ambobus erit : mihi parvus lulus Sit comes, et longe servet vestigia coniimx. Yds, famuli, quae dicam, animis advertite vestris ; 102 P. VERGILI MAR0NI8 Est urbe egressis tumulus templumque vetustum Desertae Cereria iuxtaque antiqua cupressus 715 Religione patrum multos servata per annos : Hanc ex diverse sedem veniemus in unam. Tu, genitor, cape sacra manu patriosque Penatis j Me, bello e tanto digressum et caede recenti, Attrectare nefas, donee me flumine vivo 720 Abluero.' Haec fatus, latos umeros subiectaque colla Veste super fulvique insternor pelle leonis, Succedoque oneii ; dextrae se parvus lulus Inplicuit sequiturque patrem non passibus acquis ; 725 Pone subit coniunx. Ferimur per opaca locorum j Et me, quern dudum non ulla iniecta movebant Tela neque ad verso glomerati ex aginine Grai, Nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis Suspensum et pariter comitique onerique timentem. 730 lamq^ue propinquabam portis omnemque videbar Evasisse viam, subito cum creber ad auria Visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram Prospiciens, ^nate,'exclamat,*fuge, nate : propinquant ; Ardentis clipeos atque aera micantia cerno.' 7o5 Hie mihi nescio quod trepido male numen amicum Confusam eripuit mentem. Namque avia cursu Dum sequor et nota excedo regione viarum, Heu misero coniunx fatone erepta Creusa Substitit erravitne via seu lassa resedit 740 Incertum, nee post oculis est reddita nostris. Nee prius amissam respexi animumve reflexi, Quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam Venimus ; hie demum collectis omnibus una Defuit et comites natumque virumque fefellit. 745 Quern non incusavi amens hominumque deorumque, Aut quid in eversa vidi crudelius urbe ? Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque Penatis Commendo sociis et curva valle recondo ; Ipse m'bem repeto et cingor fulgentibua armis. 750 Stat casus renovare omnis omnemque reverti Per Troiam et rursus caput obiectare periclis. Principio muros obscuraque limina portae. Qua gressum extuleram, repeto, et vestigia retro Observata sequor per noctem et lumine lustro. 756 Horror ubique animo, siiiiul ipsa silentia terrent. Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset, Me refero. Inruerant Danai et tectum omne tenebant ; Ilicet ignis edax summa ad fastiina vento Volvitur, exsuperant flammae, furit aestus ad auras. AENEIDOS LIB. IT. I 03 7G0 Procedo et Prianii sedes arcemque revise. Et iam porticibus vaciiis Tunonis asylo Custodes lecti IMioenix et dirus Ulixes Praedam adservabant. Hue undique Troia gaza Incensis erepta adytis mensaeque deorum 765 C^rateresque auro solidi captivaque vest is Oongeritur : pueri et pavidae longo ordine matres Stant circum. Ausus quin etiam voces iactare per umbram Implevi clamore vias, maestusque Oreusam 770 Nequiquam ingeminans iterunique iterumque vocavi. Quaerenti et tectis iirbis sine fine furenti Infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae Visa mihi ante oculos et nota maior imago. Obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit 775 Tum sic adfari et curas his demere dictis : 'Quid tantum insano iuvat indulgere dolori, O dulcis coniunx ? non haec sine numine divoiu Eveniunt ; nee te comitem portare Creusam Fas aut ille sinit superi regnator Olympi. 780 Longa tibi exilia, et vastum maris aequor arandum, Et teiTam Hpsperiam venies, ubi Lydius arva Inter opima virura leni fluit agmine Thybris. II lie res Jaetae regnumque et regia coniunx Parta tibi : lacrimas dilectae pelle Creusae. 785 Non ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas Aspiciam aut Grais servitum matribus ibo, Dardanis et divae Veneris nurus ; Sed me magna deum Genetrix his detinet oris. lamque vale et nati serva communis amorem.' 790 Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem Dicere deseruit, tenuisque reeessit in auras. Ter conatus ibi coUo dare bracchia circum ; Terfrustracomprensa manus effugit imago, Par levibiis ventis volucrique simillima somno. 795 Sic demum socios consumpta nocte reviso, Atque hie ingentem comitum adiiuxisse novorum Invenio admirans numeruni, matresque virosque, CoUectam exilio pubem, miserabile volgus. Undique convenere, animis opibusque parati, 800 In quascumque velim pelago deducere terras. lamque iugis summae surgebat Lucifer Idae Ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant Limina portarum, nee spes opis ulla dabatur, Ceasi et siiblato montes genitore petivL ^tise 04 p. VEIIGILI MAR05X8 LIBER TERTIUS. PosiariM res Asiae Priamique evertere gentem Inraeritara visum Superis ceciditque superbum Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia, Diversa exilia et desertas quaerere terras t5 Auguriis agimur divom, classemque sub ipsa Antandro et Phrygiae moliraur montibus Idae, Jncerti quo fata ferant, ubi sistere detur, Contrahimusque viros. Yix prima inceperat aestas^ Et pater Anchises dare fatis vela iubebat, 10 liitora cum patriae lacrimans portusque relinquo Et campos, ubi Troia fuit. Feror exsul in altum Cum sociis gnatoque Penatibus et iiagnis Dis. Terra procul vastis colitur Mavortia campis, Thraces arant, acri quondam re^ata Lycurgo, IT) Ilospitium antiquum Troiae sociique Penates, Dum fortuna fuit. Feror hue, et litore curvo Moenia prima loco fatis ingressus iniquis, Aeneadasque meo nomen de nomine fingo. Sacra Dionaeae matri divisque ferebam 20 Auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem Caelicolum regi mactabam in litore taurum. Forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo A'irgulta et densis hastilibus horrida myrtus. Accessi, viridemque ab humo convellere silvara 25 Conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, Horrendum et dictu video mirabile monstrum. Nam, quae prima solo ruptis radicibus arbos Vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae Et terram tabo maculant. Mihi frigidus horror .30 Membra quatit, gelidusque coit fomiidine sanguis. Rursus et alterius lentum convellere vimen Insequor et causas j)enitus temptare latentis : Ater et alterius sequitur de cortice sanguis. Multa movens animo Nymphas venerabar agrestis 3r> Gradivomque patrem, Geticis qui praesidet arvis, Rite secundarent visus omenque levarent Tertia sed postquam maiore hastilia nisu Adgredior genibusque adversae obluctor harecao, (Eloquar an sileam P) gemitus lacrimabilis imo 40 Auditur tumulo, et vox reddita fertur ad auri.s: 'Quid miserum, Aenea, laceras? iam parce sepulto, AENEIDOS LIB. III. IO5 Parce plas scelerare manus : non me tibi Troia Externum tulit aut cruor hie de stipite manat (Heu fuore crudelis terras, fuge litus avarum) : 4o Nam Polydorus e^o. Hie confixum ferrea texit Telorum seges et laculis inerevit aeutis.' Turn vero aucipiti mentem formidine pressus Obstipui steteruntque comae et vox mucibus haesit. Hmic Polydorum ami quondam cum pondere niaguo 50 Infelix Priamus furtim mandarat alendum Threieio regi, cum iam diffideret armis Dardaniae cingique urbem obsidione videret. lUe, ut opes fractae Teucrum, et Fortuna recessit, Res Agamemnonias victriciaque arma secutus, 55 Fas omne abrumpit : Polydorum obtruncat, et auro Vi potitur. Quid non mortal! a pectora cogis, Auri sacra fames ? Postquam pavor ossa reliquit, Delectos populi ad proceres primumque pai-entem Monstra deum refero et quae sit senteiitia posco. 60 Omnibus idem animus, scelerata excedei e terra, Linqui pollutum hospitium et dare classibus austros. Ergo instauramus Polydoro funus : et ingens Aggeritur tumulo tellus ; stant Manibus arae Caeruleis maestae vittis atraque cupresso, C5 Et cireum Iliades crinem de more solutae ; Inferimus tepido spumantia cymbia lacte Sanguinis et sacri pateras, animamque sepulchro Condimus et magna supremum voce ciemus. Inde, ubi prima fides pelage placataque venti 70 Dant maria et lenis crepitans vocat Auster in altum, Deducunt socii navis et litora compleut. Provehimur portu terraeque urbesque recedunt. Sacra mari colitur medio gi-atissima tellus Nereidum matri et Neptuno Aegaeo, 75 Quam pius Arquitenens oras et litora cireum EiTantem Mycono e celsa Gyaroque re\anxit Immotamquecolidedit et contemnere ventos. Hue feror ; haee fessos tuto placidissima portu Accipit. Egi-essi veneramur Apollinis urbem. 80 Rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos, Vittis et sacra redimitus tempora lauro, Occurrit ; veterem Anchisen adg-noscit amicum. lungimus hospitio dextras, et tecta subimus. Templa dei saxo venerabar structa vetusto : 85* Da propriam, .Thymbraee, domum; da moenia fessis Et genus et mansuram urbem ; serva altera Troiae 61 Nescio an prsestet, quod apud Douatum est, Unquere\ sed lectio difft* cUior linqui non temere movenda est. i06 p. VERGILI MARONIS Pergama, reliquias Danaum atque iramitis Achilli. Quera sequimur ? quove ire iubes, ubi ponere sedes ? I)a, pater, augurium atque animis inlabere nostris.' 90 Vix ea fatus eram : tremere omnia visa repente, Liminaque laurusque dei, totusque moveri Mons circum et niugire adytis cortina reclusis. Summissi petimus terrain, et vox fertur ad auris : 'Dardanidae duri. quae vos a stii-pe parentum 95 Prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto Accipiet reduces : antiquani exquirite matrem. Hie domus Aeneae cunctis dominabitur oris, Et nati natorum et qui nasceutur ab iilis/ Haec Phoebus ; mixtoque ingens exorta tumultu 100 Laetitia, et cuncti quae sint ea moenia quaerunt, Quo Phoebus vocet errantia iubeatque reverti. Tum genitor, veterum volvens monimenta virorum, 'Audite, o proceres,'ait,'etspes disci te vestras. Creta lovis magni medio iacet insula ponto, 105 Mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae : Centum urbes habitant magnas, uberrima regna ; Maximus unde pater, si rite audita recordor, Teucrus Rhoeteas primum est advectus in oras Optavitque locum regno. Nondum Ilium et arces 110 Pergameae steterant ; habitabant vallibus imis. Hinc Mater cultrix Cybeli Corybantiaque aera Idaeumque nemus ; hinc fida silentia sacris, Et iuncti currum dominae subiere leones. Ergo agite, et divom ducunt qua iussa sequamur | 115 Placemus ventos et Onosia regna petamus. Nee longo distant cursu ; modo luppiter adsit, Tertia lux classem Cretaeis sistet in oris.' Sic fatus meritos aris mactavit honores, Taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo, 120 Nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam. Fama volat pulsum regnis cessisse paternis Idomenea ducem, desertaque litora Cretae, Hoste vacare domos sedesque astare relictas. Linquimus Ortygiae portus pelagoque volamus, 125 Bacchatamque iugis Naxon viridemque Donusam, Olearon niveamque Paron sparsasque per aeq^uor Cycladas et crebris legimus freta concita terns. Nauticus exoritur vario certamine clamor ; Hortantur socii Cretam proavosque petamus. 130 Prosequitur surgens a puppi ventus euntis, Et tandem antiquis Cure tum adlabimur oris. Ergo avidus muros optatae molior urbis 187. Oonoita W. oum Servio. Multi, neo male, oontita. AENEIDOS LIB. III. IO7 Pergameamque voco, et laetam cognomine gentem Hortor am are focos arcemque attollere tectis. 135 lam que fere sicco subductae litore piippes ; Conubiis arvisque novis operata iuventus ; lura domosque dabam : siibito cum tabida membris Corrupto caeli tractu miserandaque venit Arbonbusque satisque lues et letifer annus. 140 Linquebant dulces animas aut aegra trahebant Corpora ; turn steriles exurere Sirius agros ; Arebant herbae et victiim seges aegra negabat. Rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso Hortatur pater ire man veniamque precari , 145 Quam fessis finem rebus ferat, unde laborum Temptare auxilium iubeat, quo vertere cursus. Nox erat, et terris animalia somnus babebat : Effigies sacrae divom Pbrygiique Penates, Quos mecumabTroiamediisque ex ignibus urbis 150 Extuleram, visi ante oculos astave iacentis In somnis, multo manifesti lumine, qua se Plena per insertas fimdebat luna fenestras ; Turn SIC adfari et curas his demere dictis : * Quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est, 155 Hie canit, et tua nos en ultro ad limina mittit. Nos te Dardania incensa tuaque arma secuti, Nos tumidum sub te permensi classibus aequor Idem venturos toUemus in astra nepotes Imperiumque urbi dabimus. Tu moenia magnis 160 Magna para, longumque fugae ne linque laborem. Mutandae sedes : non haec tibi litora suasit Delius aut Cretae iussit considere Apollo. Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, Terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae, 165 Oenotri coluere viri, nunc fama minores Italiam dixisse ducis de nomine gentem : Hae nobis propriae sedes ; hinc Dardanus ortua lasiusque pater, genus a quo principe nostrum. Surge age et baec laetus longaevo dicta parenti 170 Hand dubitanda refer, Corythum terrasque requirat Ausonias : Dictaea negat tibi luppiter arva.' Talibus attonitus visis et voce deorum l^Nec sopor illud erat, sed coram adgnoscere voltua Velatasque comas praesentiaque ora videbar, 175 Turn gelidus toto manabat corpore sudor) Corripio e stratis corpus tendoque supinas Ad caelum cuin voce manus et munera libo Intemerata focis : perfecto laetus honore Anchisen facio certum remque ordine pando. 180 Adgnovit prolem ambiguam geminosque parentes I08 p. VERGILI MARONIS Seque novo veterum deceptum errore locorum : Turn memorat : 'Nate, Iliacis exercite fatis, Sola milii talis casus Cassandra canebat. Nunc repeto haec generi portendere debita nostro 185 Et 8ae|)e Hesperiam, saepe Itala regna vocare. Sed quis ad Hesperiae venturos litora Teucros Crederet ? aut quern turn vates Cassandra moveret ? Cedamus Plioebo et moniti meliora sequamur.' Sic ait, et cuncti dicto paremus ovantes. 190 Hanc quoque deserimus sedem paucisque relictis Vela damns vastumque cava trabe currimus aequor. Postquam altum tenuere rates nee iam amplius ullae, Apparent terras, caelum undique et undique pontus, Turn mihi caeruleus supra caput astitit imber, 195 Noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris. Continue venti volvont mare magnaque surgunt Aequora, dispersi iactamur gurgite vasto : Involvere diem nimbi et nox umida caelum Abstulit ; ingeminant abruptis nubibus ignes. 200 Excutimur cursu et caecis erramus in undis. Ipse diem noctemque negat discemere caelo Nee meminisse viae media Palinurus in unda. Tria adeo incertos caeca caligine soles En-amus pelago, totidem sine sidere noctes, 205 Quarto terra die primum se attoUere tandem Visa, aperire procul montis ac volvere fumum. Vela cadunt, remis insurgimus, haut mora, nautao Adnixi torquent spumas et caerula verrunt. Servatum ex undis Strophadum me litora primum 210 Excipiunt. Strophades Graio stant nomine dictae Insulae lonio in magno, quas dira Celaeno Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam ■ Clausa domus mensasque metu liquere priorea. Tristius haut illis monstrum, nee saevior ulla 215 Pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis. Virginei volucrum voltus, foedissima ventris Proluvies uncaeque manus et pallida semper Ora fame. Hue ubi delati portus intravimus, ecce 220 Laeta boum passim campis armenta videraus Caprigenumque pecus nullo custode per herbas. Inruimus ferro, et divos ipsumque vocamus In partem praedamque lovem ; tum litr)re curvo Exstruimusque toros dapibusque epulamur opimift 225 At subitae horrifico lapsu de montibus adsunt Hai-pyiae et magnis quatiunt clangoribus alaa, Diripiuutque dapes contactuque omnia foedant Immundo ; tum vox taetrum dim inter odoreiu. AENEIDOS LIB. III. IO9 Rursum in secessu longo sub rupe cavata 230 Ai'boribus clausi circum atque liorrentibus umbris Instruimus mensas arisque reponimus ignem : Rursum ex diverse caeli caecisque latebris Turba sonans praedam pedibus circumvolat uncis, PoUuit ore dapes. Sociis tunc arma capessant 23o Edico, et dira bellum cum gente gerendum. Hand secus ac iussi faciunt, tectosque per herbam Disponunt enses et scuta latentia condunt. Ergo ubi delapsae sonitum per curva dedere Litora, dat signum specula Misenus ab alta 240 Aere cavo : invadunt Bocii et nova proelia temptaac, Obscenas pelagi ferro foedare volucres. Sed neque vim plumis ullam nee volnera tergo Accipiunt, celerique fuga sub sidem lapsae Semesam praedam et vestigia foeda relinquunt. 245 Una in praecelsa consedit rupe Celaeno, Infelix vates, rumpitque banc pectore vocem : 'Bellum etiam pro caede boum stratisque iuvencis, Laomedontiadae, bellumne inferre paratis Et patrio Harpyias insontis pellere regno ? 250 Accipite ergo animis atque haec mea figite dicta : Quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo Praedixit, vobis Furiarum ego maxima pando. Italiam cursu petitis, ventisque vocatis Ibitis Italiam portusque inti-are licebit ; 255 Sed non ante datam cingetis moenibus urbein, Quam vos dira fames nostraeque iniuria caedis Ambesas subigat malis absumere mensas.' Dixit, et in silvam pinnis ablata refugit. At sociis subita gelidus formidine sanguis 260 Deriguit ; cecidere animi, nee iam amplius armis Sed votis precibusque iubent exposcere pacem, Sive deae seu sint dirae obscenaeque volucres. Et pater Anchises passis de litore palmis Numina magna vocat meritosque mdicit honores : 265 Di, prohibete minas : di, talem avertite casum, Et placidi servate pios.' Tum litore funem Denpere exeussosque iubet laxare rudentes. Tendunt vela noti ; ferimur spumantibus undis, Qua cursum ventusque gubematorque vocabat. 270 lam medio apparet nuctu nemorosa Zacynthos Dulichiumque Sameque et Neritos ardua saxis. Efiiigimus scopulos Ithacae, Laertia regna, Et terram altncem saevi exsecramur Ulixi. Mox et Leueatae nimbosa cacumina mentis 275 Et formidatus nautis aperitur Apollo. Hunc petimus fessi et parvae succedimua urbi ; no p. VERaiLI MARONIS A.ncora de prora iacitur, stant litore puppes. Ergo insperata tandem tellure potiti Lustramurque lovi votisque incendimus aras, 280 Actiaque Iliads celebramus litora ludis. Exercent patrias oleo labente palaestraa Nudati socii, iuvat evasisse tot urbes Argolicas mediosque fugam tenuisse per hostis. Interea magnum sol circumvolvitur annum, 285 Et glacialis hiemps aquilonibus asperat undas ; Aere cavo clipeum, magni gestamen Abantis, Pcstibus adversis figo et rem carmine signo ; AENEAS HAEC BE DAKTAIS VJCTOBIBTrS AEMA. Linquere tum portus iubeo et considere transtris. 290 Certatim socii feriunt mare et aequora verrunt. Protinus aerias Phaeacum abscondimus arces, Litoraque Epiri legimus portuque subimus Chaonio et celsam Butbroti accedimus urbem. Hie incredibilis rerum fama occupat auris 295 Priamiden Helenum Graias regnare per urbes, Coniugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum, Et patrio Andromacben iterum cessisse marito, Obstipui, miroque incensum pectus amore Compellare virum et casus cognoscere tantos. 300 Progredior portu classes et litora linquens, Sollemnis cum forte dapes et tristia dona Ante urbem in luco falsi Simoentis ad undam Libabat cineri Andromache manisque vocabat Hectoreum ad tumulum, viridi quem caespite inanera 305 Et geminas, causam lacrimis, sacraverat aras. Ut me conspexit venientem et Troia circum Arma amens vidit, magnis exten-ita monstris Deriguit visu in medio, calor ossa reliquit ; Labitur, et longo vix tandem tempore fatur: 310*^ erane te facies, verus mihi nuntius adfere, Nate dea ? vi\'isne ? aut, si lux alma recessit, Hector ubi est P' dixit, lacrimasque effudit et omnem Implevit clam ore locum. Vix pauca furenti Subiicio et raris turbatus vocibua hisco : 315 'Vivo equidem, vitamque extrema per omnia duco ; Ne dubita, nam vera vides. Heu, quis te casus deiectam coniuge tanto Excipit, aut quae digna satis fortuna revisit ? Hectoris Andromache Pyrrhin conubia servasP' 320 Deiecit voltum et demissa voce locuta est : 'O felix una ante alias Priameia virgo, Hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis lussa niori, quae sortitus non pertulit ullos Nee victori* eri tetigit captiva cubile 1 AENEIDOS LIB. III. Ill S25 Nos patria incensa diversa per aequora vectae Stirpis Achilleae fastus iuvenemque superbum, Servitio enixae, tulinms ; qui deinde seciitus Ledaeam Hermionen Laceuuemoniosque hymen aeos Me famiilo faraulamqiie Heleno transmisit liabendaDi. 330 Ast ilium ereptae mag-no ilauiuiatus amore Coniugis et scelerum furiis agitatus Orestes Excipit incautum patriasque obtruncat ad aras. Moi-te Neoptolemi regnorum reddita cessit Pars Heleno, qui Chaonios cognomine campoa 335 Chaoniamque omnem Troiano a Chaone dixit, Pergamaque Iliacamque iugis banc addidit arcem, Quae tibi iam Troia — Sed tibi qui cursum venti, quae fata dedere ? Aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris ? 340 Quid puer Ascanius ? superatne et vescitur aura ? Ecqua tamen puero est amissae cura parentis ? Ecquid in antiquam virtutem animosque virilia Et pater Aeneas et avunculus excitat Hector i' ' Talia fundebat laorimans longosque ciebat 345 Incassum fletus, cum sese a moenibus heros Priamides multis Helenus comitantibus adfert Adgnoscitque suos, laetusque ad limina ducit, *Et multum lacrimas verba inter singula fundit.* Procedo, et parvam Troiam simulataque magnis 350 Pergama et arentem Xanthi cognoraine rivimi Adgnosco Scaeaeque amplector limina portae. Nee non et Teucri socia simul urbe fruuntur : lUos porticibus rex accipiebat in amplis ; Aulai medio libabant pocula Bacebi 355 Impositis auro dapibus paterasque tenebant. lamque dies alterque dies processit, et aurae Vela vocant tumidoque inflatur carbasus Austro : His vatera adgredior dictis ac talia quaeso : *Troiugena, interpres divom, qui numina Phoebi 360 Qui tripodas Olarii et laurus, qui sidera sentis Et volucrum linguas et praepetis omina pinnae, Fare age (namque omnis cursum mihi prospera dixit Religio, et cuncti suaserunt numine divi Italian! petere et terras temptare repostas ; 305 Sola novum dictuque nefas Harpyia Oelaeno Prodigium canit et tristis denuntiat iras, Obscenamque famem), quae prima perieula vito ? Quidve sequens tantos possim superare labores ? * Hie Helenus (viesis primum de more iuvencis 370 Exorat pacem divom vittasque resolvit Sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe, Ipse manu multo suspensum numine ducit. 112 P. VBRGILI MARONIS Atque haec deinde canit divino ex ore sacerdos: * Nate dea (nam te maioribus ire per altum 375 Auspiciis manifesta fides : sic fata deum rex Sortitur volvitque vices, is vertitur ordo), Pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres Aequora et Ausonio possis considere portu, Expediam dictis ; proliibent nam cetera Parcae 380 Scire Helenum farique vetat Satumia luno. Principio Italiam, quam tu iam rere propinquam, Vicinosque, ignare, paras invadere portus, Longa procul longis via dividit invia terris. Ante et Trinacria lentandus remus in unda 385 Et salis Ausonii lustrandum navibus aequor Infemique lacus Aeaeaeque insula Circae, Quam tuta possis m'bem componere terra. Signa tibi dicam ; tu condita mente teneto. Cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam 390 Litoreis ingens inventa sub ilicibus sus Triginta capitum fetus enixa iacebit Alba solo recubans, albi circum ubera nati, Is locus urbis erit, requies ea certa laborum. Nee tu mensarum morsus horresce futuros : 895 Fata viam invenient aderitque vocatus Apollo. Has autem terras Italique banc litoris oram, Proxima quae nostri perfunditur aequoris aestu, Effuge ; cuncta malis nabitantur moenia Grais. Hie et Narycii posuerunt moenia Locri 400 Et Sallentinos oDsedit milite campos Lyctius Idomeneus ; bic ilia ducis Meliboei Parva Philoctetae subnixa Petelia muro. Quin ubi transmissae steterint trans aequora classes, Et positis aris iam vota in litore solves, 405 Purpureo velare comas adopertus amictu, Nequa inter sanctos ignis in honore deorum Hosttlis facies occurrat et omina turbet. Hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto ; Hac casti maneant in religione nepotes. 410 Ast ubi digressum Siculae te admoverit orae Ventus et angusti rarescent claustra Pelori, Laeva tibi tellus et longo laeva petantur Aequora circuitu, dextrum fuge litus et undas. Haec loca vi quondam et vasta convolsa ruina, 415 Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas, Dissiluisse ferunt. Cum protinus utraque tellus Una foret, venit medio vi pontus et undis Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbofl Litore diductas angusto interlin't aestu. 420 Dextrum Scylla latus, laevum iuplacuta Ciiarybdu AENEIDOS LIB. III. II3 Obsidet, atqne imo baratliri ter gurgite vastos' Sorbet ill abi-iiptum fiuctus riivsusqiie sub auras Erigit alternos et sidera verberat uuda. At Scyllaui caecis cohibet speluiiea latebris 425 Ora exertantem et navis iii saxa trahentem. Prima hominis facies et pulcbro pectore virgo Pube ten us, postreinaimmaiii corpore pistrix Delpbinuni caudas utero comniissa luporum. Praestat Trinacrii metas lustrare Pacbyni -430 Cessantem longos et circumflectere cursus, Quam semel iuibrmem vasto vidisse sub antro Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa. Praeterea siqiia est Heleno prudentia vati, Siqua fides, aninium si veris implet Apollo, 435 Unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum Praedicam et repetens iterumque iterumque monebo : lunonis magnae primum prece numen adora, luuoni cane vota libens dominamque potentem Supplicibus supera donis, sic denique victor 4^1:0 Trinacria finis Italos mittere relicta. Hue ubi delatus Cymaeam accesseris urbem Di vinosque lacus et Averna sonantia silvis, Insanam vatem aspicies, quae rupe sub ima Fata canit foliisque notas et nomina mandat. 445 Quaecumque in foliis descripsit carmina virgo, Digerit in numerum at^ue antro seclusa relinquit. Ilia manent imraota locis neque ab ordine cedunt ; Verum eadem, verso tenuis cum cardine, ventos - Impulit et teueras turbavit ianua frondes, 450 Numquam deinde cavo volitantia prendere saxo Nee revocare situs aut iuugere carmina curat : Inconsidti abeunt sedemque odere Sibyllae. Hie tibi nequa morae fuerint dispendia tanti, Quam vis increpitent socii et vi cursus in altum 455 Vela vocet possisque sinus implere secundos, Q.uin adeas vatem preeibusque oracula poscas Ipsa canat vocemque volens atque ora resplvat. Ilia tibi Italiae populos venturaque bella Et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem 460 Expediet, cursusque dabit venerata secundos. Haec sunt, quae nostra liceat te voce moneri. Vade age et ingeutem factis fer ad ae.thera Troia!«.' Quae postqiiam vates sic ore efFatus amico est, Dona dehinc auro gravia sectoque elephanto - 465 Imperat adnavis ferri, stipatque carinis - Ingens argentum Dodonaeosque lebetas, • Loricam consertam liamis auroque trilicem Et conum. in^iignis giileae cristasque comaatis, I 114 p. TERGIU MARONIS Anna Neoptolemi. Sunt et sua dona parenti. 