wftl^^.^•»^^Wt\•^\^J n!ii:;:r''::-iriii:tiiiw si if 1 9 MORtiJMENOS \\ '\ \] ) Bsmmo!:: t^MW' rS^flj|^J\ UNIVERSITY OF CALIFORNIA AT LOS ANGELES p. TERENTI AFRI P H O R M I O Ecxt, toitij Stage Birrctions FRANK W. NICOLSON, A.M. Instructor in Latin in Harvard University PREPARED FOR USE IN SIGHT READING BOSTON, U.S.A. PUBLISHED BY GINN & COMPANY 1900 ■ Copyright, 1890, Bv FRANK W. NICOLSON. All Rights Reserved. Typography by J. S. Gushing & Co., Boston, U.S.A. Presswork by Ginn & Co., Boston, U.S.A. ^ ) 9(3o PREFACE. \ This edition of the Phormio, while prepared especially to meet the needs of the Freshman Latin Classes in Harvard College, will, it is hoped, be found useful in other institutions where attention is given to sight-reading. With the exception of a few minor changes in punctuation, the text of Carl Dziatzko (Leipzig, 1884) has been followed without deviation. My thanks are due to Prof. J. B. Greenough for valuable suggestions, and to Prof. J. C. Rolfe, of the Universitv of Michigan, for assistance in proof-reading. FRANK W. NICOLSON. Cambridge, Mass., October, 1890. 407269 p. TERENTI AFRI PHORMIO. INCIPIT TERENTI THORMIO ACTA LVDIS ROMANIS L-POSTVMIO ALBINO L-CORNELIO MERVLA AEDILIB- CVRVLIB- EG/r L-AMBIVIVS TVRPIO [L-HATILIVS PRAENESTINVS] 5 MODOS FECIT FLACCVS CLAVDI TIBiS INPARIB- TOTA GRAECA APOLLODORV EPIDICAZOMENOS FACTA nil- C-FANNIO M-VALERIO COS- 10 G. SVLPICI APOLLINARIS PERIOCHA. Chremetis fratcr aberat peregre Demipho Relicto Athenis Antiphone filio. Chremes clam habebat Lemni uxorem et filiani, Athenis aliam coniugem et amantem dnice 5 Gnatum fulicinam. mater e Lemno aduenit Athenas; moritur; uirgo sola (aberat Chremes) Funds procurat. ibi eam cum uisam Antipho Amaret, opera parasiti uxorem accipit. Pater et Chremes reuersi fremere. dein minas 10 Triginta dant parasito, ut illam coniugem Haberet ipse : argento hoc emitur fidicina. Vxdrem retinet Antipho a patruo adgnitam. PERSONAE. PROLOG VS. Dav()s (Servos). Geta (Servos to Demipho). Antipho (Advlescens, sun of Demipho). Phaedria (Advlescens, son of Chremes). Demipho (Senex). Phormio (Parasitvs). Hegio ] Cratinvs !> (Advocati). Crito J DoRio (Leno). Chremes (Senex, brother of Demipho). SOPHRONA (NVTRIX). Navsistrata (Matrona, wife of Chremes) - CANTOR. Note. The Prologus and Cantor do not appear in the play proper. Davus is a irpltauntov iTpoTaTiK6v, appearing only in the first and second scenes, and serving merely to introduce the play. 6 Prol.] PROLOGVS. Postquam poeta uetus poetam n6n potest Retrahere a studio et transdere hominem in 6tium, Maledictis deterrere ne scribat parat ; Qui ita dictitat, quas antehac fecit fabulas, 5 Tenui ^sse orati6ne et scriptura leui : 5 Quia niisquam insanum scripsit adulescentulum Ceruam uidere fugere et sectari canes Et earn plorare, orare ut subueniat sibi. Quod si intellegeret, qu6m stetit olim noua, 10 Act6ris opera magis stetisse quam sua, 10 Minus multo audacter, quani nunc laedit, la^deret. Nunc si quis est, qui hoc dicat aut sic c6gitet : ' Vetus si poeta n6n lacessiss^t prior, Nullum inuenire pr6logum posset nouos ' : 15 [Quem diceret, nisi haberet cui male diceret :] 15 Is sibi responsum hoc habeat, in medio omnibus Palmam 6sse positam, qui artem tractant musicam. Ille ad famem hunc a studio studuit r^icere : Hie r^spondere u6luit, non lac^ssere. 20 Benedictis si certasset, audiss^t bene : 20 Quod ab illo adlatumst, [id] sibi esse rellatum putet. De illo iam finem faciam dicundi mihi, Peccandi quoni ipse dt^ se finem n6n facit. Nunc quid uelim animum att^ndite : adporto nouam 25 Epidicazomenon riuam uocant como^diam 25 Graeci, Latini Ph(')rmionem nominant, Quia primas partis qui aget, is erit Ph6rmio Parasitus, per ([uem r^s geretur maxume, 7 8 PHORMIO. [Prol. Voliintas uostra si Ad poetam acc^sserit. 30 Date 6peram, adeste aequo dnimo per sil^ntium, 30 Ne simili utamur f6rtuna, atque usi sumus Qiiom p^r tumultum n6ster grex motus locost : Quern act6ris uirtus n6bis restituit locum Bonitasque uostra adiutans atque aequanimitas p. TERENTI AFRI PHORMIO. INTRODUCTION. Two old Athenian citizens, Demipho and Chremes, brothers, have left Athens, the former to go to Cilicia, the latter to Lemnos. On departing they placed their sons, named respectively Antipho and Phaedria, in charge of Demipho's slave Geta. The ostensible object of Chremes's journey to Lemnos was to collect the rents of some estates owned there by his rich wife Nausistrata; his real purpose to bring back with him to Athens a young girl, Phanium, his daughter by a second wife whom he has secretly married, under the name of Stilpo, in one of his previous visits to that island. It has been previously arranged between the two old men that the girl on her arrival shall be married to Antipho, and they hope to carry out this plan in such a way that no suspicion shall arise in Athens as to her parentage. Here begins the action of the play, while the fathers are still absent. [Stage setting : Street in Athens, Icadiin^ r. to Forum {tnarket-place. Agora), L. to Harbor. Back of stage irprcsents three houses, that of Chremes, l., Demipho's /// tlie middle adjoining the foi-nier ; from these . the house r/DoRio, R., is separated by an alley {angiportus, v. 8gi). In the middle of the stage an aliarJ] ACT I. Scene i. Davus, a slave, comes to pay a debt to his friend Geta. He conjectures that the money is needed in consequence of the recent marriage of Geta's young master, Antipho \_Enter Danojs from Forum, R., carrying a bag of money ^ Davos SERVOS I I {Soliloquizes.) Amicus summus m^us et popularis Geta 35 Heri ad me uenit. erat ei de ratiuncula lam pridem apud me r^licuom pauxillulum 9 10 PHORMIO. [i.1.4- Numm6rum : id ut conficerem. confeci : adfero. Nam erilem filium 6ius duxisse audio 5 40 Vx6rem : ei credo mtinus hoc conraditur. Quam inique comparatumst, ei qui minus liabent Vt semper aliquid addant diti6ribus ! Quod ille unciatim uix de demens6 suo Su6m defrudans g^nium conpersit miser, 10 45 Id ilia uniuorsum abripiet, haud existumans Quant6 labore partuiii. porro autdm Geta Feri^tur alio miinere, ubi era p^pererit ; Porro autem alio, ubi erit puero natalls dies ; Vbi initiabunt. 6mne hoc mater auferet : 15 00 Puer causa erit mittundi. {^Sees Geta coming out.) sed uide6n Getam ? Scene 2. From Geta's conversation with Davus it appears (i) that Phaedria is in love with a music-girl owned by DORIO, but is unable to buy her for want of means; (2) that Antipho, having fallen in love with a beautiful stranger, an orphan, has been enabled to marry her through the machinations of a Parasite, Phormio by name, who, taking advantage of a law at Athens which compels the next of kin of a female orphan either to marry her or to give her a dowry, and pretending to be a friend of the girl's family, has by process of law compelled Antipho to wed her. A letter has been received announcing the speedy return of Demipho, to which event Geta looks forward with much apprehension. [^Enter Geta from Demipho's house.'\ Geta Davos SERVI II 1 2 Ge. {as he comes out, to a slave zuithin) Si quis me quaeret riifus . . . Da. {coming forward) Praestost, d^sine. Ge. {starting) Oh, At ego 6buiam condbar tibi, Daue. Da. {gifting the purse to Geta) Accipe, em : Lecti'imst ; conueniet mimerus quantum debui. i.2.35] PHORMIO. 11 Ge. Am6 te, et non necl^xisse habeo gratiam. 5 Da. Praes^rtiin ut nunc sunt m6res : adeo rtis redit : 55 Si quis quid reddit, magna habendast gratia. Sed quid tu es tristis ? Ge. Egone ? nescis quo in metu, Quanto in periclo simus ! Da. Quid istuc 6st? Ge. Scies, Modo lit tacere p6ssis. Da. Abi sis, insciens : lo Quoius tu fidem in pecunia persp^xeris, 60 Ver^re uerba ei credere? ubi quid mihi lucrist Te fallere? Ge. Ergo ausculta. Da. Hanc operani tibi dico. Ge. Senis n6stri, Daue, fratrem maior^m Chremem Nostin? Da. Quid ni? Ge. Quid? 6ius gnatum Phacidriam? 15 Da. Tam quam te. Ge. Euenit s^nibus ambobus siniul 60 Iter illi in Lemnum ut dsset, nostro in Ciliciam Ad h6spitem antiquom. Is senem per epistulas Pell^xit, modo non m6ntis auri p611icens. Da. Quoi tanta erat res 6t supererat ? Ge. D^sinas : 20 Sic 6st ingenium. Da. Oh, rt^gem me esse op6rtuit. 70 Ge. Abeiintes ambo hie tum senes me filiis Relinquont quasi magistrum. Da. O Geta, prouinciam Cepisti duram. Ge. {tvith a sigh) Mi lisus uenit, h6c scio : Memini reHnqui m6 deo irat6 meo. 25 Coepi aduorsari primo : quid uerbis opust ? 75 Seni fideUs dum sum, scapulas perdidi. Da. Ventre in mentem mi istaec : namque inscitiast, Adu6rsum stimulum cdlces. Ge. Coepi eis 6mnia Facere, 6bsequi quae ut'Uent. Da. Scisti uti foro. 30 Ge. Nost^r mah nil quicquam primo ; hie {poinfing to ( jiremes's 80 house) Pha(^dria Continue quandam nactus est pu^lulam Citharistriam, hanc amare coepit p^rdite. Ea s^ruiebat Idnoni inpurissumo, Neque qu6d daretur quicquam ; id curarant i)alres. 35 Restabat aliud nil nisi oculos pascere, 85 12 PHORMIO. [1.2.36- Sectari, in ludum ducere et redducere. Nos otiosi operam dabamus Pha(idriae. In quo hat^c discebat liido, exaduorsum ilico Tonstrina erat quaedam : hie solebamus fere 90 Plerumque earn opperiri, dum inde iret'domum. 40 Int^rea dum sed^mus illi, intt>ruenit Adul^scens quidam lacrumans. nos mirarier ; Rogamus quid sit. ' ni'imciuam aeque ' inquit ' ac modo Paup^rtas mihi onus uisumst et miserum (§t graue. 95 Modo quandam uidi uirginem hie uiciniae 45 Miseram suam matrem lamentari m6rtuam. Ea slta erat exaduorsum, neque ilU b^niuolus Neque n6tus neque cognatus extra unam aniculam Quisquam aderat, qui adiutaret funus : mlseritumst. 100 Virgo ipsa facie egr^gia.' quid uerbis opust? 50 Comm6rat omnis n6s. ibi continuo Antipho ' Voltisne eamus uisere ? ' aHus ' c^nseo : Eamus : due nos s6des.' imus, ut^nimus, Vidimus, uirgo pulchra, et quo magis diceres, 105 Nil aderat adium^nti ad pulchritudinem : 55 Capillus passus, niidus pes, ipsa h6rrida, Lacruma^, uestitus turpis : ut, ni uis boni In ipsa inesset f6rma, haec formam extinguerent. Ille qui illam amabat fidicinam, tantum modo 110 ' Satis ' inquit ' scitast '; n6ster uero . . Da. lam scio : 60 Amare coepit. Ge. Scin quam? quo euadat uide. Postridie ad anum r^cta pergit : 6bsecrat, Vt sibi eius faciat c6piam. ilia enim se negat Neque eum a^quom ait facere : illam ciuem esse Atticam, 115 Bonam bonis prognatam : si uxor^m uelit, 65 Lege id licere facere ; sin alitor, negat. Nost^r quid ageret n^scire : et illam ducere Cupi^bat et metu^bat absent(§m patrem. i.2.99.] PHORMIO. 13 Da. Non, si redisset, ei pater ueniam daret? 70 Ge. llle indotatam uirginem atque ignobilem 120 Daret illi ? numquam faceret. Da. Quid fit d^nique ? Ge. Quid fiat ? est parasitus quidam Ph6rmio, Hom6 confidens : {angrily) qui ilium di omnes p^rduint ! Da. Quid is f^cit ? Ge. Hoc consilium quod dicam dedit : 75 ' Lex 6st ut orbae, qui sint genere pr6xumi, 125 Eis nubant, et illos ducere eadem haec lex iubet. Ego \.t cognatum dicam et tibi scribam dicam ; Pat^mum amicum me adsimulabo uirginis : Ad iudices ueniemus : qui fuerit pater, 80 Quae mater, qui cognata tibi sit, 6mnia haec 130 Confingam : quod erit mihi bonum atque c6mmodum, Quom tu h6rum nil refelles, uincam scilicet. Pater aderit : mihi paratae lites : quid mea? Ilia quidem nostra erit.' Da. locularem audaciam ! 85 Ge. Persuasumst homini : fdctumst : uentumst : uincimur : 135 Duxit. Da. Quid narras? Ge. H6c quod audis. Da. 6 Geta, Quid t6 futurumst ? Ge. Nescio hercle ; unum h6c scio, Quod f6rs feret, fer^mus aequo anim6. Da. Placet : Em, istuc uirist officium. Ge. In me omnis spes mihist. 90 Da. Laudo. Ge. Ad precatorem adeam credo, qui mihi 140 Sic 6ret : ' nunc amitte (juaeso hunc ; ceterum Posthac si quicquam, nil precor.' tantum modo Non addit : ' ubi ego hinc abiero, uel occidito.' Da. Quid pa^dagogus ille, qui citharistriam ? 95 Quid rei gerit? Ge. (71:////^ ^? .f/z/v/i,'-) Sic, tenuiter. Da. Non 145 multum habet Quod d^t fortasse? Ge. Immo nil nisi spem meram. Da. Pater 6ius rediit an non? Ge. Non dum. Da. Quid? senem Quoad ^xpectatis u6strum? Ge. Non certum scio, Sed epistulam ab eo adlatam esse audiui modo 14 PIIORMIO. [i.2.ioo- 150 Et ad p6rtitores esse delatam : banc petam. loo Da. Num quid, Geta, aliud me uis? Ge. Vt bene sit tibi. {Exit Davus to Forum, r.) {^Calls to slave within) Puer, heus. {Pauses.) nemon hoc pr6dit? {Enter boy from Demipho's house. Geta hands him the purse.) Cape, da hoc D6rcio. {Exit boy into Demipho's house ; also Geta to Harbor, l.) il.i.i4.J PHORMIO. 15 ACT II. Scene i. Antipho and Phaedria compare their situations, each insisting that he is the more unfor- tunate of the two. \^Entei- xAntipho and Phaedria /r^;// Chremes's hoiise.'\ Antipho Phaedria ADVLESCENTES II I 3 An. {despondiiigfy) Adeon rem redisse, ut qui mi c6nsultum optume uelit esse, Phaedria, patrem ut extimescam, ubi in mentem eius aduenti ueniat ! Qu6d ni fuissem inc6gitans, ita [eum] expectarem, ut par fuit. 155 Ph. ( Hiid istiic est ? An. Rogitas, qui tarn audacis facinoris mihi cunsciu's [sis] ? 5. Qu6d utinam ne Pliormioni id suadere in mentem incidisset Neu me cupiduin eo inpulisset, quod mihi principiumst mali ! N6n potitus Ossein : fuisset tum illos mi aegre aliqu6d dies, At n6n cottidiana cura haec angeret animum, Ph. {absently) KJO Audio. An. Dum exp^cto quam mox ueniat qui adimat hanc mihi con- suetiidinem. lo Ph. Aliis quia defit qu6d amant aegrest ; tibi quia super^st dolet : Am6re abundas, Antipho. Nam tua quidem hercle c^rto uita haec ^xpetenda optan- daque est. Ita m^ di bene ament, ut mi liceat tarn din quod am6 frui, 1(>5 lam depecisci m6rte cupio : tii conicito cetera, 16 niORMIO. [iiiiS- Quid ego 6x hac inopia nunc capiam, et quid tu ex istac 15 copia ; Vt ne addam, quod sine sumptu ingenuam, liberalem nactus es, Quod habes, ita ut uoluisti, uxorem sine mala fama palam : 170 IJeatus, ni unum d^sit, animus qui modeste ista^c ferat. ()uod si tibi res sit cum e6 lenone qu6 mihist, turn s^ntias. Ita pl^rique omnes siimus ingenio : n6stri nosmet pa^nitet. 