lii ^: » I m GIFT OF iVilliam M. Green UNIVERSITY OF CALIFORNIA SYLLABUS SERIES NO. 88 ELEMENTS OF LAW LATIN LATIN L BY W: A.IMERRILL .JMERRI UNIVERSITY OF CALIFORNIA SYLLABUS SERIES 1. Economics 1. Introduction to Economics. Topical Outline i ui References. 1905. [Revised, 1910.] Price, 50 cents. 3. Economics 8b. Money. Topics and References. 1906. Pr: ice 50 cents. 6. Economics 43. History of Social Reform Movements. Toi' )ic! and References. 1907. Price, 50 cents. ! 7. English lA. Sections I-II. Narration and Description. Out) iu( of the Course. 1908. Price, 10 cents. 11. Mathematics. Syllabus of Mathematics for Engineer in^ Students. 1909. Price, 5 cents. [Revised, 1910.] ^ 12. Anthropology 20. Outlines of Ethnology. 1909. Price, IC cents. 13. Synopsis of the Families of Insects Inhabiting California, if i)OD, Price," 5 cents. I 14. English 13a. Analysis of the Sources of Accented Yowel::; ii! Chaucer's Canterbury Tales, B 4011-4060. 1909. Price) 2| cents. I ' 15. Syllabus of Historical Geography. 1908. Price, 25 centsJ 16. Exercises for Economics 8. Theory and History of Bank in 1910. Price, 15 cents. I 17. Economics 151m. Crime as a Social Problem. 1910. Revi|' se 1912. Pri^, 35 cents. i' i 19. Laboratory Instructions in Physiological Chemistry. 1| 910. Price, 20 cents. 20. Synopsis of Lectures in Palaeontology 1. 1913. Revised Au£','ust, 1916. Price, 50 cents. ! 21. Specimen Themes. English 1. 1911. Price, $1. 22. Laboratory Instructions in Experimental Biology. 1911. Price, 25 cents. 24. Hygiene. The Biological Interpretation of Public Health. ! i911. Price, 25 cents. 25. Laboratory Instructions in Introductory Physiology. Re^'ised 1916. Price, 25 cents. : 27. Outline of Lectures in General Science 1. 1911. Pric i^, 50 cents. I (Continued on third page of cover) I UNIVERSITY OF CALIFORNIA SYLLABUS SERIES NO. 88 ELEMENTS OF LAW LATIN LATIN L BY W. A. MERRILL UNIVERSITY OF CALIFORNIA PRESS BERKELEY 1917 Price $l .00 H\ '\ w yv\ - H. e i^ n mx^J PART I. INSTITUTES A. LAW I (ius iniblicum, privatum, naturalc, gentium) iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuens, iuris prudentia est divinarum atqiie hiimanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. — iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. huius studii duae sunt positiones, publicum et privatum, — publicum ius est, quod ad statum rei Eomanae spectat, privatum, quod ad singulorum utilitatem, sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim. publicum ius in sarris, in sacerdotibus, in magistratibus consistit. — privatum ius tripertitum est. collectum enim est ex naturalibus praeceptis, aut. gentium, aut civilibus. — ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit, quae in caelo, quae in terra, quae in mari nascuntur. — ius gentium est, quo gentes humanae utuntur et quod solis hominibus inter se commune est. nam usu exigente et humanis necessitatibus gentes humanae quaedam sibi constituerunt; bella enim orta sunt et captivitates secutae et servitutes, quae sunt iuri naturali contrariae. iure enim naturali ab initio omnes homines liberi nascebantur. II (ills civile) omnes autem populi, qui legibus et moribus reguntur, partim communi omnium hominum iure, quod vocatur ius gentium, utuntur, partim suo proprio, quod vocatur ius civile, ius civile populi Eomani aut est in scripto aut in non scripto. scriptum ius est lex, plebisscita, senatus consulta, principum constitutiones, magistratuum edicta, responsa pru- dentium. ex non scripto ius venit, quod usus comprobavit. omne autem ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones. ac prius cle rebus videamus. B. DIVISION OF THINGS III summa rerum divisio in duos articulos diducitur. nam aliae res sunt divini iuris, aliae humani, divini iuris sunt res sacrae et religiosae. sacrae sunt, quae diis superis consecratae sunt, religiosae, quae diis Manibus relictae sunt. — rei appcllatione et causae et iura contin'ontur. 