470 Addit equos, additque duces ; Remigium supplet, socios simul instruit ai-mig. Interea classem velis aptare iubebat Anchises, fieret vento mora nequa ferenti. Quern Plioebi interpres multo compellat honore : i75 'Couiugio, Anchisa, Veneris dignate superbo, Cura deum, bis Pergameis erepte ruinis, Ecce tibi Ausoniae tellus ; banc arripe velis. Et tamen banc pelago praeterlabare necessest ; Ausoniae pai-s ilia procul, quam pandit Apollo. 480 Vade,'ait,*o felix nati pietate : quid ultra Provehor et fando surgentis demoror austros?' Nee minus Andromache digressu maesta supremo Fert pictm*atas auri subteniine vestes, Et Pbrygiam Ascanio chlamydem, nee cedit honore, 485 Textilibusque onerat donis ac talia fatur : 'Accipe et haec, manuum tibi quae monimenta mearum Sint, puer, et longum Andromachae testentur amorcm, Coniugis Hectoreae : cape dona extrema tuorum, O mihi sola mei super Astyanactis imago. 490 Sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat, Et nunc aequali tecum pubesceret aevo.' IIos ego digrediens lacrimis adfabar obortis : 'Vivite felices, quibus est fortuna peracta lam sua ; nos alia ex aliis in fata vocamur : 495 Vobis parta quies, "nullum maris aequor arandum, Arva neque Ausoniae semper cedentia retro Quaerenda. Effigiem Xantni Troiamque videtis, Quam vestrae fecere manus melioi-ibus, opto, Auspiciis et quae fuerit minus obvia Grais. 600 Siquando Thybrim vicinaque Thvbridis arva Intraro gentique meae data moenui cemam, Coonatas urbes olim populosque propinquos Epiro Hesperia, quibus idem Dai*dauu8 auctor Atque idem casus, unam faciemus utramque j505 Troiam animis ; maneat nostros ea cura nepotes.' Provehimur pelago vicina Cerauuia iuxta, Unde iter Italiam cursusque brevissimus undis. Sol ruit interea et montes umbrantur opaci. Stemimur optatae pemio telluris ad undam^ 510 Sortiti romos, passimque in litore sicco Corpora curamus ; fessos sopor inrigat artus. Necdum orbem medium Nox Horis acta subibat ; liaut segnis atrato sui^it Paliuurus et omnia Explorat ventos ^tque auribus aera captat j 515 Sidora cuncta notat tacito labentia caelo, Arcturum pluvlasque ilyadas gominosque Triones, AENEIDOS LIB. III. 1 1 5 Armatumque auro circumspicit Orion a. Postquam cuncta videt caelo constare sereno, Dat clarum e puppi signum ; nos castra movemus 620 Tempt amusque viam et velorum pandimus alas. lamqiie rubescebat stellis Aurora fugatis, Cum prociil obscuros collis humilemque videmue Italiam. Italiam primus conclamat Achates, Italiam laeto socii clamore salutant. 525 Turn pater Anchises magnum cratera corona Induit inplevitque mero divosque vocavit Stans celsa in puppi : ^Di maris et terrae tempestatumque potentes, Ferte viam vento facilem et spimte secundi.' 530 Crebrescunt optatae aurae, portusque patescit lam propior, templumque apparet in arce Minei-^'ae. Vela legunt socii et proi-as ad litora torquent. Portus ab Euroo fluctu curvatus in arcum ; Obiectae salsa spumant aspargine cautes; 635 Ipse latet ; gemmo demittunt bi-acchia muro Turriti scopuli, refugitque ab litore templum. Quattuor hie, primum omen, equos in gmmine vidi Tondentes campum late, candore nivali. Et pater Anchises : * bellum, o teiTa hospita, portaa ; 640 Bello annantur equi, bellum haec armenta minaiitur. Sed tamen idem olim cm-ru succedere sueti Quadrupedes et frena iugo concordia fen*e : Spes et prcis,' ait. Tum numina sancta precamur Palladis ai-misonae, quae piima accepit ovantig^ 645 Et capita ante aras Phrvgio velamur amictu, Praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite lunoni Argivae iussos adolemus honores. Haut mora, continuo perfectis ordine votis, Cornua velatarum obvertimus autennarum 550 Graiugenumque domos suspectaque linquimus arva. Hinc sinus Herculei, si vera est fama, Tarenti Cernitur ; attollit se diva Lacinia contra Caulonisque arces et navifragum Si ylaceum. Tum procul e fluctu Triiiacria cernitur Aetna, 655 Et gemitum ingeiitem pelagi pulsataque saxa Audimus longe fractasque ad litora voces, Exu.ttintqut vada ataue aestu misceutur harenae. Et pater Anchises: 'nimirum haec ilia Charybdis; Hos Ilelenus scopulos, haec saxa horrenda canebat. 660 Eripite, o socii, pariterque insurgite remis.* Haut n inuS ac iussi taciunt, primusque rudentem Contor««it laevas proram Palinurus ad undas; Laevam cuncta cohois remis ventisque petivit. Tollimiu' in caelum curvato gurgite, et idem I 2 1 1-6 p. TERGILI MARONIS 665 Subducta ad mania imos desedimus unda. Ter scopuli clamorein inter cava saxa dedere, Ter spumam elisam et rorantia vidimus astra. Interea fessos ventus cum sole reliquit, Ignarique viae Cyclopum adlabimur oris. 670 Portiis ab accessu veutorum immotus et ingens Ipse, sed horrificis iuxia tonat Aetna ruinis, Interdumque atram prorumpit ad aethera nubem Turbine fumantem piceo et candente favilla AttoUitque globos flammarum et sidera lambit, 575 Interdum scopulos avolsaque viscera mentis Erigit eructans liquefactaque saxa sub auras Cum geniitu glomerat fundoque exaestuat imo. Fama est Enceladi semiustum fulmine corpus Urgeri mole bac, ingentemque insuper Aetnam 580 Iinpositamruptisflammam expirare caminis, Et fessum quotiens mutet latus, intremere onmem Murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo. Noctem illam tectisilvisimmania monstra Perferimus, nee quae souitum det causa videmus. 585 Nam neque erant astrorum ignes nee lucidus aethra Siderea polus, obscuro sed nubila caelo, Et lunam in nimbo nox intempesta tenebat. Postera iamque dies primo surgebat Eoo, Umentemque. Aurora polo dimoverat umbram ; 590 Cum subito e silvis macie confecta suprema Ignoti nova forma viri miserandaque cultu Procedit supplexque manus ad litora tendit. Respicimus : dira inluvies inmissaque barba, Con&ertum tegumen spinis, at cetera Graius, 505 Et quondam patriis ad Troiam missus in armis. I&que ubi Dardanios habitus et Troia vidit Arma procid, paulum aspectu conterritus baesit Cbntinuitque gradum j mox sese ad litora praeceps Cum fletu precibusque tulit : * per sidera tester, 600 Per superos atque hoc caeli spirabile lumen, ToUite me, Teucri ; quascumque abducite terras ; Hoc sat erit. Scio me Danais e classibus unum, Et bello Iliacos fateor petiisse pen«tep. Pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri, 605 Spargite me in fluctus, vastoqueinaier^iie pnnto. Si pereo, hominum manibus periisse iuvabit.' Dixerat, et genua amplexus genibusque volutans Haerebat. Qui sit fari, quo sanguine cretus, Hortamur, quae deinde agitet fortuna fateri. 610 Ipse pater dextram Anchises haut multa moratus Dat iuveni, atque animum praesenti pignore finuat. lUe liaec dcpusitu taudem ibi-midliio iaiur : AENEIBOS LIB. IIT. TT/ 'Sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi, Nomine Achaemenides, Troiam geuitore Adamasto 615 l^aupere, mansissetfiue iitinam fortuna, profectus. flic me, dum trepidi crudelia limina linqimnt, Inmeraores socii vasto Cyclopis in antro Deseruere. Domus sanie dapibusque cruentis Intus opaca ingens. Ipse arduus altaque pulsat C20 Sidera (di talem ten-is avertite pestem) Nee visu facilis nee dictu aflabilis ulli. Visceribus miserorum et sanguine vescitur atro. Yidi egomet duo de numero cum corpora nostro Prensa manu magna medio resupinus in antro 625 Frangeret ad saxum sanieque exspersa natarent Limina, yidi atro cum membra fluentia tabo Manderet et tepidi tremerent sub dentibus artus. Haut impune quidem ; nee talia passus Ulixes Oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto. 630 Nam simiil expletus dapibus vinoque sepultus Cemcem inflexam posuit iacuitque per antrum Inmensus saniem eructans et frusta cruento Per somnum commixta mero, nos magna precati Numina sortitique vices una undique circum 635 Fundimur, et telo lumen terebramus aeutio Ingens, quod torva solum sub fronte latebat, Argolici elipei aut Phoebeae lampadis instar, Et tandem laeti sociorum uiciscimur umbras. Sed fugite, o miseri, fugite atque ah litore ^mem B40 Rtimpite. Nam qualis quantusque cavo Polyphemus in antro Ijanigeras claudit pecudes atque ubera pressat, Centum alii curva haee habitant ad litora volgo Infandi Cyclopes et altis montibus errant. 645 Tertia iam Luna« se cornua lumine complent, Cum vitam in silvis inter deserta femrum Lustra domoSque traho, vastosque ab rupe Cyelopas Prospicio sonitumque pedum vocemque tremesco. Victum infelicem, bacas lapidosaque coma, 650 Dant rami, et volsis pascunt radicibus herbae« Omnia conlustrans hanc primum ad litora classem Conspexi venientem : huic me, quaecumque fuisset, Addixi : satis est gentem effugisse nefandam, Vos animam hanc potius quocumque absumite leta"* C65 Vix ea fatus erat, summo cum monte videmue Ipsum inter pecudes vasta se mole moventem Pastorem Poiyphemum et litora nota petentem, [tum. Monstmm horrendum informe ingens, cui lumen ademp- Trunca manu pinus regit et vestigia fii-mat ; 660 Lanigerae comitantur oves ; ea sola voluptas Il8 p. VERGILI MAHONIS Solamenque mali. Postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venity Luminis eff'ossi fluidum layit inde cruorem Dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor (.>(v5 lam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit. Nos procul inde fugam trepidi celerare recepto Supplice sic merito, tacitique incidere funera j Verrimus et proni certantibus aequora remis. Sensit et ad sonitum vocis vestigia torsit. 070 Verum ubi nulla datur dextra adfectare potestas Xec potis lonios fluctus aequare sequendo, Clamorem immensum tollit, quopontus et omnes Contremuere undae penitusque exterrita tellua Italiae curvisque iinnmoiit Aetna cavernis. f>7o At genus e silvis Cyclopum et montibus altia Excitum ruit ad portus et litora complent. ( 'emimus adstantis nequiquam lumine torvo Aetnaeos fratres, caelo capita alta ferentis, Concilium horrendum : quales cum vertice celso 680 Aeriae quercus aut coniferae cyparissi Constiterunt, silva alta lovis lucusve Dianae. l*raecipites metus acer agit quocumque mdentis Excutere et ventis intendere vela secundis. *Oontra ac iussa monent Heleni, Scyllam atque Oharj'bdi 685 Inter, utramque viam leti discrimine parvo, Ni teneant cursus, certum est dare lintea retro.* Ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori Missus adest. Vivo praetervehor ostia saxo Pantagiae M^garosque sinus Thapsumque iacentem. 6i)0*Talia monstrabat relegens en-ata retrorsus liitoraAchaemenides, comes infelicis Ulixi.* Sicanio praetenta siuu iacet insula contm Plemurium undosum ; nomen dixere priores Ortygiam. Alpheum fama est hue Elidis amnem 095 Occultas egisse vias subter mare, qui nunc Ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis. lussi numina magna loci veneramur ; et inde Exsupero praepingue solum stagnantis Helori ; Ilinc altas cautis proiectaque saxa Pachyni 700 Radimus, et fatis numquam concessa moveri Apparet Camarina procul campique Geloi ImmanisqueGela fluvii cognomine dicta. Arduus inde Acrngas ostentat maxima longe Moenia, magnanimum c^uondam generator equorum ; 705 Teque datis linquo ventis, palmosa Selinus, Et vada dura lego saxia Lilybeia caecis. 684. In loco dubio ac inseruimuB, quae Madvigii oouieotora eeL 119 AENP]IDOS LIB. III. Hinc Drepani me portus et inlaetabilis ora Accipit. Hie pelagi tot tempestatibus actus ileu geuitorem, omnis ciirae casusque levamen, 710 Amitto Anchisen. Hie me, pater optioie, fessum Deseris, heu, tantis nequiqiiam erepte periclis : Nee vates Helenus, eum multa horrenda moneret, IIos mihi praedixit luctu8, non dira Celaeno. Hie labor extremus, longarum haee meta viarum. 715 Hinc me digressum vestris deus appulit oris.' Sic pater Aeneas intentis omnibus unua Fata renarrabat divom cursusque doeebat : Conticuit tandem, factoque hie fine quievit. 340. Hemistichium ' Quae tibi iam Troia,' cum Madvigio transtulimus nt •equeretur v. 336, quo facto, mutilorum in Aeneide versuum iara nuUus est quill sententiam habeat perfectam. ' Quae ' scribitur in codd. P M. 448. In hoc v. ' ventoa' ex coniectura scripsimus pro volg. ' ventu*.' 120 /^ y \ ■ p. VERGILI MARONIS LIBER QUARTUS. At regina gravi iamdudum saiicia cura Volnus alit venis, et caeco carpitur igni. Multa viri virtus animo miiltusque recursat Gentis honos, haerent infixi pectore voltus 5 Verbaque, nee placidam memDris dat cura quietem. Postera Phoebea lustrabat lampade teiTas Umentemque Aurora polo dimoverat umbram, Cum sic unanimam adloquitur male sana sororem : ^Anna sorer, quae me suspensam insomnia terrent ? 10 Quis novus hie nostris suceessit sedibus hospes, Quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis ? (-redo equidem, nee vana fides, genus esse deorum. Degeneres animos timor arguit. Heu quibus ills lactatus fatis quae bella exhausta canebat ! 15 Si milii non animo fixum immotumque sederet, Neeui me vinelo vellem soeiare iugali, Postquam primus amor deceptam morte fefellit j Si non pertaesum thalami taedaeque fuisset, Iluic uni forsan potui suecumbere culpae. 20 Anna, fatebor enim, miseri post fata Syehaei Coniugis et sparsos fraterna caede Penates, Solus hie inflexit sensus animumque labantem Impulit : adgnosco veteris vestigia flammae. Sea mihi vel tellus optem prius ima dehiscat 25 Vel Pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras^ Pallentis umbras Erebi noetemque profundam, Ante, Pudor, quam te violo, aut tua iura resolvo. Ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores Abstulit ; lUe habeat secum servetque sepulchro.* 80 Sic effata sinum lacrimis implevit obortis. Anna refert : ' o luce magis dileeta sorori, Solane perpetua maerens carpere iuventa. Nee dulcis natos Venei-is nee praemia noris ? Id cinerem aut manis credis curare sepultos P 80 Esto, aegram nulli quondam flexere raariti, Non Libyae, non ante Tyro ; despeetus larbas Ductores'que alii, quos Africa ten-a triumphis Dives alit : placitone etiam pugnabis amori ?^ Nee venit in mentem, quorum consederis arvis P 40 llinc Gaetulae urbes, genus iusuperabile bello, AENEIDOS LIB. IV. 121 Et Numidae infreni cingunt et inhosplta Syrtis, Hinc deserta siti regio lateque furentes Barcaei : quid bella Tyro surgentia dicam Germanique miuas ? 45 l)is equidem auspicibus reor et lunone secimda Ilunc cursiim lliacas vento tenuisse carinas. Quam tu urbem, soror, banc cernes, quae surgere regna Coniugio tali ! Teucrum comitaiitibus armis Punica se quantis attoliet gloria rebus ! 60 Tu modo posce decs veiiiani sacrisque litatis Indulge hospitio causasque innecte morandi, Dum pelago desaevit liienips et aquosus Orion, Quassataeque rates, dum non tractnbile caelum.' His dictis incensum animum flammavit aniore, 55 Spemque dedit dubiae menti solvitque pudorem. Principio delubra adeunt pacemque per aras Exquirunt ; mactant lectas de more bidentis Legiferae Cereri Plioeboque patrique Lyaeo, lunoni ante omnis, cui vincla iugalia curae. 60 Ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido Candentis vaccae media inter cornua fundit, Aut ante ora deum pinguis spatiatur nd aras Instauratque diem donis pecudumque reclusis Pectoribus inbians spirantia consulit exta. 65 Heu vatum ignarae mentes 1 quid vota furentem, Quid delubra iuvant ? est mollis flamma medullas Interea, et tacitum vivit sub pectore volnus. Uritur infelix Dido totaque vagatur Urbe furens, qualis coniecta cerva sagitta, 70 Quam procul incautam nemora inter Cresia fixit Pastor agens telis liquitque volatile ferrum Nescius, ilia fuga silvns saliusque peragrat Dictaeos, haeret lateri letalis barundo. Nunc media Aenean secum per moenia ducit 75 Sidoniasque osteiitat opes urbemque paratam, Incipit etfari mediaque in voce resistit ; Nunc eadem labente die convivia quaerit, Iliacosque iterum demons audire labores Exposcit pendetque iterum narrantis ab ore. 80 Post, ubi digressi, lumenque obscura vicissim I^una premit suadentque cadentia sidera somnos, Sola domo maeret vacua, stratisque relictis Incubat, ilium absens absentem auditque videtque, Aut greniio Ascanlum, genitoris imagine capta, 85 Detinet, infandum si fallere possit amorem. Non coeptae adsurgunt turres, non arma inventus Exercet portusve aut propugnacula bello Tuta parant ; pendent opera interrupta minae^ue 122 P. TERGILI MARONIS Murorum ingentes aequataque machina caelo. 00 Quam simiil ac tali persensit peste teneri Cara lovis coniimx, nee famam obstare furori, Talibus adgreditur Venerem Satuniia dictis : 'Egregiam vero laiidem et spolia ampla refertis Tuque puerqiie tuus, magnum et memorabile nomen, 9o Una dolo divom si femina victa duorum est. Nee me adeo fallit veritam te moenia nostra Suspectas habuisse domos Carthaginis altae. vSed quis erit modus, aut quo nunc certamina tanta ? Quin potius pacem aetemam pactosque hymenaeos 100 Exercemus ? habes, tota quod mente petisti : Ardet amans Dido traxitque per ossa furorem : Communem hunc ergo populum paribusque regamus Auspiciis, liceat Phrygio servire marito Dotaliaque tuae Tyrios permittere dextrae. ' 105 Olli (sensit enim simulata mente locutam, Quo regnum Italiae Libycas averteret oras) Sic contra est ingressa Venus : ' quis talia demens Abnuat, aut tecum malit contendere bello, Si modo quod memoras factum fortuna sequatur P 110 Sed fatis incerta feror si luppiter unam Esse velit Tyi'iis urbem Troiaque profectis, Miscerive probet popidos aut foedera iimgi. Tu coniunx, tibi fas animum temptare precando. Perge ; sequar.' Tum sic excepit regia luno : 115 *Mecum erit iste labor : nunc qua rations quod instat Confieri possit, paucis, adverte, docebo. Venatum Aeneas unaque miserrima Dido In nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus Extuleiit Titan radiisque retexerit orbem. 120 His ego nigi-jmtem commixta grandine nimbum, Dum trepidant alae saltusque indagine cingunt, Desuper mfundam, et tonitru caelum omne ciebo. Diffugient comites et nocte tegentur opaca : Speluncam Dido dux et Troianus eandem 125 Devenient. Adero et, tua si mihi certa voluntas, Conubio iungam stabili propriamque dicabo ; Hie hymenaeus erit.' Non adversata petenti Adnuit atque dolis risit Cytherea repertis. Oceanura interea sui^ens Aurora reliquit, 1 30 It portis iubare exoi-to delecta inventus ; Retia rara, plagae, lato venabula ferro Massylique nmnt equites et odora canum via. Reginam thalamo cunctantem ad limina primi Poenorum expectant, ostroque insignia et auro 135 Stat sonipes ac freua fei-ox spumantia mandit. Tandem progreditur maij^a (ttipante OAtervai AENEIDOS LIB. lY. I 2^ Sidoniam picto clilamydem circumdata limbo: Cui pbaretra ex auro, crines nodantur iu auruin, Aurea pui-puream subnectit fibula vestem. 140 Nee non at Pbrygii comites et laetiis lulus Incedunt : ipse ante alios pulcherrimus omnis Infei-t se socium Aeneas atque aj^mina iungit. Qualis ubi hibemam Lyciam Xantbique fluenta Deserit ac Delum mateniam invisit Apollo 14o Instauratque cbovos, mixtique altaria eircum Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agatbyrsi ; Ipse iugis Cyntbi gi-aditur, mollique fluentem Fronde premit crinem fingens atque inplicat auro, Tela sonant umeris : liaut illo seguior ibat 150 Aeneas, tantum egregio decus enitet ore. Postquam altos ventum in montis atque invia lustra, Eece ferae, saxi deiectae vertice, caprae DecuiTere iugis ; alia de parte patentis Transmittunt cursu campos atque afzmina cervi 155 Pulverulenta fuga glomerant montesque relinquuni. At puer Ascanius mediis in vallibus acri Gaudet equo, iamque bos cursu, iam praeterit illos, Spumantemque dari pecora inter inertia votis Optat aprum aut fuh-um deseendere monte leonera. I60 Interea magno misceri murmure caelum Incipit, insequitur commixta gi*andine nimbus j Et Tyrii comites passim et Troiana inventus Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros Tecta metu petiere ; ruunt de montibus amnes. 165 Spelimcam Dido dux et Troianus eandem Deveniunt : prima et Tellus et pronuba luno Dant signum ; fulsere ignes et conscius aether Conubiis, summoque ulularunt vertice Nymphae. nie dies primus leti primusque malonim 170 Causa fuit; neque enim specie famcave movetur Nee iam furtivum Dido meditatur amorem ; Coniugium vocat, hoc praetexit nomine culpam. Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes, Fama, malum qua non aliud velocius ullum ; 175 Mobilitate viget, viresque adquirit eundo, Parva metu primo ; mox sese attollit in auras Ingrediturque solo et caput inter nubila condit. niam TeiTa parens, ira inritata deorum, Extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem 180 Progenuit, pedibus celerem et pernicibus alls, Monstrum hon-endum iagens, cui quotsimt corpoi e \ Iiiuiae Tot vigiles oculi: subter, mirabile dictu, Tot linguae, totidem oi*a sonant, tot subrigit auris. Nocte volat caeli medio terraeque per umbram 124 V, VBRGlLl MARONIS 185 Stridens, nee dulci declinat lumina somno j Tiuce sedet custos aut aumini culmine tecti Turribus aut altis, et inagnas territat urbes, Tarn ficti pravique tenax quam nuntia veri. Haec turn multiplici populos sennone replebat 190 Gaudens et pariter facta atque infecta cauebat : Venisse Aenean Troiano sanguine cretum, Cui se pulchra viro dignetur iungere Dido ; Nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere Regnoruni inmemores turpique cupidine captos. 195 Haec passim dea foeda virum ditiundit in ora. Protenus ad regem cursus detorquet larban, Incenditque animum dictis atque aggerat iras. Hie Hammone satus rapta Garamantide Nymph« Templa lovi centum latis inmania regnis, 200 Centum aras posuit, vigilemque sacraverat ignem, Excubias divom aeternas, pecudumque cruore Pingue solum et variis florentia limina sertis. Isque amens animi et rumore accensus amaro Dicitur ante aras media inter numina divom 205 Multa lovem manibus supplex orasse supinis : 'luppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis Gens epulata toris Lenaeum libat honorem, Aspicis haec, an te, Genitor, cum fulmina torques, Nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes 210 Terrificant animos et inania murmura miscent ? Femina, quae nostris errans in finibus urbem Exiguam pretio posuit, cui litus arandum Cuique loci leges dedimus, conubia nostra Reppulit ac dominum Aenean in regna recepit. 215 Et nimc ille Paris cum semi viro comitatu, Maeonia mentum mitra crinemque madentem Subnexus, rapto potitur : nos munera templia Quippe tuis lerimus famamque fovemus inanem.' Talibus orantera dictis arasque tenentem 220 Audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit Regia et oblitoa famae melioris amantis. Turn sic Mercurium adloquitur ac talia mandat : 'Vade age, nate, voca Zephyros et labere pinuis, Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc 225 Expectat fatisqiie datas non respicit urbcs, Adloquere et celeres defer mea dieta per aui-as. Non ilium nobis genetrix pulcherrima taleni Promisit Graiumque ideo uis viudicat arniis: Sed fore qui gravidam imperils belloquc fi-emcntem 230 Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri Proderet, ae totum sub leges niitteret orbem. Si nulla accendit tautorum gloria rerum AENEIDOS LIB. IV. 125 Nec super ipse sua molitur laude laborem, Ascanioue pater Romanas invidet arces ? 2;5o Quid struit ? aut qua spe inimica in gente moratur, Nec prolem Ausoniam et Lavinia respicit arva ? Naviget : haec sumiua est ; hie nostri nuntius esto.' l)ixerat. Ille Patris magni parere parabat Imperio; et primum pedibus talaria nectit 240 Aurea, quae sublimem alis sive aequora supra Seu terram rapido pariter cum flamiue portant. Turn virgam capit ; hac animas ille evocat Oreo Pallentis, alias sub Tartara tristia niittit, Dat somuos adiraitque, et luniina niorte resignat. 245 nia fretus agit ventos et turbida tranat Nubila. lamque volans apicera et latera ardua cemit Atlantis duri, caelum qui vertice fulcit, Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus ati*is Piniferum caput et vento pulsatur et imbri, 250 Nix umeros infiisa tegit, turn fliunina mento Praecipitant senis, et glacie riget horrida barba. Hie primum paribus nitens Cyllenius alis • Constitit ; hinc toto praeceps se corpore ad undas Misit, avi similis, quae circum litora, circum 255 Piscosos scopulos humilis volat aequora iuxta. *Haut aliter terras inter caelumque volabat Litus harenosum Libyae ventosque secabat • Materno veniens ab avo Cyllenia proles,* Ut primum alatis tetigit magalia plantis, 260 Aenean fundantem arces ac tecta novantem Conspicit. Atque illi stellatus iaspide fulva Ensis erat, Tyrioque ardebat murice laena Demissa ex umeris, dives quae munera Dido Fecerat et tenui telas discreverat auro. 265 Continuo invadit : 'tu nunc Karthaginis altae Fundamenta locas pulchramque uxorius urbem Exstruis heu regui rerumque oblite tuarum : *v Ipse deum tibi me claro demittit Olympo Regnator, caelum et terras qui numine torquet ; 270 Ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras : Quid struis ? aut qua spe Libycis teris otia terris ? Si te nulla movet tantarum gloria rerum Nec super ipse tua moliris laude laborem, Ascanium surgentem et spes heredis lull 276 Respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus Debentur.' Tali Cyllenius ore locutus Mortalis visus medio sermone reliquit, Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram. At vero Aeneas aspectu obmutuit aniens, 280 Arrectaeque horrore comae, et vox foucibus haesit. 126 p. VERGILI MARONIS Ardet abire fuga dulcisque relinquere terras, Attonitus tanto monitu imperioque deorum. Heii quid agat ? quo nunc reginam ambire furentem Audeat affatu ? quae prima exordia sumat ? 286 Atque animum nunc hue celerem, nunc dividit illuc, In partisque rapit varias perque omnia versat. Haec alteiTianti potior sententia visa est : Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum, Classem aptent taciti sociosque ad litora cogant, 290 Anna parent et, quae rebus sit causa novandis, Dissimulent ; sese interea, quando optima Dido Nesciat et tantos rumpi non speret amores, Temptaturum aditus et quae mollissima fandi Tempora, quis rebus dexter modus. Ocius omnes 2i>5 Imperiolaeti parent ac iussa faceseunt. At regina dolos (quis fallere possit amantem P) Praesensit motusque excepit pnma futuros, Omnia tuta timens. Eadem impia Fama furenti Detulit armari classem cui-sumque parari. 300 Saevit inops animi totamque incensa per urbem Bacchatur, qualis commotis excita sacris Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho Orgia npcturnusque vocat clamore Cithaeron. Tandem his Aenean compellat vocibus ultro : 305 ^Dissimulare etiam sperasti, pei-fide, tantum Posse nefas tacitusque mea decedere terra ? Nee te noster amor nee te data dextera quondam Nee moritura tenet crudeli funeiHi Dido ? Quin etiam hibemo moliris sidei-e classem, 310 Et mediis properas aquilonibus ire per altum, Crudelis? Quid si non ai-va aliena domosque Ignotas peteres et Ti*oia antiqua maneret, Troia per undosum peteretur classibus aequor ? Mene fugis ? Per ego has lacrimas dextramque tunni te. 315 Quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa i-eliqui, Per conubia nostra, per inceptos hymenaeos, Si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquani Dulce meum, miserere domus labentis et istam, Ore, aiquis adhuc precibus locus, exue mentera. 