20 An. At tii mihi contra nunc uidere f6rtunatus, Pha^dria. Quoi de integro est pot^stas etiam c6nsulendi, quid uelis : 175 Retin(5re amtre;/? a« mittere ; ego in eum incidi infelix locum, Vt n^que mihi eius sit dmittendi n^c retinendi c6pia. {Sees Geta running towards thcni.) Sed quid hoc est ? uideon 25 ^go Getam currt^ntem hue aduenire ? {as Geta enters) Is est ipsus. ei, time6 miser, quam hie mihi nunc nuntidt rem. Scene 2. Geta brings the news of Demipho's approach. Antipho is persuaded by his friends to wait for him and brave the matter out, hut at last loses courage and runs away, leaving Phaedria and Geta to face the angry father. \^Enter Geta, running, from Harbor, l. Does not notice the presence of the others until hNTwno calls out to him (v. 195).] Geta Antipho Phaedria SEKA'OS AD^^ESCENTES II I 4 Ge. {to himself) Nullus es, Geta, nisi iam aliquod tibi consilium* celere reperis : 180 Ita nunc inparatum subito tanta te inpendent mala ; Quae n^que uti deuit^m scio neque qu6 modo me inde ex- traham ; Nam n6n potest celari nostra diutius iam audacia. 4 An. {to Phaedria) Quid illic commotus uenit? 6 ii.2.20.] PHORMIO. 17 Ge. {to hiniself) Turn t^inporis mihi punctum ad hanc rem est : erus adest. An. {to Phaedria) Quid illuc malist ? Ge. {to himself) Qu6d quom audierit, qu6d eius remedium in- IS.") ueniam iracundiae ? Loquarne? incendam ; taceam ? instigem ; purgem me? late- rem lauem. 10 Heu me miserum ! qu6m milii paueo, turn Antipho me excruciat animi : Eius me miseret, ei nunc timeo, is mine me retinet ; nam absque eo esset, R^cte ego mihi uidissem et senis essem liltus iracundiam : Aliquid conuasassem atque hinc me c6nicerem protinam in 11)0 pedes. An. {to Phaedria) Quam ttam hie fugam aut furtum parat? 15 Ge. {to himself, looking around) Sed ubi Antiphonem rt^periam? aut (jua qua^rere insistam uia? Ph. {to Antipho) Te n6minat. An. {to Phaedria) Nescio quod magnum hoc nuntio expect6 malum. Ph. {to Antipho) Ah 1 [Sanusne es?] Ge. {to himself) Domum ire pergam : ibi plurimumst. {Starts towards Demipho's house?) Ph. {to Antipho) Reuoc^mus hominem. An. {to Geta) Sta ihco. Ge. {without turning round) Hem, Satis pro imperio, quisquis es. An. {calls him by na?ne) V,)(\ Geta ! Ge. {turning round and recognizing Antipho) Ipsest quem uolui 6buiam. An. C^do, (juid portas, 6bsecro? atque id, si potes, uerbo 6xpedi. 20 Ge. Faciam. An. Eloquere. Ge. M6do apud portum . . An. Meiimne? Ge. Intellexti. An. {with a ges- ture of despair) 6ccidi ! Ph. {in tone of sur- prise) Hem ! 18 PHORMIO. [ii.2.2i- An. (^uid agam? Pii. (A? Geta) Quid ai's? Ge. (/-o?ueai/y, to Geta) Oh, Bone ciistos, salue, columen uero familiae, Quoi c6mmendaui filium hinc abit^ns meum. Ge. lam dudum te omnis n6s accusare a6dio 290 Inm^rito, et me horunc 6mnium inmeritissumo. 60 Nam quid me in hac re facere uoluisti tibi? Seruom h6minem causam orare leges n6n sinunt, Neque t^stimoni dictiost. De. Mitto 6mnia. Do istuc ' inprudens timuit adulesc^ns ' ; sine 295 'Tu sprue's ' ; uerum si cognatast maxume, 65 Non fuit necesse habere ; sed id quod lex iubet, Dot^m daretis, quat^reret alium uirum. Qua ratione inopem p6tius ducebat domum ? Ge. Non ratio, uerum arg(^ntum deerat. De. Sumeret 300 Alicunde. Ge. Alicunde ? nil est dictu facilius. 70 De. Postremo si nullo alio pacto, faenore. Ge. (^irotiicallv) Hui, Dix/jti pulchre ! siquidem quisquam cr^deret Te uiuo. De. (afigri/v) Non, non sic futurumst : n6n potest. Egon illam cum illo ut patiar nuptam uniim diem? 305 Nil suaue meritumst. h6minem conmonstrarier 75 Mi istum uolo, aut ubi habitet demonstrarier. Ge. Nempe Ph6rmionem? De. Istum patronum mulieris. Ge, lam faxo hie aderit. De. Antipho ubi nunc 6st? Ge. Foris. De. Abi, Phaedria, eum require atque hue adduce. Ph. Eo : ii.3.84.] • PHORMIO. 23 80 Recta uia quidem illuc. {Exit into DORio's house, unobserved 310 by Demipho.) Ge. {aside to the audience as he leaves the stage) Nempe ad Pamphilam. {Exit to Forum, R.) De. {to the spectators) Ego de6s penatis hinc salutatum domum Deu6rtar ; inde ibo ad foram atque aliqu6d mihi Amicos adiiocabo, ad banc rem qui adsient, Vt ne inparatus sim, si ueniat Ph6rmio. {Exit into his house.) 24 PHORMIO. ■ Tiiii.* ACT III. Scene i. Geta appeals to Phormio for help in his young master's difficulty. The latter boasts of his skill in such affairs, and undertakes to arrange the matter to Antipho's satisfaction. \^Enter Phormio ajid QKYA/rom Forum, r.] Phormio Geta PARASITVS SERVOS 315 Ph. itane patris ais aduentum u^ritum hinc abiisse? Ge. Ad- II 2 modum. Ph. Phanium relictam solam? Ge. Sic. Ph. Et iratum senem? Ge. Oppido. Ph. {fo himself) Ad te summa solum, Ph6rmio, rerum redit : Tute hoc intristi : tibi omnest 6xedendum : accingere. Ge. (!)bsecro te. Ph. i^to himself, disregarding Geta) Si fogabit 5 . . Ge. in te spes est. Ph. {thoughtfully, to himself) Eccere, 320 Quid si reddet? Ge. Tu inpulisti. Ph. {to himself, with a satisfied air) Sic, opinor. Ge. Subueni. Ph. {to Geta) Cedo senem : iam instructa sunt mi in c6rde con- silia 6mnia. Ge. Quid ages? Ph. Quid uis, nisi uti maneat Phanium atque ex crimine hoc Antiphonem eripiam atque in me omnem iram deriu^m senis ? Ge. (}, uir fortis atque amicu's. u^rum hoc saepe, Ph6rmio, 10 325 V^reor, ne istaec f6rtitudo in n^ruom erumpat d^nique. Ph. Ah, N6n itast : factumst periclum, iam pedum uisast uia. Qu6d me censes h6mines iam deu^rberasse usque ad necem ? [Hospites, tum ciuis? quo magis noui, tanto saepius.] iii.1.33] PHORMIO. 25 15 C^do dum, enumquam iniuriarum audisti mihi scriptam di- cam? Ge. Qui istuc ? Ph. Quia non r^te accipitri tennitur neque miluo, 330 Qui male faciunt n6bis : illis qui nihil faciunt tennitur, Quia enim in illis fructus est, in illis opera luditur. Aliis aliunde est periclum, unde aliquid abradi potest : 20 Mihi sciunt nil esse, dices ' ducent damnatum domum ' : Alere nolunt h6minem edacem, et sapiunt mea sent^ntia, 335 Pr6 maleficio si beneficium summum nolunt reddere. Ge. N6n pot()5 Col(^ndum habebat. sa^pe interea mihi senex Narrabat se hunc necl^gere cognntum suom : At qu^m uirum ! quem ego uiderim in uita 6ptumum. 20 Ge. Videas te, atque ilium [ut] narras ! Ph. {in pretended anger) I in malam crucem ! Nam ni 6um esse existumdssem, numquam tam grauis 370 Ob hanc inimicitias cdperem in uostram familiam, Quam is aspernatur nunc tam inliberaliter. iii.2.48.] PHORMIO. 27 25 Ge. Pergin ero absent! male loqui, inpurissume ? Ph. Dignum autem hoc illost. Ge. (also feigning anger) Ain X.3.men, career? De. {calls him) Geta ! Ge. {to Phormio, pretending not to hear) Bon6rum extorter, l^giim contort6r ! De. {more loudly) Geta ! Ph. {in a whisper to Geta) Resp6nde, Ge. {turning around) .375 Quis homost? 6hem. De. {to Gkta) Tace. Ge. {to Demipho) Absent! tibi Te indignas seque dignas contum^lias 30 Numquam cessauit dicere hodie. De. {to Geta) D^sine. {to Phormio) Adul^scens, primum abs te h6c bona uenia peto, Si tibi placere p6tis est, mi ut resp6ndeas : Quem amicum tuom a'l's fuisse istum, explana mihi, 380 Et qui cognatum m6 sibi esse diceret. 33 Ph. Proinde ^xpiscare quasi non nosses. De. N6ssem? Ph. {with a nod) Ita. De. Ego m6 nego : tu qui ais redige in m^moriam. Ph. Eho tu, sobrinum tu6m non noras? De. {angrily) 6nicas. Die n6men. Ph. {hesitating) Nomen? maxume. I3e. Quid 385 nunc taces? Ph. {aside to Geta) Perii ht-rcle, nomen p^rdidi. De. {impa- tiently) [Hem] Quid ais? Ph. {aside) Geta, 40 Si meministi id quod 61im dictumst, subice. {aloud to De- mipho) hem, Non dico : quasi non n6sses, temptatum aduenis. De. Ego autem tempto? Ge. [prompts him) Stil/o. Ph. {7uith an air of indifference) Atque adeo quid mea ? Stil/6st. De. Quem dixti ? Ph. Stil/onem inquam noueras. 390 De. Neque 6go ilhmi noram n^que mi cognatus fuit 45 Quisquam istoc nomine. Ph. Itane? non te horum pudet? At si talentum r^m reliquisset decem, De. {angrily) Di tibi malefaciant ! Ph. primus esses memoriter Prog^niem uostram usque db auo atque atauo proferens. 395 28 PHORMIO. [iii.2.49- De. Ita ut dicis. ego turn quom aduenissem, qui mihi Cognata ea esset, dicerem : itidem tu face. 50 Cedo qui 6st cognata? Ge. {aside to Demipho) Eu, n6ster, recte. {warningly, io Phormio) heus tu, caue. Ph. Dilucide expediui quibus me op6rtuit 400 ludicibus : turn id si falsum fuerat, filius Quor n6n refellit ? De. Filium narras mihi ? Quoius de stultitia dici ut digmmist n6n potest. 55 Ph. {ironically^ At tu qui sapiens ^s magistratus adi, ludicium de eadem causa iterum ut reddant til)i, 405 Quand6quidem solus r^gnas et soli licet Hie de eadem causa bis iudicium rt-piscier. De. Etsi miiii facta iniiiriast, uerum tamen 60 Potius quam litis s^cter aut quam te audiam, Itidem ut cognata si sit, id quod 16x iubet 410 Dotis dare, abduc banc, minas quinque accipe. Ph. (Jaiighing) Hahahac, homo suauis. De. Quid est? num ini- quom p6stulo? An ne h6c quidem ego adipiscar, quod ius publicumst? 65 Ph. {affecting indignation^ Itan tandem, quaeso, item ut mere- tricem ubi abiisus sis, Mercedem dare lex iubet ei atque amittere ? 415 An, ut xit quid turpe ciuis in se admitteret Propter egestatem, pr6xumo iussast dari, Vt cum uno aetatem d^geret? quod tu uetas. 70 De. Ita, pr6xumo quidem; at nos unde? aut (juam 6b rem? Ph. Ohe, 'Actum' aiunt * ne agas.' De. N6n agam? immo baud dt^sinam, 420 Don^c perfecero h6c. Ph. Ineptis. De. Sine modo. Ph. Postr^mo tecum nil rei nobis, D^mipho, est : Tuos 6st damnatus gnatus, non tu ; nam tua 75 Praet^rierat iam ad ducendum aetas. De. Omnia haec iii.3.6.] PHORMIO. 29 Ilium putato, quae ego nunc dico, dicere ; Aut quidem cum uxore hac ipsum prohibebo domo. 425 Ge. {aside) Iratus est. Ph. Tu it idem melius feceris. 80 De. {angrily) Itan t§s paratus facere me aduorsum omnia, Infelix? Ph. {aside to Geta) Metuit hie nos, tarn etsi sedulo Dissimulat. Ge. {aside to Phormio) Bene habent tibi prin- cipia. Ph. {aloud to Demipho) Quin quod est Ferundum fers? tuis dignum factis feceris, 430 Vt amici inter nos simus. De. Egon tuam ^xpetam 83 Amicitiam? aut te uisum aut auditum uelim? Ph. Si c6ncordabis cum ilia, habebis qua^ tuam Senectiitem oblectet : r(^spice aetatem tuam. De. Te oblectet, tibi habe. Ph. Minue uero iram. De. H6c age : 435 Satis iam uerborumst : nisi tu properas mulierem go Abdiicere, ego illam eiciam. dixi, Ph6rmio. Ph. Si tu illam attigeris sccus quam dignumst liberam, Dicam tibi inpingam grandeni. dixi, Demipho. {to Geta) Si quid opus fuerit, heiis, domo me. Ge. In- 440 tellego. {Exit Phormio to Forum, k.) Scene 3. Demipho, after an unsatisfactory consultation with his friends, rlctermines to wait for the advice of his brother, who is soon expected home. Demipho Geta Hegio Cratinvs Crito SENEX SERVOS ADVOCATI HI II 4 De. Quanta me cura et s611icitudine adficit Gnatus, qui me et se hisce inpediuit nuptiis ! Neque mi in conspectum prodit, ut saltem sciam. Quid de ea re dicat quidue sit sententiae. 5 {to Geta) Abi, uise redieritne iam an non dum dumum. 445 Ge. E6. {Exit into Demipho's house.) De. {to his friends) Videtis quo in loco res ha^c siet : 30 PHORMIO. [iii.3-7- Quid ago ? die, Hegio. He. Ego ? Cratinum c^nseo, Si tibi uidetur. I)e. Die, Cratine. Cra. M(^ne iiis? De. Te. Cra. Ego quae in rem tuam sint 6a uelim facias, mijii 450 Sic h6e uidetur : qu6d te absente hie filius lo Egit, restitui in integrum aequomst 6t bonum, Et id impetrabis. dixi. De. Die nunc, H^gio. He. Ego s^dulo hunc {poiniing to Cratinus) dixisse credo ; u^rum itast, Quod h6mines tot sentt^ntiae : suos quoique mos. 455 Mihi n6n uidetur qu6d sit factum legibus 15 Rescindi posse ; et tiirpe inceptust. De. Die, Crito. Cri. Ego amplius deliberandum c^nseo : Res magnast. He. Num quid n6s uis? De. Fecistis probe : {to himself, as they leave the stage) Inc6rtior sum multo quam dudum. {Exeunt Hegio, Cratinus, and Crito to Forum, r. Enter Geta frotti Demi- PHO's house.) Ge. Negant 460 Redisse. De. Frater 6st expectandiis mihi : 20 Is qu6d mihi dederit de iiac re consiUum, id sequar. Perc6ntatum ibo ad p6rtum, quoad se r^cipiat. {Exit to Harbor, L.) Ge. {to hitnself) At ego Antiphonem quaeram, ut quae acta hie sint sciat. {Starts to leave the stage, but stops on seeing Antipho approaching?) Sed eccum ipsum uideo in tempore hue se r^cipere. Scene 4. Antipho returns, angry with himself for running away. Geta assures him that both he and Phaedria have done their best for him with his father. \_Enter Antipho /rcw Foru?n, r.] Antipho Geta advlescens servos iii.4.20.] PHORMIO. 31 III I An. (/(? himself, not observing Geta) 6nim uero, Antiph6, multi- 4G5 modis cum istoc animo es uituperandus : Itane te hinc abisse et uitam tuam tutandam aliis dedisse ! Alios txiam rem cr^didisti magis quam tete animum aduor- suros ? Nam lit ut erant alia, illi certe quae nunc tibi domist con- suleres, 5- Ne quid propter tuam fidem decepta potereti'ir mali ; Quoi nunc miserae sp^s opesque siint in te uno omnes sitae. 470 Ge. {^coming foruiard) Et quidem, ere, nos iam di'idum hie te absentem incusamus, qui abieris. An, Te ipsiim quaerebam. Ge. Sed ea causa nihilo magis de- fecimus. An. Loquere 6bsecro, quo nam in loco sunt res et fortunae meae ? lo Num quid patri subolet? Ge. Nil etiam. An. Ecquid spei porrost? Ge. Nescio. An. (^despairiug/y) Ah ! Ge. Nisi Phaedria haud cessauit pro te eniti. An. Nil fecit noui. 47o Ge. Turn Ph6rmio itidem in hac re ut [in] aliis strenuom homi- nem praebuit. An. Quid is fecit? Ge. Confutauit uerbis admodum iratum senem. An. {Joyously) Eu, Ph6rmio ! Ge. Ego quod potui porro. An. Mi Geta, omnis u6s amo. 15 Ge. Sic habent principia sese ut dixi : adhuc tranqnilla res est, Mansurusque patruom pater est, dum hue adueniat. An. 480 Quid eum ? Ge. Vt aibat De eius consilio sese uelle facere quod ad hanc rem attinet. An. Quantum metu/st mihi, uidere hue saluom nunc patruom, Geta! Nam per eius unam, ut audio, aut uiuam aiit moriar sentcn- tiam. 20 Ge. {seeing VHAVDvax coming ouf) Phaedria tibi adest. An. {look- ing around) yi)i nam? Ge. {pointing to Do- Rio's house) Eccum ab sua palaestra exit foras. 