7622r59 4 Law Latin eorporales res sunt, quae tangi possunt, veluti fundus, homo, vestis, aunimj^^rgeHtum et denique aliae res innumerabiles. incorporales sunt, qua'e/tangil bon possunt, qualia sunt ea, quae in iure consistunt, sicut hereditas, usus fructus, obligationes. — item res mobiles sunt aut immo- Ibiles^ ; imu'iabiles sunt solum et res soli, id est solo cohaerentes. fundus 'est omne, quidquid solo tenetur. ager est, si species fundi ad usum hominis comparatur. fundi appellatione omne aedificium et omnis ager continetur, sed in usu urbana aedificia aedes, rustica villae dicuntur. locus sine aedificio in urbe area, rure autem ager appellatur, idemque ager cum aedificio fundus appellatur. urbana praedia omnia aedificia accipimus, non solum ea, quae sunt in oppidis, sed et si forte stabula sunt vel alia meritoria in villis et in vicis. IV res principalis difert ab accessione. — fundi nihil est, nisi quod terra se tenet, aedium autem multa sunt, quae aedibus affixa non sunt, ut serae, claves, claustra. — fructus pro* reditu appellatur, non solum frumentis aut leguminibus, verum et qtiocl ex vino, silvis caeduis, cretifodinis, lapidicinis capitur. — fructus etiam vocantur sensu latiore (fructus civiles) operae servorum, pensiones praediorum urhanorum, mercedes, usurae. — mancipi res sunt praedia in Italico solo tarn rustica quam urbana, item iura praediorum rusticorum, item servi et quadrupedes, quae collo dorsove domantur. ceterae res nee mancipi sunt, magna autem differentia est inter res mancipi et nee mancipi. nam res nee mancipi ipsa traditione pleno iure alterius fiunt. mancipi vero res sunt, quae per mancipationem ad alium transferuntur. C. PEOPERTY AND ACQUISITION (dominium et adquisitio) Property and Possession V (proprietas et possessio) nihil commune habet proprietas cum possessione, sed separata esse debet possessio a proprietate. fieri enim potest, ut alter possessor sit, dominus non sit, alter dominus quidem sit, possessor vero non sit. fieri potest, ut et possessor idem et dominus sit. res autem his modis hahentur. — quaedam naturali iure communia sunt omnium, quaedam publica, quaedam universitatis, quaedam nullius, pleraque singulorum, quae variis ex causis cuique adquiruntur, sicut ex subiectis apparebit. Law Latin 5 Original Acquisition VI (communia omnium) et quidem naturali iure communia sunt omnium haec: aer et aqua profluens et mare et per hoc litora maris, nemo igitur ad litus maris accedere prohibetur, dum tamen villis et monumentis et aedificiis abstineat, quia non sunt iuris gentium, sicut et mare, flumina autem omnia, et portus, publica sunt, ideoque ius piscandi omnibus commune est in portubus fluminibusque. est autem litus maris, quatenus hibernus fluctus maximus excurrit. riparum quoque usus publicus est iuris gentium, sicut ipsius fluminis. itaque navem ad eas appellere, funes ex arboribus ibi natis religare, onus aliquid in his reponere, euilibet liberum est, sicuti per ipsum fiumen navigare. sed proprietas earum illorum est, quorum praediis haerent. qua de causa arbores quoque in isdem natae eorundem sunt, litorum quoque usus publicus iuris gentium est, sicut ipsius maris, et ob id quibuslibet liberum est, casam ibi imponere, in qua se recipiant, sicut retia siccare et ex mari deducere. proprietas autem eorum potest intellegi nullius esse, sed eiusdem iuris esse, cuius et mare et quae subiacent mari, terra vel harena. universitatis sunt, non singulorum veluti, quae in civitatibus sunt, ut theatra, stadia et similia, et si qua alia sunt communia civitatium. VII (res sacrae) nullius autem sunt res sacrae et religiosae et sanctae. quod enim divini iuris est, id nullius in bonis est. sacra sunt, quae rite et per pontifices deo consecrata sunt, veluti aedes sacrae et dona, quae rite ad ministerium dei dedicata sunt, religiosum locum unusquisque sua volun- tate facit, dum mortuum infert in locum suum. VIII {ius naturale singulorum) singulorum autem hominum multis modis res fiunt. quarundam enim rerum dominium naneiscimur iure naturali, quod, sicut diximus, appellatur ius gentium; quarundam iure civili. commodius est itaque, a vetustiore iure incipere. palam est autem, vetustius esse naturale ius, quoil cum ipso genere humano rerum natura prodidit. civilia