820 Te propter Libvcae gentes Nomadumque tyranni Odei-e, infensi 'fyrii ; te propter eundem Exstinctus pudor et, qua sola sidera adibam, Fama prior. Cui me moribundam deseris, hospes ? Hoc solum nomen quoniam de coniuge restat, 825 Quid moror P on mea Pygmalion dum moenia fratvr Destruat, aut aiptam ducat Guetulus lavbas P Sultem siqua mihi de te suscepta fuisset Ante fugaui euboles, siquis mihi parvulus aula AENEIDOS LIB. IV. I27 Luderet Aeneas, qui te tamen ore referret, 830 Non equideiu omnino capta ac deserta viderer.' Dixerat. Ille lovis monitis immota tenebat Lumiua et obnixus curain sub corde premebat. Tandem pauca refert : ' ego te, quae plurima fando Enumerare vales, numquani, Regina, negabo 385 Promeritani ; nee me meminisse pigebit Elissae, Dum memor ipse raei, dum spiritus bos regit artus. Pro re pauca loquar. Neque ego banc abscondere fiivto Speravi, ne finge, fugam, nee coniugis umquam Pi-aetendi taedas aut baec in foedera veni. 340 Me si fata meis paterentur ducere vitam Auspiciis et sponte mea componere curas, Urbem Troianam primum didcisque meorum Reliquias colerem, Priami tecta alta manerent, Et recidiva manu posuissem Pergama victis. 345 Sed nunc Italian) magnam Giyneus Apollo, Italiam Lyciae iussere capessere sortes ; Hie amor, baec patria est. Si te Karthaginis arces Pboenissam Libycaeque aspectus detinet urbis, Quae tandem. Ausonia Teucros considere teira 350 Invidia est ? Et nos fas extera quaerere regna. Me patris Ancbisae, quotiens umentibus umbris Nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt, Admonet in somnis et turbida terret imago ; Me puer Ascanius capitisque iniuria cari, 355 Quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus arvis. Nunc etiam interpres divom love missus ab ipsu, Testor utrumque caput, celeris mandata per auraa Detulit ; ipse deum manifesto in lumine vidi Intrantem muros, vocemque his auribus hausi. 360 Desine meque tuis incendere teque querellis : Italiam non sponte sequor.' Talia dicentem iamdudum aversa tuetur Hue iliuc volvens oculus, totumque pererrat Luminibus tacitis, et sic accensa profatur : 366 *Nec tibi diva parens, generis nee Dardanus auctor, Pei-fide, sed diiris genuit te cautibus borrens Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera tigres. Nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reserve ? Num flietu ingemuit nostro, num lumina fiexit, 370 Num laciimas vic-tus dedit aut miseratus amantem est ? Quae quibius anteferam ? lam iam nee maxima Iimo, Neo Saturnius baec oculis Pater aspicit aequis. Nusquam tutn fides. Eiectuni litore egentem Excepi et regni demens in parte locavi, 875 Amissam classeni, socios a morte reduxi. Heu furiis iuceusa feror : nunc augur Apollo, 128 p. TERGILI MAfiONIS Nunc Lyciae sortes, nunc et love missus ab ipso Interpres divom fert homda iussa per auras. Scilicet is superis labor est, ea cura quietos 880 SoUicitat. Neque te teneo neque dicta refello : I, sequere Italiam, ventis pete regna per undas. Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt, Supplicia hausurum scopulis et nomine Dido Saepe vocaturum. Sequar atris ignibus absens, 385 Et, cimi frigida mors anima seduxerit artus, Omnibus umbra locis adero : dabis, improbe, poenas : Audiam, et haec manis veniet mihi fama sub imos.' His medium dictis sermonem abrumpit et auras Aegra fugit seque ex oculis avertit et aufert, 390 Linquens multa metu cunctantem et multa paranteni Dicere. . Succipiunt famulae conlapsaque membra Marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt. At plus Aeneas, quamquam lenire dolentem Solando cupit et dictis avertere curas, 395 Multa gemens magnoque animum labef actus amore, Iussa tamen divom exsequitur classemque revisit. Tum vero Teucri incumbimt et litore celsas Deducunt toto navis : natat uncta carina, Frondentisque ferunt remos et robora silvis 400 Infabricata fugae studio. Migi'antis cemas totaque ex urbe mentis. Ac velut ingentem formicae fan-is acei-vom Cum populant hiemis memores tectoque reponunt, It nigrum campis agmen praedamque per herbas 406 Convectaut calle angusto, pars gi-andia truduut Obnixae frumenta uineris, pars agmina cogimt Castigantque moras, opere omnis semita fervet. Quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus, Quosve dabas gemitus, cum litora fervere late 410 Prospiceres arce ex sunima totumque videres Misceri ante oculos tantis clamoribus aequor ? Improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis ? Ire iterum in lacrimaa, iterum temptare precando Cogitur et aupplex animos summittere Aniori, 415 Nequid inexpertum frustra moritura relinquat. ^Anna, vides toto properari litore circum. Undique conveners ; vocat iam carbasus auras, Puppibus et laeti nautae imposuere coronas. Hunc ego si potui tan tum sperare dolorem, 420 Et perfeiTe, soror, potero. JVliserae hoc tamen irnum Exsequere, Anna, mihi ; solam nam perfidus ille Te colere, arcanos etiam tibi credere sensus ; Sola viri mollis aditus et tempora nora?. I, soror, atquo hostem supplex adfaru superbum : AENEIDOS LIB. IV. 425 Nod ego cum Danais Troianam exseindere gentem * Aulide iuravi c assemve ad Pergania misi, Nee pall-is Ancliisae cinereni manisve revelli, Cur niea dicta neget duras deniittere in amis. Quo ruit ? extremum hoc miseiae del munus amau*"' : 430 Expectet facilemqne fugam ventosque ferentis. Nou iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro, Nee pulchro ut Latio caveat regnumque reiinquat ; Tempus inane peto, requiem spatiumque furori, Dum mea me victam doceat fortuna dolere. 435 Extremam hanc oro veniam, miserere soroiis, Quam mihi cum dederia, cumulatam morte remittam. Talibus or; i bat, talisque miserrima fletiis Fertque refertque soror. Sed nullis ille movetur Fletibus, aut voce;? idlas tractabilis audit ; 440 Fata obstant, placid isque viri deus obstruit auris. Ac velut annoso validam cum robore quercum Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc Eruere inter se certant ; it stridor, et altae Consternuut terram concusso stipite frondes ; 445 Ipsa haeret scopulis et quantum vertice ad auras Aetherias, tantum radice in Tartara tendit : Haut secus adsiduis hinc atque hinc vocibus heros Tunditur et magno persentit pectore curas, Mens immota manet; lacrimae volvontur inanes. 450 Turn vero infelix fatis exten-ita Dido Mortem orat ; taedet caeli convexa tueri. Quo magis inceptiun peragat lucemque reiinquat, Vidit, turicremis cum dona inponeret aris, Horrendum dictu, latices nigi-escere sacros 466 Fusaque in obscenum se vertere vina cruorem. Hoc visum nulli, non ipsi effata sorori. Praeterea fuit in tectis de marmore temphim Coniugis antiqui, miro quod honore colebat, Velleribus niveis et festa fronde reviuctum : 460 Hinc exaudiri voces et verba vocantis Visa viri, nox cum terras obscm-a teneretj Solaque culminibus ferali carmine bubo Saepe queri et longas in fletum ducere voces. Multaque praeterea vatum praedicta pioiiun 465 Ten-ibili monitu honificant. Agit ipse farentem In somnis ferus Aeneas ; semperque relinqui Sola sibi, semper longam incomitata videtur Ire viam et Tyrios deserta quaerere ten'a : Eumenidum veluti demons videt agmina Pentheus 470 Et solem geminiun et duplicis se ostendere Theba?, Aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes Armatam facibus matrem et sei-pentibus atria 129 1 30 p. VfillGILI MARONIS Cum fugit, ultricesque sedent in limine Dirae. Ergo ubi concepit furias evicta dolore 475 Decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque Exigit et maestam dictis adgressa sororem Consilium voltu tegit ac spem fronte serenat : ^Inveui, germana, viam, gratare sorori, Quae mihi reddat eum vel eo me sol vat amantem. 480 Oceani tinem iuxta solemque cadentem Ultimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlas Axem humero torquet stellis ardentibus aptum : Hinc mihi Massy lae gentis monstrata sacerdos, Hesperidum templi custos epulasque draconi 485 Quae dabat et sacros servabat in arbore ramos, Spargens uuiida niella soporiferumque papaver. liaec se carminibus promittit solvere mentes Quas velit, ast aliis duras inmittere curas, Sistere aquam fluviis et vei-tere sidera retro ; 490 Nocturnosque movet manis ; mugire videbis Sub pedibus terram et descendere montibus omos. Tester, cara, deos et te, germana, tuumque Dulce caput, magicas invitam accingier artis. Tu secreta pyram tecto interiore sub auras 496 Erige, et arma viri, thalamo quae fixa reliquit Inipius, exuviasque omnis lectumque iugalem, Quo perii, super inponant : abolere nefandi Cuncta viri nionumenta iuvat, monstratque sacerdos.' Haec eftata silet ; pallor simul occupat ora. 500 Non tamen Anna no vis praetexere fun era sacris Germanam credit nee tautos mente furores Concipit aut graviora timet quam morte SychaeL Ergo lussa parat. At regina, pyra penetrali in sede sub auras 605 Erecta ingenti taedis atque ilice secta, Intenditque locmn sertis et fronde coronat Funerea ; super exuvias ensenique relictum Effigiemque toro locat, haut ignara fiituii. Stant arae circuin, et crinis eliusa sacerdos 610 Ter centum tonat ore deos, Krebunique Chaosque Tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae. Sparserat et latices simulates fontis Averni, Falcibus et messae ad lunam quaerunlur uenis Pubentes herbae iiigri cum lacte voneni ; 616 Quaeritur et nasceutis equi de fronte rovolsus Et matri praereptus amor. Ipsa mola manibusque piis altaria iuxta, ijnum exuta pedem vinclis, in vestt; recincta, Testatur moritura deos et conscia fati 520 Sidera J turn, eiquod uon auquo foeuere amantuf ;^ •R AENEIUOS LIB. IV. ■ Curae nuraen habet iustumque memorque, precatur. Nox erat, et placidum carpebant fessa soporem Corpora per terras, silvaeque et saeva quierant Aequora, cum medio volvontur sidera lapsu, 525 Cum tacet omnis ager, pecudes pictaeque volucres, Quaeque laeus late liqiiidos quaeq^e aspera dumis Rura tenent, somno positae sub nocte silenti ♦Lenibant curas et corda oblita laborum.* At non infelix animi Phoenissa, neque umquam 630 Solvitur in somnos oculisve aut pectore nocteni Accipit : ingeminant curae, rursusque resurgens Saevit amor, magnoque irarum fluctuat aestu. Sic adeo insistit secumque ita corde volutat : 'En, quid ago ? rursusne procos inrisa priores 535 Experiar, Nomadumque petam conubia supplex, Quos ego sim totiens iam dedignata maritosP Iliacas igitur classis atque ultima Teucrum lussa sequar ? quiane auxilio iuvat ante levatoa Et bene apud memores veteris stat gratia facti P 540 Quis me autem, fac velle, sinet ratibusve superbis Invisam accipiet ? nescis heu, perdita, necdum Laomedonteae sentis periuria gentis ? Quid tum ? sola fuga nautas comitabor ovantis P An Tyriis omnique manu stipata meorum 645 Inferar et, quos Sidonia vix urbe revelli, Rursus agam pelago et ventis dare vela iubebo ? Quin morere, ut merita es, ferroque averte dolorem. Tu lacrimis evicta meis, tu prima furentem O gerraaua, malis oneras atque obicis hosti. 550 Non licuit thalami expertem sine crimine vitam Degere, more ferae, talis nee tangere curas j Non servata fides cineri promissa Sychaeo.' Tantos ilia suo rumpebat pectore questus. Aeneas celsa in puppi, iam certus eimdi, 555 Carpebat somnos rebus iam rite paratis. Huic se fonna dei voltu redeuntis eodem Obtulit in somnis, rursusque ita visa monerest, Omnia Mercurio similis, vocemque coloremque Et crinis jflavos et membra decora iuventa : 560 'Nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos, Nee, quae te circum stent deinde pericula, cerais Demens, nee zephyros audis spirare secundos ? Ilia dolos dlrumque nefas in pectore versat, Certa mori, varic sque irarum concitat aestus. 566 Non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas ? Iam mare turbari trabibus saevasque videbia Conlucere faces, iam fervere litora flammis, Si te his attigerit terris Aiu-ora morautem. K 2 132 p. TERGILI MARONIS Heia age, rumpe moras. Varium et mutabile semper 570 Femina.* Sic I'atus nocti se inmiscuit atrae. Turn vero Aeneas subitis exterritus uinbrJs Corripit e somno corpus sociosque fatigat : 'Praecipites vigilate, viri, et considite transtris ; Solvite vela citi : deus aethere missus ab alto 675 Festinare fugam tortosque incidere funis Ecce iterum stiniulat. Sequimur te, sancte deorura, Quisquis es,imperioque iterum paremus ovautes, Adsis o placidusque iuves et sidera caelo Dextra feras.' Dixit vaginaque eripit ensem 580 Fulmineum stiic toque ferit retinacula fen-o. Idem omnis simul ardor habet, rapiimtque ruuntque; Litora deseruere, latet sub classibus aequor; Adnixi torquent spumas et caerula veiTunt. Et iam prima novo spargebat lumine terras 585 Tithoni croceum linquens Aurora cubile. Regina e speculis ut primum albescere lucem Vidit et aequatis classem procedere velis Litoraque et vacuos sensit sine remige portus, Terque quaterque manu pectus percussa decoi-um 51X) Flaventisque abscissa comas/ pro luppiter ! ibit Hic/ait/etnostris inluserit ad vena re^is? Non amia expedient totaque ex urbe sequentur, Deripientque rates alii navalibus ? Ite, Fei-te citi flaranias, date tela, inpellite remos. 595 Quid loqiior, aut ubi sum ? quae mentem insania mutat, Infelix Dido? nunc te facta impia tangunt? Tum decuit, cum sceptra dabas. En dextra fidesque, Quem secum patrios aiunt poi-tare Penates, Quem subiisse umeris confectum aetate parentem ! 600 Non potui abreptum divellere coi-pus et undis Spargere, non socios, non ipsum absumere feiTO Ascanium patriisque epulandum ponere mensis? Verum anceps pugnae fuerat fortuna. Fuisset : Quem metui moritura ? Faces in castra tuliasem 605 Inplessemque foros flammis natumque patremque Cum genere extinxem, memet super ipsa dedissenu Sol, qui terrainim flammis opera omnia lustras. Tuque hanmi interpres curanim et conscia luno, Nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes, 610 Et Dirae ultnces et di morientis Elissae, Accipite haec meritumque malis advertite numen Et nostras audite preces. Si tangere portus Infandum caput ac terns adnare necessest, Et sic fata lovis poscunt, hie terminus haeret; 615 At hello audacis populi vexatus et armis, Finibiis extorris, complexu avolsus lull, AENEIDOS LIB. IV. 1 33 Auxilium inploret videatque indigna suorum Funera ; nee, cum se sub leges pacis iniquae Tradiderit, regno aut optata luce fruatur, 620 Sed cadat ante diem mediaque inhumatus h arena. Ilaec pmcor, hanc vocem extremam cum sanguine fundo. Tum vos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum Exercete odiis cinerique haec mittite nostro Munera. Nullus amor populis nee foedera sunto. 625 Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor, Qui face Dardanios leiToque sequare colonos, Nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires. Litora litoribus contraria, fluctibus undas Inprecor, arma armis ; pugnent ipsique nepotesque.' 6oO Haec ait, et partis animum versabat m omnis, Invisam quaerens quam primum abrumpere lucem. Tum breviter Barcen nutricem adfata Sychaei, Namque suam patria antiqua cinis ater babebat : ^xVnnam,cara mini nutrix, hue siste sororem ; i^'^5 Die corpus properet fluviali spargere lympha Et pecudes secum et monstrata piacula ducat. Sic veniat, tuque ipsa pia tege tempora vitta. Sacra lovi Stygio, quae rite incepta paravi, Perfieerest animus iiiiemque inponere curis 640 Dardaniique rogum capitis permittere flammae.* Sic ait. Ilia gradura studio celerabat anili At trepida et coeptis inmanibus effera Dido, Sanguineam volvens aciem maculisque trementis Interfusa genas et pallida morte futura, C45 Interiora domus inrumpit limiua et altos Conscendit furibunda rogos ensemque recludit Dai-danium, non hos quaesitum munus in usus. Hie, postquam Iliacas vestes notumque cubile Conspexit, pauium lacrimis et mente morata 650 Incubuitque toro dixitque novissima verba : ^Dulces exuviae, dum fata deusque sinebat, Accipite banc animam meque his exsolvite curia. Vixi et, quem dederat cursum fortuna, peregi, Et nunc magna mei sub terras ibit imago. 655 Ulta virum poenas inimieo a fratre recepi, Urbem praeclaram statui, mea moenia vidi, Felix, heu nimium felix, si litora tantum Numquam Dardaniae tetigissent nostra earinae.' Dixit, et OS inpressa toro ^moriemur inultae, 660 Sed raoriamur' ait. 'Sic, sic iuvat ire sub umbras. Hauriat hunc'oculis ignem crudelis ab alto Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis.' Dixei-at, atque illam media inter talia ferro Conlapsam a«ii:>iciunt comites ensemque cruore J 24 P- TERGILI MARONIS 665 Spumantem sparsasque manus. It clamor ad alta Atria j concussam bacchatur Fama per urbem. Lamentis gemituque et femineo ululatu Tecta fremunt, reaonat magnis plangoribus aether, Non aliter quam si inmissis mat hostibus omnis 670 Karthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes Culmina perque hominiiin volvantur perque deorum. Audiit exanimis trepidoque exterrita cursu TJnguibus ora soror foedans et pectora pugnis Per medios ruit ac morientem nomine clamat : 675 ^Iloc illud, germana, fuit ? me fraude petebas ? Hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant ? Quid primum deserta querar ? comitemne sororem Sprevisti moriens ? Eadem me ad fata vocasses. Idem ambas ferro dolor atque eadem hora tnlisset, 680 His etiam struxi manibus patriosque vocavi Voce deos, sic te ut posita crudelis abessem. Exstinxti te meque, soror, populumque patresque Sidonios urbemque tuam. Date volnera lymphis Abluam et, extremus siquis super halitus errat, 685 Ore legam.' Sic fata gradus evaserat altos Semianimemque einu germanam amplexa fovebat Cum gemitu atque atros siccabat veste cruores. Ilia gi-avis oculos conata attoUere rursus Deficit ; infixum stridit sub pectore volnus. 690 Ter sese attollens cubitoque adnixa levavit, Ter revoluta toro est, oculisque errantibus alto Quaesivit caelo lucem ingemuitque reperta. Turn luno omnipotens longum miserata dolorein Difficilisque obitus Irim demisit Olympo, 695 Quae luctantem animam nexosque resolveret artu9. Nam quia nee fato merita nee morte peribat, Sed misera ante diem subitoque accensa furore, Nondum illi flavum Proserpina vertice crinem , Abstulerat Stygioque caput damnaverat Oreo. 700 Ergo Iris croceis per caelum roscida pinnis, Mille trahens varios adverse sole colores, Devolat, et supra caput astitit: *hunc ego Diti Saci-um iussa fero, teque isto corpore solvo.' Sic ait et dextra crinem secat : omnis et una 705 Dilapsus calor, atque in ventos vita recessit. In V. 2^7 dclevimus 'ad' sensui nocentem : Mercurius enim non 'ad lit us,' Kd *lltua volabat,' ut Cloanthus 'aequora currere' dicitur, v. 235. AENEIDOS LIB. V. I 35 LIBER QUINTUS. Interea medium Aeneas iam classe tenebat Certus iter fluctusque atros aquilone secabat, Moenia respiciens, quae iani infelicis Elissae Conlucent flamniis. Quae tantum accenderit ignera 6 Causa latet ; duri magno sed amore dolores Pollute notumque, furens quid femina possit, Triste per augurium Teucrorum pectora ducunt. Utpelagus tenuere rates nee iam amplius ulla Occurrit tellus, maria undique et undique caelum : 10 Dili caeruleus supra caput astitit iuiber Noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebrig. Ipse gTibemator puppi Palinurus ab alta : ^Heu quianam tanti cinxerunt aethera nimbi ? Quidve, pater Neptime, paras ?' Sic deinde locutus 15 Colligere arma iubet validisque ineurabere remis, • Obliquatque sinus in ventum ac tali a fatur: *Muguauime Aenea, non, si mihi luppiter au<-t()r Spondeat, Loc sperem Italiam contingei-e caelo. jNlutati transversa fremunt et vespere ab atro 20 Cousurgunt venti, atque in nubem cogitur aer : Nee nos obniti contra nee teudere tantum Sufficimus. Superat quoniam Fortunt, sequamur, Quoque vocat, vertamus iter. Nee litora longe Fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos, 25 Si modo rite memor servata remetior astra/ Turn plus Aeneas: ^equidem sic poscere ventos lamdudum et frustra cemo te tendere contra. Flecte viam velis. An sit mihi gratior ulla, Quove magis fessas optem demittere navis, 30 Quam quae Dardanium tellus mihi servat Aresteu Et patris Anchisae gremio complectitur ossu ?' Ilaec ubi dicta, petunt portus, et vela secuudi Intendunt Zephyri ; fertur cita gurgite classis, Et tandem laeti notae advertuntur harenae. 35 At procul ex celso miratus vertice montis Adventum sociasque rates occurrit Acestes, Ilorridiis in iaculis et pelle Libystidis ursae, Tmia Criniso conceptum flumine mater Quern genuit. Veterum non inmemor ille parentum 40 Orntatur reduces et gaza laetus agresli Excipit ac fessos opibus solatur amicis. 136 p. TERGILI MAUONIS Postera cum primo stellas Oiiente fu^-arafc Clara dies, socios in coetum litore ab omni Advocat Aeneas tumulique ex ag:gere fatur : 45 'Dardanidae magni, genus alto a sanguine divom, Annuus exactis conpletm* mensibus orbis, Ex quo reliquias divinique ossa parentis Condidimus ten-a maestasque sacravimus araa. lamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum, 50 Semper honoratmn (sic di voluistis) habebo. Ilunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exul Argolicove mari deprensus et. urbe Mycenae, Annua vota tamen sollemnisque ordine pompaa ]']xequerer strueremque suis altaria donis. 56 Nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis Haut equidem sine mente reor, sine numine divora, Ad8umus,et portus delati intramus amicos. Ergo agite et laetum cuncti celebremus honorem j Poscamus ventos, atque haec me sacra quotaimis CO Urbe velit posita templis sibi ferre dicatis. Bina boum vobis Troia generatus Acestes l)at numero capita in na^ is ; adhibete Penates Et patrios epulis et quos col it hospes Acestes. Praeterea, si nona diem mortalibus almum 60 Aurora extulerit radiisque retexerit orbem, Prima citae Teucris ponam certamina classis ; Quique pedum cursu valet et qui viribus audax Aut iaculo incedit melior levibusque sagittis, 8eu crudo fidit pugnam committere caestu, 70 ( -uncti adsint meritaeque exspectent praemia palmaa. Ore favete omnes et cingite tempora ramis/ Sic fatus velat matevna tempora myrto. Hoc Helymus facit, hoc aevi maturus Acestes, Hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes. 76 Ille e concilio multis cum milibus ibat Ad tumulum, magna medius comitante caterva. Hie duo rite mero libans carchesia Baccho Fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro, Purpiu'eosque iacit flores ac talia fatur : 80 'Salve, sancte parens: iterura salvete, recepti Nequiquara cineres animaeque umbraeque paternae, Non licuit finis Italos fataliaque arva Noc tecum Ausonium, quicumque est, (juaerere Thybriin.' Dixerat haec, adytis cum lubricus anguis ab imis 85 Septem ingens gyros, septt^ua volumina traxit, Amplexus placide tumulum lapsusque per araa, ( 'aeruleae cui terga notae maculosns et auro Scjuamnm incendebat tulgor, ceu nubibus areas Mille ijn.it varios adverse sole colorea. AENEIDOS LIB. V. do Obstipuit visu Aeneas. Ille agmiiie lougo Tandem inter pateras et levia pocula serpens Libavitque dapes rursusque innoxius imo Successit tuniuio et depasta altaria liqiiit. Hoc magis iueeptos genitori instaurat honores, 05 Incertus, geniunine loci famulumne parentis Esse putet ; caedit binas de more bidentis Totque sues, totidem nigrantis terga iuvencos, Vinaque fundebat pateris animamque vocabat Anchisae magni manisque Acheron te remissos. 100 Nee nou et socii, quae cuique est copia, laeti Dona ferunt, onerant aras mactantque iuvencos, Ordine aeua locant alii, fusique per herbam Subiciimt veribus prunas et viscera torrent. Expeotata dies aderat uonamque serena 105 Auroram Phaethontis equi iam luce veliebant, Famaque iinitimos et clari nomen Acestae Excierat ; laeto complebant litora coetu Visuri Aeneadas, pars et certare parati. Munera principio ante oculos circoque locantur 110 In medio, sacn tripodes viridesque coronae Et palmae pretiuni victoribus, armaque et ostro Perfusae vestes, argenti aurique talenta ; Et tuba comudssos medio canit aggere ludos. Prima pares ineunt gravibus certamina remis 115 Quattuor ex omni delectae classe carinae. Velocem Mnestheus agit acri remige Pristim, Mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi, Ingentenique Gyas ingenti mole Chimaeram, ITrbis opus, triplici pubes quam Dardana versa 120 Impellunt, terno consurgunt ordine remi, Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen, Centaui-o invehitur magna, Scyllaque Cloanthus Oaerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti. Est procul in pelago saxum spumantia contra 125 Litora, quod tumidis submersum tunditur olim. Fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Con ; Tranquilio silet inmotaque attollitur unda Campus et apricis statio gratissima mergis. Hie viridem Aeneas frondenti ex ilice metam 130 Constituit signum nautis pater, unde reverti Scirent et longos ubi circumfiectere cursus, Tum loca sorte legunt, ipsique in puppibus auro Ductores longe effulgent ostroque decori ; Cetera populea velatur fronde inventus 135 Nudatosque umeros oleo perfusa nitescit. (yonsidunt transtris, intentaque bracchia remis ; intenti expectant signum, exultautiaque haunt ^37 138 p. VERGILI MARONIS Corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido. Inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes, 140 Haut mora, prosiluere suis ; ferit aethera clamor Nauticus, adductis spumant freta versa lacertis. Infinduut pariter sulcos, totumque dehiscit Convolsum remis rostrisque tridentibus aequor. Non tam praecipites biiugo certamine campum 145 Corripuere ruuntque etfusi carcere currus, Nee sic immissis aurigae midantia lora (voncussere iugis pronique in verbera pendent. Turn plausu fremituque virum studiisque faventum Consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant 150 Litora, pulsati colles clamore resultant. Effugit ante alios primisque elabitur undis Turbam inter fremitumque Gjas; quem delude Cloantnua Oonsequitur, melior remis, sed pondere pin us Tarda tenet. Post hos aequo discrimine I'ristis 155 Centaurusque locum tendunt superare priorem ; Et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens Centaurus, nunc una ambae iunctisque feruntur Frontibus et longa sulcant vada salsa carina, laraqne propinquabant scopulo metamque tenebant, IGO Cum princeps medioque Gyas in gurgite victor Rectorem navis compellat voce Menoeten : 'Quo tantum mihi dexter abis ? hue derige gressum ; Litus ama et laevas stringat sine palmula cautea ; Altum alii teneant.' Dixit, sed caeca Menoetea 105 Saxa timens proram pelagi detorquet ad undas. *Quo divei*sus abis?' iterum 'pete saxa, Menoete,' Cum clamore Gyas revocabat ; et ecce Cloanthum Respicit instantem tergo et propiora tenentem. Ille inter navemque Gyae scopulosque sonantia 170 Radit iter laevum interior subitoque priorem Praeterit et metis tenet aequora tuta relictis. Turn vero exarsit iuveni dolor ossibus ingens, Nee lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten, Oblitus decorisque sui sociumque salutis, 1 75 In mare praecipitem puppi deturbat ab alta j Ipse gubernaclo rector suoit, ipse magister Ilortaturque viros clavomque ad litora torquet. At gravis ut fundo vix tandem redditus imo est lam senior madidaque fluens in veste Menoetes, ISO Summa petit scopuli siccaque in rupe resedit. Ilium et labentem Teucri et risere natantem Et salsos rident revomentem pectore fluctus. Ilic laeta extremis spes est accensa duobus, Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem. 186 Sergtjstue capit ante locum scopuloque propiuquat. AENEIDOS LIB. V. 1 39 Nec tota tamen ille prior praeeunte carina ; Parte prior, partem rostro premit aemula Pristia. At media socios incedens nave per ipsos Hortatur Mnestheus : ' nunc, nmic insurgite remis, 190 llectorei socii, Troiae quos sorte suprema Delegi comites ; nunc illas promite viris, Nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi lonioque mari Maleaeque sequacibus undis. Non iam prima peto Mnestheus neque vincere oerto ; 195 Quamquam o! sed superent, quibus hoc, Neptune, dedisti; Extremes pudeat rediisse : hoc vincite, ciyes, Et prohibete nefas.' Olli certamine summo Procumbunt ; vastis tremit ictibus aerea puppis Subtrahiturque solum j turn creber anhelitus artus 200 Aridaque era quatit, sudor fluit undique rivis. Attulit ipse viris optatum casus honorem. Namque furens animi dum proram ad saxa suburguet Interior spatioque subit Sergestus iniquo, Infelix saxis in procurrentibus haesit : 205 Concussae cautes, et acuto in murice remi Obnixi crepuere, inlisaque prora pependit. Consurgunt nautae et magno clamore morantur, Ferratasque trudes et acuta cuspide contos Expediunt fractosque legunt in gui-gite remos. 