32 PI/0 R MI O. [iii-S-i- SCENE 5. Introduction of the secondary plot. Puaedria has been unable to raise money enough to buy the music-girl with whom he is in love, and DORio, her owner, in spite of the expostulations of Phaedria and his friends, persists in his determination to breaii his former bargain with Phaedria, and to sell her to a soldier who offers him ready money. \_Enter Dorio from his house, followed by Phaedria. They cross the stage in eager dispute. ~\ Phaedria Dorio Antipho Geta advlescens leno advlescens servos 485 Ph. {beseechingly^ D6rio, III 2 Audi 6bsecro. Do. Non audio. {Starts off the stage.) Ph. Parumper. {Tries to hold him back.) Do. {shaking off his grasp) Quin omitte me. Ph. Audi quod dicam. Do. At enim taedet iam audire eadem miliens. Ph. At nunc dicam qu6d lubenter audias. Do. {stopping) Lo- quere, ai'idio. Ph. {earnestly) Non queo te exorare ut maneas triduom hoc? quo nunc abis? 490 Do. Mirabar si tu mihi quicquam adferres noui. An. {aside to 5 Geta) Ei, Metu6 lenonem n^ quid . . Ge. {aside to Antipho) Suo suat capiti? idem ego u6reor. Ph. Non dum mihi credis ? Do. Hariolare. Ph. Sin fidem do ? Do. Fabulae. Ph. Fa^neratum istuc beneficium pulchre tibi dic^s. Do. Logi. Ph. Crdde mihi, gaudebis facto: u6rum hercle hoc est. Do. S6mnia. 495 Ph. Experire : n6n est longum. Do. Cantilenam eandem canis. 10 Ph. {beseechingly) Tu mihi cognatus, tii parens, tu amicus, tu . . Do. {interrupting) Garri modo. Ph. {in despair) Adeon ingenio esse duro te atque inexorabih, iii.5.30.] PHORMIO. 33 Vt neque miseric6rdia neque prt^cibus molliri queas ! Do. {mockingly) Adeon te esse inc6gitantem atque inpudentem, Phaddria, 15 Vt phaleratis diicas dictis me 6t meam ductes gratiis ! aOO An. {aside to Geta) Miseritumst. Ph. {to himself) Ei, uerbis uincor ! Ge. {aside to Antipho) Quam uter- que est similis sui ! Ph. {sadly, to himself) Atqne Antipho alia quom 6ccupatus ^sset sollicitudine, Turn hoc 6sse mi obiectum malum ! An. {coffiiiig fortvard with Geta) Quid istuc est autem, Phaedria? Ph. 6 fortunatissume Antipho. An. Egone? Ph. Quoi quod amas domist, 20 N^que cum huius modi {pointing to Doric) umquam usus 505 uenit lit conflictares malo. An. Mihin domist? immo, id quod aiunt, aiiribus tene6 lupum : [Nam neque quo pacto a me amittam neque uti retineam scio.] Do. Ipsum istuc mi in h6c est. An. {to Doric) Heia, n^ parum len6 sies. {to Phaedria, pointing to Doric) Num quid hie confccit? Ph. Hicine ? qu6d homo inhumanissumus : 25 Pamphilam meam u^ndidit. An. Quid? u^ndidit? Ge. 510 Ain? udndidit? Ph. V^ndidit. Do. {ironically) Quam indignum facinus, ancillam aere emptam meo ! Ph. Nequeo exorare ut me maneat €i cum illo ut mutet fidem Triduom hoc, dum id qu6d est promissum ab amicis argen- tum aufero. {to Doric) Si non turn dedero, unam praeterea h6ram nc oppertus sies. 30 Do. 6btundej-? An. {to Doric) Haud 16ngumst id (juod orat : 515 exoret sine. 34 PHORMfO. [iii-5-3i- {paintuig to Phaedria) idem hie tibi, quod b6ni j)romeritus fueris, conduplicauerit. Do. Verba istaec sunt. An. {pkading/y) Pamphilamne hac urbe priuari sines ? Turn praeterea horiinc amorem distrahi poterin pati ? Do. Neque ego neque tu. Ge. (^angrily, to Doric) Di tibi omnes id quod es dignus duint ! 520 Do. {to Phaedria) Ego te compluris aduorsum ingenium meuni 35 mensis tuli, P611icitantem et nil ferentem, flentem ; nunc contra 6mnia haec : R^pperi qui d6t neque lacrumet : da locum me]i6ribus. An. {to Phaedria) Certe hercle, ego si satis commemini, tibi quidemst olim dies, Quam ad dares huic {pointing to Dork^), pra^stituta. Ph. Factum. Do. Num ego istuc nego? 525 An. lam ^a praeteriit? Do. N6n, uerum haec ei antecessit. 40 An. N6n pudet Vanitatis? Do. Minume, dum ob rem. Ge. {angrily, to Dorio) Sterculinum ! Ph. D6rio, Itane tandem facere oportet? Do. Sic sum : si placeo, utere. An. Sic hunc decipis? Do. Immo enim uero, Antipho, hie me d^cipit : Nam hie me huius modi scibat esse, ego hunc esse aliter credidi ; 530 tste me feftUit, ego isti nilo sum aliter ac fui. 45 Sed ut ut haec sunt, tamen hoe faeiam : eras mane argentum mihi Miles dare se dixit : si mihi prior tu attuleris, Phaedria, Mea lege utar, ut potior sit, qui prior ad dandijmst. uale. {Exit to Forum, r. ) iii.6.17.] PHORMIO. 35 Scene 6. Phaedkia liewails his hard lot; whereupon Geta promises, with the help of Phormio, to raise for him the amount he requires, namely, thirty minae. Phaedria Antipho Geta ADVLESCENTES II SERVOS III 3 Ph. {in despair) Quid faciam ? unde ego nunc tarn subito hiiic argentum inueniam miser, Quoi minus nihilost? qu6d, hie si pote fuisset exorarier 535 Triduom hoc, promissum fuerat. An. Itane hunc patiemur, Geta, Fieri miserum, qui me dudum, ut dixti, adiuerit c6miter? 3 Quin quom opust, beneficium rursum ei experiemur reddere ? Ge. Scio equidem hoc esse aequom. An. Age ergo, s6his seruare hunc potes. Ge. Quid faciam ? An. Inuenias argentum. Ge. Ciipio ; sed id 540 unde, edoce. An. Pater adest hie. Ge. Scio; sed quid tum? An. Ah, dictum sapient! sat est. Ge. itane ? An. Ita. Ge. Sane hercle pulchre suades : etiam tu hinc abis? 10 N6n triumpho, ex nuptiis tuis si nil nancisc6r mah, Ni etiam nunc me huius causa quaerere in malo iubeas crucem ? An. Verum hie dicit. Ph. Quid ? ego uobis, G^ta, ahenus sum ? 545 Ge. Haud puto ; Sed parumne est, quod omnibus nunc n6bis suscens^t senex, Ni instigemus etiam, ut nuUus 16cus reUnquatiir preci? 15 Ph. Ahus ab ocuUs meis illam in ignotum abduc^t locum? {fiigh- ing) hem : Tum igitur, dum lic^t dumcjue adsum, 16quimini mecum, Antipho, C6ntemplamini me. An. Quam ob rem ? aut quid nam fac- 550 turii's? cedo. 36 PIJORMIO. [iii.6.i8- Pii. Qu6quo hinc asportabitur terrarum, certumst persequi Aiit perire. Ge. Di bene uortant qu6d agas ! pedetemptim tamen. An. Vide si quid opis p6tes adferre huic. Ge. ' Si quid ' ? quid ? 20 An. Quaere, 6bsecro. N6 quid plus minusue faxit, qu6d nos post pigeat, Geta. 555 Ge. Qua(^ro : saluos 6st, ut opinor ; ut^rum enim metu6 malum. An. N61i metuere : una tecum bona mala tolerabimus. Ge. Quantum opus est tibi arg^nti, loquere. Ph. S61ae triginta minae. Ge. Triginta? hui, percarast, Phaedria. Ph. Istaec uero uilis 25 est. Ge. Age age, inuentas reddam. Ph. {joyfully^ O lepidum ! {^Embraces Geta.) (Je. (^shaking him off) Aufer te hinc. Ph. lam opust. Ge. lam feres : 560 Sed opus est mihi Ph6rmionem ad banc rem adiutorem dari. An. Praestost : audacissume oneris qulduis inpone, ^rferet ; S61us est homo amico amicus. Ge. Eamus ergo ad eum 6cius. An. Num quid est quod opera mea uobis 6pus sit? Ge. Nil; 30 uerum abi domum Et illam miseram, quam (§go nunc intus scio esse exanimatam metu, 565 C6nsolare. c^ssas? An. Nihil est a^que quod faciam lubens. {Exit into Demipho's house.) Ph. Qua uia istuc facies? Ge. Dicam in itinere : hinc modo te amoue. {Exeunt Phaedria and Geta to Forum, r.) iv.i.i6.] PHORMIO. 37 ACT IV. Scene i. Chremes arrives home, and explains to his brother that his second wife, together with her daughter and her nurse, left Lenmos before his arrival, and that they are how in Athens. He has heard of An rii'HO's marriage, and expresses to his brother his regret at the failure of their original plan, since now he must marry his unacknowledged daughter to some stranger, who will not have the same interest Dkmii'Ho would have had in keeping her birth a secret. Demipho promises to do his best to bring about the previous arrangement, in spite of his son's unfortunate marriage. S^Enter Demipho a7ui CHREMEsy>'c^//^ Harbor, i,.] Demipho Chremes SENES II IV I Dr. Quid? qua profectus causa hinc es Lemniim, Chremes, Adduxtin tecum filiam? Ch. Non. De. Quid ita non ? Ch. Postquam uidet me eius mater esse hie diutius, Simul aiatem non mandbat aetas uirginis 570 5 Meam n^clegentiam : ipsam cum omni famiha Ad me profectam esse aibant. De. Quid ilh tain diu Quaeso igitur commorabare, ubi id audieras? Ch. Pol m6 detinuit morbus. De. Vnde? aut qui? Ch. Rogas? Sen(§ctus ipsast morbus, sed uenisse eas r)75 10 Saluas audiui ex nai'ita qui illas u^xerat. De. Quid gnato obtigerit me absente, audisti, Chremes ? Ch. Quod quidem me factum c6nsih incertum facit. Nam hanc c6ndicionem si quoi tulero extrario, Quo pacto aut unde mihi sit dicundum 6rdine est. 580 15 Te mihi fidelem esse ae(|ue atque egoinet sum mihi Scibam. ille si me alienus adfinem uolet, 38 PHORMIO. [iv.1.17- Tac^bit, dum interc^det familiaritas ; Sin spr^uerit me, plus quam opus est scit6 sciet. 585 Vere6rque ne uxor aliqua hoc resciscat mea : Quod si fit, ut me excutiam atque egrediar domo, 20 Id r^stat ; nam ego me6rum solus sum meus. De. Scio ita 6sse, et istaec mihi res sollicitudinist, Neque d^fetiscar ijsque adeo experirier, 590 Donee tibi id quod p611icitus sum efft^cero. Scene 2. Geta, having arranged a plan with Phormio to obtain the necessary money for Phaeoria, now comes to carry it out. He is somewhat disconcerted at observing the return of Chremes, but determines not to let that interfere with his original design. \_E71ter (JjKV.\from Forum, R. Soliloquizes, not ol>serviug the two old ??ien.'\ Geta Demipho Chremes SERVOS SENES II IV 2 Ge. {to himself)^go h6minem callidi6rem uidi n^minem Quam Ph6rmionem. u^nio ad hominem, ut dicerem Arg^ntum opus esse et id quo pacto fieret. Vix dum diraidium dixeram, intell^xerat : 595 Gaud^bat, me laudabat, quaerebat senem. 5 Dis gratias ag^bat, tempus sibi dari, Vbi Pha^driae es?,e ostt§nderet nil6 minus Amicum sesG. quam Antiphoni. hominem ad forum lussi 6pperiri : eo me 6sse adducturum senem. GOO {Catches sight of Demipho.) Sed eccum ipsum. quis est 10 ulterior? {in dismay, recognizing Chremes) attat, Pha^driae Pater uenit. {plucking up courage') sed quid p^rtimui autem b^lua ? An quia quos fallam pro uno duo sunt mi dati ? iv.3.io.i PHORMIO. 39 Comm6dius esse opinor duplici spe utier. Petam hinc unde a primo instit/ : is si dat, sat est ; 15 Si ab e6 nil fiet, turn hiinc adoriar hdspitem. ( Crosses the 005 stage towards the old 7ne?i, who are standing in front of Chry.mv.s's. house.) Scene 3. Geta informs the old men that he has concluded an arrangement by which they can get rid of the unwelcome bride. Phormio, though pretending to be betrothed to a rich girl, has consented, in order to avoid further quarrels, to marry the stranger, if they will give him along with her sufficient dowry to pay his debts. He names thirty niinae, the sum required by Phaedria. Demipho refuses; but Chremes, in his eager- ness for the arrangement, consents to pay the money out of his own pocket. Antipho is present unobserved during the interview, and naturally considers himself betrayed by Geta. \^Enter Antipho from Demipho's house. He remains in the background, untioticed by the others, all through the scene. '\ Antipho Geta , Chremes Demipho advlescens servos SENES II IV 3 An. {to himself) Exp^cto quam mox recipiat ses^ Geta. {noticing the old men) Bed patruom uideo cum patre astantem. ei mihi, Quam timeo, aduentus huius quo inpellat patrem ! Ge. Adlbo [hosce] : {approaching and saluting the old tnen) o salue, n6ster Chremes. Ch. Salu(§, Geta. 5 Ge. Venire saluom u61up est. Ch. Credo. Ge. Quid agitur? 610 Multa aduenienti, ut fit, noua hie? Ch. Compluria. Ge. Ita. de Antiphone audistin quae facta? Ch. 6mnia. Ge. {to Demipho) Tun dixeras huic? facinus indignum, Chremes, Sic clrcumiri ! Ch. Id cum h6c {pointing to Demipho) agebam c6mmodum. 10 Ge. Nam hercle 6go quoque id quidem agitans mecum scdulo G15 40 PHORMIO. [iv.3.11- Inu^ni, opinor, r^medium huic rei. Ch. Quid, Geta? De. Quod r^medium? Ge. Vt abii abs te, fit forte 6buiam Mihi Ph6rmio. Ch. Qui Pli6rmio? De. Is qui istanc. Ch. Scio. Ge. Visiimst mi, ut eius t^mptarem sent^ntiam. 620 Prendo h6minem solum : ' qu6r non,' inquam, ' Ph6rmio, 15 Vid6s, inter nos sic haec potius cum bona Vt c6mponamus gratia quam cum mala? Erus liberalis ^st et fugitans litium ; Nam c^teri quidem hercle amici omn^s modo 625 Vno 6re auctores fu^re, ut praecipitem banc daret.' 20 An. {aside) Quid hie coeptat aut quo euadet hodie ? Ge. {con- iinubig the pretended conversation) ' An l(§gibus Daturum poenas dices, si illam ei(§cerit ? lam id ^xploratumst ': heia, sudabis satis, Si cum illo inceptas h6mine : ea eloqu(^ntiast. 630 Veriim pono esse uictum eum ; at tandt§m tamen 25 Non capitis ei res agitur, sed pecuniae.' Postquam h6minem his uerbis s^ntio mollirier, ' Soli sumus nunc hie ' inquam : ' eho, die quid uis dari Tibi in manum, ut erus his desistat litibus, 635 Haec hinc facessat, tu molestus n6 sies ? ' 30 An. {aside, in amazement) Satin illi di sunt pr6pitii? Ge. {as before) ' Nam sat scio. Si tu aliquam partem aequi bonique dixeris, Vt est llle bonus uir, tria non commutabitis Verba h6die inter uos.' De. Quis te istaec iussit loqui ? 640 Ch. Imm6 non potuit melius peruenirier 35 Eo qu6 nos uolumus. An. {aside, in despair) Occidi ! De. Perge ^loqui. Ge. a primo homo insanibat. Ch. Cedo (juid p6stulat? Ge. Quid? nimium ijuantum. Ch. Quantum? die. Ge. Si quis daret iv.3.68.] PHORMIO. 41 Tal^ntum magnum. De. {angri/y) Imm6 malum herclc : ut nil pudet ! 40 Ge. Quod dixi adeo e'l : ' qua^so, quid si filiam 645 Suam linicam locaret ? parui r^ tulit Non siiscepisse : inuentast quae dot^m petat.' Vt ad pauca redeam ac mittam illius ineptias, Haec d^nique eius fuit postrema oratio : 45 ' Ego ' inquit ' a principio amici filiam, Gr)0 Ita ut aequom fuerat, u61ui uxorem ducere ; Nam mihi uen/bat in mentem eius inc6mmodum, In s^ruitutem paiiperem ad ditem dari. Sed mi 6pus erat, ut ap(§rte tibi nunc fabuler, 50 • Aliquantulum quae adf^rret, qui diss6Iuerem G55 Quae ddbeo : et etiam nunc, si uolt Demipho Dare quantum ab hac accipio, quae sponsast mihi, Nullam mihi malim quam istanc uxorem dari.' An. {asiWt') Vtrum stultitia facere ego hunc an malitia 55 Dicam, scientem an inprudentem, inc^rtus sum. 6G0 Ue. Quid si animam debet? Ge. ' Ager oppositus pignori Ob decem minas est.' De. Age age, iam ducat : dabo. Ge. ' Aediculae item sunt 6b decem alias.' De. i^loiiJly and angri/y) Oiei, Nimiumst. Ch. Ne clama : /r'petito hasce a m6 decem. 