enim iura tunc coeperunt esse, cum et civitates condi et magistratus creari et leges ;scribi coeperunt. IX (occupatio; [ferae bestiae]) ferae igitur bestiae et volucres et pisces, id est omnia aninialia. quae in terra mari caelo nascuntur, simul atque ab aliquo capta fuerint, iure 6 Law Latin gentium statiin illius esse incipiuiit. quod enim ante nullius est, id naturali ratione occupanti conceditur. nee interest, feras bestias et volucres utrum in suo fundo quisque capiat, an in alieno. plane, qui in alienum fundum ingreditur, venandi aut aucupandi gratia, potest a domino, si is providerit, prohiberi, ne ingrediatur. quidquid autem eorum ceperis, eo usque tuum esse intelligitur, donee tua custodia eoereetur; eum vero evaserit eustodiam tuam, et in naturalem libertatem se reeeperit, tuum esse desinit et rursus oeeuj)antis fit. naturalem autem libertatem reeipere intellegitur, eum vel oeulos tuos effugerit, vel ita sit in conspectu tuo, ut difiieilis sit eius perseeutio. X {Jjestia vulnerata] illud quaesitum est, an, si fera bestia ita vulnerata sit, ut eapi possit, statim tua esse intellegatur. quibusdam placuit, statim tuam esse et eo usque tuam videri, donee eam persequaris; quodsi desieris persequi, desinere tuam esse et rursus fieri oeeupantis. alii non aliter putaverunt tuam esse, quani si eeperis. sed posteriorem sententiam nos coufirmamus, quia multa aeeidere solent, ut eam non eapias. XI [apes] apium quoque natura fera est. itaque, quae in arbore tua eonsederint, antequam a te alveo includantur, non magis tuae esse intelleguntur, quam volueres, quae in tua arbore nidum feeerint. ideoque, si alius eas inelu- serit, is earum dominus erit. favos quoque, si quos hae feeerint, quilibet eximere potest, plane, integra re, si provideris ingredientem in fundum tuum, potes eum iure prohibere, ne ingrediatur. examen, quod ex alveo tuo evolaverit, eo usque tuum esse intellegitur, donee in eonspeetu tuo est, nee difiieilis eius perseeutio est; alioquin oeeupantis fit. XII [pavones et columhae] pavonum et eolumbarum fera natura est nee ad rem pertinet, quod ex consuetudine avolare et revolare solent, nam et apes idem faeiunt, quarum eonstat feram esse naturam; eervos quoque ita quidam mansuetos habent, ut in silvas ire et redire soleant, quorum et ipsorum feram esse naturam, nemo negat. in his autem animalibus quae ex eonsuetudine abire et redire solent, talis regula eomprobata est, ut eo usque tua esse intellegantur, donee animum revertendi habeant. nam, si revertendi animum habere desierint, etiam tua esse desinunt et fiunt oeeupantium. revertendi autem animum videntur desinere habere, eum revertendi consuetudinem deseruerint. Law Latin XII [galUnae et aiiscrcs] gallinarum et aiiserum non est fera natura. idque ex eo possumus intellegere, quod aliae sunt gallinae, quas feras vocamus, item alii anseres, quos feros appellamus. ideoque, si anseres tui aut gallinae tuae aliquo casu turbati turbataeve evolaverint, licet conspectum tuum effugerint, quoeumque tamen loco sint, tui tuaeve esse intelleguntur, et, qui lucrandi auimo ea animalia retinet, furtum committere intellegitur. XIV [praeda. lapiUi] item ea, quae ex hostibus capimus, iure gentium statim nostra fiunt, adeo quidem, ut et liberi homines in servitutem nostram deducantur, qui tamen, si evaserint nostram potestatem et ad suos reversi fuerint, pristinum statum reeipiunt. item lapilli gemmae et c6tera, quae in litore inveniuntur, iure naturali statim inventoris fiunt. item ea, quae ex animalibus dominio tuo subiectis nata sunt, eodem iure tibi adquiruntur. XV (alluvio) praeterea, quod per alluvionem agro tuo flunien adiecit, iure gentium tibi adquiritur, est autem alluvio incrementum latens. per alluvionem autem id videtur adiei, quod ita paulatim adicitur, ut intellegere non possis, quantum quoquo momento temporis adiciatur, — quodsi vis fluminis partem aliquam ex tuo praedio detraxerit et vicini praedio aj)pulerit, palam est, eam tuam permanere. plane, si longiore tempore fundo vicini haeserit arboresque, quas secum traxerit, in eum fundum radices egerint, ex eo tempore