210 At laetus Mnestheus successuque acrior ipso Agmine remorum celeri ventisque vocatis Prona petit maria et pelago decun-it aperto. Qualis spelunca subito commota columba, Cui domus et dulces latebroso in pumice nidi, 215 Fertur in arva volans plausumque exterrita pinnis Dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto Iladit iter liquidum, celeris neque commovet alas : Sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis Aequora, sic illam fert impetus ipse volantem : 220 Et primum in scopulo luctantem deserit alto Sergestum brevibusque vadis frustraque vocantem Auxilia et fractis discentem currere remis. Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram Cousequitur ; cedit, quoniam spoliata magistro est, 225 Solus iamque ipso superest in hne Clean thus, Quem petit et summis adnixus viribus urguet. Tum vero ingeminat clamor, cunctique sequentem Instigant studiis, resonatque fragoribus aether. Hi proprium decus et partum indignantur honorem 230 Ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci ; Hos successus alit ; possunt, quia posse videntur. Et fors aequatis cepissent praemia rostris, Ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus 140 r. VERQILI MARONIS Fudissetque preces divosque in vota vocasset. 2:35 ^I)i, quibus iraperium est pelagi, quorum aequora curro, Vobis laetus ego hoc candentem in litore taurum Constituam ante aras voti reus extaque salsos Proiciani in fluctus et vina liquentia fundam.* Dixit, eumque iniis sub fluctibus audiit omnis 240 Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo, Et pater ipse manu magna Portunus euntem Impulit: ilia Noto citius volucrique sagitta Ad terram fugit et portu se condidit alto. Turn satus Anchisa cunctis ex more vocatis 245 Victorem magna praeconis voce Cloanthum Declarat, viridique advelat tempora lauro, • Muneraque in navis ternos optare luvencos Vinaque et argenti magnum dat ferre talentum. Ipsis praecipuos ductoribus addit honores : 250 V ictori chlamydem auratara, quam plurima circum Purpura maeandro duplici Meliboea cucurrit, Intextusque puer frondosa regius Ida Velocis iaculo cervos cursuque fatigat, Acer, anhelanti similis, quem praepes ab Ida 255 Sublimem pedibus rapuit lovis armiger uncis ; Longaevi palmas nequiquam ad sidera tendunt Custodes, saevitque canum latratus in auras. At qui deinde locum tenuit virtute secundum, Levibus huic hamis consertam auroque trilicem 260 Loricam, quam Demoleo detraxerat ipse Victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto, Donat habere viro, decus et tutanien in avmis. Vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant Multiplicem conixi umeris; indutiis at olim 266 Demoleos cursu palantis Troas agebat. Tertia dona facit geminos ex aere lebetas Cymbiaque argento perfecta atque aapera sigiiis. lamque adeo donati omnes opibuaque superbi Puniceis ibant evincti tempora taenic, 270 Cum saevo e scopulo multa vix arte revolsus, Amissis remis atque ordine debilis uno, Inrisam sine honore ratem Sergestus agebat : Qualis saepe viae depi-ensus in a^gere serpens, ^ Aerea quem obliquum rota transiit aut gi-avis ictu 276 Seminecem liquit saxo lacerumque viator : Nequiquam longos fugiens dat coi^ore tortus, Parte fei-ox ardensque oculie et sibila colla Arduiis attolleus, pars volnere clauda retentat Nixantem nodis seque in sua membra plicantem : 280 Tali rcMiiigio navis se tarda movebat; Vela fucit tamen et velis subit ostia plenis. AENEIDOS LIB. V. 1^.1 Sergestum Aeneas promisso miinere donat Servatain ob navem laetus sociosque reductos. OUi serva datur, operum haut ignara Minei'vae, 285 Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati. Hoc plus Aeneas misso certamine tendit Gramineum in campum, quern collibus uudique curvis Cingebant silvae, mediaque in valle theatri Circus erat ; quo se multis cum milibus heros 290 Consessu medium tulit exstmctoque resedit. Hie, qui forte velint rapido contendere cursu, Invitat pretiis animos et praemia ponit. Undique conveniunt Teucri mixtique Sicani, Nisus et Euryalus primi, 295 Euryalus forma insiguis viridique iuventa, Nisus amore pio pueri ; quos deinde secutus Regius egregia Priami de stirpe Diores ; Hunc Salius simid et Patron, quorum alter Acarnan, Alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis ; 300 Tum duo Trinacrii iuvenes Helymus Panopesque, Adsueti silvis, comites senioris Acestae ; Multi praeterea, quos fama obscura recondit. Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus : *Accipite haec animis laetasque advertite mentes : 305 Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit. Onosia bina dabo levato lucida ferro Spicula caelatamque argento ferre bipennem : Omnibus hie erit unus honos. Tres praemia primi Accipient flavaque caput nectentm* oliva. 310 Primus equum phalens insignem victor habeto, Alter Amazonian! pharetram plenamque sagittis ThreiciiS; lato quani circuni amplectitur auro Balteus et tereti subnectit fibula gemma ; Tertius Argolica hac galea contentus abito. 315 Haec ubi dicta, locum capiunt signoque repents Corripiunt spatia audito limenque relinquimt, Effusi nimbo similes, simul ultima signant. Primus abit longeque ante omnia corpora Nisus Emicat, et ventis et fulminis ocior alls ; 320 Proximus huic, longo sed proximus intervallo, Insequitur Salius ; spatio post deinde relicto Tertius Euryalus ; Euryalumque Helymus sequitur ; quo deinde sub ipso Ecce volat calcemque terit iam calce Diores 325 Incumbens umero ; spatia et si plura supersint, Transeat elapsus prior ambiguumve relinquat. lamque fere spatio exti'emo fessique sub ipsam Finem adventabant, levi cum sanguine Nisufl Labitur inffeUx, caesis ut forte iuvencis 14^ p. VERGILI MARONIS 330 Fusus hiunum viridisque super madefecerat herbas. Hie iuvenis iam victor ovans vestigia presso Haut tenuit titubata solo, sed pronus in ipso Concidit inmundoque timo sacroque cruore, Non tamen Euryali, non ille oblitus amorum ; 335- Nam sese opposuit Salio per lubrica surgens, Ille aiitem spissa iacuit revolutus harena. Emicat Euryalus, et mimere victor amici Prima tenet, plausuque volat fremituque secundo. Post Helymus subit et nunc tertia palma Diores. 340 Hie totum caveae consessum ingentis et ora Prima patrum magnis Salius clamoribus implet, Ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem. Tutatur favor Euryalum lacrimaeque decorae Gratior et pulchro veniens in corpore virtus. 345 Adiuvat et magna proclamat voce Diores, Qui subiit palmae frustraque ad praemia venit Ultima, si primi Salio reddentur honores. Turn pater Aeneas, *vestra,'inquit,'munera vobis Certa manent, pueri, et palmam movet ordine nemo ; 350 Me lieeat casus miserari insontis amici.' Sic fatus tergum Gaetuli immane leonis Dat Salio, villis onerosum atque unguibus aureis. Hie Nisus, ^si tanta,' inquit,*8unt praemia victis Et te lapsorum miseret, quae munera Niso 355 Digna dabis, primam merui qui laude eoronam, Ni me, quae Salium, Fortuna inimica tulisset ?' Et simul his dictis faciem ostentabat et udo Turpia membra fimo. Risit pater optiaius olli Et clipeum efFerri iussit, Didymaonis artes, 360 Neptuni sacro Danais de poste retixum. Hoe iuvenem egregium praestanti munere donat. Post ubi confecti cursus, et dona peregit : *Nunc, sicui virtus animusque in peetore praesens, Adsit et evinetis attoUat bracchia palmis : ' 366 Sic ait, et ^eminum pu^ae proponit honorem, Victori velatum auro vittisque luvencum, Ensem atque insignem galeam solacia victo. Nee mora ; continuo vastis cum viribus effert Ora Dares, magnoque virum se murmure tollit ; 870 Solus qui Paridem solitus contendere contra, Idemque ad tumulum, quo maxumus occubat Hector, Victorem Buten inmani corpore, qui se Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat, Perculit et fulva moribundum extendit barena. 375 Talis prima Dares caput altum in proelia toUit, Ostenditque umeros latos altemaque iactat Bracchia proteudeus et verberat ictibus auraa. AENEIDOS LIB. V. 1 43 Quaeritur huic alius ; nee qiiisquam ex agmine tanto Audet adire virum manibusque induoere caestus. 880 Ergo alacris cimctosque putans excedere palma, Aeneae stetit ante pedes, nee plura moratus Turn laeva taurum cornu tenet atque ita fatiir : 'Nate dea, si nemo audet se credere pugnae, Quae linis standi ? quo me decet usque teneri ? 385 Ducere dona iube.' Cuncti simul ore fremebant Dardanidae reddique viro promissa iubebant. Hie gravis Entellimi dictis castigat Acestes, Proximus ut viridante toro eonsederat herbae : 'Entelle heroum quondam fortissime frustra, 390 Tantane tarn patiens nuilo certamine tolli Dona sines ? ubi nune nobis deus ille magister Nequiquam memoratus Eryx ? ubi fama per omnem Trinacriam et spolia ilia tuis pendentia tectis ?' Ille sub haec : 'non laudis amor nee gloria cessit 395 Pulsa metu ; sed enim gelid us tardante senecta Sanguis hebet, frigentque efFetae in corpore vires. Si mihi, quae quondam fuerat quaque inprobus iste Exultat tidens, si nune foret ilia iuventas, Haut equidem pretio inductus pulchroque iuvenco 400 Venissem, nee dona moror.' Sic deinde loeutus In medium geminos inmani pondere caestus Proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus Fen-e manum duroque intendere bracchia tergo. Obstipuere animi : tantorum ingentia septem 406 Terga boum plunibo insuto ferroque rigebant. Ante omnes stupet ipse Dares longeque recusat j Magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa Hue iUuc vinclorum inmensa volumina versat. Tum senior talis referebat pectore voces : 410 'Quid, siquis caestus ipsius et Herculis arma Vidisset tristemque hoe ipso in litore pugnam ? Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat ; Sanguine cernis adhue sparsoque infecta eerebro. His magnum Alciden contra stetit, his ego suetus, 415 Dum melior viris sanguis dabat, aemula needum Temporibus geminis canebat sparsa senectus. Sed si nostra Dares haec Troius arma recusat, ; Idque pio sedet Aeneae, probat auctor Acestes, Aequemus pugnas. Erycis tibi terga remitto j 420 Solve metus ; et tu Troianos exue caestus.' Haec fatus duplicem ex uineris reiecit amictum, Et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque Exuit atque ingens media consistit harena. Tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos, 426 Et paribus palmas amborum innexuit armis. 144 r. VERGILI MARONIS Constitit iu digitos extemplo arrectus uterque Bracchiaque ad superas intenitus extiilit auras. Abduxere retro longe capita ardua ab ictu Inmiscentque manus manibus, pugnamque lacessunt, 4.30 Hie pedum melior motu fretusque iuventa, Hie membris et mole valens j sed tarda trementi Genua labant, vastos quatit aeger anhelitus artus. Multa viri nequiquam inter se volnera iactant, Multa cavo lateri ingeminant et pectore vastos 435 Dant sonitus, erratque auris et tempora circum Crebra manus, duro crepitant sub volnere malae. Stat gravis Entellus nisuque inmotus eodem, Corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit. lUe, velut celsam oppugnat qui molibus urbem 440 Aut montana sedet circum castella sub armis, Nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat Arte locum et variis adsultibus inritus urguet. Ostendit dextram insur^ens Entellus et alte Extulit : ille ictum venientem a vertice velox 445 Praevidit celerique elapsus corpore cessit j Entellus viris in ventum effudit, et ultro Ipse gravis graviterque ad terram pondere vasto Concidit, ut quondam cava concidit aut Erymantho Aut Ida in magna radicibus eruta pin us. 450 Consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes ; It clamor caelo, primusque accurrit Acestes Aequaevomque ab hunio miserans attollit amicum. At non tardatus casu neque territus heros Acrior ad pugnam redit ac vim suscitat iraj 455 Tum pudor incendit vires et conscia virtus, Praecipitemque Daren ardens agit aequore toto Nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra ; Nee mora, nee requ'es : quam multa grar.dine nimbi Culminibus crepitant, sic densis ictibus lieros 460 Creber utraque manu pulsat versatque Dareta. Tum pater Aeneas procedere longius iras Et saevire animis Entellum haut passus acerbis; Sed finem inposuit pugnae fessumque Dareta Eripuit mulcens dictis, ac talia fatur : 465 'Infelix, quae tanta animum dementia cepit P Non viris alias e jnversaque numina sentis ? Cede deo.' Dixit jue et proelia voce diremit Ast ilium fidi aequales, genua aegra trahentera lactautemque utroque caput crassumque cruorem 470 Ore eiectiintem mixtosque in sanguine dentes, Dueunt ad navis ; galeamque ensemque vocati Aceipiunt, paliuam Entello taurumque relinquunt. Hie victor; superans animis Lauiuque supeibuD AENEIDOS LIB. Y. 'Nate daa vosque haec,' iuquit/cognoscite, Toucri, 475 Et inihi quae fuerint iuvenali in corpore vires Et qua sei'vetis revocatum a morte Dareta.' Dixit, et advei'si coutra stetit ora iuvenci, Qui donum adstabat pugnae, durosque redueta Libravit dextra media inter cornua caestus, 480 Arduus, eftractoque inlisit in ossa cerebro : Sternitur exanimisque tremens procumbit liumi bo3. Ille super talis efFuudit pectore voces : ' Hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Dareti^ Persolvo ; hie victor caestus artemque repono.' 485 Protinus Aeneas celeri certare sagitta In\dtat qui -forte velint, et praemia ponit, Ingentique manu malum de nave Seresti Erigit et volucrem traiecto in fune columbam, Qtio teudant ferrum, malo suspendit ab alto. 490 Convenere viri, deiectamque aerea sortem Accepit galea ; et primus clamore secundo Hyrtacidae ante onmis exit locus Hippocoontis : Quern modo navali Mnestlieus certamine victor Consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva : 495 Tertius Eurytion, tuus o clarissime frater Pandare, qui quondam, iussus conf undere foedua, In medios telum torsisti primus Achivos. Extremus galeaque ima subsedit Acestes, Ausus et ipse manu iuvenum temptare laborera. 500 Tum validis flexos incurvant viribus arcus Pro se quisque viri et depromunt tela pharetris. Primaque per caelum nervo stridente sagitta Hyrtacidae iuvenis volucris diverberat auras; Et venit adversique infigitur arbore mali. 605 Intremuit malus timuitque exterrita piunis Ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu. Post acer Mnestheus adducto constitit arcu, Alta petens, pariterque oculos telumque tetendit, Ast ipsam miserandus avem contingere ferro 510 Non valuit ; nodos et vincula linea rupit, Quis innexa pedem malo pendebat ab alto j Ilia notos atque atra volans in nubila fugit. Tum rapidus (iamdudum arcu contenta parato Tela tenens) fratrem Eurytion in vota vocavit, 516 lam vacuo laetam caelo speculatus, et alis Plaudentem nigra figit sub nube columbam. Decidit exanimis vitamque reliquit in astris Aetheriis ftxamque refert delapsa sagittam. Amissa solus palma superabat Acestes ; 620 Qui tamen aerias telum contendit in aura^, Ostentana artemque pater arcumque sonaate.:a. 1 H5 146 p. VEROILI MARONIS Ilia oculis subitum obicitur niagnoque futiirum Augurio monstrum : docuit post exitus ingens, Seraque terrifiei ceciiierunt oraina vates. 535 Namque volans liquidis in nubibus arsit harundo Signavitque viani flammis tenuisque recessit Consumpta in ventos, caelo ceu saepe refixa Transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt. Attonitis haesere aniniis superosque precati 630 Trinacrii Teucrique viri ; nee maximus omen Abnuit Aeneai», sed laetum amplexus Acesteu Muneribus cumulat magnis ac talia fatur : 'Sume, pater; nam te voluit rex magnus Olympi Talibus auspiciis exsortem ducere honoris; 635 Jpsius Anchisae longaevi hoc munus habebis, Cratera impressum signis, quern Thracius olim Anchisae genitori in magno munere Cisseus Ferre sui dederat monimentum et pignus amoris. Sic fatus cingit viridanti tempora lauro 540 Et primum ante omnis victorem appellat Acesten. Nee bonus Eurytion praelato invidit honori, Quamvis solus avem caelo deieeit ab alto. Proximus ingreditur donis, qui vincula rupit, Extremus, volucri qui fixit harundine malum. 545 At pater Aeneas, nondum certamine misso, Custodem ad sese comitemque iupubis luli Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad am'em: 'Vade age et Ascanio, si iam puerile paratum Agmen habet secum cursusque instruxit e5 Difficilis quondam multorumque ossibus alboa (Turn rauca adsiduo longe sale saxa sonabant), Cum pater amisso fluitantem errare magistro Sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis, Multa geniens casuque animum concussus amiv^i : 870*0 nimiuni caelo et pelago confise sereno, Nudus in ignota, Palinure, iacebis harena.' In V, 634 honoris scripsimus ex coniectnra, de qua vide commentariiim. Qnod piqui respuant, honorem le^raut cum codd. paucioribus, non hoiiores cum plurimw et veterrimis : quia exsortem sine genetivo ad te referre bene latine nequemit. 1^4 P. VERGILI MARONIS LIBER SEXTUS. Sic fatur lacrimans, classique inmittit habenas, Et tandem Euboicis Cumarum adiabitiir oris. Obvertmit pelago proras ; turn dente tenaci Ancora fundabat navis et litora curvae 5 Praetexunt puppes, luveniim manus emicat ardeDS Litus in Hespenum ; quaerit pars semina flammae Abstrusa in venis silicis, pars densa ferarum Tecta rapit silvas inventaqiie fliimina nionstrat. At pius Aeneas arces, quibus altus Apollo 10 Praesidet, horrendaeque procul secreta Sibyllae, Antrum immane petit, magnam cui nientem animumque Delius inspirat vates aperitque futura. lam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta. Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna, 15 Praepetibus pinnis ausus se credere caelo, Insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos Chalcidicaque levis tandem super astitit area. Redditus his primum tei-ris tibi, Phoebe, sacra vit Remigium alai-um posuitqueimmania templa. 20 In foribus letum Androgeo, turn pendere popnas Cecropidae iussi, misenim ! septena quotannis Corpora natorum, stat ductis sortibus uma : Contra elata mai'i respondet Cnosia tellus : Hie crudelis amor tauri suppostaque furto 25 Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis Minotaurus inest, Venens monimenta nefandae, Hie labor ille domus et inextricabilis error ; Magnum reginae sed enim miseratus amorem Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit, 30 Caeca regens lilo vestigia. Tu quoque magnam Partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. Bis conatus erat casus effingere in auro, Bis patriae cecidere manus. Quin protinus omnia Perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates 35 Adforet atque una Phoebi Triviaeque sacerdos, Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi : *Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit ; Nunc ^e^e de intacto septem mactare iuvencoa Praestiterit, totidem lectas de more bidentis.' 40 Talibus adfata Aenean (uec sacra morantur luflsa riri) Teucros vocat alta ia templa sacerdoaw AENEIDOS LIB. TI. 155 Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, Quo lati ducunt aditus centum, ostia centum ; Unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae. 46 Ventum erat ad limen, cum virgo/ poscere fata Tempu8,'ait ; 'deus, ecce, deus.' Cui talia t'anti Ante fores subito non voltus, nun color unus, Nou comptae mansere comae ; sed pectus anhelum, Et rabie fera corda tument ; maiorque videri 60 Nee mortale sonans, adfiata est nuniine quando lam propiore dei. 'Cessas in vota precesque, Tros/ ait, 'Aenea, cessas ? neque enim ante dehiscent Attonitae magna ora domus.' Et talia fata Conticuit. Gelidus Teucris per dura cucun-it 65 Ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo : 'Phoebe, gravis Troiae semper miserate labores, Dardana qui Paridis direxti tela manusque Corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras Tot maiia intravi duce te penitusque repostas 60 Massylum gentes praetentaque Syrtibus arva : lam tandem Italiae fugientis prendimus oras j Hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta. Vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, Dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens 65 Gloria Dardaniae. Tuque, o sanctissima vates, Praescia venturi, da (non indebita posco Regna meis fatis) Latio considere Teucros Errantisque deos agitataque numina Troiae. Tum Phoebo et Triviae solido de marmore templum 70 Instituam festosque dies de nomine Phoebi. Te quoque magna manent regnis penetralia nostris j Hie ego namque tuas sortes arcanaque fata, Dicta meae genti, ponam lectosque sacrabo, Alma, viros. Foliis tantum ne carmina manda, 75 Ne turbata volent rapidis ludibiia ventis : Ipsa canas oro/ Finem dedit ore loquendi. At, Phoebi nondum patiens, immanis in antro Bacchatur vates, magnum si pectore possit Excussisse deum ; tanto magis ille fatigat 80 Os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. Ostia iamque domus patuere ingentia centum Sponte sua vatisque ferunt responsa per auras : 'O tandem magnis pelagi defuncte periclis (Sed terrae graviora manent), in regna Lavini 85 Dardanidae venient ; mitte banc de pectore curam ; Sed non et venisse volent : bella, horrida bella Et Thybrim multo spnmantem sanguine cemo. j Non Simois tibi nee Xanthus nee Dorica castra Defuerint j alius Latio iam partus Achilles, 15^ P. VBRGILI MARONIS 90 Natus et ipse dea ; nee Teucris addita Iimo IJsquam aberit : cum tu supplex in rebus egenis Quas gentis Italum aut quas non oraveris urbes ? Causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucria Extemique iterum thalami. 96 Tu ne cede malisj sed contra audentior ito Quam tua te Fortuna sinet. Via prima salutis, Quod minime reris, Graia pandetur ab urbe.' Talibus ex adyto dictis Cymaea Sibylla Horrendas canit ambages antroque remugit, 100 Obsciu^s vera involvens : ea frena furenti Concutit et stimulus sub pectore vertit Apollo. Ut primum cessit furor et rabida ora quieruut, Incipit Aeneas heros : *non ulla laborum, virgo, nova mi facies inopinave surgit ; 106 Omnia praecepi atque animo mecum ante peregL Unum ore : quando hie inferni ianua regis Dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuse, Ire ad conspectum can genitoris et ora Contingat, doceas iter et sacra ostia pandas. 110 nium ego per flammas et mille sequentia tela Eripui his umeris medioque ex hoste recepi ; lUe meum comitatus iter maria omnia mecura Atque omnis pelagiquo minas caelique ferebat, Invalidus, viris ultra sortemque senectae. 116 Quin, ut te supplex peterem ettua limina adireni, Idem orans mandata dabat. Gnatique patrisque, Alma, precor, miserere, potes namque omnia, nee te Nequiquam lucis Hecate praefecit Avernis. Si potuit manis arcessere coniugis Orpheus 120 Threicia fretus cithara fidibusque canoris, Si fratrem Pollux altema morte redemit Itque reditque viam totiens (quid Thesea magnum, Quid memorem Alciden ?), et mi genus ab love summc. Talibus orabat dictis arasque tenebat, 125 Cum sic orsa loqui vates ; * sate sanguine divom, Tros Anchisiade, facilis descensus Avemo ; Noctes atque dies patet atri ianua Ditis ; Sed revocare gradum superasc[ue evadere ad auras, Hoc opus, hie labor est : pauci, quos ae(]^uu8 amavit 130 luppiter aut ardens evexit ad aethera virtus, Dis geniti potuere : tenent media omnia silvae, Cocytusque sinu labens circumvenit atro. Quod si tantus amor menti, si tanta cupido Bis Stygios innare lacus, bis nigra videi-e 186 Tartara, et insano iuvat indulgei-e labori, Accipe quae peragenda pvius. Latet arbore opaca Aureus et foliia et lento vimin. ramus, AENEIDOS LIB. TI. 1^] lunoni inferaae dictus sacer ; hunc tegit omnis Lucus et obscuris claudunt convallibus umbrae. 140 Sed non ante datur telluris operta ^iibire, Auricomos quaniquisdecerpserit arbore fetus. Hoc sibi pulchra sunm ferri Proserpina munus Instituit. Primo avolso non deficit alter Aureus, et simili frondescit virga metallo. 145 Ergo alte vestiga oculis, et rite repertuni Carpe manu ; namque ipse volens facilisque sequetur, Si te fata vocant ; aliter non viribus uUis Vincere nee duro poteris convellere ferro. Praeterea iacet exanimum tibi corpus amici, 150 Heu nescis, totamque incestat funere classem, Dum consulta petis nostroque in limine pendes. Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulchK). Due nigras pecudes ; ea prima piacula sunto. Sic demuni lucos Stygis et regna in via vivis 155 Aspicies.' Dixit pressoque obmutuit ore. Aeneas maesto defixus lumina voltu Ingreditur, linquens antrum, caecosque volutat Eventus animo secum : cui fidus Achates It comes et paribus curis vestigia figit. 