60 Ge. ' Vx6ri emunda ancillulast ; tum pluscula 665 Supelldctile opus est; 6pus est sumptu ad nuptias : His rebus /(?r;v sane pone' inquit 'decem [minas].' De. {as before) Sescentas proinde scribito iam mihi dicas : Nil do. inpuratus me ille ut etiam inrideat ? 65 Ch. Quaeso, ^go dabo, qui^sce : tu modo filium 670 Fac ut illam ducat, n6s quam uolumus. An. {aside, despair- ingly) Ei mihi ! Geta, 6ccidisti m^ tuis fallaciis. Ch. Mea causa eicitur : mc hoc est accpiom amittere. 42 PHORMIO. [iv.3.69- Ge. ' Quantum potest me c^rtiorem ' inquit ' face, Ci?;") Si illam dant, banc ut mittam, ne incertus siem ; 70 Nam illi mihi dotem iam constituerunt dare.' Ch. Iam accipiat : illis r(Jpudium renuntiet ; Hanc ducat. De. {angrily) Quae quidem illi res uortat male ! Ch. ()pp6rtune adeo arg^ntum nunc mecum dttuli, (iSO Fructum quem Lemni ux6ris reddunt praMia : 75 Inde sumam ; {to Demipho) uxori tibi opus esse dixero. {Exeunt Demipho and Chremes into the tatter's house.) Scene 4. Geta, accused by Antipiio of betraying his interests, explains that Phormio has no idea of carrying out the plan just made, but merely intends to hand over to Phakduia for his immediate use the money advanced by the old men as the girl's dowry. As soon as Phakdrta succeeds in borrowing the amount from his friends, Phormio will repay it to the old men, and refuse to carry out his bargain on the plea of superstitious fears. Antipho Geta ADVLESCENS SERVOS IV 4 An. {coming forward) Geta ! Ge. H^m ! An. Quid egisti? Ge. li^munxi argent6 senes. An. Satin ^st id ? Ge. {understanding him to refer to the money) Nescio h^rcle : tantum iussus sum. An. Eho, u^rbero, aliud mihi respondes ac rogo? G85 Ge. Quid 6rgo narras ? An. Quid ego narrem ? opera tua Ad r^stim mihi quidem res redit planissume. {angrily) Vt t6 quidem omnes di deae, superi inferi Malis exemplis p^nl mt ! {bitterly) em, si quid uelis, Huic mandes, qui te ad sc6pulum e tranquillo auferat. G90 Quid minus utibile fuit quam hoc ulcus tangere Aut n6minare ux6rem ? iniectast sp^s patri 10 Posse illam extrudi. c^do nunc porro : Ph6rmio iv.4.32.] PHORMIO. 4-3 Dot^m si accipiet, lixor ducendast domum : Quid fiet? Ge. Non enim ducet. An. {^sarcastically^ Noui. ceterum Quom argentum repetent, n6stra causa scilicet 695 15 In n^ruom potius ibit. Ge. Nil est, Antipho, Quin male narrando possit deprauarier : Tu id qu6d bonist excerpis, dicis qu6d malist. Audi nunc contra : iam si argentum accdperit, Ducendast uxor, ut ai's, conced6 tibi : TOO 20 Spatium quidem tandem adparandi nuptias, Vocandi, sacruficandi dabitur paululum. Interea amici qu6d polliciti siint dabunt : Inde iste reddet. An. Quam6brem? aut quid dic^t? Ge. Rogas ? ' Quod r^s postilla m6nstra euenerunt mihi ! 705 25 Intro lit in aedis ater alienus canis ; Anguis per inpluuium decidit de t(§gulis ; Gallina cecinit ; interdixit hariolus ; Haruspex uetuit : ante brumam autem noui Neg6ti incipere ***** 7IO 30 * * * ' . qua6 causast iustissuma. Haec fient. An. Vt modo fiant ! Ge. Fient : m6 uide. (seeing Demipho coming oui) Pater exit : abi, die 6sse argen- tum Pha^driae. (^jc// Antipho to Fonivi, r.) Scene 5. As Demipho is on the point of setting out to pay the money to Phormio, in accordance with their bargain, Chremes bids him on his return request Nausistrata (Chremes's wife) to call upon the young girl, and inform her of the arrangement they have made respecting her. Chremes's thoughts now turn to his Lemnian wife and daughter. \_Enter Demipho and Chremes from the tatter's house, the former carrying a dag of money.'] 44 niORMIO. tiv.5.1- niORMIO. Demipho Chremes Geta SENES II SERVOS IV 5 De: {to Chremes) Quietus esto, inquam : ego curabo \\(t (juid uerborum duit. Hoc (^pointing to the money) temere numquam amittam ego a me, quin mihi testis adhibeam : 715 Quoi dem et quam ob rem dem, c6mmemorabo. Ge. {aside) Vt cautus est, ubi nil opust. Ch. At(]ue ita oi)us factost : t^t matura, dum lubido eadem haec manet ; Nam si altera illaec magis instabit, f6rsitan nos reiciat. 5 Ge. ((?/rv///) Rem ipsam putasti. De. {to Geta) Duo me ad eum ergo. Ge. N6n moror. Ch. {to Demipho) Vbi hoc ^geris, Transito ad uxor^m meam, ut conueniat lianc [jrius quam hinc abit. 720 Dicat earn dare nos Ph6rmioni nuptum, ne snsc(^nseat ; Et magis esse ilium id6neum, qui ipsi sit familidrior; Nos nostro officio non digressos (^sse : quantum is uoluerit, 10 Datum esse dotis. De. Quid tua malum id re fert? Ch. Magni, Demipho. Non satis est tuom te offlcium fecisse, id si non fama adprobat : 725 Volo ipsius quoque uoluntate haec fieri, nt^ se eiectam prat§- dicet. De. Idem (Jgo istuc facere p6ssum. Ch. Mulier mulieri magis c6nuenit. De. Rogabo. (/?.r^//«/ Demipho iiftd Geta to Forum, r.) Ch. {thoughtfully, to himself) Vbi illas nunc ego reperire possim, cogito. Scene 6. SoPHRoNA, nurse of the young stranger whom Antipho has married, while expressing in soliloquy her fear fur the future liappiness of her charge, on account of her unkindly iv.6.i2.] PHORMIO. 45 reception at the hands of her father-in-law, is recognized by Chremes as the nurse of his daughter Phanium. She addresses him as Stilfo, under which name he had passed at Lemnos; whereupon he explains to her in low tones the mystery of his double marriage. He asks after his second wife and daughter; and on hearing that it is Phanium to whom Antipho is married, expresses his satisfaction at the unex- pected accomplishment of his life-long wish, but begs Sophrona to keep the matter quiet, that his Athenian wife may suspect nothing. \_Enter Sophrona from Demipho's house. Soliloquizes, not perceiving Chremes.] Sophrona Chremes NVTKIX SENEX V I So. i^to herself) (Hiid again? quem mi amicum inueniam misera? aut quo consllia haec referam ? Ai'it unde auxilium petam? Nam uereor, era ne 6b meum suasum indigna iniuria adficiatur : 730 Ita patrem adulesc^ntis facta haec tolerare audio uiolenter. 5 Ch. {(isiile) Nam quae haec anus est, exanimata a fratre (juae egressast meo? So. {io herself) Quod ut facerem egestas me inpuht, (juom scirem infirmas nuptias Hasce esse, ut id consulerem, interea uita ut in tuto foret. Ch. {aside) C(§rte edepol, nisi me animus falHt aut parum pro- 7o5 spiciunt oculi, Mea6 nutricem gnatae uideo. So. {lo herself) Neque ille inuestigatur, Ch. {aside) Quid ago? 10 So. {to herself) Qui ^st eius pater. Ch. {aside) Adeo, maneo, dum ha(^c quae lociuitur magis cognosce? So. {to herself) (Kiod si eum nunc reperire possim, nihil est cpiod uerear. Ch. {aside) F2ast ipsa : Conloquar. {Comes for^vard.) So. {oi'erhea ring him) (Mn^i hie loquitur? Ch. {ealls her) Sophrona ! So. Et meum nomen n6minat? 46 PHORMIO. \S^(^.n- 740 Ch. R^spice ad me. So. {looking closely at him) Di 6bsecro uos, estne hie Stil/o? Ch. N6n. So. Negas? Ch. {in a whisper, beckotiing) C6ncede hinc a f6ribus paulum istorsum sodes, S6phrona. Ne me istoc posthac n6mine appellassis. So. Quid? non, 15 6bsecro, es Quem stamper te esse dictitasti? Ch. {pointing to door of ids house) St'. So. Quid has metuis fores? Ch. {comi?ig near her, and speaking in a loio tone) Conck'isam hie habeo ux6rem saeuam. u^rum istoe me n6mine 745 Eg perperam dim dixi, ne uos f6rte inprudent^s foris Effutdretis atque id porro aUqua uxor mea reseisceret. So. Ist6e pul nos te hie inuenire miserae munquam putuimus. 20 Ch. Eho die mihi, quid rei tibist cum familia hac {pointing to Demipho's house) unde 6xis? Vbi illa^ sunt? So. {sighing) Miseram me ! Ch. {in alarm) H6m, quid est ? uiu6ntne ? So. Viuit gnata. 750 Matrem ipsam ex aegritudine hac miseram mors eonsecutast. Ch. {coolly) Male factum. So. Ego autem, quae ^ssem anus des^rta egens ign6ta, Vt p6tui nuptum uirginem locaui huic adulesc^nti, 25 Hariim {pointing to Demipho's house) qui est dominus at^dium. Ch. Antiphunin? So. Em, istit ipsi. Ch. {amazed) Quid? duasne uxores habet? So. {deprecatingly) Au, obsecro, imam ille quidem hanc s61am. 755 Ch. Quid illam alteram quae dicitur cognata? So. Haee ergost. Ch. Quid ais? So. Comp6sito faetumst, qu6 modo hanc amans habere p6sset Sine d6te. Ch. {joyfully) Di uostram fidem, quam saepe 30 forte temere Eudniunt quae non audeas optare ! offendi adut^niens Quocum uolebam et ut uolebam c6nlocatam gndtam : iv.6.38.] PHORMIO. 47 Quod n6s ambo opere maxumo dabamus operam ut fieret, 7()(> Sine n6stra cura, maxuma sua ciira hie solus fecit. 35 So. Nunc quid opus facto sit uide : pater adulescentis uenit Eumque animo iniquo hoc 6ppido ferre aiunt. Ch. {reassur- ingly) Nil periclist. {earnestly) Sed p^r deos atque homines meam esse banc caue resciscat quisquam. So. Nemo e me scibit. Ch. St^quere me : intus cetera audie//s. 765 {ExeiiJit CuKEMES, a«^/ SoPHRONA into Uemipho's house.) 48 PIIORMIO. [v.i.i- ACT V. Scene i . Demipho returns after paying the money to PnoRMKi, and goes in to beg Nausistkata's services, in accordance with his promise to his Ijrother. Geta expresses in sohlocjuy his fears for the future, in spite of the success of his plans thus far. \_Enter Demipho a7id Geta from Forum, r.] Demipho Geta senex servos V 2 De. Nostrapte culpa facimus ut mails expediat 6sse, I)um nimium dici n6s bonos studemus et benignos. Ita fiigias ne praetor casam, quod aiunt. nonne id sat erat, Accipere ab illo iniuriam? etiam argentumst ultro obiectum, 770 Vt sit qui uiuat, dum aliud aliquid flagiti conficiat. 5 Ge. Planissume. De. Eis nunc pra^miumst, qui r^cta praua faciunt. Ge. Verissume. De. Vt stultissume quidem illi rem gesserimus. Ge. Modo ut h6c consilio p6ssiet disct^di, ut istam ducat. De. {anxiously^ Etiamne id dubiumst? Ge. Haud scio hercle, ut hom6st, an mutet animum. 775 De. {in alarm) Hem, mutet autem ? Ge. N(§scio ; uerum, si lo forte, dico. De. Ita faciam, ut frater ct^nsuit, ut uxorem eius hue addiicam, Cum ista ut loquatur. tu, Geta, abi prae, nuntia hanc uen- turam. {Exit into Chremes's house.) Ge. {soliloquizes) Argentum inuentumst Phaddriae ; de iurgio sil^tur ; V.2.II.] PHORMIO. 49 Prouisumst, ne in praesentia haec hinc abeat : quid nunc p6rro ? 15 Quid fiet? in eodem luto haesitas ; uorsuram s61ues, 780 Geta : pra^sens quod fuerat malum, in diem abiit : plagae crescunt, Nisi pr6spicis. nunc hinc domum ibo ac Phanium edoc^bo, Ne quid uereatur Pli6rmionem aut /^//ius orati6nem. {Exit into Demipho's house.) Scene 2. Nausistrata, in accordance with Demipho's request, undertakes to visit his son's bride, and explain matters to her. She takes occasion also to lament to her brother-in-law her husljand's want of Ijusiness capacity, as displayed in the mismanagement of her Lemnian estates. \_£nter Demipho and Nausistrata //-(S'w Chremes's /lo/isg.^ Demipho Navsistrata SENEX MVLIER V 3 De. Age dum, ut soles, Nausistrata, fac ilia ut placetur n6bis, Vt sua uoluntate id quod est faciundum faciat. Na. Faciam. 785 De. Pariter nunc opera me adiuues, ac r^ dudum opitulata es. Na. Factum uolo. ac pol minus queo uiri culpa, quam me dig- numst. 5 De. Quid aiitem ? Na. Quia pol mei patris bene parta indilig^nter Tutatur ; nam ex eis pra^diis tal^nta argenti bina Statim capiebat : uir uiro quid praestat ! De. Binan, quaeso ? 790 Na. Ac r^bus uili6ribus mult6 talenta bina. De. {affecting sur- prise') Hui ! Na. Quid ha^c uidentur? De. Scilicet, '^.k. {angrily and loudly) Viri'im me natum u^Uem : 10 Ego ost^nderem, De. {i?iterrupti?ig) Cert6 scio. Na. quo pacto . . De. Parce s6des, Vt p6ssis cum ilia, ne te adulescens miilier defetiget. so PHORMIO. [v.2.12- 795 Na. Faciam ut iubes. {^Sees Chremes coming out.) sed meum uirum abs te exire uideo. Scene 3. Chremes, restrained by the presence of his wife from telHng Demipho of the discovery he has made, nevertheless hints to him that their arrangement with Phormio is not to be carried out. Nausistrata is therefore dismissed, there being no further need of her services; whereupon Chremes informs Demipho that the marriage originally planned by them has luckily been brought about in their absence. \Enter CnREUEs/rom Demipho's kouse.'\ Navsistrata Chremes Demipho MVLIER SENES H Ch. (not observing his wife's presence) Ehem, Demipho, lam illi datumst argentum ? De. Curaui ilico. Ch. Nollem datum. {in alarm, on catching sight of his wife) Ei, uideo uxorem : pa^ne plus quam sat erat. De. Quor noUes, Chremes? Ch. {with an air of embarrassment) lam r^cte. De. Quid tu ? ecquid locutu's cum istac quam ob rem hanc {pointing to Nausistrata) ducimus? Ch. Transt^gi. De. Quid ai't tandem? Ch. Abduci n6n potest. De. Qui n6n potest? 800 Ch. Quia uterque utriquest c6rdi. De. Quid istuc n6stra? Ch. 5 Magni. pra^terhac Cognatam comperi esse nobis. De. {amazed) Quid? de- liras. Ch. Sic erit. Non t6mere dico : redii mecum in memoriam. De. Satin sanus es? Na. Au, 6bsecro, uide ne in cognatam pieces. De. Non est. Ch. Nd nega : v.3.24.] PHORMIO. 51 Paths n6men aliud dictumst : hoc tu errasti. De. Non norat patrem ? 10 Ch. Norat. De. Quor aliud dixit? Ch. {angrily, to Demipho) 805 Numquamne h6die concedes mihi Neque int^lleges? De. {not understanding the situation') Si tu nil narras? Ch. (/// despair) Perdis. Na. Miror quid siet. De. Equidem hercle nesci6. Ch. Vin scire? at ita me seruet luppiter, Vt prupior illi, quam ego sum ac tu, [homo] nemost. De. Di uostram fidem, Eamus ad ipsam : una 6mnis nos aut scire aut nescire h6c uolo. Ch. {sighing) Ah ! 15 De. Quid est? Ch. Itan paniam mihi fidem esse apud te ! De. 810 Vin me credere? Vin satis quaesitum mi istuc esse ? age, fiat, quid ? ilia filia Amici nostri quid futurumst ? Ch. {tuith a wave of the hand) R^cte. De. Hanc igitur mittimus ? Ch. Quid ni? De. Ilia maneat? Ch. {nodding) Sic. De. Ire igitur tibi licet, Nausistrata. Na. Sic p6l commodius esse in omnis arbitror, quam ut coeperas, 20 Manere hanc ; nam perliberalis uisast, quom uidi, mihi. 815 {Exit into Chremes's house.) De. Quid istuc negotist? Ch. {looking carefully around) lamne operuit 6stium? De. lam. Ch. {joyfully) O luppiter, Di n6s respiciunt : gnatam inueni nuptam cum tuo filio. De. {in surprise) Hem, Quo pacto [id] potuit? Ch. N6n satis tutus d'st ad narran- dum hie locus. De. At tu intro abi. Ch. Heus, ne filii quidem hoc n6stri rescis- cant uolo. {Exeunt DEiMiPHO a?id Chremes into Demipho's house.) 52 PHORMIO. [v.4.1- SCENE 4. Antipho, in a soliloquy, expresses his joy at Phaedria's success in obtaining the money he neciled, and his despair at the state of his own affairs. \_Enter Antipho fnmi Foru7n, r.] Antipho ADVLESCENS 820 V 4 {Soliloquizes.) Laetus sum, ut meae res s^se habent, frairi 6btigisse qu6d uolt. Quam scitumst, eius modi in animo parare cupiditates, Quas, qu6m res aduorsa^ sient, paul6 mederi p6ssis ! Hie simul argentum repperit, ciira sese expediiiit ; Ego niillo possum remedio me eu6luere ex his tiirbis, 5 825 Quin, si h6c celetur, in metu, sin patefit, in probr6 sim. Neque m^ domum nunc r^ciperem, ni mi 6sset spes ost^nta Huiiisce habendae. {looking around the stage) s6d ubi nam Getam inuenire p6ssim? [Vt rogem, quod tempus conueniundi patris me capere suadeat.] Scene 5. Phormio, after soliloquizing on the success of his plan to obtain money for PllAEDRlA, begs Antipho to use his influence with Phaedria's father to secure the pardon of the young man. [^Enter Phormio from Forum, r.] Phormio Antipho PARASITVS ADVLESCENS V 5 Ph. {to himself, not observing Antipho) Argentum accepi, tradidi len6ni : abdnxi mulierem, 830 Curaui propria ut Pha^dria poteretur ; nam emissast manu. Nunc una mihi res ^tiam restat quae 6st conficiunda, 6tium v.6.4] PHORMIO. ^ 53 ' Ab s^nibus ad potandum ut habeam ; nam dliquod hos sumam dies. 5 An. {aside) Sed Ph6rmiost. {aloud) quid ais? Ph. Quid? An. Quid nam nunc facturust Pha^dria ? Quo pacto satietatem amoris ait se uelle absi'imere ? Ph. Vicissim partis tuas acturus est. An. Quas? Ph. Vt fugitet 835 patrem. Te suds rogauit riirsum ut ageres, causam ut pro se diceres ; Nam p6taturus 6st apud me. ego me ire senibus Siinium 10 Dicam ad mercatum, anclllulam emptum diidum quam dixit Geta : Ne quom hie non uideant, m^ conficere cr^dant argentum suom. {The door of Demipho's house opeiu.) Sed 6stium concr^puit abs te. An. {7-e treating into back- 840 ground for fear of his father) Vide quis egre- ditur. Ph. Getast. Scene 6. Geta congratulates Antipho on his good fortune, informing him of an interview he has overheard between Chremes and Phanh'M, from which the latter's parentage appears. He adds that the two old men have decided to forgive Antipho's fault and recognize his marriage. \_Enter Geta from DEMirno's house^ Geta Antipho Phormio SERVOS ADVLESCENS PARASITVS V 6 Ge. {soliloquizes, not observing the others) O Fortuna, o F6rs Fortuna, quantis commoditdtibus, Quam subito meo ero Antiphoni ope u6stra hunc onerastis diem ! An. {aside to Phormio) Quid nam hie sibi uolt ? Ge. {continui?ig soliloquy) n6sque amicos eius exonerastis metu ! S^d ego nunc mihi c^sso, qui non I'lmerum hunc oncro pAllio 54 PHORMIO. [V.6.S- 845 Atque hominem propero inuenire, ut ha^c quae contigerint 5 sciat. ( Throws his cloak over his shoulder and starts off.) An. {aside to Phormio) Num tu intellegis, quid hie narret? Ph. {aside to Antipho) Num tu? An. Nil. Ph. Tantundem ego. Ge. {to himself, as he moves off) Ad lenonem hinc ire pergam : ibi nunc sunt. An. {calls after him) Heus, Geta ! Ge. {^vithout stopping) Em tibi : Niim minim aut nou6mst reuocari, ciirsum quom institeris? An. {calls again) Geta ! Ge. {aside, still 7m thou t stopping) P(^rgit hercle. {aloud) num- quam tu odio tu6 me uinces. An. {as before) N6n manes? 850 Ge. {as before) Vapula ! An. {as before) Id quidem tibi iam fiet, 10 nisi resistis, u^rbero. Ge. {as before) Familiari6rem dportet 6sse tiunc : minitatiir ma- lum. {Turns and recognizes Antipho.) S6d isne est quem quaero an non ? ipsust. c6ngredere actutum. {Comes back.) An. Quid est? Ge. O 6mnium, quantumst qui uiuont, h6mo hominum ornatls- sume ! Nam sine controu6rsia ab dis s61us diligere, Antipho. 855 An. Ita uelim ; sed qui istuc credam ita 6sse mihi dici uelim. 15 Ge. Satine est si te d^libutum gaudio reddo? An. {angrily) ^nicas. Ph. {to Geta) Quin tu hinc pollicitationes aijfer et quod f^rs cedo. Ge. Oh, Tu quoque aderas, Ph6rmio? Ph. Aderam. s^d tu cessas? Ge. Accipe, em : {Jo Phormio) Vt modo argentum tibi dedimus apud forum, recta domum V.6.40.] PHORMIO. 55 20 Siimus profecti ; (/ 40 Cum ilia habitet apud te : hoc u6strum consilium fuit. 935 Ph. Quaes6 quid narras ? De. Quin tu mi argentum cedo. Ph. Immo u^ro uxorem tu cedo. De. In ius ambula. Ph. Enim u^ro si porro 6sse odiosi p^rgitis . . De. Quid facies? Ph. Egone? u6s me indotatis modo 45 Patr6cinari f6rtasse arbitramini : 940 Etiam dotatis s61eo. Ch. Quid id nostra? Ph. {rvith a careless air) Nihil. Hie quondam noram, quoius uir uxorem Ch. {starting) H6m. De. {to Chremes) Quid est? Ph. Lemni habuit aliam : Ch. {to hitnself, in despair) NuUus sum. Ph. ex qua filiam v.8.74] PHORMIO. 59 50 Susc^pit, et earn clam ^ducat. Ch. {to himself) Sepultus sum. Ph. Haec adeo ego illi iam denarrabo. {Starts towards Chkemes's house.) Ch. {holding him back) Obsecro, Ne facias. Ph. {affecting surprise) Oh, tune is eras? De. 945 Vt lud6s facit ! Ch. {to Phormio) Missum te facimus. Ph. Fabulae ! Ch. Quid uis tibi? Arg^ntum quod habes c6ndonamus te. Ph. Audio. 55 Quid u6s malum ergo m^ sic ludificamini Ine^pti uostra puerili inconstdnt\a.'? N0I6 uolo ; uolo n61o rursum ; cape cedo ; 950 Quod dictum, indictumst ; qu6d modo erat ratum, inritumst. Ch. {aside to Demipho) Quo pacto aut unde hie haec resciuit ? De. {aside to Chremes) N(§scio ; 60 Nisi m^ dixisse n^mini cert6 scio. Ch. {aside to Demipho) Monstri, ita me di ament, simile. Ph. {to himself) Inieci scrupulum. De. {aside to Chremes) Hem, Hicine ut a nobis h6c tantum argenti auferat 955 Tam ap^rte inridens? 6mori hercle satius est. Anim6 uirili pra^sentique ut sis para. 65 Vid^s tuom peccatum esse elatum foras Neque iam id celare p6sse te uxor^m tuam : Nunc qu6d ipsa ex aliis auditura sit, Chremes, 960 Id n6smet indicare placabilius est. Tum hunc inpuratum p6terimus nostr6 modo 70 Vlcisci. Ph. {to himself in alarm) Attat, nisi mi prospicio, ha^reo. Hi gUdiatorio animo ad me adfectant uiam. Ch. {aside to Demipho) At u(§reor ut placari possit. De. {aside 965 to Chremes) P)6no animo es : Ego r^digam uos in gratiam, hoc fretiis, Chremes, Quom e m^dio excessit unde haec susceptdst tibi. 60 PHORMIO. [v.8.75- Ph. {aloud, to the old men^ Itan agitis mecum? satis astute ad- 75 gredimini. Non h^rcle ex re istius {pointing to Chremf.s) me instigasti, D^mipho. 970 {to Chremes) Ain tu? ubi quae lubitum fuerit peregre feceris Neque huius sis ueritus f^minae primariae, Quin n6uo modo ei faceres contum^liam, Venias nunc precibus lautum peccatiim tuom ? 80 Hisce 6go illam dictis ita tibi incensam dabo, 975 Vt nt restinguas, lacrumis si extillaueris. De. {angrily) [Malum quod isti di deaeque omnes duint !] Tantane adfectum qu^mquam esse hominem audacia ! Non h6c publicitus sc^lus hinc asportarier 85 In s61as terras ! Ch. {aside to Demipho) In id redactus sum loci, 980 Vt quid agam cum illo n^sciam prorsum. De. {aside to Chremes) Ego scio : In ius eamus. Ph. {overhearing hi/n) In ius? hue, si quid lubet. {Starts tozuards Chremes's house.) Ch. {to Demipho) Ads6quere, retine, dum ego hue seruos ^uoco. {Starts totvards Demipho's house. Demipho t7'ies in vain to hold Phormk^ back.) De. {calls Chremes back) Enim n^queo solus : adcurre. {Both 9a old men lay hands on Phormio.) Ph. {to Demipho) Vna iniuriast Tecum. De. {to Phormio) Lege agito ergo. Ph. Alterast tecum, Chremes. 985 Ch. {to Demipho) Rape hiinc. {They drag him along.) Ph. Sic agitis ? 6nim uero uoc^st opus : {calls out) Nausistrata, exi ! Ch. {to Demipho, as Phormio struggles z'iolentlv) Os 6pprime inpurum : uide Quantum ualet. Ph. {calls again) Nausistrata, inquam ! De. N6n taces? V.9.9-] PHORMIO. 61 95 Ph. Taceam? De. {to Chremes) Nisi sequitur, piignos in uen- trem ingere. Ph. Vel 6culum exculpe : est libi uos ulciscar probe. Scene 9. Nausistrata enters, summoned by the calls of Phormio, who proceeds to inform her, in spite of the efforts of the old men to prevent him, of her husband's second marriage. Demipho craves pardon for his brother on the ground of his youthfulness at the time of committing the fault. As Nausistrata is on the point of granting it, Phormio tells her of the money he has obtained from her husband, and given, unknown to him, to her son, to secure his marriage with his mistress. Nausistrata silences her hus- band's objections by recalling his own faults, and decides to withhold her decision until she has seen her son. Phormio applauds her resolution, and is rewarded for his efforts liy an invitation to dinner. \_Euter Nausistrata from Chremes's house^ Navsistrata Chremes Demipho Phormio MVLIER SENES II I'ARASITVS V 9 Na. {calls out) Qui n6minat me? {to Chremes) hem, quid istuc 990 turbaest, obsecro, Mi uir? Ph. {tauntingly, to Chremes) Ehem, quid nunc 6bstipuisti? Na. {to Chremes, pointing to Phormio) Quis hie homost? Non raihi respondes? Ph. Hicine ut tibi resp6ndeat, Qui hercle ubi sit nescit ? Ch. {to Nausistrata, pointing to Phormio) Caue isti quicquam crdd//as. 5 Ph. {to Nausistrata, pointing to Chremes) Abi, tange : si non t6tus friget, me ^nica. Ch. {with a careless air) Nil ^st. Na. Quid ergo ? quid Istic OOo narrat ? Ph. lam scies : Ausculta. Ch. Pergin credere? Na. Quid ego, 6bsecro, Huic crt§dam, qui nil dixit? Ph. Delirat miser Tim6re. Na. {to Chremes) Non pol temerest, quod tu tarn times. 62 PHORMIO. [v.9.10- Ch. Egon timeo? Ph. {to Chremes) Recte sane: quando nil 10 times, 1000 Et hoc nil est quod ego dico, tu narra. De. {to Phormio) Scelus, Tibi narret? Ph. {to Demipho) Ohe tu, factumst abs te s^dulo Pro fratre. Na. Mi uir, n6n mihi dices? Ch. At . . Na. Quid ' at ' ? Ch. Non 6pus est dicto. Ph. {to Chremes) Tibi quidem ; at scito huic {pointing to Nausistrata) opust. {to Nausistrata) In L^mno Na. {starting) Hem, quid ais? 15 Ch. {a?igrity to Phormio) N6n taces? Ph. {to Nausistr^ata) clam te Ch. {aside) Ei mihi ! 1005 Ph. {to Nausistrata) Vx6rem duxit. Na. Mi homo, di melius duint '! Ph. Sic factumst. Na. Perii mlsera ! Ph. Et inde filiam Susc^pit iam unam, diim tu dormis. Ch. {aside to Demipho) Quid agimus? Na. Pro di inmortales, facinus miserandum ^t malum ! Ph. Hoc actumst. Na. An quicquam h6diest factum indignius? 20 1010 Qui mi, libi ad uxores u^ntumst, tum fiiint senes. Demipho, te app^Uo : nam cum hoc ipso distaed^t loqui : Haecine erant iti6nes crebrae et mansiones diutinae L^mni? haecine erat ^a quae nostros minuit fructus uilitas? De. Ego, Nausistrata, ^sse in hac re ciilpam meritum n6n nego ; 25 1015 S6d ea quin sit ignoscenda. Ph. {aside) V^rba fiunt m6rtuo. De. Nam neque necleg^ntia tua neque odio id fecit tuo. Vinolentus f^re abhinc annos quindecim muli^rculam Earn corapressit, linde haec natast ; n^que postilla umquam attigit. Ea mortem obiit, € medio abiit, qui fuit in re hac scrupulus. 30 1020 Quam 6b rem te oro, ut alia facta tua sunt, aequo animo h6c feras. V.9.51.] PHORMIO. 63 Na. Quid ego aequo animo? ctlpio misera in hac re iam de- fungier ; S6d qui /d sperem ? aetate porro minus peccaturum putem ? Iam turn erat senex, senectus si uerecund6s facit. 35 An mea forma atque a^tas nunc magis ^xpetendast, D^- mipho? Quid mi hie adfers, quam 6b rem expectem aut sperem 1025 porro n6n fore ? Ph. {loudly and mockingly) Exsequias Clirem^ti quibus est c6m- modum ire, em t^mpus est. Sic dabo : {defiantly) age nunc, Pli6rmionem qui uolet ia- cessito : Faxo tali sit mactatus atque hie {pointing to Chremes) est infortiinio. j^g ******* 40 Ph. {to liiviself) Redeat sane in gratiam iam : supplici satis est* mihi. Habet haec ei qu6d, dum uiuat, usque ad aurem obganniat. 1030 Na. At meo merito credo, quid ego nunc commemorem, De- mipho, Singulatim, qualis ego in hunc fuerim ? De. Noui aeque 6mnia Tecum. Na. Merito hoc me6 uidetur factum? De. Minume gentium. 45 V6rum iam quando accusando fieri infectum n6n potest, Ignosce : orat, c6nfitetur, purgat : quid uis amplius? 1035 Ph. {to hi?nself) l^nim uero prius quam ha^c dat ueniam, mihi prospiciam et Pha(§driae. {aloud) Heiis Nausistrata, prius quam huic resp6ndes temere, audi. Na. Quid est? Ph. Ego minas triginta per fallaciam ab illoc abstuU : 50 Eas dedi tuo gnato : is pro sua arnica lenoni dedit. Ch. {starting) H6m, quid ais? Na. {to Chremes) Ade6ne in- 1040 dignum hoc tibi uidetur, filius 64 PHORMIO. [v.9.52-66. H6mo adulescens si habet unam amicam, tu uxor^s duas? Nil pudere? quo 6re ilium obiurgabis? responds mihi. De. Faciei ut uoles. Na. Immo ut meam iam scias sententiam, Neque ego ignosco n^que promitto quicquam neque re- 55 sp6ndeo 1045 Prius quam gnatum uidero : eius iudicio permitto 6mnia. Qu6d is iubebit faciam. Ph. Mulier sapiens es, Nausistrata. Na. (/£? Demipho) Satin tibist? De. Ita. Ch. {to himself^ Immo uero pulchre discedo (§t probe 6t praeter spem. Na. Tii tuom nomen die mihi quid s/t. Ph. Ph6rmio : V6strae familiae h^rcle amicus et tuo summus Phaedriae. 