160 Mulia inter sese vario sermone serebant, Quern socium exanimem vates, quod corpus humandiim Diceret ; atque illi Misenuni in litore sicco, Ut venere, vident indigna morte peremptum, Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter 265 Aere ciere viros Martemque accendere cantu. Hectoris hie magni fuerat comes, Hectora circum Et lituo pugnas insignis obibat et hasta. Postquam ilium vita victor spoliavit Achilles, Dardanio Aeneae sese fortissimus heros 170 Addiderat socium, non inferiora secutus. Sed tum forte cava dum personat aequora concha Demens, et cantu vocat in certamina divos, Aemulus exceptum Triton, si credere dignum est, Inter saxa virum spumosa inmerserat unda. 175 Ergo omnes maguo circum clam ore fremebant, Praecipue pius Aeneas. Tum iussa Sibyllae, Haut mora, festinant flentes aramque sepulchri Congerere arboribus caeloque educere certant. Itur in antiqnam silvam, stabula alta ferarum ; 180 Procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex, Fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur Scinditur,' advolvunt ingentis montibus ornoa. Nee non Aeneas opera inter talia prinms Hortatur socios paribusque accingitur armis. 185 Atque haec ipse suo tiisti cum corde volutat, 158 p. VERGILI MAROiaS Aspectans silvam inmensam, et sic forte precatur: ' Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus Ostendat nemore in tanto, quando omnia vere Heu nimium de te vates, Misene, locuta est.' 190 Vix ea fatus erat, geminae cum forte columbae Ipsa sub ora viri caelo venere volantes Et viridi sedere solo. Turn maximus heros Matei-nas adgnoscit aves laetusque precatur : ' Este duces o, siqua via est, cursumque per auras 195 Derigite in lucos, ubi pinguem dives opacat Ramus humum. Tuque o dubiis ne defice rebus, Diva parens.' Sic eftatus vestigia pressit, Observans, quae sign a ferant, quo tendere pergant. Pflscentes illae tantum prodire volando, 200 Quantum acie possent oculi servare sequentum . Inde ubi venere ad fauces giave olentis Avemi, Tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae Sedibus optatis geniina super arbore sidunt, Discolor imde auri per ramos aura refulsit. 205 Quale solet silvis brumali frigore viscum Fronde virere nova, quod non sua seminat arbos, Et croceo fetu teretis circumdare truncos : Talis erat species auri frondentis opaca ■ Dice, sic leni crepitabat brattea vento. 210 Con-ipit Aeneas extemplo avidusque refringit Cunctantem et vatis portat sub tecta Sibyllae. Nee minus interea Misenum in litore Teucri Flebant et cineri ingi'ato suprema ferebant. Prineipio pinguem taedis et robore secto 215 Ingentem struxere pyram, cai frondibus atris Intexunt latera et feralis ante cupressos Constituunt, deconmlque super fulgentibus armis. l^irs calidos latices et aena undantia flammis Expediunt corpusque lavant frigentis et ungimt. 220 Fit gemitus. Turn membra toro defleta reponuut Purpureasque super vestes, velamina nota^ Coniciunt : pars ingenti subiere feretro, Triste niinisterium, et subiectam more pai-entiun Aversi tenuere facenu Congesta cremantur 225 Turea dona, dapes, fuso crateres olivo. Postquam conlapsi cineres et flamma quievit, Reliquias vino et bibulam lavere favillam, Ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno. Idem ter socios pura circumtulit unda 230 Spargens rore levi et ramo felicis olivae, Lustravitque viros dixitque novissima verba. At pius Aeneas ingenti mole sepulchrum Inponit suaque arma viro remumque tubamque AENEIDOS LIB. TT. 1 59 Monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo 235 Dicitur aeterauni^ue tenet per saecula nomen. His actis propere exequitur praocepta Sibyllae. Spelunca alta luit vastoque im mania hiatu, Scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris, Quam super haut uUae poterant inpune volantea 240 Tendere iter pinnis : talis sese halitus atris Faucibus effundens supera ad convexa ferebat : * Unde locum Grai dixerunt nomine Aomon.* Quattuor hie primum nigrantis terga iuvencos Constituit frontique invergit vina sacerdos, 245 Et summas carpens media inter cornua saetas Ignibus inponit sacris, libamina prima, Voce vocans Hecaten caeloque Ereboque potentem. Supponunt alii cultros tepidumque cruorem Succipiunt pateris. Ipse atri velleris agnam 250 Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori Ense ferit sterilemque tibi, Proserpina, vaccam : Tum Stygio regi noctm-nas incohat aras Et solida inponit taurorum viscera flammis, Pingue super oleum infundens ardentibus extis. 255 Ecce autem primi sub lumina solis et ortus Sub pedibus mugire solum et iuga coepta moveri Silvarum visaeque canes ululare per umbram Adventante dea. 'Procul o, procul este, profani* Conclamat vates/totoque absistite luco ; 260 Tuque invade viam vaginaque eripe ferrum ; Nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.' Tantum eftata furens antro se inmisit aperto : Ille ducem haut timidis vadentem passibus aequat. Di, quibus imperium est animarum, Umbraeque silentos 265 Et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, Sit mihi fas audita loqui, sit numine vestro Pandere res alta terra et caligine mersas. Ibant obscuri sola sub nocte per umbram Perque donios Ditis vacuas et inania regna : 270 Quale per incertam lunam sub luce maligna Est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra luppiter et rebus nox abstulit atra colorem. Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orel Jjuctus et ultrices posuere cubilia Curae, 275 Pallentesque habitant Morbi tristisque Seuectus Et Metus et malesuada ]^ames ac tui-pis Egestas, Terribiles visu formae, Letumque Labosque ; Tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis Gaudia mai'tiferumque ad verso in limine Bellum 280 Ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens, Vipereum ciinem vittis innexa cruentis. X60 P.TERGILI MARONIS In medio ramos annosaque bracchia pandit Ulmus opaca ingens, quam sedem Somnia volgo Vana tenere feriint foliisque sub omnibus haereut. 285 Multaque praeterea variarum monstra ferarum Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes Et centumgeminus Briareus ac belua Lemae Horrendum stridens, flammisque armata Chimaevii, Gorgones Ilarpyiaeque et forma tricorporis umbrae. 290 Corripit hie subita trepidus formidine ferrum Aeneas strictamque aciem venientibus ofFert, Et ni docta comes tenuis sine corpore vitas Admoneat volitare cava sub imagine formae, Inruat et frustra ferro diverberet umbras, 295 Hinc via Tartarei quae fert Acherontis ad uudas. Turbidus hie caeno vastaque voragine gurges Aestuat atque omnem Coeyto eructat harenam. Portitor has horrendus aquas et flumina servat Terribili squalore Charon, cui plurima mento 300 Canities ineulta iaeet, stant lumina flamma, Sordidus ex umeris nodo dependet amietus. Ipse ratem eonto subigit velisque ministrat, Et ferruginea subveetat corpora cumba, lam senior, sed cruda deo viridisque senectus. 305 Hue omnis turba ad ripas efFusa ruebat, Matres atque viri defunetaque corpora vita Magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae Impositique rogis iuvenes ante ora parentum : Quam multa in silvis autumni frigore primo 310 Lapsa cadunt folia, aut ad teiTam gurgite ab alto Quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus Trans pontum fugat et terris inmittit apricis. Stabant orantes primi transmittere cursum Tendebantque nianus ripae ulterioris amore : 816 Na^'it i sed tristis nunc hos nunc accipit illos, Ast alios longe summotos arcet harena. Aeneas miratus enim motusque tumultu, 'Die,' ait, *o virgo, (juid volt concursus ad amnem, Quidve petunt animae, vel quo discrimine ripas 320 Ilae Ihiquunt, illae remis vada livida verrunt? Olli sic breviter fata est longaeva sacerdos : ~ 'Anchisa generate, deum certissima proles, Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem, iJi cuius iurare tinient et ftdlere numen. 825 Ilaec omnis, quam cerais, inops inhumataque turbaat, Portitor ille Charon ; hi, quos vehit unda, sepulti. Nee ripas datur horrendas et rauca fluenta Tranapoi-tare prius, quam sedibiis osaa quierimt. Centum errant anuoa volitautt^ue hattc litora ciicuui ; AENEIDOS LIB. YI. l6l 330 Turn demiim admissi stagna exoptata revisunt. Constitit Anchisa satus et vestigia pressit^ Multa putans sortemque animo miseratus iniquam. Cemit ibi maestos et mortis honore carentis Leucaspim et Lyeiae ductorem classis Oronten, 835 Quos simulabTroiaventosaper aequora vectos Obruit Auster, aqua involvens navemque virosque. Ecce gubemator sese Palinurus agebat, Qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat, Exciderat puppi mediis efiiisus in undis. 340 Himc ubi vix multa maestum cognovit in umbra, Sic prior adloquitur : * quis te, Palinure, deorum Eripuit nobis medioque sub aequore mersit ? Die age : namque mihi, fallax haut ante repertus, Hoc uno responso animum delusit Apollo, 845 Qui fore te ponto incolumem finisque canebat Venturum Ausonios : en haec proraissa fides est ?' Ele autem : ' neque te Phoebi cortina fefellit, Dux Anchisiade, nee me deus aequore mersit. Namque gubemaclum multa vi forte revolsum, 350 Cui datus haerebam custos cursusque regebam, Praecipitans traxi mecum. Maria aspera iuro Non uUum pro me tantum cepisse timorem, Quam tua ne spcliata armis, excussa magistro, Deficeret tantis navis surgentibus undis. 855 Tris Notus hibemas immensa per aequora noctes Vexit me violentus aqua; vix lumine quarto Prospexi Italiam summa sublimis ab unda. Paulatim adnabam ten-ae ; iam tuta tenebam, Ni gens crudelis madida cum veste gravatum 360 Prensantemque uncis manibus capita aspera montis Ferro invasisset praedamque ignara putasset. Nunc me fluctus habet versantque in litore venti. Quod te per caeli iucundum lumen et auras, Per genitorem oro, per spes surgentis luli, 365 Eripe me his, invicte, malis : aut tu mihi terram Inice, namque potes, portusque require Velinos, Aut tu, siqua via est, siquam tibi diva creatrix Ostendit (neque enim, credo, sine numiue divom Flumina tanta paras Stygiamque innare paludem) 870 Da dextram misero et tecum me tolle per undas, Sedibus ut saltem placidis in morte quiescam. Talia fatus erat, coepit cum talia vates : *Unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido ? Tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum 375 Eumenidum aspicies ripamve iniussus adibis ? Desine fata deum flecti sperare precando. Sed cape dicta memor, duri solacia casus. M l62 p. VERGILI MARONIS Nam tiia finitimi, lonffe lateque per urbes Prodigiis acti caelestibus, 08sa piabunt, 380 Et statuent tumulum et tumiilo soUemnia mittent, Aeternumque locus Palinuri nomen habebit.' His dictis curae emotae pulsusque parumper Corde dolor tristi ; gaudet cognomine terra. Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinqujint. 385 Navita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda Per taciturn nemus ire pedemque advertere ripae, Sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro : 'Quisquis es, ariuatus qui nostra ad flumina tendis, Fare age, quid venias, iam istinc, et comprime gressum. 390 Umbrarum hie locus est, Fomni noctisque soporae ; Corpora viva nefes Stygia vectare carina. Nee vero Alciden me sum laetatus euntem Accepisse lacu nee Thesea Pirithoumque, Dis quamquam geniti atque invicti viribus essent. 395 Tartareum ille manu custodera in vincla petivit Ipsius a solio regis, traxitque trementem ; Hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.^ Quae contra breviter fata est Amphrysia vates : 'Nullae hie insidiae tales, absiste moveri, ' 400 Nee vim tela ferunt ; licet ingens ianitor antro Aeternum latrans exsanguis terreat umbras, Casta licet patrui servet Proserpina limen. Troius Aeneas, pietate insignis et armis, Ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. 405 Si te nulla movet tantae pietatis imago. At ramum hunc (aperit ramum, qui veste latebat) Adgnoscas.' Tumida ex ira turn corda residunt, Nee plura his : ille admirans venerabile douum Fatalis virgae, longo post tempore visum, 410 Caeruleam advertit puppim ripaeque propinquat. Inde alias animas, quae per iuga longa sedebant, Deturbat laxatque loros ; simul accipit alveo Ingentem Aenean. Gemuit sub pondere cmnba Sutilis et multam accepit rimosa paludem. 415 Tandem trans fluvium mcolumis vatemque vinimqiie Informi limo glaucaque exponit in ulva. Cerberus haec ingens latratu regna trifauci Persouat, adverso recubans immanis in antro : Cui vates, horrere videns iam coUa colubris, 420 Melle soporatam et medicat's frugibus oftam Obicit. ille fame rabida tria guttura pandens Corripit obiectam, at(jueim mania tergaresolvit Fusus humi, totoque ingens extenditur antro. Occupat Aeneas adituni custode sepulto 426 £vaditque celer ripam inreiueabilis undae. AENEIDOS LIB. VI 1 63 Continuo auditae voces vagitus et ingens Infantumque animae flentes in limine primo, Quos dulcis vitae exsortis et ab iibere raptos Abstulit atra dies et funere mersit acerbo. 430 Hos iuxta falso damnati crimine mortis. Nee vero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes : Quaesitor Minos urnam movet 5 ille silentum Conciliumque vocat vitasque et crimina discit. Proxima deind« tenent maesti loca, qui sibi letum 435 Insontes peperere manu lucemque perosi Proiecere animas. Quam vellent aethere in alto Nunc et pauperiem et duros perferre labores ! Fas obstat, tristique palus inamabilis unda Alligat et noviens Styx interfnsa coercet. 440 Nee procul hinc partem fusi monstrantur in omnem Lugentes campi ; sic illos nomine dicimt. Hie quos durus amor crudeli tabe peredit, Secret! celant calles et myrtea circum Silva tegit : curae non ipsa in morte relinquunt. 445 His Phaedram Procrimque locis maestamque Eriphylen, Crudelis nati monstrantem volnera, cernit, Euadnenque et Pasiphaen ; bis Laodamia It comes et iuvenis quondam, nunc femina Caeneus, Rursus et in veterem fato revoluta figuram. 450 Inter quas Phoenissa recens a volnere Dido Errabat silva in magna ; quam Troius beros Ut primum iuxta stetit adgnovitque per umbram Obscm*am, qualem primo qui surgere mense Aut videt aut vidisse putat per nubila lunam, 456 Demisit lacrimas dulcique adfatus amorest; 'Infelix Dido, verus mihi nuntius ergo Venerat extinctam ferroque extrema secutam ? Funeris beu tibi causa fui ? Per sidera iuro, Per superos et siqua fides tellure sub ima est, 460 Invitus, regina, tuo de litore cessi : Sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras, Per loca senta situ cogunt noctemque profundam. Imperils egere suis; nee credere quivi Hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. 465 Siste gradum teque aspectu ne subtrabe nostro. Quern fugis ? extremum fato quod te adloquor, hoc est J Talibus Aeneas ardentem et torva tuentem Lenibat dictis animum lacrimasque ciebat. Ula solo fixos oculos aversa tenebat ; 470 Nee magis incepto voltum sermone movetur, Quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. Tandem corripuit sese atque inimica refugit In nemus imibriferum, coniunx ubi pristinus illi li 2 164 p. VERGILI MARONIS Respondet curis ae(juatque Sjchaeus amorem. 475 Nee minus Aeneas, casu concnssus iniquo, Prosequitur lacrimans longe et miseratur euntem. Inde datum molitur iter. lamque arva tenebant Ultima, quae bello clari secreta frequentant. Hie illi oceurrit Tydeus, hie inclutus armis 480 Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago. Hie multum fleti ad superos belloque caduei Dardanidae, quos ille omnia longo ordine eernens Ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, Tris Antenoridas, Cereiique sacrum Polyboten. 486 Idaeumque etiam currus etiam arm a tenentem. Circumstant animae dextra laevaque frequentes. Nee vidisse semel satis est ; iuyat usque morari Et conferre gradum et veniendi diseere causas. At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges 490 Ut videre virum fulgentiaque arma per umbras, Ingenti trepidare metn ; pars vertere terga, Ceu quondam petiere rates ; pars tollere vocem Exiguam : inceptus clamor frustratur hiantis. Atque hie Priamiden laniatum corpore toto 495 Deiphobum vidit, lacerum crudeliter ora, Ora manusque ambas, populataque tempora raptis Auribus et truncas inhonesto volnere naris. Vix adeo adgnovit pavitantem ac dira tegentem Supplicia, et notis compellat vocibus ultro : 500 *Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, Quis tam erudelis optavit sumere poenas ? Cui tantum de te licuit ? Mihi fama suprema Nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum Proeubuisse super confusae stragis aeervum. 505 Tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem Constitui et magna mania ter voce vocavi. Nomen et arma locum servant ; te, amice, nequivi Conspicere et patria decedens ponere terra.' Ad quae Priamides : * nihil o tibi, amice, relictum ; 510 Omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris. Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae His mersere malis ; ilia haec monimenta reliquit. Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem Egerimus, nosti ; et nimium meminisse neeessest, 616 Cum fatalis equus saltu super ardua venit Pergama et armatum peditem gravis attulit alvo, Ilia chorum simulans euantia orgia circum Ducebat Phrygian ; flammam media ipsa tenebat Ingentem et summa Danaos ex arce vocabat. 620 Turn me confectum curis somnoque gravatura Iiifelix habuit thalamus presaitquo iaceatem AENEIDOS LIB. VI. 1 65 Dulcis et alta quies placidaeque simillima mortL Egregia interea caniimx anna omnia tectis AxQOvet (et Mum capiti subduxerat ensem), 525 Intra tecta vocat Menelaum et limina pandit, Scilicet id magnum spei-ans foi*e munus araanti Et famam extingui veterum sic posse malorum. Quid mororP innimpunt thalamo, comes additus una Hortator soelerum Aeolides, Di, talia Grais 530 Instaurate, pio si poenas ore reposco. Sed te qui vivum casus, a^e fare vicissim, Attulennt. Pelagine venis erroribus actus An monitu divom ? an quae te Fortuna fatigat, Ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires ?* 535 Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis lam medium aetherio cursu traiecerat axem, Et fors omae datum traberent per talia tempus, Sed comes admonuit breviterque adfata Sibylla est : ^Nox ruit, Aenea ; nos flendo ducimus horas. 540 Hie locus est, partis ubi se via findit in ambas : Dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, Hac iter Elysium nobis ; at laeva malorum Exeroet poenas et ad impia Tartara mittit.* Deiphobus contra : * ne saevi, magna sacerdos ; 545 Discedam, explebo numerum reddarque tenebris. I decus, i, nostrum ; melioribus utere fatis.' Tantum effatus, et in verbo vestigia torsit. Respicit Aeneas, subito et sub rupe sinistra Moenia lata videt, triplici circumdata muro, 550 Quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus PMegethon, torquetque sonantia saxa. PcwrtaadversaingenSjSolidoque adajaaante columnae, Vis ut nulla vinim, non ipsi exscindere bello Caelicolae valeant ; stat ferrea turris ad auras, 555 Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta, Vestibulum exsomnis servat noctesque diesque. Hinc exaudiri gemitus et saeva sonare Verbera, tum stridor ferri tractaeque catenae. Constitit Aeneas strepituque exterritus baesit. 560 'Quae seelerum facies ? o virgo, efFare ; quibusve Urgentur po^iis f quis tantug plangor ad aurisp' Tum vates sic orsaloqui: "'dux inclute Teucrum, Nulli fas casto sceleratum insistere limen ; Sed me cum lucis Hecate praefecit Avemis, 565 Ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit. Onosius ha6c Rhadamanthus habet durissima regna Castigatque auditque doles subigitque fateri, Quae quis apud superos, furto laetatus inani, Distulit in seram commissa piacula mortem. 1 66 p. VEBGILI MARONIS 570 Continuo aontis ultrix accincta flagello Tisiphone quatit insultans, torvosqiie sinistra Intent ans anguis Tocat agmina saeva sororum.* (Tumdemumhomsono stridentes cardine sacrae Panduntur portae). ^Ceniis, custodia qualis 575 Vestibule sedeat ? facias quae limina servet ? Quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra Saevior intus habet sedem. Tiim Tartarus ipse Bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras, Quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum. 580 Hie genus antiquom TeiTae, Titania pubes, Fulmine deiecti fundo volvuntur in imo. Hie et Aloidas geminos imraania vidi Corpora, qui manibus magnum rescindere caelum Adgressi superisque lovem detrudere regnis. 585 Vidi et crudelis dantem Salmonea poenas, *Dam flammas lovis et sonitus imitatur Olympi.* Quattuor hie invectus equis et lampada quassans Per Graium populos mediaeque per Elidis urbem Ibat ovans (Hvomque sibi poseebat honorem 590 Demens, qui nimbos et non imitabile fulmen Aere et eomipedum pulsu simularet equorum. At Pater omnipotens densa inter nubila telum Contorsit, non ille faces nee fumea taedis Lumina, praecipitemque immani turbine adegit. 595 Nee non et Tityon, Terrae onmiparentis alumnum, Cemere erat, per tota novem cm iugera corpus Porrigitur, rostroque immanis Toltar obunco Immortale ieeur tondens fecundaque poenis S^iscera rimaturque epulis habitatque sub alto 600 Peetore, nee fibris requies datur ulla renatis. Quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque, et Quo super atra silex iam iam lapsura cadentique Imminet adsimilis ? lucent genialibus altis • Aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae 606 Regifico luxu : Furiarum maxima iuxta Accubat et' manibus prohibet contingere mensaa Exsurgitque facem attoUens atque intonat ore. Hie, quibus invisi fratres, dum vita manebat, Pulsatusve parens et fraus innexa clienti, 610 Aut qui divitiis soli iucubuere repertis Nee partem posuere suis, quae maxima turba est, Quique ob aaulterium caesi, quique arma secuti Impia nee Teriti dominorum fallere dextras, Inclusi poenam expectant. Ne quaere doceri 615 Quam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit. Saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum Districti pendent } sedet aeternumi^ue sedebit AENEIDOS LIB. VI. 1 6* Infelix Theseus ; Phle^asque miserrimus omnia Admonet et magna testatur voce per umbras : 620*Discite iustitiam moniti et non temnere divos.' Vendidit hie auro patriam dominumque potentem Imposuit; fixit leges pretio atque refixit ; Hie thalamum invasit natae vetitosque hymeuaeos; Ausi omnes immane nefas ausoque potiti. 625 Non, mihi si linguae centum sint oraque centum, FeiTea vox, omnis scelerum comprendere tormas, Omnia poenarum percurrere nomina possim.' Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos, 'Sed iam age, carpe viam et susceptum perfice niunus, 630 Adceleremus,' ait; 'Cyclopum educta caminis Moenia conspicio atque adverso fomice portas, Haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.' Dixerat, et pariter gressi per opaca viarum Corripiunt spatium medium foribusque propinquaut. 635 Occupat Aeneas aditum corpusque recenti Spargit aqua ramumque adverso in limine figit. His demum exactis, perfecto munere divae, Devenere locos laetos et amoena virecta Fortunatorum nemorum sedesque beatas. 640 Largior hie campos aether et luniine vestit Purpureo, solemque euum, sua sidera norunt. Pars in gramineis exercent membra palaestris, Contendunt Indo et fulva luctantur harena ; Pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt. 645 Nee non Thraecius longa cum veste sacerdos Obloquitur nimieris septem discrimina vocum, lamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburuo. Hie genus antiquom Teucri, pulcherrima proles, Magnanimi heroes nati melioribus annis, 650 Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor. Anna procul currusque virum miratur inanis : Stant terra defixae hastae passimque soluti Per campum pascuntur equi. Quae gratia currum Armorumque fuit vivis, quae cura nitentis 655 Pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. Conspicit ecce alios dextra laevaque per herbam Vescentis laetumque choro paeana canentis Inter odoratum lauri nemus, unde supeme Plurimus Eridani per silvam volvitur amnis. 660 Hie manus ob patriam pugnando volnera passi, Quique sacerdotes casti, dum vita raanebat, Quique pii vates et Phoebo digna locuti, Inventas aut qui vitam excoluere per artis, Quique sui memores aliquos fecere merendo; 665 Omnibus his nivea cinguntur tempora vitta. I 68 p. YERGILI MARONIS Quos circumfusos s'c est adfata Sibylla, Musaeiim ante omnia, medium nam plurima tur"ba Hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis: 'Dicite, felices animae, tuque, optima vates, 670 Quae regio Anchisen, quia habet locus ? illius ergo Venimus et magnos Erebi tranavimus amnis.' Atque huic responsum paucis ita reddidit heros : *Nulli certa domus ; lucis habitamus opacis Riparumque toros et prata reeentia rivis 675 Tncolimus. Sed vos, si fert ita corde voluntas, Hoc superate iugTim, et facili iam tramite sistam/ v^^^ Dixit, et ante tulit gressimi camposque nitentis Desuper ostentat ; dehinc summa cacumina linquimt. At pater Anchises penitus convalle virenti 680 Inclusas animas superumque ad lumen ituras Lustrabat studio recolens, omnemque suorum Forte recensebat numerum carosque nepotes Fataque fortunasque virum moresque manusque. Isque ubi tendentem adversum per gramina vidit 685 Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, EfFusaeque genis lacrimae et vox excidit ore : 'Venisti tandem, tuaque expectata parenti Vicit iter durum pietas ? datur ora tueri, Nate, tua et notas audire et reddere voces ? 690 Sic equidem ducebam animo rebarque futurum Tempora dinumerans, nee me mea cura fefellit. Quas ego te terras et quanta per aequora vectum Accipio, quantis iactatum^ nate, periclis ! Quam metui, nequid Libvae tibi regna nocerent V 695 Ille autem : ' tua me, genitor, tua tristis ima^o Saepius occun-ens haec limina tendere adegit : Stant sale Tyrrheno classes. Da iungere dextram, Da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.' Sic memorans largo fletu simul ora rigabat. 700 Ter conatus ibi collo dare bracchia circum, Ter frustra conprensa manus effugit imago Par levibus ventis volucrique simillima somno. Interea videt Aeneas m valle reducta Seclusum nemus et virgulta sonantia silvis, 705 I^ethaeumque domos placidas qui praenatat amnem. Hunc circum innumerae gentes populique volabant ; Ac velut in pratis ubi apes aestate serena Floribus insidunt variis et Candida circum Lilia funduntur, strepit omnis murmure campus. 710 Ilorrescit visu subito causasque requirit In!«ciu8 Aeneas, quae siut ea Humina porro, Quive vin tanto conplerint agmiue ripas. Tuni pater Anchises : * aniuiae, quibus altera fato AENEIDOS LIB. TI. 169 Corpol*a debentUr, Lethaei ad fluniiais undam 715 Secures latices et longa oblivia potant. Has equidem memorare tibi atque ostendere coram, lampridem banc prolem cupio enumerare meorum, Quo magis Italia mecum laetere reperta.' "'0 pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est 720 Sublimis animas iterimique ad tarda reverti Corpora ? quae lucis miseris tam dira cupido?' 