60 1050 Na. Ph6rmio, at ego ecastor posthac tibi quod potero, quod uoles Faciamque et dicam. Ph. Benigne dicis. Na. Pol meri- tumst tuom. Ph. Vin primum hodie facere quod ego gaudeam, Nausistrata, 6t quod tuo uiro 6culi doleant? Na. Cupio. Ph. Me ad cenam uoca. Na. P61 uero uoco. De. Eamus intro hinc. Na. Fiat, sed 65 ubist Phaedria 1055 ludex noster? Ph. Iam hie faxo aderit. {Exit to Forum, R., to look for Phaedria. Exeunt the others into Chremes's house.) Cantor, {to the spectators) V6s ualete et plaudite. TABLE OF METRES. V. I — 152 iambic senarii ; — 153 — 154 trochaic octonarii; — 155 trochaic septenarius ; — 1 56 iambic octonarius ; — 157 trochaic octonarius ; — 158 — 159 trochaic septenarii ; — 160 — 162 iambic octonarii ; — 163 iambic quaternarius ; — 164 — 176 iambic octonarii; — 177 — 178 iambic septenarii; — 179 trochaic octonarius ; — 180 trochaic septenarius ; — 181 — 182 iambic octonarii ; — 183 iambic quaternarius ; — 184 iambic octonarius ; — 185 trochaic septenarius ; — 186 iambic octonarius; — 187 — iSS trochaic octonarii ; — 189 — 190 trochaic septenarii; — 191 iambic quaternarius ; — 192 — 194 iambic octonarii*; (with 195) — 196 — 215 trochaic septenarii ; — 216 — 230 iambic senarii; — • 231 — 232 trochaic septenarii; — 233 — 251 iambic octonarii; — 252 — 253 trochaic septenarii; — 254 — 314 iambic senarii; — 315 — 347 trochaic septenarii ; — 348 — 464 iambic senarii ; prol.; act I sc. i. 2 > act. II sc. I (vul. I sc. 3) > act. II sc. 2 (vul. I sc. 4) act. II sc. 3 (vul. II sc. i) act. Ill sc. I (vul. II sc. 2) act. Ill sc. 2. 3 (vul. II sc. 3. 4) * Verses 194-5, here contracted into one iambic octonarius, = (vul.) trochaic octonarius + trochaic binarius catal. 65 66 TABLE OF METRES. V. 465—468 — 469—470 — 471—478 — 479—480 — 481—482 -483 -484 -485 — 486 — 487—489 , — 490 — 491 — 492 — 493—495 — 496 — 497—501 — 502—503 — 504—566 — 567—712 — 713—727 -728 — 729 — 730—731 — 732 — 733—734 — 735—738 — 739—741 — 742—747 — 748—794 — 795—819 — 820—827 [—828 — 829 — 840 — 841—883 — 884 — lOIO — loii — 1055 trochaic octonarii ; trochaic septenarii ; iambic octonarii; trochaic octonarii ; trochaic septenarii ; iambic octonarius ; trochaic septenarius ; trochaic binarius catal.; iambic octonarius ; trochaic septenarii ; iambic octonarius ; iambic septenarius ; iambic octonarius; trochaic septenarii ; iambic octonarius ; trochaic septenarii; iambic octonarii; . trochaic septenarii; iambic senarii ; iambic octonarii ; trochaic octonarius ; trochaic quaternarius catal.; trochaic octonarii ; trochaic septenarius ; iambic octonarii ; trochaic octonarii ; trochaic septenarii ; iambic octonarii ; iambic septenarii ; iambic octonarii ; iambic septenarii; iambic octonarius (?) ; ] iambic octonarii ; trochaic septenarii; iambic senarii ; trochaic septenarii. > act. Ill sc. 4 (vul. Ill sc. i) }■ act. Ill sc. 5. 6 (vul. Ill sc. 2. 3) act. IV sc. I- act. IV sc. 5 act. IV sc. 6 ; V sc. i. 2 (vul. V sc. i- 3 dim.) act. V sc. 3 (vul. sc. 3 dim.) \ act. V sc. 4 J act. V sc. 5 act. V sc. 6 \ act. V sc. 7 — 9 p. TERENTI AFRI HEAVTON TIMORVMENOS Erxt, bjitt) .Stage Directions JOHN C. ROLFE, Ph.D. Instructor in Latin in Harvard University PREPARED FOR USE IN SIGHT READING BOSTON, U.S.A. PUBLISHED BY GINN & COMPANY 1900 . Copyright, 1890, By JOHN C. ROLFE. All Rights Reserved. Typography by J. S. Gushing & Co., Boston, U.S.A. Presswork by Ginn & Co., Boston, U.S.A. PREFACE The general plan of this little book, which it is hoped may be found useful for sight reading, was suggested by Mr. Preble's "Adelphoe." The text is that of C, Dziatzko (Leipzig, 1884), with some unimportant changes in punctuation. In some of the stage directions I have ventured, for the sake of viv- idness, to indicate gestures which a modern actor would use under the circumstances, although we have no evidence for believing that a Roman actor would have expressed himself in the same way. I am under great obligations to Prof. Francis W. Kelsev of the University of Michigan, and Mr. Frank W. Nicolson, Instructor in Harvard University, who have read the proofs, and given me many valuable suggestions. JOHN C. ROLFE. Cottage City, September 9, 1890. p. TERENTI AFRI HEAVTON TIMORVMENOS. INCIPIT HEAVTON TIMORVMENOS TERENTI ACTA LVDIS MEGALENSIB- L- CORNELIO LENTVLO L- VALERIO FLACCO AEDILIB- CVRVLIB- EGIT AMBIVIVS TVRPIO 5 MODOS FECIT FLACCVS .CLAVDI ACTA PRIMVM TIBIS INPARIB- DEINDE DVABVS DEXTRIS GRAECA MENANDRV FACTA II- 10 M'- IWENTIO TI- SEMPRONIO COS- G. SVLPICI APOLLINARIS PERIOCHA. In militiam proficfsci gnatum Cliniam Amantem Antiphilam conpulit durds pater, Animi'que sese angebat facti paenitens. Mox lit reuersust, clam patrem deuortitur 5 Ad Clitiphonem. is amabat scortum Bacchidera. Cum arcesseret cupitam Antiphilam Cli'nia, Vt eius Bacchis uenit arnica ac seruolae Habitum gerens Antiphila : factum id quo patrem Su^m celaret Clitipho. hie technis Syri 10 Decern minas meretriculae aufert a sene. Antiphila Clitiphonis reperitdr soror : Hanc Clinia, aliam Clitipho uxorem accipit. PERSONAE. [FI^OLOGVS] (L. Ambivivs Tvrpio). Chremes (Senex, citizen of Athens). Menedemvs (Senex, citizen of Athens). Clitipho (Advlescens, son of Chremes). Clinia (Advlescens, son of Menedemus). Syrvs (Servos to Chremes). Dromo (Servos to Menedemus). Bacchis (Meretrix). Antiphila (Virgo, beloved by Clinia). Sostrata (Matrona, wife of Chremes). NvTRix [Canthara]. Phrygia (Ancilla). CANTOJi. Note. The Nutrix, Phrygia, and Dromo say only a few words each. The Prologus and Cantor do not appear in the play proper. Prol.] PROLOGVS. I.. AMBIVIVS Ne quoi sit uostrum minim, quor partis seni Poeta dederit, qua6 sunt adulescdntium, 3 Id primum dicam, deinde quod ueni ^loquar. 3 II Oratorem esse uoluit me, non pr61ogum : 11 Vostrum iudicium f^cit, me actor^m dedit, 5 S/ hie actor tantum p6terit a facundia. Quantum ille potuit c6gitare c6mmode, 15 Qui orationem banc scripsit, quam dicturus sum. 15 4 Ex Integra Graeca integram comoediam 4 Hodi^ sum acturus Heauton timorumenon : 10 6 [Duplex quae ex argumento facta est simplici.] 6 ■ilt ^ ^ ^ ^ * 16 Nam qu6d rumores distulerunt maliuoli, IG Multas contaminasse Graecas, dum facit Paucas Latinas : id esse factum hie n6n negat, Neque s6 pigere et deinde facturum autumat. I'ulgafus ordo versiaim (cd. FL): Nequoi sit uostrum mi'rum, quor partis seni Poeta dederit, quae sunt adulescentium : Id primum dicam, deinde quod ueni eloquar. Ex Integra Graeca integram comoediam 5 Hodie sum acturus Heauton timordmenon. 5 [Duplex quae ex argumento facta est simplici.] Nouam esse ostendi et quae esset : nunc qui scripserit Et quoia Graeca sit, ni partem maxumam Existumarem scire uostrum, id dicerem. 10 Nunc quam obrem has partis diMiccrim pauci's dabo. 10 Oratorem esse uoluit me, non prologum : Vostrdm iudicium fecit : me actorem dedit, S? hie actor tantum poterit a facdndia. Quantum file potuit cogitare commode, 15 Qui orationem hanc scrfpsit, quam dictdrus sum. 15 Nam fjuod rumores distulerunt maliuoli (j. s. 8 HEAVTON TIMORVMENOS. [Pn.l. 20 Hab^t bonorum ex^mplnm, quo exempl6 sibi 20 Lic^re id facere qu6d illi fecerunt putat. Turn qu6d maliuolus u6tus poeta dictitat, Rep^nte ad studium hunc se adplicasse musicum, Amicum ingenio fr(5tuin, baud natura sua : 25 Arbltrium uostrum, u6stra existumatio 25 Val^bit. qua re omnis uos orat6s uolo, Ne plus iniquom p6ssit quam aequom oratio. Facite a^qui sitis, date crescendi c6piam, Nouarum qui spectandi faciunt c6piam 30 Sine uitiis. ne ille pr6 se dictum existumet, 30 Qui nuper fecit s^ruo currenti in uia Dec^sse populum : quur insano s^ruiat ? Ue illius peccatis plura dicet, qu6m dabit Alias nouas, nisi finem maledictis facit. 35 Ad^ste aequo animo, date potestat^m mihi 35 Statariam agere ut liceat per sil^ntium, Ne s^'mper seruos ciirrens, iratus senex, Edax parasitus, sycophanta autem inpudens, Audms leno adsidue agendi sint mihi 40 Clam6re summo, cum labore maxumo. 40 « Mea causa causam banc iustam esse animum indiicite, Vt aliqua pars lab6ris minuatur mihi. Nam nunc nouas qui scribunt, nil parcunt seni : Si qua6 labori6sast, ad me curritur ; 45 Si l^nis est, ad alium defertiir gregem. 45 In hac est pura oratio. experimini, In utramque partem ing^nium quid possit meum. Si niimquam auare pr^tium statui arti meae Et eum 6sse quaestum in animum induxi maxumum, 50 Quam maxume seruire uostris c6mmodis : 50 Ex^mplum statuite in me, ut adulesc^ntuli Vobis placere studeant potius quam sibi. p. TERENTI AFRI HEAVTON TIMORVMENOS. GENERAL INTRODUCTION. Menedemus, the "self-tormentor," is a citizen of Athens, whose only son Clinia fell in love with Antiphila. Menedemus bitterly opposed his son's marriage to a portionless stranger, and by his harshness and taunts finally drove him to leave home and go to the wars in Asia. After he had gone, Menedemus was filled with remorse. He sold his estate in Athens and moved to the country, where we find him punishing himself by lalioring incessantly, and living a life of extreme frugality. Clinia has returned, unknown to his father, and is staying with an intimate friend,*CLlTlPHO, whose father, Chremes, is Menkdemus's next door neighbor in the country. The details of the plot are given in the introductions at the beginning of each scene. ACT I. Scene : A foad in the country near Athens, leading R. to the city. At the back of (he stage are tico farm-houses, each surrounded by a plot of ground. The one on the right (of the stag-e)* belongs to Chremes, that on the left to Menedemus. Menedemus, clad only in a hide, is discovered digging in his garden with a very heavy hoc. Enter Chremes f-om his house. He looks- at Menedemus /// silence for a moment, then crosses over and speaks to him. The time is late in the afternoon. Scene i. Chremes asks Menedemus why, though an old man, and evidently well to do, he wears hunself out by working from morning till night. Menedemus at first returns short answers, but finally tells his story, and explains that he is ininisliing liimsclf for his cruelty to his son. * R. and L. are used, as usual, of the right and left of the actors facing the audience; with reference to the spectators the positions are of course reversed. 9 10 HE A V TON TIMORVMENO.^. [ii.30. Chremes Menedemvs SENES II 1 1 Ch. Quamquam ha^c inter nos nuper notitia admodumst (Inde adeo quo;« agrum in pr6xumo hie mercatus es) 55 Nee rei fere sane hoc amplius quicquam fuit : Tam^n uel uirtus ti'ia me uel uicinitas, Quod ego in propinqua parte amicitiae puto, 5 Facit ut te audacter m6neam et familiariter, Quod niilii uidere pra^ter aetatem tuam GO Facere ^t praeter quam r^s te adhortatiir tua. Nam pr6 deum atque hominiim fidem, quid uis tibi ? Quid qua^ris ? annos s^xaginta natus es, 10 Aut plus eo, ut conicio ; [agrum] in his regi6nibus Meli6rem agrum neque pr(^ti maioris n^mo habet ; (55 Seru6s compluris : proinde quasi nem6 siet, Ita attt^nte tute ill6rum oiificia fungere. Numquam tarn mane egr(^dior neque tarn u(^speri 15 Domiim reuortor, (juin te in fundo c6nspicer Fodere aut arare aut aliquid ferre. d^nique 70 Nullum remittis t^mpus neque te r^spicis. Haec n6n uoluptati tibi esse satis cert6 scio. ' Enim ' dices ' quantum hie operis fiat patniitet.' 20 Quod in 6pere faciundo 6perae consumis tuae, Si sumas in illis ^xercendis, pMs agas. 75 Mr. (^continuing to ply his hoe) Chremes, tantumne ab r6 tuast oti tibi, Ali^na ut cures ^a quae nil ad te attinent ? Ch. Hom6 sum : humani nil a me alienum puto. 25 Vel m6 monere hoc u^l percontarl puta : Rectilmst, ego ut faciam ; n6n est, te ut det^rream. 80 Me. {curtly) Mihi sic est usus ; tibi ut opus fact6st, face. Ch. An quoiquamst usus h6mini, se ut crucial? Me. {without looking up) Mihi. Ch. Si quid laborist, nullem. sed quid isti'ic malist ? 30 i.1.57.] HEAVTON TIMORVMENOS. 11 Quaes6, quid de te tantum c-^^/z/meruisti ? Me. Eheu ! (^Bursts into fears.) Ch. Ne lacruma, atque istuc, quidquid est, fac me ut sciani : Ne retice, ne uerdre, crede inquam mihi : 85 Aut c6nsolando aut c6nsilio aut re iiiuero. 35 Me. {looking up) Scire h6c uis? Ch. Hac quidem causa qua dixi tibi. Me. Dic^tur. Ch. At istos rastros interea tamen Adp6ne, ne lab6ra. Me. {plying his hoe vigorously) Minume. Ch. Quam rem agis? Me. Sine me, uociuom tempus ne quod dem mihi 90 Lab6ris. Ch. {taking the hoe from him) Non sinam, inquam. Me. Ah, non aequom facis. 40 Ch. {trying its weight) Hui, tam grauis hos, quaeso? Me. Sic meri- tumst meum. Ch. {laying it down) Nunc I6quere. Me. Filium unicum adulesc^n- tulum Habeo. ah, quid dixi ? hal^ere me ? inuno habui, Chremes ; Nunc liabeam necne incertumst. Ch. Quid ita istuc ? Me. Scies. 95 Est € Corintho hie aduena anus paupercula ; 45 Eius filiam ille amare coepit perdite, Prope [iam] ut pro uxore haberet : haec clam me 6mnia. Vbi r^m resciui, co^pi non humanitus Neque ut animum decuit a^grotum adulescentuh 100 Tractare, sed ui et uia peruolgata patrum. 50 Cottidie accusabam : ' hem, tibine haec diutius Lic^re speras facere me uiu6 patre, Amicam ut habeas pr6pe iam in uxoris loco ? Erras, si id credis, 6t me ignoras, Clinia. 105 Ego t^ meum esse dici tantisp^r uolo, 55 Dum qu6d te dignumst facies ; sed si id n6n facis. Ego qu6d me in te sit facere dignum inuenero. Nulla adeo ex re istuc fit nisi ex nimio 6tio. 12 HEAVTON I'IMOKVMKNOS. [1.1.90. 110 Ego istuc aetatis n6n amori operam dabam, Sed in Asiam hinc abii propter pauperiem atque ibi Simul rem et gloriam armis belli r^pperi.' 60 Postr^mo adeo res r^diit : adulesc^ntulus Saepe ^adem et grauiter audiendo iiictus est ; 115 Aetate me putauit et sapientia Plus scire et i)rouidere quam se ipsiim sibi : In Asiam ad regem militatum abiit, Chremes. 65 Ch. Quid ais? Me. Clam me proftctus mensis tris abest. Ch. Ambo accusandi ; etsi illud inceptum tamen 120 Animist pudentis signum et non instr^nui. Me. Vbi c6mperi ex eis, qui fuere ei c6nscii, Domum reuortor ma^stus atque anim6 fere 70 Perturbato atque incerto prae aegritudine. Adsido : adcurrunt s^rui, soccos d^trahunt ; 125 Video alios festinare lectos st^rnere, Cenam adparare : pr6 se quisque sedulo Faci^bant, quo illam mihi lenirent miseriam. 75 Vbi uideo, haec coepi cogitare ' hem, t6t mea Solius solliciti s/nt causa, ut me unum ^xpleant? 130 Ancillae tot me u^stiant? sumptiis domi Tant6s ego solus faciam? sed gnatum unicum, Quem pariter uti his decuit aut etiam amplius, 80 Quod ilia a^tas magis ad ha^c utenda id'6neast, Eum ego hinc eieci miserum iniustitia mea ! 