'Dicam equidem, nee te suspensum, nate, tenebo' Suscipit Anchises, atque ordine singula pandit. 'Principio caelum ac terras camposque liquentis 725 Lucentemque globum lunae Titanuique astra Spiritus intus alit, totamque infusa per artus Mens agitat molem et magno se corpore miscet. _ Inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum » Et quae marmoreo fett^monstra sub aequore pontus. 730 Igneus est o&is vigor et caelestis origo ' H^ ' Seminibus, quantum non noxia corpora tardant "^ A«A -^^Terreniflue hehfitant artus moribundaque membra. Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras Dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco. T ) 735 Quin et supremo cum lumine vita reliquit, . "~ ^.,^-\ Non tamen omne malum miseris nee fug^itus omnes * /-'^'^-^vUl "^^ Corporeae excedunt pestes, penitusque necessest Multa diu concreta modis inolescere miria.''' Ergo exercentur poenis veterumque malorum 740 Supplicia expendimt : aliae panduntur inanes Suspensae ad ventos ; aliis sub gurgite vasto Infectum eluitur scelus aut exuritur igni. Quisque suos patimur manis ; exinde per amplum Mittimur Eljsium et pauci laeta arva tenemus, 745 Donee longa dies, perfect© temporis orbe, Concretam exe^it la^em purumque relinquit . . w Aetherium sensum atque aural simplicis i^nem. /y^^/^^ v^- s. Has omnis, ubi mille rotam volvere'per annos, Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magijio, 750 Scilicet inmemores supera ut cohvexa revisant \ :, Rursus et incipiant in corpora velle reverti.' \^ Dixerat Anchises, natumque unaque Sibyllam Conventus trahit in medios turbamque sonantem, Et tumulum capit, unde omnis longo ordine posset 755 Adversos legere et venientum discere voltus. ' Nunc age, Dardaniam prolem quae delude sequatur Gloria, qui man eant Itala de gentenepotes, aO .-yy^JL Inlustris animas nostrumque in nomen ituras a^'VvA^ v* Expediam dictis et te tua fata docebo. 760 Ille, vides, pura iuvenis qui nititur hasta, Proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras n 170 p.vehgili maronis Aetherias Italo commixtus sanguine surget, Silviiis, Albanum nomen, tua postuma prolea, Quern tibi longaevo ser^m Lavinia comunx 7Cf5 Educet silvis regem regiimque parentem, Unde genu8 Longa nostrum dominabitur Alba. Proximus ille Procas, Troianae gloria gentia, Et Capys et Numitor et qui te nomine reddet Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis 770 Egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. Qui iuvenes, quantas ostentant, aspice, vires Atque umbrata gerunt civili tempora quercu! / Hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam, Hi Collatinas inponent montibus arces, --" 775 Pometios Castrumque Inui Bolamquc Coramque : Haec turn nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae. Quin et avo comitem sese Mavortius addet RomuluS; Assaraci quem sanguinis Ilia mater Educet. Viden ut geminae stant vertice cristae, 780 Et Pater ipse suo superum iam signat lionore ? En, huius, nate, auspiciis ilia incluta Roma Imperium terris, aninios aequabit Olympo, Septemque una sibi muro circumdabit arces, Felix prole viriun : qualis Berecyntia mater 785 Tnvehitur curru Phrygias turrita per urbes, Laetadeum partu, centum complexa nepotes, Omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis. Hue geminas nunc flecte acies, banc aspice gentem Romanosque tuos. Hie Caesar et omnis luli 7U0 Progenies, magnum caeli ventura sub axem. Hie vir, hie est, tibi quem promitti saepius audis, Augustus Caesar, Divi genus, aurea condet Saecula qui rursus Latio regnata per arva Saturno quondam, super et Garamantas et Indos 795 Proferet imperium (iacet extra sidera tellus, Extra anni solisque vias, ubi caelifer Atlas Axem humero torquet stellis ardentibus aptum). Huius in adventum iam nunc et Caspia regna Responsis horrent divom et Maeotia tellus 800 Et septemgemini turbant trepida ostia Nili. Nee vero Alcides tantum telluris obivit, Fixerit aeripedem cervam licet aut Erymanthi Pacarit nemora et Leraam tremefecerit arcu ; Nee, qui pampineis victor iuga flectit habenis, 805 Liber, agens celso Nysae de vertice tigris. Et dubitamus adhuc virtutem extenders factis, Aut metus Ausonia prohibet consistere terra P Quis procul ille autem ramie insignis olivae SOT. Ita Cod. Med. et Servias. Yirtnte eztendera Tliti, B. C. cum oodd. 17. AENEIDOS LIB. VI. 1 7 I Sacra ferens ? Nosco crinis incanaque menta 810 Regis Romani, primam qui legibus urbem Fundabit, Curibiis parvis et paiipere terra Missus in imperium magnum. Quoi deinde subibit Otia qui rumpet patriae residesque movebit Tullus in arma viros et iam desueta triumphis 815 Agmina. Quem iuxta sequitur iactantior Ancus, Nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris. Vis et Tarquinios reges animamque superbam Ultoris Bruti fascesque videre receptos ? Consulis imperium hie primus saevasque secures 820 Accipiet, natosque pater nova bella morentis Ad poenara pulchra pro libertate vocabit, Infelix : utcumque ferent ea facta minores, Vincet amor patriae landumque inmensa cupido. Quin Decios Drusosque procul saevumque securi 825 Aspice Torquatum et reierentem signa Camillum. lUae autem, paribus quas fulgere cernis in armis, Concordes animae nunc et dum nocte premuntur, Heu quantum inter se bellum, si lumina vitae Attigerint, quantas acies stragemque ciebunt, 830 Aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci Descendens, gener adversis instructus Eois. Ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella Neu patriae validas in viscera vertite vires ; Tuque prior, tu parce, genus qui duels Olympo, 835 Proice tela manu, sanguis mens. — Ele triumpbata Capitolia ad alta Corintho Victor aget currum, caesis insignis Aebivis. Eruet ille Argos Agamemnoniasque Myeenas Ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Aehilli, 840 Ultus avos Troiae templa et temerata Minervae. Quis te, magne Cato, taciturn, aut te, Cosse, relinquat ? Quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli, Scipiadas, cladem Libyae, parvoque potentem Fabricium vel te sulco, Serrane, serentem ? 845 Quo fessum rapitis, Fabii? tu Maxim us ille es, Unus qui nobis cunetando restituis rem. Excudent alii spirantia moUius aera, Credo equidem, vivos ducent de marmore voltus, Orabunt causas melius, caelique meatus 850 Describent radio et surgentia sidera dicent : Tu regere inperio populos, Romane, memento ; Hae tibi erunt artes, pacisque Inponere morem, Parcere subiectis et debellare superbos.' Sic pater Anchises, atque haee mirantibus addit : 865 'Aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis Ingreditur victorque viros supereminet omnis. 172 p. TERGILI MARONIS Hie rem Romanam magno turbante tumultu Sistet, eques stemet Poenos Gallumque rebellem, Tertiaque anna patri suspendet capta Quirino.' 860 Atque hie Aeneas, una namque ire videbat Egregium forma iuvenem et fulgentibus armis, Sed frons laeta parum et deiecto lumina voltu : *Quis, pater, ille, vinim qui sic comitatur euntem P Filius anne aliquis magna de stirpe nepotum ? 865 Quis strepitus circa comitum, quantum instar in ipso ! Sed nox atra caput tristi circumvolat umbra.' Turn pater Anchises lacrimis ingressus obortis : '0 gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum ; Ostendent terris hune tantum fata neque ultra 870 Esse sinent. Nimium vobis Romana propago Visa potens, superi, propria haec si dona fuissent. Quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem Campus aget gemitus, vel quae, Tiberine, videbis Funera, cum tumulum praeterlabere recentem ! 875 Nee puer Iliaca quisquam de gente Latinos In tantum spe toUet avos, nee Romula quondam UUo se tantum tellus iactabit alumno. Heu pietas, heu prisca fides invictaque bello Dextera ! non illi se quisquam inpune tulisset 880 Obvius armato, seu cum pedes iret in hostem Sen spumantis equi foderet ealcaribus armos. Heu miserande puer, siqua fata aspera rumpas, Tu Marcellus eris. Manibus date lilia plenis Purpureos spargam flores animamque nepotis 885 His saltem adcumidem donis et fungar inani Munere.' Sic tota passim regione vagantur A eris in campis latis atque omnia lustrant. Quae postquam Anchises natum per singula duxit Incenditque animum famae venientis amore, 890 Exim bella viro memorat quae deinde gerenda Laurentisque docet populos urbemque Latini Et quo quemque modo fugiatque feratque laboreni. Sunt geminae Sorani portae, quarum altera ftntur Cornea, qua veris faeilis datur exitus Unibris, 895 Altera candenti perfecta nitens eleplianto, Sed falsa ad caelum mittimt insomnia Manes. His ubi turn natum Anchises unaque Sibyllam Prosequitur dictis portaque emittit ebuma, Ille viam secat ad navis sociosque revisit ; 900 Turn se ad Caietae recto fert litore portum. Ancora de prora iacitur ; stant litore puppes. In T. G64 codd. opt. omn. et Serrii lectionem * aliquos ' resUtuimus. AENEIDOS UB. VJL 173 LIBER SEPTIMUS. Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix, Aeternam moriens famam, Caieta, dedisti ; Et nunc servat honos sedem tuus ossaque nomen Hesperia in magna, siqua est ea gloria, signat. 5 At pins exequiis Aeneas rite solutis, Aggere composito tumuli, postquam alta quierunt Aequora, tendit iter velis portumque relinquit ; Adspirant aurae in noctem nee Candida cursus Luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus. 10 Proxima Circaeae raduntur litora terrae, Dives inaccessos ubi Solis filia lucos Adsiduo resonat cantu tectisque superbis Urit odoratam noctuma in lumina cedrum, Arguto tenuis percurrens pectine telas. 15 Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum Vincla recusantum et sera sub nocte rudentum, Saetigerique sues atque in praesepibus ursi Saevire ac formae magnorum ululare luporum, Quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis 20 Induerat Circe in voltus ac terga ferarum. Quae ne monstra pii paterentur talia Troes Delati in portus neu litora dira subirent, Neptunus ventis inplevit vela secundis Atque fugam dedit et praeter vada fervida vexit. 25 lamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto Am'ora in roseis fulgebat lutea bigia, Cum venti posuere oinnisque repente resedit Flatus et in lento luctantur marmore tonsae. Atque hie Aeneas ingentem ex aequore lucum 30 Prospicit : bunc inter fluvio Tiberinus amoeno Verticibus rapidis et multa flavus harena In mare prorumpit. Variae circumque supraque Adsuetae ripis volucres et fluminis alveo Aethera mulcebant cantu lucoque volabant. 35 riectere iter sociis terraeque advertere proraa Imperat et laetus fluvio succedit opaco. y^ Nupc age, qui reges, Erato, quae tempera rerura, Quis Latio antiquo fuerit status, advena classem Cum primum Ausoniis exercitus appulit oris, 40 Expediam et primae revocabo exordia pugnae. 174 p. VERGILI MARONIS Tu vatem, tu, diva, mone. Dicam horrida bella, Dicam acies actosque animis in funera reges Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam Hesperiam. Maior rerum mihi nascitur ordo, 4t5 Maius opus moveo. Rex arva Latinus et urbes lam senior longa placidas in pace regebat. Hunc Fauno et Nymph a genitum Laurente Marica Accipimus, Fauno Picus pater, isque parentem Te, Satume, refert, tu sanguinis ultimus auctor. 50 Filius huic fato divom prolesque virilis Nulla fuit primaque oriens erepta iuventa est. Sola domum et tantas servabat filia sedes, lam matura viro, iam plenis nubilis annis. Multi illam magno e Latio totaque petebant 65 Ausonia ; petit ante alios pulclierrimus omnis Tumus, avis atavisque potens, quem regia coniunx Adiungi generum miro properabat amore ; Sed variis poi^tenta deum terroribus obstant. Laurus erat tecti medio in penetralibus altis, 63 Sacra comam multosque metu servata per annos, Quam pater inventam, prinias cum conderet arces, Ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis. Huius apes summum densae, mirabile dictu, 65 Stridore ingenti liquidum trans aethera vectae, Obsedere apicem, et pedibus per mutua nexis Examen subitum ramo frondente pependit. Continuo vates,' externum cernimus,' inquit, 'Adventare virum, et partes petere agmen easdem 70 Partibua ex isdem et summa dominarier arce.' Praeterea, castis adolet dum altaria taedis Et iuxta genitorem adstat Lavinia virgo, Visa, nefas, longis comprendere crinibus ignem, Atque omnem omatum flamma crepitante cremaii 76 Regalisque accensa comas, accensa coronam Insignem gemmis, tum fumida lumine fulvo Involvi ac totis Volcanum spargere tectis. Id vero horrendum ac visu mirabile ferri : Namque fore inlustrem famafatisque canebant 80 Ipsam, sed populo magnum portendere bellum. At rex soUicitus monstris oracula Fauni, Fatidici genitoris, adit lucosque sub alta Consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro Fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim. 86 Hinc Ittilae gentes omnisque Oenotria tellus In dubiis responsa petunt ; hue dona sacerdos Cum tulit et caewirum ovium sub nocte silenti Pellibus iucubuit stratis donmoBque petivit. AENEIDOS LIB. VII. 1 75 Miilta modis simulacra videt volitantia miria 90 Et varias audit voces fruiturque deorum Conloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis, Hie et turn pater ipse petens responsa Latinus Centum lamgeras mactabat rite bidentis Atque harum efFultus tergo stratisque iacebat 95 Velleribus : subita ex alto vox reddita luco est : ^Ne pete conubiis natam sociare Latinis, O mea progenies, thalamis neu crede paratis ; Extemi venient generi, qui sanguine nostrum Nomen in astra ferant quorumque ab stirpe nepotes 100 Omnia sub pedibus, qua Sol utrumque recurrens Aspicit Oceanum, vertique regique videbunt.' Haec responsa patris Fauni monitusque silenti Nocte datos non ipse suo premit ore Latinus, Sed circum late volitans iam Fama per urbes 105 Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes Gramineo ripae religavit ab aggere classem. Aeneas primique duces et pulcher lulus Corpora sub ramis deponunt arboris altae Instituuntque dapes et adorea liba per herbam 110 Subiciunt epulis, sic luppiter ipse monebat, Et Cereale solum pomis agrestibus augent. Consumptis hie forte aliis, ut vertere morsus Exiguam in Cererem penuria adegit edendi Et violare manu malisque audacibus orbem .Lkj 115 Fatalis crusti patulis nee parcere quadris : 'Heus, etiam mensas consumimus,' inquit Iidus, Nee plura adludens. Ea vox audita laborum Prima tulit finem, primamque loquentis ab ore Eripuit pater ac stupefactus numine pressit. 120 Continuo,* salve fatis mihi debita tellus, *Vosque,'ait,endeQt currus curvaeque securea AENEIDOS LIB. VII. 177 185 Et cristae capitum et portarum ingentia claustra Spiculaqiie clipeique ereptaque rostra carinis. Ipse Quirinali lituo parvaque sedebat Succinctus trabea laevaque ancile gerebat Picus^ eqimm domitor ; quern capta cupidine coniunx 190 Aurea percussum virga versumque reneuis Fecit avem Circe sparsitque coloribus alas. Tali intus templo divom patriaque Latinus Sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit, » Atque haec ingressis placido prior edidit ore : 1 95 ' Dicite, Dardanidae (neque enim nescimus et iirbem Et genus, auditique advertitis aequore cursum), Quid petitis ? quae causa rates aut cuius egeutis Litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit ? Sive errore viae seu tempestatibus acti, 200 Qualia raulta mari nautae patiuntur in alto, Fluminis intrastis ripas portuque sedetis, Ne fugite hospitium neve ignorate Latinos Satumi gentem, haut vinclo nee legibus aequam, Sponte sua veterisque dei se more tenentem. 205 Atque equidem niemini (fama est obscurior annis) Auruncos ita feiTe senes, his ortus ut agris Dardanus Idaeas Phrygiae peneti-arit ad urbes Thraeiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur. Hinc ilium, Oorythi Tyirhena ab sede profectum, 210 Aurea nunc solio stellantis regia caeli Accipit et numerum divorum altaiibus auget.' Dixerat, et dicta Ilioneus sic voce secutus : 'Rex, genus egregium Fauni, nee fluctibus actos Atra subegit hiemps vestris succedere tenia 215 Nee sidus regione viae litusve fefellit: Consilio banc omnes animisque volentibus urbem Adferimur, pulsi regnis, quae maxima quondam Extremo veniens Sol aspiciebat Olympo. Ab love prineipium generis, love Dardana pubes 220 Gaudet avo, rex ipse lovis de gente suprema, Troius Aeneas, tua nos ad limina misit. Quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis Tempestas ierit eampos, quibus actus uterque Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis, 225 Audiit et siquem tellus extrema refuso Summovet oceano et siquem extenta plagarum Quattuor in medio dirimit plaga Solis iniqui. Diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti I)is sedem exiguam patriis litusque rogamus 280 Innocumn et cunctis undamque auramque patentem.. Non erimus regno indecores, nee vestra feretur Fama levis tantique aboleseet gratia facti, 178 p. VERQILI MARONIS Nec Troiam Ausonios gTemio excepisse pigebit. Fata per Aeneae iuro dextramque potentem 235 Sive fide seu quis bello est expertus et armis : Miilti nos populi, miiltae (ne temne, quod ultro Praeferimus manibus vittas ac verba precantia) Et petiere sibi et voluere adiun^ere gentes j Sed nos fata deum vestras exquirere terras 240 Imperiis egere suis. Hinc Dardanus ortus ; Hue repetit iussisque ingentibus urguet Apollo TyiThenum ad Thybrim et fontis vada sacra Numici. Dat tibi praeterea fortunae parva prioris Munera, reliquias Troia ex ardente receptas. 245 Hoc pater Anchises auro libabat ad aras ; Hoc Priami gestamen erat, cum iura vocatis More daret populis, sceptrumque sacerque tiaras Hiadumque labor vestes.' Talibus Ilionei dictis defixa Latinus 250 Obtutu tenet ora soloque inmobilia haeret Intentos volvens oculos. Nec purpura regera Picta movet nec sceptra movent Priameia tantum, Quantum in conubio natae thalamoque moratur j Et veteris Fauni volvit sub pectore sortem, 255 Hunc iUum fatis externa ab sede profectum Portendi generum paribusque in regna vocari Auspiciis, huic progeniem virtute futuram Egregiam et totum quae viribus occupet orbem. Tandem laetus ait : ' di nostra incepta secundeut , 260 Auguriumque suum ! Dabitur, Troiane, quod optas j Munera nec spemo, non vobis rege Latino Divitis uber agri Troiaeve opulentia derit. Ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupidost, Si iungi hospitio properat sociusque vocari, 265 Adveniat, voltus neve exhorrescat amicos : Pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni. Vos contra regi mea nunc mandata referte. Est mihi nata, viro gentis quam iungere nostrae Non patrio ex adyto sortes, non pluriraa caelo 270 Monstra sinunt : generos extemis adfore ab oris, Hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum Nomen in astra ferant. Hunc ilium poscere fata Et reor et, siquid veri mens augurat, opto/ Haec effatus equos nimiero pater eli^t omni : 275 Stabant ter centum nitidi in praesepibus altis : Omnibus extemplo Teucris iuoet ordine duci Instratos ostro aJi pedes pictisque tapetis, ( Aurea pectoribus demissa monilia pendent, Tecti auro fulvum mandunt sub dentibus aurura), 280 Absenti Aeneae currum geminoaque iugalis AENEIDOS LIB. YII. 1 79 Semine aih aetherio, spirantis naribus ignem, Illorum de gente, patri qiios daedala Circe Supposita de matre nothos fiirata creavit. Talibus Aeneadae donis dictisque Latini 285 Sublimes in equis redeunt pacemque reportant. Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis Saeva lovis coniunx aurasque Invecta tenebat, Et laetiim Aenean classemqiie ex aethere longe Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno. 290 Moliri iam tecta videt, iam fidere terrae, Deseruisse rates. Stetit acri fixa dolore : Turn quassans caput haec efFundit pectore dicta : ^Heu stirpem invisam et fatis contraria uostris Fata Phiygum ! num Sigeis occumbere campis, 295 Num capti potuere capi ? num incensa cremavit Troia viros ? medias acies mediosque per ignis Invenere viam. At, credo, mea numina tandem Fessa iacent, odiis aut exsaturata quievi. Quin etiam patria excussos infesta per undas 300 Ansa sequi et profugis toto me opponere pouto. Absumptae in Teucros vires caelique marisque. Quid Syrtes aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis Profuit ? optato conduntur Thybridis alveo, Securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem 305 Inmanem Lapithmn valuit, concessit in iras Ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae, Quod scelusautLapitbastantum aut Calydona merentem? Ast ego, magna lovis coniunx, nil linquere inausum Quae potui infelix, quae memet in omnia verti, 310 Vincor ab Aenea. Quod si mea numina non stmt Magna satis, dubitem haut equidem inplorare quod usquam est : Flectere si nequeo Superos, Acheronta movebo. Non dabitur regnis, esto, probibere Latinis, Atque immota manet fatis Lavinia coniunx. 315 At trahere atque moras tantis licet addere rebus, At licet amborum populos exscindere regum. Hac gener atque socer coeant mercede suorum : Sanguine Troiano et Rutulo dotabere, virgo, Et Bellona manet te pronuba. Nee face tantnm 320 Cisseis praegnas ignis enixa iugalis ; Quin idem Veneri partus suus et Paris alter Funestaeque iterum recidiva in Pergamataedae.' Haec ubi dicta dedit, teiTas horrenda petivit : Luctificam Allecto dirarum ab sede dearum 325 Infernisque ciet tenebris, cui tristia bella Iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi, Odit ei; ipse pater Pluton, odere sorores N 2 l80 p. TERGILI MAROKIS Tartareae monstxum : tot sese vertit in ora, Tarn saevae facies, tot pullulat atra colubris. ^X.^ 330 Quam luno Lis acuit verbis ac talia fatur : *Hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem, • Hanc operam, ne noster honos infractave cedat Fama loco neu conubiis ambire Latinum Aeneadae possint Italosve obsidere finis. 335 Tu potes unanimos armare in proelia fratres Atque odiis versare domos, tu verbera tectis Funereasque inferre faces, tibi nomina mille, Mills nocendi artes. Fecundum conciite pectus, Dissice compositam pacem, sere crimina belli ; 340 Anna velit poscatque simul rapiatque iuventus/ Exim Grorg-oneis Allecto infecta venenis Principio Latium et Laurentis tecta tyranni Celsa petit tacitumque obsedit limen Amatae, Quam super adventu Teucrum Tumique liymenaeis 345 Femineae ardentem curaeque iraeque coquebant. Huic dea caeruleis unum de crinibus anguem Conicit inque sinum praecordia ad intima subdit, Quo furibunda domum monstro permisceat omnem. Hie inter vestes et levia pectora lapsus 350 Volvitur attactu nullo faUitque furentem Vipeream inspirans animam ; fit tortile collo Aurum ingens coluber, fit longae taenia vittae Innectitque comas, et membris lubricus errat. Ac dum prima lues udo sublapsa veneno 355 Pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem Necdum animus toto percepit pectore flammam, Mollius et solito matrum de more locuta est, Multa super natae lacrimans Phrygiisquehymenaeiss ■jr^ *Exulibusne datur ducenda Lavinia Teucris, 360 O genitor, nee te miseret gnataeque tuique ? Nee matris miseret, quam primo aquilone relinquet Perfidus alta petens abducta vii^ne praedo ? An non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor Ledaeamque Helenam Troianas vexit ad urbes ? 3G5 Quid tua sancta fides ? quid cura antiqua tuorum Et consanguineo totiens data dextera Turno ? Si gener externa petitur de gente Latinis Idque sedet Faunique premunt te iussa parentis, ^ Omnem equidem sceptris terram quae libera nostris 370 Dissidet, externam reor et sic dicere divos. Et Turno, si prima domus repetatur origo, p Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae. His ubi nequiquam dictis experta Latinum Contra stare videt penitusque in viscera lappum 375 Serpentis furiale malum totamque pererrat, AENEIDOS LIB. YII. 151 Turn vero infelix, ingentibus excita monstris, Iiiimensam sine more fuiit lymphata per urbem. Ceu quondam torto volitans sub verbere turbo, Quern pueri magno in gyro vacua atria circum 380 Litenti ludo exercent, ille actus habena Curvatis fei-tur spatiis ; stupet inscia supra Inpubesque manus, mirata volubile buxum ; Dant animos plagae : non cursu segnior illo Per medias urbes agitur populosque feroces. 885 Quin etiam in eilvas, simulato numine Bacchi, Maius adorta nefas maioremque orsa furorem, Evolat et natam frondosis montibus abdit, Quo thalamum eiipiat Teucris taeda3C[ue moretur, ^Euhoe Bacche/ fremens, solnm te yirgine dignum 390 Vociferans, etenim mollis tibi sumere thyrsos, Te lustrare chore, sacrum tibi pascere crinem. Fama volat, furiisque accensae pectore matres Idem omnia simul ardor agit nova quaerere tecta j Deseruere domos, ventis dant colla comasque ; 395. Ast aliae tremulis ululatibus aethera complent Pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas. Ipsa inter medias flagrantem fervida pinum Sustinet ac nacae Tumique canit hymenaeos, _Sanguineam torquens aciem, torvumque repente 400 Clamat : ' io matres, audite, ubi quaeque, Latma* : Siqua piis animis manet infelicis Amatae Gratia, si iuris materni cura remordet, Solvite crinalis vittas, capite orgia mecum.* Talem inter silvas, inter deserta ferarum, 406 Reginam AUecto stimulis agit undique Bacchi. Postquam visa gatis primos acuisse furores, Consiliumque omnemque domum vertisse Latini, Protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alls Audacis Rutuli ad muros, quam dicitiir urbem 410 Aciisioiieis Danae fundasse colonie, Praecipiti delata Noto. Locus Ardea quondam Dictug avis, et nunc magnum tenet Ardea nomen, Sed fortuna fuit. Tectis hie Tumus in altis lam mediam nigra carpebat nocte quietem. - 415 AUecto torvam faciem et furialia membra Exuit, in voltus sese transformat anilis Et frontem obscenam rugis arat, induit albos Cum vitta crinis, turn xamum innectit olivae ; Fit Calybe lunonis anus templique sacerdos, 420 Et iuveni ante oculos his se cum vocibus offert : ^ Tume, tot incassum fusos patiere labores Et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis ? Kex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes 1 82 p. VERGILI MAEONIS Abnegat, exterausque in regnum q^uaeritur heree. 425 I nunc, ingratis offer te, imise, pencils j Tyrrlienas, i, sterne acles ; tege pace Latinos. Haec adeo tibi me, placlda cum nocte iaceres, Ipsa palam farl omnipotens Satumia iussit. Quare age et armarl pubem portisque moveri 430 Laetus in arma para, et Phrygios qui flumine pulcbpo Consedere duces pictasque exure carinas. Caelestum vis magna iubet. Rex ipse Latinus, Ni dare coniugium et dicto parere fatetur, Sentiat et tandem Tumum experiatur in armis.' 435 Ilic iuvenis vatem inridens sic orsa vicissim Ore refert: 'classis invectas Thybridis undam Non, ut rere, meas eftiigit nuntius am'is : Ne tantos mihi finge metus : nee regia luno Inmemor est nostii. 440 Sed te victa situ verique efFeta senectus, O mater, curis nequiquam exercet et arma Regum inter falsa vatem formidine ludit. Cura tibi divom effigies et templa tueri j Bella viri pacemque gerent, qms bella gerenda.' 445 Talibus Allecto dictis exarsit in iras. At iuveni oranti subitus ti-emor occupat ai-tus ; Deriguere oculi : tot Erinys sibilat hydris Tantaque se facies aperit j tum flammea torquena Lumina cunctantem et quaerentem dicere plura 450 Reppulit et geminos erexit crinibus anguis Verberaque insonuit rabido(jue haec addidit ore : *En ego victa situ, quam ven effeta senectus Arma inter regum falsa formidine ludit. Respice ad haec : adsum dirarum ab sede sororum ; 455 Bella manu letumque ^ero.' Sic eftata facem iuveni coniecit et atro Lumine fumantis fixit sub pectore taedaa. Olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artui Perfundit to to proruptus corpore sudor. 400 Anna amens freinit, arma toro tectisque requirit j Saevit amor ferri et scelerata insania Tbelli, Ira super : magno veluti cum flamma sonore Virgea suggeritur costis undantis aeni Exultantque aestu latices ; furit intus aquai 465 Fumidus atque alte spumis exuberat aranis, Nee iam se capit unda ; volat vapor ater ad auraa Ergo iter ad regem polluta pace Latinum Indicit primis iuvenum et iubet arma parari, Tutari Italiam, detrudere finibus hostem ; 470 Se satis ambobus Teucrisque venire Latinisqiie. Haec ubi dicta dedit divosque in vota vocavit, AENEIDOS LIB. YII. • 1 83 Certatim sese Eutuli exhortantur in arma : Huuc decus egregium formae movet atque iuventae, Ilimc atavi reg-es, hunc claris dextera factis. 475 Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet, AUecto in Teucros Stygiis se concitat alis. Arte nova speculata locum, quo litore pulcher Insidiis cursuque feras agitabat lulus, Hie subitam canibus rabiem Cocytia virgo 480 Obicit et noto naris contingit odore, Ut cervum ardentes agerent ; quae prima laborum Causa fuit belloque animos accendit agrestis. Cervus erat forma praestanti et cornibus ingens, Tyrrhidae pueri quern mati-is ab ubere raptum 485 Nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent Armenta et late custodia credita campi. Adsuetum impeiiis soror omni Silvia cura Mollibus intexens ornabat cornua sertis Pectebatque ferum puroque in fonte lavabat. 400 lUe manum patiens mensaeque adsuetus erili l]rrabat silvis rursusque ad limina nota Ipse domum sera quamvis se nocte ferebat. Ilunc procul errantem rabidae venantis lull Commovei-e canes, fluvio ciun forte secnndo 495 Deflueret ripaque aestus viridante levaret. Ipse etiam, eximiae laudis succeusus amore, Ascanius cui-vo dercxit spicula cornu ; Nee dextrae erranti deus afuit, actaque multo Pei-que uterum sonitu perque ilia venit baiundo. 500 Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit, Successitque gemens stabulis questuque cruentus Atque imploranti similis tectum omne replebat. Silvia prima soror, palmis percussa lacertos, Auxilium vocat et duros conclamat agrestis. 505 Olli (pestis enim tacitis latet aspera silvis), Inprovisi adsunt, hie torre armatus obusto, Stipitis hie gravidi nodis ; quod cuique repertum Rimanti, telum ira facit. Vocat agmiua Tyrrhus, Quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis 510 Scindebat, rapta spirans immane securi. At saeva e speculis tempus dea nancta nocendi Ardua tecta petit stabuli et de culmine summo Pastorale canit signum cornuque recurvo Tartarean! intendit vocem, qua protinus omne 515 Contremuit nemus et silvae iusonuere profundae ; Audiit et Triviae longe lacus, audiit amnis SulpnreaNar albus aqua fontesque Velini, Et trepidae matres pressere ad peetora natos. Turn vero ad vocem celeres, qua bucina signum 184 P.VERGILI MARONIS 520 Dira dedit,,raptis concurrunt imdique telis Indomiti agi-icolae ; nee non et Troia pubes Ascanio R-uxiliiim castris effundit apertis. Derexere acies. Non iam certamine agresti Stipitibus duris agitur sudibusve praeustis, 525 Sed ferro ancipiti decernunt atraque late Ilorrescit strictis seges ensibus aeraque fulgent Sole lacessita et lucem sub nubila iactant : Fluctus uti primo coepit cum albescere vento, Paulatim sese tollit mare et altius undas 630 Erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo. Hie iuvenis primam ante aeiem stridente sagitta, Natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo, Stemitur ; haesit enim sub gutture volnus et udae Vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam. 535 Corpora multa virum circa seniorque Galaesus, Dum pad medium se ofFert, iustissimus unus Qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis : Quinque greges illi balantum, quina redibant Armenta, et terram centum vertebat aratris. 540 Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur, Promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum Imbuit et primae commisit funera pugnae, Deserit Hesperiam et caeli eonversa per auras lunonem vietrix adfatur voce superba : 545 *En perfecta tibi bello discordia tristi ! Die in amicitiam eoeant et foedera iungant. Quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros, Hoc etiam his addam, tua si mihi eerta voluntas : Finitimas in bella feram rumoribus urbes 550 Accendamque animos insani Martis amore, Undique ut auxilio veniant ; spargam arma per agros.' Tum contra luno : 'terrorum et fraudis abundest : Stant belli causae, pugnatur comminus armis, Quae fors prima dedit, sanguis novus imbuit arma. 555 Talia coniugia et talis celebrent hymenaeos Egregium Veneris genus et rex ipse Latinos. Te super aetherias errare lieentius auras Haut Pater ille velit, summi regnator Olympi : Cede locis : ego, siqua super fortuna laborum est, 500 Ipsa regam.' Talis dederat Satumia voces. Ilia autem attoUit stridentis anguibus alas Cocytique petit sedem, sunera ardua linquens. Est locus naliae medio sud montibus altis, Nobilis et fama multis memoratus in oris, 565 Ampsancti valles; densis liunc frondibus atrum Urguet utrimque latus neraoris, medioque fi-agosus Dat sonitum aaxia et torto vertice torreua. AENEIDOS LIB. TIL 1 85 Hie specus hon*endum et saevi spiraciila Ditis Monstrantur, ruptoque ingens Aciieronte vorago 570 Pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys, Invisum numen, terras caelumque levabat. Nee minus interea extremam Saturnia bello Tmponit regina manum. Ruit omnis in urbem Pastorum ex acie numerus,caesosque reportant 575 Almonem puerum foedatique ora Galaesi Iraplorantque deos obtestanturque Latinum. Tumus adest medioque in crimine eaedis et igni Terrorem ingeminat : Teucros in regna vocari, Stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli. 580 Tum quorum attonitae Baecho nemora avia matres Insultant thiasis (neque enim leve nomen Amatae) Undique collecti coeunt Martemque fatigant. Ilicet infandum euncti contra omina bellum, Contra fata deum perverso numine poscunt. 585 Certatim regis circumstant tecta Latini. Ille yelut pelagi rupes immota resistit, Ut pelagi rupes magno veniente fragore, Quae sese multis circum latrantibus undis Mole tenet ; scopuli nequiquam et spumea circum 690 Saxa fremunt laterique inlisa refunditur alga. Varum ubi nulla datur caecum exsuperare potestaa Consilium et saevae nutu Iimonis eunt res, Multa deos aurasque pater testatus inanis 'Frangimur heu fatis,' inquit/ferimurque procella; 595 Ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas, miseri. Te, Turne, nefas, te triste manebit Supplicium, votisque deos venerabere seris. Nam mihi parta quies, omnisque in limine portu8 Funere felici spolior.' Nee plura locutus 600 Saepsit se tectis rerumque reliquit habenas. Mos erat Hesperio m Latio, quem protenus urbts^ Albanae coluere sacrima, nunc maxima rerum Roma colit, cum prima movent in proelia Martem, Sive Getis inferre manu lacrimabile bellum 005 Hyrcanisve Arabisve parant eeu tendere ad Indos Auroramque sequi Parthosque reposcere signa. Sunt geminae belli portae, sic nomine dicunt, Religione sacrae et saevi formidine Martis ; Centum aerei claudunt vectes aetemaque ferri 610 Robora, nee custos absistit limine lanus : Has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae, Ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino Insignis feserat stridentia limina consul, Ipse vocat pugnas; sequitur tum cetera pubes, 015 Aereaque adsensu consp'rant comua rauco. 1 86 p. VEEGILI MARONIS PIoc et turn Aeneadis indicere bella Latiniis More iubebatur tristisque recludere portas. Abstinuit tactu pater aversusque refugit Foeda ministeria et caecis se condidit umbris. 620 Turn regina deum caelo delapsa morantia Impulit ipsa manu portas, et cardine verso Belli ferratos rumpit Satumia postes. Ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante ; Pars pedes ire parat campis, pars arduus altis 625 Pulverulentus equis furit ; omnes arma requirunt : Pars levia clipeos et spicula lucida tergent Arvina pingui siibigimtque in cote secures ; Signaque ferre iuvat sonitusque audire tubarum. Quinque adeo magnae positis incudibus urbes ' 630 Tela novant, Atina potens Tiburque superbum, ' Ardea Crustumerique et tumgerae Antemnae. Tegmina tuta cavant capitum flectuntqne salignaa Umbonum cratis ; alii thoracas aenos Aut levis ocreas lento ducimt argento ; 635 Vomeris hue et falcis honos, hue onmis aratri Cessit amor J recoquimt patrios fornacibus enses. Classica iamque sonant ; it bello tessera signum. Hie galeam tectis trepidus rapit, ille fj'ementis Ad iuga cogit equos clipeumque aurcque trilicem 640 Loricam induitur fidoque accingitur e-ise. Paudite nunc Helicona, deae, can tusque movete, Qui bello acciti reges, quae quemque -^ecutae Complerint campos acie8,quibu3 Itala iam turn Floruerit terra alma viris, quibus arserit armis. 645 Et memiuistis enim, divae, et memo? are potestis j Ad nos vix tenuis famae perlabitur aura. Primus init bellum Tyrrhenis ajper ab oris Contemptor divom Mezeutius agminaque armat. Filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter 650 Non fuit excepto Laurentis corpore Tumi, Lausus, equum domitor debellatorque ferarum, Ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos Mille viros, di^nus, patriis qui laetior esset Imperils et cui pater haut Mezentius esset 655 Post hos insignem palma per gramina currum Victoresque ostentat equos satus Hercule pulchro Pulcher Aventinus, clipeoque iusigiie patomum Centum anguis cinctamque gerit serpentibus hydram ; Collis Aventini silva quem Rhea sacerdos 660 Furtivum partu sub lurainis edidit oras, Mixta deo mulier, postquam Laurentia victor Gerypne exstincto Tirynthius atti^t arva Tyrrhienoque boves in flumine lavit Hiberas. AENEIDOS LIB. VII. I 8/ Pila manu saevosque gerirnt in bella dolones 665 Et tereti pugnant miicrone veriique Sabello. Ipse pedes, tegiimen torquens immane leonis, Terribili inpexum saeta cum dentibus albis Indutus capiti, sic regia tecta subibatj Horridus, Herculeoque umeros innexus amictu. 670 Turn gemini fratres Tiburtia moenia linquunt, Fratris Tiburti dictam cognomine gentem, Catillusque acerque Coras, Argiva inventus, Et primam ante aciem densa inter tela feruntur : Ceu duo nubigenae cum yertice montis ab alto 675 Descendunt Centauri, Homolen Othrymque nivalem Linquentes cursu rapido ; dat euntibus ingens Silva locum et magno cedunt virgulta frao'ore. Nee Praenestinae fundator defuit urbis, Volcano genitum pecora inter agrestia regem 680 Inventumque focis omnis quem credidit aetas, Caeculus. Hunc legio late comitatur agrestis : Quique altum Praeneste viri, quique arva Gabinae lunonis gelidumque Anienem et roscida rivis Heiiiica saxa colunt, quos dives Anagnia pascit, 685 Quos, Amasene pater. Non illis omnibus arma, Nee clipei currusve sonant ; pars maxima glandes Liventis plumbi spargit, pars spicula gestat Bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros Tegmen habent capiti, vestigia nuda sinistri 690 Instituere pedis, crudus tegit altera pero. At Messapus equum domitor, Neptunia proles, Quem neque fas igni cuiquam nee stemere ferro, i" lam pridem resides populos desuetaque bello Agmina in arma vocat subito ferrumque retractat. 695 Hi Fescenninas acies aequosque Faliscos, Hi Soractis babent arces Flaviniaque arva Et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos. Ibant aequati numero regemque canebant : Ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni, 700 Cum sese e pastu referunt et longa canoros Dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe Pulsa palus. Nee quisquam aeratas acies ex agmine tanto Misceri putet, aeriam sed gurgite ab alto 705 Urgueri volucrum raucarum ad litora nubem. Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum Agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar, Claudia nunc a quo diftunditur et tribus et gens Per Latium, postquam in partem data Roma Sabinia. 710 Una ingens Amiterna coliors priscique Quirites, Ereti manus omnis oliviferaeque Mutuscae j l88 p. VERGILI MARONIS Qui Nomentum urbem, qui Rosia rura Velini, Qui Tetricae horrentis rupes montemque Sevenim Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae ; 715 Qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos fri^da misit Nursia, et Hortinae classes populique Latmi, Quosque secans infaustum interluit Alia noraen : \ Quam multi Ijibyco volvuntur maiinore fluctus, Saevus ubi Orion hibemis conditur undis ; 720 Vel cum sole novo densae torrentur aristae Aut Hermi campo aut Lyciae flaventibus arvis. Scuta sonant pulsuque pedum conterrita tell us. Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis, Curru iungit Halaesus equos Tumoque ferocis 725 Mille rapit populos, veri;unt felicia Baccho Massica qui rastris, et quos de collibus altis Aurunci misere patres Sidicinaque iuxta Aequora, quique Gales linquunt, amnieque vadosi Accola Voltumi, pariterque Saticulus asper 730 Oscorumque manus. Teretes sunt aclydes illis Tela, sed haec lento mos est aptare flagello : Laevas cetra tegit, falcati comminus enses. Nee tu carminibus nostris indictus abibis, Oebale, quern generasse Telon Sebethide nympha 735 Fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret, lam senior ; patriis sed non et filius arvis Contentus late iam tumdicione premebat Sarrastis populos et quae rigat aequora Samus, Quique Rufras Batulumque tenent atque arva Celemnae, 740 Et quos maliferae despectant moenia Bellae, Teutonico ritu soliti torquere cateias, Tegmina quis capitum raptus de subere cortex, Aerataeque micant peltae, micat aereus ensis. Et te montosae misere in proelia Nersae, 745 Ufens, insignem fama et felicibus armis ; Horrida praecipue cui gens adsuetaque multo Venatu nemorum, duris Aequicula glaebis. Armati terram exercent, semperque recentis Convectare iuvat praedas et vivere rapto. 750 Quin et Marruvia venit de gente sacerdos, Fronde super galeam et felici comptus oliva, Archippi regis missu, fortissimus IJmbro, Vipereo generi et graviter spirantibus hydris Spargere qui somnos cantuque manuque solebat 755 Mulcebatque iras ot morsus arte levabat' Sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum Evaluit, neque eum iuvere in volnere cantus Somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae. Te nemus Angitiae, vitrea to Fucinus unda, AENEIDOS LIB. VII. 1 89 760 Te liquid! Severe lacus. Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello, Virbius, insignem quern mater Aricia raisit, Eductum Egeriae lucis uraentia circum Litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae. 765 Namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novercae Occident patriasque explerit sanguine poenas Turbatis distractus equis, ad sidera rursus Aetheria et superas caeli venisse sub auras, Paeoniis revocatum herbis et amore Dianae. 770 Turn Pater omnipotens, aliquem indignatus ab umbris Mortalem infemis ad lumina surgere vitae, Ipse repertorem medicinae talis et artis Fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas. At Trivia Hippolytum secretis alma recondit 775 Sedibus et nymphae Egeriae nemorique relegat, Solus ubi in silvis Italis ignobilis aevum Exigeret versoque ubi nomine Virbius esset. Unde etiam templo Triviae lucisque sacratis Comipedes arcentur equi, quod litore currum 780 Et iuvenem monstris pavidi effudere marinis. Filius ardentis haut setius aequore campi Exercebat equos curruque in bella ruebat. Ipse inter primos praestanti corpore Tumus Vertitur arma tenens et toto vertice supra est : 785 Cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram Sustinet, Aetnaeos efflantem faucibus ignis, Tam magis ilia fremens et tristibus efFera flammis, Quam magis efRiso crudescunt sanguine pugnae. At levem clipeum sublatis comibus lo 790 Auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos, Argumentum ingens, et custos virginis Argus Caelataque amnem fundens pater Inachus iirna. Insequitur nimbus peditum clipeataque totia Agmina densentur campis, Argivaque pubes 795 Auruncaeque manus, Rutuli veteresque Sicani Et Sacranae acies et picti scuta Labici ; Qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici Litus arant Rutulosque exercent vomere collis Circaeumque iugum, quis luppiter Anxurus arvis 800 Praesidet et viridi gaudens Feronia luco ; Qua Saturae iacet atra palus gelidusque per imas Quaerit iter vallis atque in mare conditur Ufens. Hos super advenit Volsca de gente Camilla, Agmen agens equitum et florentis aere catervas, 805 Bellatrix, non ilia colo calathisve Minervae Femineas adsueta manus, sed proelia virgo Dura pati cursuque pedum praevertere ventos. 1 90 P. VERGILI MAEONIS nia vel intactae segetis per summa volaret Gramina nee teneras cursu laesisset aristas 810 Vel mare per medium fluctu suspensa tumenti Ferret iter celeris neque tingueret aequore plaiitas. Illam omnis tectis agrisque effusa iuventus Turbaque miratur matrum et prospectat euntem, Attonitis inhians animis, ut regius ostro 815 Velet honos levis umeros, ut fibula crinem Auro intemectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram Et pastoralem praenxa cuspide mptum. AENEIDOS LIB. VIIL LIBER OCTAVUS. 191 Ut "belli signum Laurent! Tiimus ab arce Extulit et rauco strepuenmt comua cantii, Utque acris concussit eqiios utque impulit arma, Extemplo turbati animi, simul omne tumultu 5 Coniurat trepido Latium saevitque iuventus EfFera. Ductores primi Messapus et Ufens Contemptorque deum Mezentins undique cogimt Auxilia et latos vastant cultoribus agros. Mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem, 10 Qui petat auxilium et Latio consistere Teucros, Advectum Aenean classi victosque Penatis Inferre et fatis regem se dicere posci Edoceat multasque viro se adiungere gentis Dardanio et late Latio increbrescere nomen. 15 Qiud struat his coeptis, quern, si fortuna sequatur, Eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi Quam Turno regi aut regi apparere Latino. Talia per Latium. Quae Laomedontius heros Cuncta videns magno curarum fluctuat aestu, 20 Atque animum nunc hue celerem, nunc dividit illuc, In partisque rapit varias perque omnia versat : tsicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis Sole repercussum aut radiantis imagine lunae Omnia pervolitat late loca iamque sub auras 25 Erigitur summique ferit laquearia tecti. Nox erat, et terras animalia fessa per omnis Alituum pecudumque genus sopor altus habebat : Cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe Aeneas, tristi turbatus pectora bello, 30 Procubuit seramque dedit per membra quietem. Huic deus ipse loci fluvi ) Tiberinus amoeno Populeas inter senior se attoUere frondes Visus (eum tenuis glauco velabat amictu Carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo), 35 Tum sic adfari et curas his demere dictis : ^0 sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem Qui revehis nobis aetemaque Pergama servas, Expectate solo Laurenti arvisque Latinis, Hie tibi'certa domus, certi, ne absiste, penates : 40 Neu belli terrere minis j tumor omnis et irae Concessere deum. ig2 p. YERQILI MARONIS lamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum, Litoreis ingens inventa sub ilicibus sua, Triginta capitum fetus enixa, iacebit 45 Alba solo recubans, albi circum ubera nati : Hie locus urbis erit, requies ea certa laborum, Ex quo ter denis urbem redeuntibus annis Ascanius clari condet cognominis Albam. Haut incerta cano. Nunc qua ratione quod instat 50 Expedias victor, paucis, adverte, docebo. Arcades his oris, genus a Pallante profectum, Qui regem Euandrum comites, qui signa secuti, Delegere locum et posuere in montibus urbem Pallantis proavi de nomine Pallanteum. 55 Hi bellum adsidue ducunt cum gente liatina ; Hos castris adhibe socios et foedera iunge. Ipse ego te ripis et recto flumine ducam, Adversum remis superes subvectus ut amnem. Surge age, nate dea, primisque cadentibus astris 60 lunoni fer rite preces, iramque minasque Supplicibus supera votis. Mihi victor honorem Persolves. Ego sum, pleno quern flumine cemis Stringentem ripas et pinguia culta secantem, Caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis. 65 Hie mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.' Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto, Ima petens ; nox Aenean somnusque reliquit. Surgit et aetherii spectans orientia Solis Lumina rite cavis undam de flumine palmis 70 Sustinet ac talis efiundit ad aethera voces : 'Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus undest, Tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto, Accipite Aenean et tandem arcete periclis. Quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra 75 Fonte tenet, quocumque solo pulcherrimus exis, Semper honore meo, semper celebrabere donis, Comiger Hesperidum fluvius regnator aquarum: Adsis o tantum et propius tua numina firmee.' Sic memorat, geminasque legit de clause biremis 80 Remigioque aptat ; socios simul instruit armis. Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum, Candida per silvam cum fetu concolor albo Procubuit viridique in litore conspicitur sus. Quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxuma luno, 85 Mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem Leniit, et tacita refluens ita substitit unda, Mitis ut in morem stagni placidaeque paludis Stern eret aequor aquis, remo ut luctamen abesset. ^^^-n, AENEIDOiS LIB. YIII. 90 Er2"o iter inoeptum celerant rumore secmido. Labitur uncta vadis abies ; mirantur et undae, Miratiir neniiis insiietum fulgentia longe Scuta virum fliivio pictasque innare carinas. Olli remigio noctemque diemque fatigant 95 Et longos superant flexus variisque teguntur Arboribus viridisque secant placido aequore silvas. Sol medium caeli conscenderat igneus orbem, Cum muros arcemque procul ac rara domorum Tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo 1 00 Aequa^dt ; turn res inopes Euandrus habebat. Ocius advertunt proras urbique propinquant. Forte die sollemnem illo rex Areas honorem Amphitryoniadae magno divisque ferebat Ante urbem in luco. Pallas huic filius una, 105 L'na omnes iuvenum primi pauperque senatiis Tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras. Ut celsas videre rates atque inter opacum Adlabi nemus et tacitis incumbere remis, Terrentur visu subito cunctique relictis 110 Consurgunt mensis. Audax quos rumpere Pallas Sacra vetat raptoque volat telo obvius ipse Et procul e tumulo: 4uvenes, quae causa subegit Ignotas temptare vias ? quo tenditis V inquit. 'Qui genus ? unde domo ? pacemne buc fertis an arma ?' 115 Tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta Paciferaeque manu ramum praetendit olivae : * Troiugenas ac tela vides inimica Latinis, Quos illi bello profugos egere superbo. Euandrum petimus. Ferte baec et dicite lectos 120 Dardaniae venisse duces socia arma rogantis,' Obstipuit tanto percussus nomine Pallas : ^Egredere o quicumquees/ait/coramque parentem Adloquere ac nostris succede penatibus bospes :' Excepitque manu dextramque amplexus inbaesit. 125 Progressi subeunt luco fluviumque relinquunt. Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis : 'Optume Graiugenum, cui me Fortuna precari Et vitta comptos voluit praetendere ramos, Non equidem extimui, Danaum quod ductor et Arcav<* 130 Quodque ab stirpe fores geminis coniunctus Atridis ; Sed mea me virtus et sancta oracula divom Cognatique patres, tua terris didita fama, Coniunxere tibi et fatis egere volentem. Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor, 135 Electra, ut Grai perbibent, Atlantide cretus, Adyehitur Teucrosj Electram maxumus Atlas Edidit, aetherios umero qui sustinet orbes. o 194 P- VEKGILI MARONIS Vobis Merciirius pater est, quern Candida Maia Cyllenae gelido conceptum vertice fudit ; 140 At Maiani, auditis si quicquam credimus, Atlas, Idem Atlas generat, caeli qui sidera tollit. Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno. His fretus non legates neque prima per artem Temptamenta tui pepigi ; me, me ipse meumque 145 Obieci caput et supplex ad limina veni. Gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello Insequitur ; nos si pellant, nihil afore credunt, Quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittaut Et mare quod supra teneant quodque adluit infra. 150 Accipe daque fidem. Sunt nobis fortia bello Pectora, sunt animi et rebus spectata inventus.' Dixerat Aeneas. Ille os oculosque loquentis lamdudum et totum lustrabat lumine corpus : Tum sic pauca refert : ' ut te, fortissime T^ucrum, 155 Accipio adgnoscoque libensl ut verba parentis Et vocem Anchisae magni voltumque recordor ! Nam memini Hesionae visentem regna sororis Laomedontiaden Priamum, Salamina petentem, Protenus Arcadiae gelidos invisere finis. 160 Tum mihi prima genas vestibat flore iuventas, Mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum Laomedontiaden, sed cunctis altior ibat Anchises. Mihi mens iuvenali ardebat amore Compellare virum et dextrae coniun^ere dextram. 165 Accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi. Ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas Discedens chlamydemque auro dedit intei-textam Frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas. Ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra, 170 Et lux cum pnmum terris se crastina reddet, Auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo. Interea sacra haec, quando hue venistis amici, Annua, quae difterre nefas, celebrate faventes Nobiscum et iam nunc sociorum adsuescite mensis.' 