135 Mal6 quidem me qu6uis dignum d^putem, Si id faciam. nam usque dum ille uitam illam colet Inopem, carens patria 6b meas iniurias, 85 Int^rea usque illi dt§ me supplicium dabo Lab6rans, parcens, quaerens, illi s6ruiens.' 140 Ita facio prorsus : nil relinquo in a(§dibus, Nee uas nee uestim^ntum : conrasi 6mnia. Ancillas, seruos, nisi eos qui opere rustico 90 i.1.119-] HEAVTON TIMORVMENOS. 13 Faciiindo facile sumptum exercirt^nt suom, Omnis produxi ac uendidi. inscripsi ilico Aedis mercede. quasi talenta ad quindecim 145 Coegi : agrum hunc mercatus sum : hie me ex^rceo. 95 Decr^ui tantisper me minus iniuriae, Chrem^s, meo gnato facere, dum fiam miser ; Nee fas esse ulla m^ uoluptate hie frui, Nisi ubi ille hue saluos redierit meus partieeps. 150 Ch. Ing(§nio te esse in liberos leni puto, 100 Et ilium 6bsequentem, si quis reete aut e6mmode Traetaret. uerum n^c tu ilium satis n6ueras, Nee te ille ; hoe o^^od fit, ubi non uere uiuitur. Tu ilium numquam ostendisti quanti p^nderes, 155 Nee tibi illest eredere ausus quae est aequ6m patri. 105 Quod si ^sset faetum, haee numquam eueniss6nt tibi. Me. {sadly) Ita r^s est, fateor : p^eeatum a me maxumumst. Ch. Mened^me, at porro r^cte spero et ilium tibi Saluom adfuturum esse hie eonfido propediem. 160 Me. {looking iipivard) Vtinam ita di faxint ! Ch. Faeient. nune si e6mmodumst, no Dionysia hie sunt h6die : apud me sis nolo. Me. Non p6ssum. Ch. Quor non? quaeso tandem aliquantulum Tibi paree : idem absens faeere te hoe uolt filius. Me. Non c6nuenit, qui ilium ad laborem h\\\c /t'pulerim, 165 Nune me ipsum fugere. Ch. Sieine est sentt§ntia? 115 Me. Sie. Ch. B^ne uale. Me. Et tu. {Exit into ids hoitsc.) Ch. {soliloquizing and luiping his eyes') Lacrumas exeussit mihi Miser^tque me eius. s^d ut die'i t^mpus est, Tempiist monere me hiinc uieinum Phaniani, Ad e^nam ut ueniat : ibo, uisam si domist. {Goes off v.. 170 and returns immediately .) Nil 6pus fuit monit6rc : iam dudiim domi 14 IIEAVTON TIMOR VMENOS. [i.2.11. Praesto apud me esse aiunt. egomet conuiuas moror. 120 Ibo adeo hinc intro. {Starts to go to his door, but draws back as he hears some one openiiig it.) sed quid crepiierunt fores ? [Hinc a me? quis nam egreditur? hue concessero.] {Goes over n..) Scene 2. Enter Clitipho frofn the house of Cf^rkmes. CLiTiriio has sent his father's slave Syrus to beg Antithila to come to Clinia. Chremes overhears his son assuring Clinia that she will soon arrive. Having learned the circumstances of Clinia's return, Chremes makes up his mind that the young man ought not to he told the real state of his father's feelings. He therefore defends the conduct of Menedemus. Clitipho Chremes ADVLESCENS SENEX 175 1,2 Cl. {to Clinia within) Nil adhuc est quod uereare, Clinia: haud quaquam etiam cessant, Et illam simul cum nuntio hie tibi adfuturam hodi^ scio. Proin tu sollicitudinem istam falsam, quae te excruciat, mittas. Ch. {aside) Quicum loquitur filius? Cl. {aside, seeing Chremes) Pater adest, quem u61ui : adibo. {to 5 Chremes) pater, opportune aduenis. 180 Ch. Quid id est? Cl. Hunc {pointing) Mened^mum nostin nostrum uicinum ? Ch. Probe. Cl. Huic filium scis 6sse? Ch. Audiui esse : in Asia. Cl. Non 6st, pater : Apud n6s est. Ch. Quid ais ? Cl. Aduenientem, e naui egredi- entem ilico Abdi'ixi ad cenam ; nam mihi magna cum e6 iam inde [usque] a pu^ritia Fuit semper familiaritas. Ch. Voluptatem magnani nuntias. 10 185 Quam u^llem Menedemum inuitatum, ut n6biscum esset, amplius, i.2.35J HEAVTON TIMORVMENOS. 15 Vt hanc laetitiam n^copinanti primus obicerem ei domi ! Atque etiam nunc t^mpus est. {Starts to go to Menedemus's door.) Cl. {detaining him) Caue faxis : non opus 6st, pater. Ch. Quapr6pter? Cl. Quia enim incertumst etiam, quid se faciat. m6do uenit ; 15 Timet 6mnia, patris iram et animum amicae se erga ut sit suae. Earn misere amat ; propt(§r earn haec turba atque abitio euenit. Ch. Scio. 190 Cl. Nunc s^ruolum ad earn in urbem misit, ^t ego nostrum una Syrum. Ch. Quid narrat? Cl. Quid ille? se miserum esse. Ch. {contempt- uously) Miserum? quem minus cr^deres? Quid relicuist quin habeat, quae quidem in h6mine dicuntiir bona ? 2o Parentis, patriam inc6lumem, amicos, g^nus, cognatos, ditias. Atque ha^c perinde sunt ut illius animust qui ea p6ssidet : iMo Qui uti scit, ei bona ; illi, qui non lititur rect^, mala. Cl. Immo ille fuit senex inportunus semper, et nunc nil magis Vere6r quam ne t^uid in ilium iratus pliis satis faxit, pater. 25 Ch. lU/V/ne? {aside) sed reprimam me; nam in metu ^sse hunc illist utile. Cl. {not understanding 7v/iat his father says) Quid tute tecum? Ch. Dicam : ut ut erat, mansum tamen op6rtuit. 200 Fortasse aliquantum iniquior erat praeter eius lubidinem : Pater^tur ; nam quem ferret, si parentem non ferret suoin ? Huncine erat aequom ex illius more an ilium ex huius uiuere? 30 Et qu6d ilium insimulat durum, id non est ; nam parentum iniuriae Vnius modi sunt ferme, paulo qui dst homo tolerabilis : 205 Scortari crebro n61unt, nolunt crebro conuiuarier, Praeb^nt exigue sumptum ; atque haec sunt tamen ad uirtutcm 6mnia. Verum animus ubi semel se cupiditate deuinxit mala, 35 Nec^ssest, Clitipho, consilia consequi consimilia. 16 HEAVTON TIMORVMENOS. [i-3 i?- 210 Scitumst periclum ex aliis facere, tibi quod ex usu siet. Cl. Ita cr6do. Ch. Ego ibo hinc intro, ut uideam n6bis quid cena^ siet. Tu, ut tempus est dlei, uide sis ne quo hinc abeas 16ngius. ( Goes into his house.') Scene 3. Clitipho soliloquizes on his father's advice, which he does not at all agree with. lie goes on to speak of the extravagance of his own mistress, Bacchis. Clitipho ADVLESCENS II I Cl. {soliloquizing) Quam iniqui sunt patres in omnis adulescentis iudices ! Qui aequom esse censent n6s a pueris ilico nasci senes 215 Neque illarum adfinis esse rerum, quas fert adulescentia. Ex sua lubidine moderantur, nunc quae est, non quae olim fuit. Mihi si umquam filius erit, ne ille facili me utetur patre ; 5 Nam et c6gnoscendi et ignoscendi dabitur peccati locus : Non ut meus, qui mihi per aUum ost^ndit suam sent^ntiam. 220 Perii ! is mi, ubi adbibit phis paulo, sua quae narrat facinora ! Nunc ait {imitating his father's po7npous manner) * periclum ex aliis facito, tibi quod ex usu siet ' : {shrugging his shoulders) Astiitus ! ne ille hand scit, quam mihi nunc surdo narret fabulam. 10 Magis mine me amicae dicta stimulant ' da mihi ' atque ' adfer mihi ' : Quoi qu6d respondeam nil habeo ; n^que me quisquamst miserior. 225 Nam hie Clinia, etsi is qu6que suarum r^rum sat agitat, tamen Hab^t bene et pudice eductam, ignaram artis meretriciae. Meast z'wpotens, procax, magnifica, siimptuosa, n6bilis. 15 Turn qu6d dem ei, ' recte ' est ; nam nil esse mihi religiost dicere. Hoc ^go mali non pridem inueni, n^que etiam dum scit pater. ii.i.i2.] HEAVTON TIMORVMENOS. 17 ACT II. Scene i. Eriter Clinia from Chremes's house. He appears 7vor7-ied and anxious, Clinia fears that Antiphila has forgotten him during his absence. Clitipho comforts him and warns him not to let himself be seen. Clinia Clitipho ADVLESCENTES II II 2 Clin, (^soliloquizing and lookiitg anxiously toward the citx, r.) Si mihi secundae r^s de amore meo Assent, iam dudiim scio 230 Venissent ; sed uere6r, ne mulier me absente hie corrupta sit. Concurrunt multae opinionew rh quae mi anim^ exaiigeant : Occasio, locus, aetas, mater quoius sub imperi6st mala, 5 Quoi nil iam praeter pr^tium dulcest. Clit. {calling) Clinia. Clin, {sighing) Ei miser6 mihi ! Clit. {looking anxiously towards Menedemus's door) Etiam caues, ne uideat forte hie te a patre ahquis exiens ? 235 Cldst. Faciam ; sed nescio quid profeeto mi animus praesagit mali. Clit. {impatiently) Pergin istuc prius diiudicare, quam scis quid ueri siet? Clin. Si nil mali esset, iam hie adessent. Clit. Iam aderunt. Clin. Quando istuc ' iam ' erit ? lo Clit. Non c6gitas hinc 16ngule esse? et n6sti mores mulierum : Dum m61iuntur, dum conantur, annus est. Clin. O Clitipho, 240 Time6. Clit. {pointing r. and clapping Clinia on the shoulder) Respira : ecciim Dromonem cum Syro una : adsi'int tibi. 18 HEAVTON TIMORVMENOS. • [ii.2.14. Scene 2. Enter r. Syrus and Dromo talking together. Clinia, overhearing the conversation of the two slaves, is disturbed at Antiphila's apparent gain in wealth. Syrus tells him that she is still devoted to him, that all the servants, jewelry, etc., belong to Bacchis, whom he has brought with him, intending to pass her off as Clinia's mistress, so that his young master may enjoy a few days of her society. Clitipho at first objects to the plan, but finally acquiesces, and the two young men promise to act their parts carefully. Syrus says that he has a plan which he will explain later. Syrvs Dromo Clinia Clitipho SERVI II ADVLESCENTES II II 3 Sy. Ain tu? Dr. Sic est. Sy. Vtirum interea, dum sermones ca^dimus, Illae sunt relictae. Clit. {to Clinia) Mulier tibi adest. aiulin, Clinia? Clin, li^go uero audi6 vxvat demum et iiideo et ualeo, Clitipho. 245 Dr. i^to Syrus) Minume mirum : adeo inpeditae sunt: ancillarum gregem Ducunt secum. Clin. (/ (Pveri: belong to Micio's establishment). )). '^ Note. Storax, Parmeno, and Bacchis are silent characters f Pamphila speaks once behind the scenes ; the Prologus and Cantor are not in the play proper. PROLOGVS. Postqudm poeta sensit scripturam suam Ab iniquis obseruari et aduorsarios Rapere in peiorem partem quam acturi sumus ******** De se ipse indicio erit, uos eritis iudices, 5 Laudin an uitio duci id factum op6rteat. 5 Synapothnescontes Diphili como^diast ; Earn C6mmorientis Plautus fecit fabulam. In Gra^ca adulescens 6st, qui lenoni ^ripit Meretricem in prima fabula ; cum Plautus locum 10 Reliquit integrum ; eum hie locum sumpsit sibi i o In Ad^lphos, uerbum d^ uerbo expressum ^xtulit. Eam n6s acturi siimus nouam : pern6scite Furtiimne factum existumetis an locum Repr^nsum, qui praet^ritus necleg^ntiast. 15 Nam qu6d isti dicunt maliuoli, homines n6bilis 15 Hunc ddiutare adsidueque una scribere : Quod illi maledictum u^hemens esse existumant, Eam laudem hie ducit maxumam, quom illis placet, Qui u6bis uniu6rsis et popul6 placent, 20 Quorum 6pera in bello, in 6tio, in neg6tio 20 Suo quisque tempore tlsust sine sup^rbia. Dehinc ne ^xpectetis drgumentum fabulae : Sen^s qui primi u^nient, ei partem aperient, In agendo partem ostt^ndent. facite aequanimitas ******** 25 Podtae ad scribendum augeat industriam. 25 ADELPHOE. [I I, i-i6. ACTVS I. Scene : Street in Athens. Back of stage represents two adjoin- ing houses. The larger, to the right of the spectato?'s, belongs to Micio, aiid has a large door near the centre of the stage and a smaller door to the right. The smaller house, to the left, is Sostrata's, and has but one door. The street leads on the left to the harbor, on the right to the Forum {market- place. Agora); a lane, also on tJic right, but tmvards the rear, leads to the country. TJure is also a lane on the left. In the middle of the stage an altar. Enter Micio from the front door of his house. Calls as he comes out. I I Stordx ! {No ans%ver. Soliloquizes.) Non retliit hac nocte a cena A^schinus Neque s^ruolorum quisquam, qui aduorsum ierant. Profecto hoc uere dicunt : si absis uspiam Aut ibi si cesses, ^uenire ea satius est, 5 Quae in te uxor dicit 6t quae in animo c6gitat 30 Irata, quam ilia qua^ parentes pr6pitii. Vx6r, si cesses, aut te amare c6gitat t Aut t^te amari aut p6tare atque animo 6bsequi. [Et tibi bene esse, s61i sibi quom sit male.] 10 Ego quia non rediit Alius quae c6gito ! 35 Quibus nunc sollicitor r^bus ! ne aut ille dlserit Aut Occident per tenehras ac praefr^gerit Aliquld. uah, qu^mquamne hominem in dnimo instituere Parare quod sit carius quam ipse 6st sibi ! 15 Atque ^x me hie natus n6n est, sed ex fratre est meo. 40 Dissimili is studiost iam Inde ab adulesc^ntia : 1 I, 17-51.] ADELPHOE. 9 Ego hanc clementem uitam urbanam atque 6tium Secutus sum et, quod fortunatum isti putant, Vx6rem numquam habui. ille contra haec 6mnia : 20 Ruri agere uitam ; semper parce ac duriter 45 Se habere ; uxorem duxit ; nati filii Duo ; inde ego hunc mai6rem adoptaui mihi : Edijxi a paruolo, habui, amaui pr6 meo ; In e6 me oblecto, s61um id est carum mihi, 25 Ille ut item contra me habeat facio s^dulo : 50 Do, pra^termitto, n6n necesse habeo omnia Pro me6 iure agere ; p6stremo, alii clanculum Patr^s quae faciunt, qua^ fert adulesc^ntia, Ea n^ me celet c6nsuefeci filium. 30 Nam qui mentiri aut fallere insuerit patrem, 55 Aiidacter tanto magis audebit c^teros. Pudore et liberalitate liberos Retin^re satius ^sse credo quam metu. Haec fratri mecum n6n conueniunt n^que placent. 35 Venit ad me saepe damans ' quid agis, Micio ? 60 Quor p^rdis adulesc^ntem nobis? qu6r amat? Quor p6tat ? quor tu his r^bus sumptum suggeris, Vestitu nimio indulges? nimium ineptus es.' Nimium ipse est durus pra^ter aequomque et bonum, 40 Et errat longe mea quidem sent^ntia, 65 Qui imp^rium credat grauius esse aut stabilius, Vi qu6d fit, quam illud ciu6d amicitia adiungitur. Mea sic est ratio et sic animum induc6 meum : Mal6 coactus qui suom officium facit, 45 Dum id r^scitum iri credit, tantisp^r pauet ; 70 Si sp^rat fore clam, rursum ad ingenium redit. Ille quem beneficio adiungas, ex anim6 facit, Studet par referre, pra^sens absensque idem erit. Hoc patriumst, potius c6nsuefacere filium 50 Sua sp6nte recte facere quam alien6 metu ; 75 Hoc pater ac dominus interest, hoc qui nequit, 10 ADELPHOE. [I i, 52-55; 2, 1-24. Fate^tur nescire imperare liberis. Sed ^stne hie ipsus, d€ quo agebam ? et c^rte is est, Nescio quid tristem uideo : credo, iam ut solet, 55 lurgabit. (En^er Demka.) saluom te aduenire, D^mea, 80 Gaud^mus. Demea, Micio (Senes ii). I 2 De. Ehem opportune ; te ipsum qua^rito. Mi. Quid tristis es? De. Rogas me? ubi nobis A^schinus/? i^ pauses a moment) Sn^i' quid tristis ^go sim. Mi. {aside to spectators) Dixin h6c fore? {to Demea) Quid ftcit? De. Quid ille fdcerit? quern n^que pudet 5 Quicquam nee metuit qu^mquam neque leg^m putat 85 Tenure se ullam. nam ilia quae antehac facta sunt Omitto ; modo quid d(§signauit? Mi. Quid nam id est? De. Foris ecfregit atque in aedis inruit Ali^nas ; ipsum d6minum atque omnem familiam 10 Mulcauit usque ad m6rtem ; eripuit mulierem 90 Quam amabat ; clamant 6mnes indign'issume Factum 6sse. hoc adueni^nti quod mihi, Micio, Dix^re ! in orest 6mni populo. denique, Si c6nferendum ex^mplumst, non fratr^m uidet 15 Rei dare operam, ruri ^sse parcum ac s6brium ? 95 Nullum huius simile factum, haec quom illi, Micio, Dic6, tibi dico ; tii ilium corrumpi sinis. Mi. Homine imperito numquam quicquam iniustiust, Qui nisi quod ipse f^cit nil rectum putat. 20 De. Quorsum Istuc? Mi. Quia tu, D^mea, haec male iudi- cas. 100 Non 6st flagitium, mihi crede, adulesc^ntulum Scortari, neque potare ; non est ; n^que foris Ecfringere. haec si n^que ego neque tu f^cimus, Non siit egestas fdcere nos ; tu nunc tibi I 2, 25-59.] ADELPHOE. 11 26 Id laiidi ducis, qu6d turn fecisti inopia? 105 Iniuriumst ; nam si 6sset unde id fieret, Facer^mus, et tu ilium tuom, si ess^s homo, Siner^s nunc facere, diim per aetat^m licet, Potius quam, ubi te exspectatum eieciss^t foras, 30 Ali^niore aetate post facer^t tamen. no De. Pro luppiter, tu homo ddigis me ad insaniam. Non 6st flagitium facere haec adulesc^ntulum ? Mi. Ah, Ausculta, ne me optundas de hac re sa^pius : Tuom filium dedisti adoptandiim mihi ; 36 Is m^us est factus : siquid peccat, D^mea, 115 Mihi peccat ; ego illi maxumam partem fero. Obs6nat, potat, 61et unguenta : de meo ; Amat : dabitur a me arg^ntum, dum erit c6mmodum ; Vbi n6n erit, fortasse excludetur foras. 40 Foris ecfregit : restituentur ; discidit 120 Vest(^m : resarci6tur ; et — dis gratia — Est unde haec fiant, t§t adhuc non molesta sunt. Postr^mo aut desine aiit cedo quemuis arbitrum : Te pliira in hac re p^ccare ostendam. De. Ei mihi, 45 Pater esse disce ab illis, qui uere sciunt. 125 Mi. Natura tu illi pater es, consiliis ego. De, Tun c6nsiliis quicquam ? Mi. Ah, si pergis, abiero. De. Sicine agis? Mi. An ego t6tiens de eadem re aiidiam? De. Cura^st mihi. Mi. Et mihi curaest. uerum, D^mea, 50 Cur^mus aequam utdrque partem : tu alterum, 130 Ego item alterum. nam amb6s curare pr6pemodum Rep6scere ilium est qu^m dedisti. De. Ah, Micio. Mi. Mihi sic uidetur. De. Quid istic ? tibi si istuc placet, Profimdat perdat p^reat, nil ad me attinet. 66 lam si uerbum unum p6sthac ! Mi. Rursum, D^mea, 135 Irdscere? De. An non cr^dis? repeton qu^m dedi? Aegr^st ; alienus n6n sum ; si obsto . . em, d^sino. Vni'im uis curem : euro, et est dis gratia, Quom ita ut uolo est ; ist6 tuos ipse s^ntiet 12 ADELPHOE. [I 2, 60-74. 60 Post^rius. nolo in ilium grauius dicere. {Exit.) 140 Mi. {soliloquizes) Nee nil neque omnia ha^c sunt quae dicit tamen : Non nil molesta haec sunt mihi, sed ost^ndere Me aegr^ pati illi n61ui ; nam itast homo : Quom placo, aduorsor s^dulo et det^rreo, 65 Tamen uix humane pdtitur ; uerum si augeam 145 Aut ^tiam adiutor sim 6ius iracundiae, Insaniam proftcto cum illo. etsi A^schinus Non niillam in hac re n6bis facit iniuriam : • Quam hie n6n amauit m^retricem? aut quoi n6n dedit 70 Aliquid? postremo ni'iper (credo iam 6mnium 150 Taed^bat) dixit u^lle uxorem diicere. Sperabam iam def^ruisse adulesc^ntiam : Gaud^bam. ecce autem de integro ; nisi quidquid est Volo scire atque hominem c6nuenire, si apud forumst. {Exit.) II I, 1-13.3 ADELPHOE. 13 ACTVS II. Sannio rushes in from the market-place r. pursuing Bacchis, who is guarded by Aeschinvs and his slaves (Storax, Par- MENO, &'C.). Sannio (Leno). Aeschinvs (Advlescens). Parmeno (Servos), Bacchis (Meretrix). II I Sa. {calls out in distress) Obsecro populares, ferte misero atque innocenti auxilium : 155 Subuenite inopi. Ae. {to Bacchis) Otiose; nunciani ilico hie consiste. Quid respectas ? nil periclist : numquam, dum ego adero, hie te tanget. Sa. {threateningly) Ego istam inuitis 6mnibus. 5 Ae. {to Bacchis) Quamquam est scelestus, n6n committet h6die umquam iterum ut uapulet. Sa. Aeschine, audi, ne te ignarum fuisse dicas me6runi morum : 1 60 L^no ego sum. Ae. Scio. Sa. At ita, ut usquam fuit fide quisquam 6ptuma. Tu quod te posterius purges, banc iniuriam niihi nolle Factam esse, huius non faciam. crede hoc, 6go meum ius persequar, 10 N^que tu uerbis s61ues umquam, qu6d mihi re male ftceris. N6ui ego uostra haec 'n611em factum ; dabitur ius iuran- dum indignum 165 Te esse iniuria hac', indignis (luom (^gomet sim acceptus modis. Ae. {to Parmeno) Abi prae strenue ac foris aperi. Sa. Cd- terum hoc nili facis? 14 ADELPIIOE. [11 1, 14-28. Ae. {to Bacchis) I intro iam nunc tu. Sa. Enim non sinam. Ae. {to Parmeno) Accede illuc, Parmeno. 15 Nimium istuc abisti ; hie {pointing to Sannio) propter hunc adsiste. (Parmeno takes posi- tion by Sannio.) em, sic nolo. Caue nunciam oculos a meis oculis qu6quam demoueas tuos, 1 70 Ne m6ra sit, si innuerim, quin pugnus c6ntinuo in mala ha^reat. Sa. Istuc nolo ergo ipsum ^xperiri. Ae. {to Parmeno) Em, serua : {to Sannio) omitte nxilierem. (Parmeno strikes Sannio.) Sa. O indignum facinus ! Ae. Nisi caues, geminabit. (Par- meno strikes again.) Sa. Ei miser6 milii ! 20 Ae. Non innueram ; uerum in istam partem p6tius peccat6 tamen. {to Bacchis) I nunciam. (Bacchis ami Parmeno go into the house.) Sa. Quid h6c reist? regnumne, A^schine, hie tu p6s- sides? 175 Ae. Si p6ssiderem, ornatus esses ex tuis iiirtutibus. Sa. Quid tibi rei mecumst? Ae. Nil. Sa. Quid? nostin qui sim? Ae. Non desidero. Sa. Tetigin tui quicquam? Ae. Si attigisses, f^rres infor- tunium. 25 Sa. Qui tibi magis lic6t meam habere, pr6 qua ego argentum dedi? Resp6nde. Ae. Ante aedis n6n fecisse erit melius hie conuicium ; 180 Nam si molestus pergis esse, iam intro abripiere atque ibi Vsque ad necem operiere loris. Sa. L6ris liber? Ae. Sic erit. II I, 29-49.] ADELPHOE. IS Sa. O h6minem inpurum ! hicine libertatem aiunt esse aequam 6mnibus? 30 Ae. Si satis iam debaccliatus es, leno, audi si uis nunciam. Sa. Egon debaccliatus sum autem an tu in me ? Ae. Mitte ista atque ad r^m fedi. 185 Sa. Quam rem ? quo redeam ? Ae. lamne me uis dicere id ciuod ad te attinet? Sa. Cupio, aequi niodo aliquid. Ae. {to spectators) Vah, leno iniqua me non u61t loqui. Sa. Len6 sum, pernici^s communis, fateor, adulescentium, 35 Periurus, pestis ; tamen tibi a me m'lUa ortast iniuria. Ae. Nam hercle etiam hoc restat. Sa. Illuc quaeso r^di, quo coepisti, Aeschine. 190 Ae. Minis uiginti tu illam emisti — qua^ res tibi uortat male ! — ; Arg^nti tantum dabitur. Sa. Quid? si ego tibi illam * nolo u^ndere, Cog^s me? Ae. Minume. Sa. Namque id metui. Ae. Neque uendundam censeo, 40 Quae liberast ; nam ego liberali illam adsero causa manu. Nunc uide utrum uis, argentum accipere an causam meditari tuam. 195 Delibera hoc, dum ego redeo, leno. (Aeschinvs and the slaves go into the house.) Sa. {soliloquizes) Pr6 supreme luppiter, Minume miror qui insanire occipiunt ex iniuria. D6mo me eripuit, u^rberauit ; me Inuito abduxit meam ; 45 H6mini misero plus quingentos c61aphos infrcgit mihi. Ob malefacta haec tantidem emptam postulat sibi tra- dier. 200 V^rum enim quando bene promeruit, fiat ; suom ius p6stulat. Age iam cupio, si modo argentum reddat. sed ego hoc hariolor : Vbi me dixer6 dare tanti, testis faciei ilico, 16 ADELl'IIOE. [111,50-54; 2,1-12. 50 Vendidisse m6, de argento s6mnium : 'mox ; eras redi'. Id quoque possum fcrre, modo si reddat, quainciuam iniuriumst. 205 Verum cogito id (|uod res est : quando eum quaestum occ^peris, Accipiunda et mi'issitanda iniuria adulesc^ntiumst. S6d nemo dabit; frustra egomet m^cum has rationes puto. Enter SvRvs from Micio's house. Syrvs (Servos). Sannio (Leno). \\2^Y.{as he comes out, to Aeschinvs within) Tace, Egomet conueniam ipsum ; cupide accipiat faxo at. Ct. Ita qua^so. quando hoc b^ne successit, hilare hunc sumamus diem. {Exeunt.) Ill I, i-ii; 2, I-3.J ADELPHOE, 2i ACTVS III. Enter from Sostrata's house Sostrata «;«ut not hearitig what he says) Me miseram, quid namst qu6d sic uideo timidum et properant^m Getam ? 305 Ge. {still soliloquizing) Quem n^que fides neque ius iuran- dum n6que ilium miseric6rdia Repr^ssit neque refl^xit neque quod partus instabat prope, 10 Quoi miserae indigne p(§r uim uitium obtulerat. So. {aside) Non int^llego Satis quae loquitur. Ca. {sotto voce to Sostrata) Pr6- pius obsecro accedamus, S6strata. Ge. {still soliloquizes) Ah Me miserum, uix sum compos animi, ita ardeo ira- cundia. 310 Nil ^st quod malim quam illam totam familiam dari mi 6buiam, Vt ego banc iram in eos euomam omnem, dum a^gritudo haec 6st recens. 15 [Satis mihi id habeam supplici, dum illos ulciscar modo.] Seni animam primum extinguerem ipsi, tiui illud pro- duxit scelus ; Turn auttim Syrum impuls6rem, uah, quibus ilium lace- rar^m modis ! 315 Sublimew medium arriperem et capite prJ«um in terra statuerem, Vt C(Jrebro dispergat uiam. 20 Adulescenti ipsi (§riperem oculos, p6st haec praecipit^m darem. C^teros ruerem dgerem raperem tunderem et prost^r- nerem. 2, 22-38.] ADELPHOE 23 Sed cesso eram hoc malo inpertiri pr6pere? {Moves towards Sostrata's house.) So. (/ De. {continues soliloquy) Quid hoc malum infelicitatis? neys, and a ceremony of manu- viission is performed, ending with the 700 rds) liber esto. Sy. Pi^ne facis. 970 Omnibus gratiam habeo, et seorsum tibi praeterea, D^mea. 54 ADELPHOE. [V 9, 15-34. 15 De. Gaijdeo. Ae. Et ego. Sy. Cr^do. utinam hoc per- p^tuom fiat gaudium, Phrygian! ut uxor^m meani una m6cum uideam liberam. De. Optumam quidem niuhereni. Sy. Et quidem tu6 ne- poti huiiis fiHo H6die prima mammani dedit haec. De. Hercle uero s6rio, 975 Siquidem prima dt^cht, hand dubiumst quin emitti ae- qu6m siet. 20 Mi. Ob eam rem ? De. Ob earn. p6stremo a me arg^ntum quantist sumito. Sy. Di tibi, Demea, 6mnes semper 6mnia optata 6fferant. Mi. Syre, processisti hodie pulchre. De. Siquidem porro Micio, Tu tuom ofificium facies, atque huic ahquid pauhmi pra6 manu 980 ' D^deris, unde utatur : reddet tibi cito. Mi. (with a snap of the finger^ Istoc uiHus. 25 Ad. Frugi homost. Sy. Reddam h(^rcle, da modo. Ae. Age, pater. Mi. Post c6nsulam. De. Fdciet. Sy. {to Demea) O uir 6ptume. Ae. {to De- mea) O pat^r mi festiuissume. Mi. {in bewilderment) Quid istuc? {to Demea) quae res tarn repente m6res mutauit tuos ? Qu6d prolubium ? qua6 istaec subitast largitas ? De. Di- cam tibi : 985 Vt id ostender^m, quod te isti facilem et festiu6m pu- tant, 30 id non fieri ex u^ra uita n^que adeo ex aequo ^t bono, S6d ex adsentando, indulgendo et largiendo, Micio. {to Aeschinvs) Nunc adeo si ob eam rem uobis m(§a uita inuisa, A^schine, est, Quia non iusta iniiista prorsus 6mnia omnino 6bse- quor, 990 Missa facio : ecfundite, emite, facite quod uobIs lubet. V 9, 35-40] ADELPHOE. 55 35 S6d si id uoltis p6tius, quae uos pr6pter adulesc^ntiam Minus uidetis, magis inpense cupitis, consulitis parum, Ha^c reprehendere ^t corrigere me ^t secundare in loco : £cce me, qui id faciam uobis. Ae. Tibi, pater, per- mittimus : 995 Plus scis quod opus factost. sed de fratre quid fi^t? De. Sino : 40 Haoeatj in istac fmem faciat. Mi. Istuc recte. Cantor. Plaudite. TABLE OF METRES. V. I— 154 155—157 158 159 160 161 162 163 and 164 165 166 — 169 170 — 196 197 — 208 209 210 — 227 228—253 254—287 288 289 — 291 292 and 293 294 295 — 298 299—302 303 and 304 305—316 317 318 and 319 320 321—329 330—354 355—516 517 518 519—522 523 524 525 526 527—539 iambic Senarius; trochaic Octonarius; trochaic Seniiseptenarius; iambic Octonarius; trochaic Octonarius; trochaic Septenarius; trochaic Octonarius; trochaic Septenarius; trochaic Octonarius; trochaic Septenarius; iambic Octonarius; trochaic Septenarius; iambic Septenarius; iambic Octonarius; iambic Senarius; iambic Octonarius; trochaic Septenarius; iambic Octonarius; trochaic Septenarius; iambic Octonarius; trochaic Septenarius; iambic Octonarius; trochaic Septenarius; iambic Octonarius; iambic Semioctonarius; trochaic Septenarius; iambic Octonarius; trochaic Septenarius; iambic Octonarius; iambic Senarius; trochaic Octonarius; trochaic Septenarius; iambic Octonarius; trochaic Octonarius; trochaic Semiseptenarius; trochaic Octonarius; trochaic Septenarius; iambic Octonarius; Prol. Act I, Sc. I and 2 Act II, Sc I- Act II, Sc. 2. Act II, Sc. 3 and 4. - Act III, Sc. I. >■ Act III, Sc 2. Act III, Sc. 3, 4, 5. y Act IV, Sc. I. TABLE OF METRES. 57 V. 540—591 595—609 610* 610'' 611 and 61 613 614 615 616 617 618 619—624 625 — 637 638—678 679 — 706 707 — 711 712 713—854 trochaic Septenarius; iambic Octonarius; iambic Ternarius catal. (?) ; iambic Quaternarius, with an incomplete iambic Quater- narius : 2 choriambic Trimeters, fol- lowed by two iambs, the second incomplete. choriambic Trimeter, with a trochaic Binarius; iambic Senarius ( ?) ; iambic Quaternarius ( ?) ; trochaic Semiseptenarius (?); trochaic Octonarius ( ?) ; trochaic Septenarius; iambic Octonarius; trochaic Septenarius; iaml)ic Senarius; trochaic Septenarius; iambic Septenarius; iambic Octonarius; iambic Senarius; Act IV, Sc. 2. Act IV, Sc. 3. 855 — 881 trochaic Septenarius; 882 — 9^3 iambic Senarius; 934 — 958 iambic Octonarius; 959 — 997 trochaic Septenarius. ^ Act IV, Sc. 4 and Sc. 5, 1—3- Act IV, Sc. 5, 4—78. Act IV, Sc. 6—10 [= Vulg. Act IV, Sc. 6— V, Sc. 3]. Act V, Sc. I [= Vulg. Sc. 4]- Act V, Sc. 2—5, 10 [= Vulg. Sc. 8, 10]. Act V, Sc. 5, 11—35 i= Vulg. Sc. 8, 1 1-35]- Act V, Sc. 6 [= Vulg Sc. 9]. UNIVERSITY OF CALIFORNIA AT LOS ANGELES THE UNIVERSITY LIBRARY This book is DUE on the last date stamped below JUN . .m'l APR 2 2 isso HUH 14197^ ^ Ap^ M Je %• I9ffj Foilii L-n 2llm-l, '42(8510) ^ LOS ANGELES LIBRARY PA 6755 Teren tius Afar . lllll III llll II llllll llll 11 III I N III 58 00856 1242 UCLA-Young Research Library PA6755 .A4 1900 y L 009 607 098 2