176 Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi Pocula gramineoque viros locat ipse sedili, Pi-aecipuumque toro et villosi pelle leonis Accipit Aenean solioque invitat acemo. Tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos 180 Viscera tosta feiimt taurorum onerantque canistna Dona laboratae Cereris Bacchumque ministrant. Vescitur Aeneas simul et Troiana inventus Perpetui tergo bovis et lustralibus extis. Postquam exempta fames et amor compressus edendl, ltif6 Hex Euaudrus ait : ' non haec sollemnia nobis, AENEIDOS LIB. VIII. 1 95 Has ex more dapes, banc tanti numinis aram Vana superstitio veteriimque ignara deorum Inposuit : saevis, hospes Troiane, periclis Servati facimus meritosque novamus honore^ 190 lam primum saxis suspeusam banc aspice mpem, Disiectae procul ut moles desertaque montis Stat domus et scopuli ingentem traxere minam. Hie spelunca fuit, vasto summota recessu, Semihominis Caci facies quam dira tenebat, 195 Solis inaccessam radiis ; semperque recent! Caede tepebat bumus, foribusque adfixa superbis Ora virum tristi pendebant squalida tabo. Huic monstro Volcanus erat pater : illius atros Ore vomens ignis magna se mole ferebat. 200 Attulit et nobis aliquando optantibus aetas Aiixilium adventmnque dei. ^ Xam maximus iiltor, Tergemini nece Geryonae spoliisque siiperbus, Alcides aderat taurosque bac victor agebat Ingentis, vallemque boves amnemque tenebant. 205 At furiis Caci mens effera, nequid inausmn Aut intractatum scelerisve dolive fuisset, Quattuor a stabnlis praestanti corpore tauros Avertit, totidem forma superante iuvencas ; Atque bos, nequa forent pedibus vestigia rectis, 210 Cauda in spelmicam tractos versisque viarum Indiciis raptos saxo occultabat opaco : Quaerenti nuHa ad spelmicam signa ferebant./^ Interea, cum iam stabulis satm-ata moveret Ampbitryoniades armenta abitumque pararet, 215 Discessu mugire boves atque omne querellis Impleri nemus et colles clamore relinqui. Reddidit una boum vocem vastoque sub antro Mugiit et Caci spem custodita fefellit. Hie vero Alcidae furiis exarserat atro 220 Felle dolor ; rapit arma manu nodisque gravatum Robur et aerii cursu petit ardua montis. -^ Tum primum nostri Cacum videre timentem Turbatumque oculis ; fugit ilicet ocior Euro Spelimcamque petit ; pedibus timor addidit aJaa. 225 Ut sese inclusit i-uptisque inmane catenis Deiecit saxum, fen-o quod et arte patema Pendebat fultosque emuniit obice postis, Ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque Accessum lustrans hue ora ferebat et illuc, 230 Dentihus infrendens. Ter totum fervidus ira Lustrat Aventini montem, ter saxea temptat Limina Tiequiquam, ter fessus valle resedit. ^ Stabat acuta silex, praecisis imdique saxis o 2 196 p. VEEGILI MARONIS S^eluncae dorso insurgens, altissima visu, 2t^5 Dirarum nidis domns opportuna volucrum. Hanc, ut prona iugo laeyum incumbebat ad amuem, Dexter in adversum nitena concussit et imia Avolsam solvit padicibus ; inde repente Inpulit, inpulsu quo maximus intonat aether, 240 Dissultant ripae refluitque exterritus amnis. At specus et Caci detecta adparuit ingens Regia et umbrosae penitua patuere cavemae : Non secus ac siqua penitua vi terra debiscens Infemas reseret sedes et regna recludat 245 Pallida, dis invisa, superque immane barathrum Cematur, trepident irmiisso lumine Manes. Ergo insperata deprensum luce repente Inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem Desuper Alcides telis premit omniaque amia 250 Advocat et ramis yastisque molaribus instat. Ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli, Faucibus ingentem fumum, mirabUe dictu, E vomit involvitque domum caligine caeca, Prospectum eripiens oculis, glomeratque sub autre 255 Fumiferam noctem commixtis igne tenebris. Non tulit Alcides animis seque ipse per ignem Praecipiti iecit saltu, qua plurimus imdam Fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra. Hie Cacum in tenebris incendia vana vomentem 260 Corripitin nodum complexus et angit inhaerens Elisos oculos et siccum sanguine guttur. Panditur extemplo foribus domus atra revokis, Abstractaeque boves abiiu^taeque rapinae Caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver 205 Protrahitur. Nequeunt expleri corda tuendo Terribilis oculos, voltum villosaque saetis Pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis. Ex Ulo celebratus honos, laetique minores Servavere diem, primusque Potitius auctor 270 Et domus Herculei custos Pinaida sacri Hanc aram luco statuit, quae maxuma semper Dicetur nobis et erit quae maxuma semper. Quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum Cingite froode comas et pocula porgite dextris- 275 Communemque vocate deimi et date vina volentes.* Dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra Velavitque comas foliisque innexa pependit Et sacer inplevit dextram scyphus. Ocius omnes In mensam laeti libant divosque precantur. 280 Devexo interea propior fit Vesper Olympo. AENEIDOS LIB. VIII. 1 97 lamqiie sacerdotes primusque Potitius ibant, Pellibus in morem cincti, flammasque ferebant. lustauraut epulas et mensae grata seeiindae Dona ferunt cumulantqus oneratis lancibus aras. 285 Turn Salii ad cantus incensa altaria circum Populeis adaunt evincti tempora ramis, Ilic iuvenum chorus, ille senum ; qui cannine laudes Herculeas et facta ferunt : ut prima novercae Monstra manu geminosque premens eliserit angues ; 290 Ut bello egregias idem disiecerit urbes, Troiamque Oechaliamque, ut duros mille laboresi Rege sub Eurystheo fatis lunonis iniquae Pertulerit. *Tu nubigenas, invicte, bimembris, Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas 295 Prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem. Te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci Ossa super recubans antro semesa cruento ; Nee te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus, Arduus arma tenens ; non te rationis egentem 300 Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. Salve, vera lovis proles, decus addite divis, Et nos et tua dexter adi pede sacra secundo. ' Talia carminibus celebrant ; super omnia Caci Speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum. 305 Consonat omne nemus strepitu collesque residtant. Exim se cuncti divinis rebus ad urbem Perfectis referunt. Ibat rex obsitus aevo Et comitem Aenean iuxta natumque tenebat Ingrediena varioque viam sermone levabat. 310 Miratur facilisque oculos fert omnia circum Aeneas capiturque locis et singula laetus Exquiritque auditque virum monimenta priorum. Tum rex Euandrus, Romanae conditor arcis : 'Haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant 315 Gcnsque virum truncis et duro robore nata, Quis neque mos neque cultus erat, nee iungere taurog Aut componere opes norant aut parcere parto, Sed rami atque asper victu venatus alebat. Primus ab aetherio venit Satumus Olympo, 320 Arma lovis fuo:iens et regnis exul ademptis. Is genus indocile ac dispersum montibus altis Composuit legesque dedit Latiumque vocari Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. Aurea quae perhibent illo sub rege fuere 325 Saecula ; sic placida populos in pace regebat, Deterior donee paulatim ac decolor aetas Et belli rabies et amor successit habendi. Tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae, 198 p. TERGILI MARONIS Saepius et nomen posuit Satumia tellus j 330 Turn reges asperque inmani corpore Thybris, A quo post Itali fiuvium cognomine Thybrim Diximus ; amisit verum vetus Albula nomen. Me pulsum patria pelagique extrema sequentem Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum 335 His posuere locis, matrisque egere tremenda Carmentis Nymphae monita et deus auctor Apollo.' Vix ea dicta : dehinc progressus monstrat et aram Et Carmentalem Romani nomine portam Quam memorant, Nymphae priscum Carmentis honorem, 340 Vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros Aeneadas magnos et nobile ]Pallanteum. Hinc lucum ingentem, quem Romulus acer Asylum Rettulit, et gelida monstrat &ub rupe Lupercal, Parrhasio dictum Panos de more Lycaei. 345 Nee non et sacri monstrat nemus Argileti Testaturoue locum et letum docet hospitis Ai^. Hinc ad Tai-peiam sedem et Capitolia ducit, Aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis, lam tum religio pavidos terrebat agrestis 350 Dira loei, iam tum silvam saxumque ti-emebant. 'Hoc nemus, hunc/ inquit,^frondoso vertice eolleiii, Quia deus incertum est, habitat deus : Arcades ipsuui Credunt se vidisse lovem, cum saepe nigrantem Aegida concuteret dextra nimbosque cieret. 355 Haec duo praeterea disiectis oppida muris, Reliquias veterumque vides monimenta virorum. Hanc lanus pater, banc Saturnus condidit arcem : laniculum huic, illi fuerat Satumia nomen.' Talibus inter se dictis ad tecta subibant 360 Pauperis Euandri passimque armenta videbant Romanoque fca-o et lautis mugire Carinis. Ut ventum ad sedes : ' haec,' inquit, 'limina victor Alcides subiit, haec ilium regia cepit. Aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum 365 Finge deo rebusque yeni non asper egenis.' Dixit, et angusti subter faati^ia tecti Ingentem Aenean duxit stratisque locavit Emiltum foliis et pelle Libystidis ursae. Nox ruit et fuscis tellurem amplectitur fiKs*. 370 At Venus haut animo nequiquam exterrita mater, Laurentumque minis et duro mota tumultu Volcanum adloquitur thalamoque haec coniugis aureo Incipit et dictis divinum adspirat amorem : *Dum bello Argolici vastabant Pergama reges 875 Debita casurasque inimicis ignibus arces, Non ullum auxilium miseris, non arma rogavi AENEIDOS LIB. VIII. I99 Artis opisque tuae, nee te, carissime coniunx, Incassumve tuos volui exercere labores, Quamvis et Priami deberera plurima natis 380 Et durum Aeneae tievissem saepe laborem. Nunc lovis imperils Rutulornm constitit oris : Ergo eadem supplex venio et sanctum milii numen Arma rogo genetrix nato. Te iilia Nerei, Te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx. 385 Aspice qui coeant populi, quae moenia clausis Ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.* Dixerat, et niveis hinc atque hinc diva lacertis Cunctantem amplexu molli fovet. Ille repente Accepit solitam flammam, notusque medullas 390 Intravit calor et labefacta per ossa cucumt, Non secus atque olim tonitru cum rupta corusco Ignea rima micans percurrit lumine nimbos. Sensit laeta dolis et formae conscia coniunx. Tum pater aetemo fatur devinctus amore : 395 * Quid causas petis ex alto ? fiducia cesait Quo tibi, diva, mei ? Similis si cura fuisset, Tirni quoque fas nobis Teucros arm are fuisset ; Nee Pater omnipotens Troiam nee fata vetabant Stare decemque alios Priamum supei-esse per annos. 400 Et nunc, si bellare paras atque haee tibi mens est, Quidquid in arte mea possum promittere curae, Quod fieri ferro liquidove potest electro, Quantum ignes animaeque valent, absiste precando Viribus indubitare tuis.' Ea verba locutus 405 Optatos dedit amplexus plaeidumque petivit Coniugis infusus greniio per membra soporem. Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae Curriculo expulerat somnum, cum femina primum, Cui tolerare eolo vitam tenuique Minerva 410 Impositum, einerem et sopitos suscitat ignes, Noctem addens operi, famulasque ad lumina longo Exercet penso, eastum ut servare cubile Coniugis et possit parvos educere natos : Haut secus Ignipotens nee tempore segnior illo 415 Mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. Insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque Erigitur Liparen, fmnantibus ardua saxis, Quam subter specus et Cyclopum exesa caminis Antra Aetnaea tonant validique incudibus ictua 420 Auditi referunt gemitum striduntque eavernis Stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat, Volcani domus et Volcania nomine tellus. Hue tunc Ignipotens caelo descendit ab alto. Ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro, 200 P. VERGILI MARONIS i2o Brontesque Steropesque et nudus membra PjTacmon. His iuformatiim manibus iam parte polita Fill men erat, toto Genitor quae plurima caelo Deicit in terras, pars inpert'ecta mauebat : Tris imbris torti radios, tris niibis aquosae 430 Addiderant, rutili tris ignis et alitis Austri : Fill gores nunc temficos souitumque metumque Miscebant operi flammisque sequacibus iras. Parte alia Marti currumque rotasque volucris Instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbesj 435 Aegidaque hon-iferam, turbatae Palladis arma, Certatim squamis sei-pentum auroque polibaut Conexosque anguis ipsamque in pectore divae Gorgona, desecto vertentem lumina coUo. 'Tollite cuncta,' inquit/coeptosque auferte labores, 440 Aetnaei Cyclopes, et hue advertite mentein : Arma acri facienda viro : nunc viribus usus, Nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra: Praecipitate moras.' Nee plura effatus ; at illi Ocius mcubuere oinnes pariterque laborem ' 445 Sortiti : fiuit aes rivis aurique metallum, Volniiicusque chalybs vasta fornace liquescit. Ingentem clipeum informant, iinum omnia contra Tela Latinorum, septenosque orbibus orbes Imped iunt. Alii ventosis follibus auras 450 Accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt Aera lacu: gemit impositis incudibus antrum. Illi inter sese multa vi bracchia tollimt III nunierum versantque tenaci forcipe massain. Ilaec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, 455 Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma Et matutini volucrum sub culmine cantus. Consurgit senior tunicaque inducitur artus Et Tyrrhena pedum circumdat vincida plantis : Tum lateri atque umeris Tegeaeum suoligat enaem, 400 Demissa ab laeva pantherae terga retorguens. Nee non et gemini custodes limine ab alto Praecedunt gressumque canes comitantur erilem. Hospitis Aeneae sedem et secreta petebat Sermonum meraor et promissi mimeris heros. 405 Nee minus Aeneas se matutinus agebar. Filiiis huic Pallas, illi comes ibat Achates. Congressi iungunt dextras raediisque residimt Aedibus et licito tandem sermone iruuntur. Kex prior haec : 470*Maxume Teucrorum ductor, quo soepite numquam Res equidem Troiae victas aut regna fatebor, Nobis ad belli auxilium pro nomine tauto AENEIDOS LIB. Till. 201 Exigiiae vires: hinc Tusco claudimur ainni, Ilinc Rutulus premit, et mui-iim circuinsonat annis. 475 Sed tibi ego ingentis popiilos opiileutaque regiiis lungere castra paro, quam fors inopina salutem Ostentat : fatis hue te poscentibus adfers. Haut proc^ liinc saxo incolitur fundata vetusto Urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam 480 Gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis. Hanc multos florentem annos rex deinde superbo Imperio et saevis tenuit Mezentius armis. Quid memorem infandas caedes, quid facta, tyrauni Effera ? di capiti ipsius generique reservent ! 485 Mortua quin etiam iungebat coi-pora vivis, Componens raanibiisque manus atque oribus era, Tormenti genus, et sanie taboque fluentis Comple\u in misero longa sic morte necabat. At fessi tandem cives infanda furentem 490 Amiati circumsistunt ipsumque domumque, Obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant. Ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros Confugere et Tumi defendier hospitis armis. Ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis ; 495 Regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. His ego te, Aenea, ductorem milibus addam : Toto namque fremunt condensae litore puppes SigTiaque ferre iubent ; retinet longaevus haruspex Fata canens :" oMaeoniae delecta inventus, 500 Flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem Fert dolor et merita accendit Mezentius ira, Nulli fas Italo tantam subiungere gentem ; Extemos optate duces:" tum Etrusea resedit Hoc acies campo, monitis ext^rrita divom. 505 Ipse oratores ad me regnique coronam Cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon, Succedam castris Tyrrhenaque regna capessam. Sed milii tarda gelu saeclisque effeta senectus Invidet imperium seraeque .id fortia vires. 510 Gnatum exhortarer. ni mixtus matre ISabella Hinc partem patriae traheret. Tu, cuius et annis Et generi fata indulgent, quem nuraina poscunt, Ingredere, o Teucrum atque Italum fortissinie ductor. Hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri, 515 Pallanta adiungam ; sub te tolerare magistro Militiam et grave Martis opus, tua cernere facia Adsuescat primis et te miretur ab annis. Arcadas huic equites bis centum, robora pubis Lecta dabo totidemque suo tibi munere Palla . 620 Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant 202 P. VERGILI MARONIS Aeneas Anchisiades et fidus Achates Multaque dura siio tristi cum corde putabant, Ni signuii caelo Cytherea dedisset aperto. Namque mproviso vibratus ab aethere fulgor 525 Cum sonitu venit, et ruere omnia visa repente TyiThenusque tubae mugire per aethera clangor. Suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens : Arma inter nubem caeli regione serena Per sudum rutilare vident et pulsa tonare. - 530 Obstipuere animis alii, sed Troius heros Adgnovit sonitum et divae promissa parentis. Tum memorat : ' ne vero, hospes, ne quaere [profecto] Quern casum portenta ferant : ego poscor Olympa Hoc signum cecinit missuram diva creatrix, 635 Si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras Laturam auxilio. Heu quantae miseris caedes Laurentibus instant! Quas poenas mihi, Tume, dabis ! quam multa sub undas Scuta virum galeasque et fortia corpora volves, 540 Thybri pater ! poscant acies et foedera rumpant.' Haec ubi dicta dedit, solio se toUit ab alto Et primum Herculeis sopitas ignibus aras Excitat, hestemumque larem parvosque penatis Laetus adit; mactant lectas de more bidentis 545 Euandrus pariter, pariter Troiana inventus. Post hinc ad navis graditur sociosque revisit : Quorum de numero qui sese in beUa sequantur Praestantis virtute legit ; pars cetera prona Fertur aqua segnisque secundo defluit amni, 550 Nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. Dantur equi Teucris Tjrrrhena petentibus arva ; Ducunt exsortem Aeneae, quern fulva leonis Pellis obit totum, praefulgens unguibus aureis. Fama volat parvam subito volgata per urbem, 555 Ocius ire equites Tyrrheni ad litora regis. Vota metu duplicant matres, propiusque periclo It timor, et maior Martis iam apparet imago. Tum pater Euandrus dextram complexus euntis Haeret, inexpletus lacrimans, ac talia fatur : 560^0 mihi praeteritos referat si luppiter annos, Qualis eram, cum primam aciem Praeneste sub ipsa Stravi scutorumque incendi victor acervos, Et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi, Naacenti cui tris animas Feronia mater, 565 Horrendum dictu, dederat, tema arma movenda, Ter Leto stemendus erat ; cui tum tamen omnia Abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis: ^ Non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam, :)i AENEIDOS LIB. YIII. 203 Nate, tuo ; neque finitiino Mezentius umquam Huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset Fimera, tarn multis viduasset civibus urbein. At vos, o siiperi, et divom tu maxume rector luppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis Et patrias audite preces. Si numina vestra 575 Incolumem Pailanta mihi, si fata reservant, Si visurus eum vivo et venturus in unum, Vitam oro, patior quemvis durare laborem. Sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaria, Nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam, 580 Dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, Dum te, care puer, mea sola et sera voluptas, Complexu teneo, gravior neu nimtius auris Volneret.' Haec genitor digressu dicta supremo Fundebat ; famuli conlapsum in tecta ferebant. 585 lamque adeo exierat portis equitatus apertis, Aeneas inter primos et fidus Achates, Inde alii Troiae proceres, ipse agmine Pallas In medio, chlamyde et pictis conspectus in armis : Qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda, 590 Quem Venus ante alios astrorum diligit ignis, Extulit OS sacrum caelo tenebrasque resolvit. Stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur Pulveream nubem et fulgentis aere catervas. x Olli per dumos, qua proxuma meta viarum, 595 Armati tendunt ; it clamor, et agmine facto Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum. Est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem, Religione patrum late sacer ; undique coUes Inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt. 600 Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, Arvorum pecorisque deo, lucumque dieraque, Qui primi finis aliquando habuere Latinos. Haut procul bine Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant Casti-a locis, celsoque omnis de colle videri 605 lam poterat legio et latis tendebat in arvis. Hue pater Aeneas et bello lecta inventus Succedunt fessique et equos et corpora curant. At Venus aetherios inter dea Candida nimbos Dona ferens aderat ; natumque in valle reducta 610 Ut procul et gelido secretum flumine vidit, Talibus adfata est dictis seque obtulit ultro : ' En perfecta mei promissa coniugis arte Munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos Aut acrem dubites in proelia poscere Tumum/ 615 Dixit, et amplexus nati Cytherea petivit, Arma sub adversa posuit radiantia quercu. 204 P.VERGILI MARONIS Hie, deae donis et tanto laetus honore, Expleri nequit atqiie ociilos per singula volvit Miratui'que interque nianus et bracchia versat 020 Terribilem cristis galeam flammasque vomentem Fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem Sanguineam ingentem, qualis cum caerula nubes Soils inardescit radiis longeque refulget ; Turn levis ocreas electro auroque recocto 625 Hastamque et clipei non enarrabile textum. Illic res Italaa Romanorumque triumphos Haut vatum ignarus venturique inscius aevi Fecerat Ignipotens j illic genus omne futurae Stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella. 630 Fecerat et viridi fetam Mavortis in antro Procubuisse lupam, geminos huic ubera circum Ludere pendentis pueros et lambere matreni Inpavidos, illam tereti cervice reflexam Mulcere altemos et corpora fingere lingua. 635 Nee procul hinc Romam et raptas sine more Sabiua* Consessu caveae magnis Circensibus actis Addiderat subitoque novum consurgere beUuni Romulidis Tatioque seni Curibusque severis. Post idem inter se posito certamine reges 040 Armati lovis ante aram paterasque tenentes Stabant et caesa iungebant foedera porea. Haut procul inde citae Mettum in diversa quadrigae Distulerant (at tu dictis, Albane, maneres) Raptabatque viri mendacis viscera Tullus 645 Per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. Nee non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat Accipere ingentique urbem obsidioue premebat : Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant. Ulum indignant! similem similemque minanti 650 Aspiceres, pontem auderet quia vellere Codes Et fluvium vinclia innaret Cloelia ruptis. In summo custos Tarpeiae Manlius arcis Stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, Romuleoque recens horrebat regia culmo. 655 Atque hie auratis volitans argenteus anser Porticibus GaUos in limine adesse canebat. Gain per dumos aderant arcemque tenebant, Defensi tenebris et dono noctis opacae ; Aurea caesaries ollis atque aurea vestis ; 000 Virgatis lucent sagulis, turn lactea colla Auro innectuntur; duo quisque Alpina coruscant Gaesa manu, scutis pi-otecti corpora longis. Ilic exultantis Salios nudosque Lupeiros Lanijjerosque apices et lapsa iincilia caelo iENEIDOS LIB. YIII. 20- 665 Extuderat ; castae ducebant sacra per urbem Pilentis matres in mollibus. Hinc procul addit Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, Et scelerum poenas et te^ Catilina, minaci Pendentem scopulo Furiarumque ora trementem, 670 Secretosque pios, bis dantem iura Catonem. Haec inter tumidi late maris ibat imago Aurea, sed fluctu spumabant caerula cano ; Et circum argento clari delphines in orbem Aequora verrebant caudis aestumque secabant. 675 In medio classis aeratas, Actia bella, Cemere erat totumque instruct© Marte yideres Fervere Leucaten auroque eflulgere fluctus. Hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar Cum patribus populoque, penatibus et magnis dis, G80 Stans celsa in puppi ; geminas cui tempora flammas Laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus. Parte alia ventis et dis Agrippa secundis Arduus agmen agens ; cui, belli insigne superbum, Tempora navali fulgent rostrata corona. 685 Hinc ope barbarica variisque Antonius armis, Victor ab Aurorae populis et litore rubro, Aegyptum viresque Orientis et ultima seciun Bactra vehit, sequiturque, nefas, Aegyptia coniunx. Una omnes ruere, ac totum spumare reductis 690 Convolsum remis rostrisque tridentibus aequor, Alta petunt : pelago credas innare revolsas Cycladas aut montis concurrere montibus altos, Tanta mole viri turritis puppibus instant. Stuppea flamma manu telisque volatile ferrum 695 Spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt. Regina in mediis patrio vocat agmina sistro Necdum etiam geminos a tergo respicit anguis. Omnigenumque deum monstra et latrator Anubis Contra Neptunum et Venerem contraque Minervam 700 Tela tenent. Saevit medio in certamine Havel's Caelatus feiTO tristesque ex aethere Dirae, Et scissa gaudens vadit Discordia palla, Quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello. Actius haec cernens arcum intendebat Apollo 705 Desuper : omnis eo terrore Aegyptus et Indi, Omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei. Ipsa videbatur ventis regina vocatis "V ela dare et laxos iam iamque inmittere fimis. Illam inter caedes pallentem morte futura 710 Fecerat Ignipotens undis et T«pyge ferri, Conti'a autem magno maerentem corpore Nilum Pimdentemque sinus et tota veste vocantem 206 p. VERGILI MARONIS Caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos. At Caesar, triplici invectus Romana triumpho 715 Moenia, dis Italis votum immortale sacrabat, Maxuma ter centum totam delubra per Urbem. Laetitia ludisque viae plausuque fremebant ; Omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae j Ante aras terram caesi stravere iuvenci. 720 Ipse, sedens niveo candentis limine Phoebi, Dona recognoscit populorum aptatque superbis Postibus ; incedunt victae longo ordine gentes, Quam variae linguis, habitu tam vestis et armis. Hie Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros, 725 Hie Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos Fiuxerat ; Euphrates ibat iam moUior undis, Extremique hominum Moriui Rhenusque bicomis Indomitique Dahae et pontem indignatus Araxes. Talia per clipeum Volcani, dona parentis, 7;J0 Miratur rerumque ignarus imagine gaudet, Attollena umero famamque et fata nepotum. 532. In hoc v. latet corruptio. Nam • profecto ' cum iraperativo ferri non potest, nee particulae ' vero,' quae in xi. 278 recte se habet, iustus hie lo