videntur vicini fundo adquisitae esse. — insula, quae in mari nata est, quod rare aecidit, occupantis lit, nullius enim esse creditur. — at in flumine nata, quod frequenter aecidit, si quidem mediam partem fluminis teneat, communis est eorum, qui ab utraque parte fluminis prope ripam praedia possident, pro modo latitudinis cuiusque fundi, quae latitude prope ripam sit. — quodsi alteri parti proximior sit, eorum est tantum, qui ab ea parte prope ripam praedia possident. — quodsi aliqua parte divisum flumen, deinde infra unitum, agrum alicuius in formam insulae redegerit, eiusdem permanet is ager, cuius et fuerat. — quodsi naturali alveo in universum derelicto alia parte fluere coeperit, prior quidem alveus eorum est, qui prope ripam eius praedia possident, pro modo scilicet latitudinis cuiusque agri, quae latitudo prope ripam sit. novus autem alveus eius iuris esse incipii, cuius et ipsum flumen, id est publicus. — quodsi post aliquod tempus ad priorem alveum reversum fuerit flumen, rursus novus alveus eorum esse incipit, qui prope ripam eius praedia possident. — alia sane causa est, si cuius totus ager inundatus fuerit. neque enim inundatio speciem fundi commutat et ob id, si reces- serit aqua, palam est, eum fundum eius manere, cuius et fuit. Law Latin XVI (specificatio [ex aliena inateria]) cum ex aliena materia species aliqua facta sit ab aliquo, quaeri solet, quis eorum naturali ratione dominus sit, utrum is, qui fecerit, an ille potius, qui materiae dominus fuerit. — ut ecee, si quis ex alienis uvis aut olivis aut spicis vinum aut oleum aut frumentum fecerit, aut ex alieno auro vel argento vel aere vas aliquod fecerit, vel ex alieno vino et melle mulsum miscuerit, vel ex alienis medicamentis emplastrum aut collyrium composuerit, vel ex aliena lana vestimentum fecerit, vel ex alienis tabulis navem vel armarium vel subsellium fabricaverit. et post multas Sabinianorum et Proculianorum ambiguitates placuit media sententia existimantium, si ea species ad materiam reduci possit, eum videri dominum esse, qui materiae dominus fuerat; si non possit reduci, eum potius intellegi dominum, qui fecerit. ut ecce vas conflatum potest ad rudem massam aeris vel argenti vel auri reduci, vinum autem aut oleum aut frumentum ad uvas et olivas et spicas reverti non potest, ac ne mulsum quidem ad vinum et mel resolvi potest. XVII [ex aliena et sua materia] quodsi partim ex sua materia, partim ex aliena speciem aliquam fecerit quisque, veluti ex suo vino et alieno melle mulsum, aut ex suis et alienis medicamentis emplastrum aut collyrium, aut ex sua et aliena lana vestimentum fecerit, dubitandum non est, hoc casu eum esse dominum, c|ui fecerit; nam non solum operam suam dedit, sed et partem eiusdem materiae praestavit. si tamen alienam purpuram quis intexuit suo vestimento, licet pretiosior 'est purpura, accessionis vice cedit vesti- mento, et qui dominus fuit purpurae, adversus eum, qui subripuit, habet furti actionem et condictionem, sive ipse est, qui vestimentum fecit, sive alius, nam extinctae res, licet vindicari non possint, condici tamen a furibus et a quibusdam aliis possessoribus possunt. XVIII [eonfusio ex vohintate clominorum vel fortuitu] si duorum materiae ex voluntate dominorum confusae sint, totum id corpus, quod ex confusione fit, utriusque commune est, veluti, si qui vina sua confuderint aut massas argenti vel auri conflaverint. — sed si diversae materiae sint et ob id propria species facta sit, forte ex vino et melle mulsum aut ex auro et argento electrum, idem iuris est; nam et eo casu communem esse speciem, non dubitatur. — quodsi fortuitu et non volun- tate dominorum confusae fuerint vel diversae materiae vel, quae eiusdem generis sunt, idem iuris esse placuit. — quodsi frumentum Titii tuo frumento mixtum fuerit, si quidem ex voluntate vestra, commune erit, Law Latin 9 quia singula corpora, id est singula grana, quae cuius(|ue propria fuerunt, ex consensu vestro communicata sunt. — quodsi casu id mixtuni fuerit vel Titius id miscuerit sine voluntate tua, non videtur commune esse, quia singula corpora in sua substantia durant nee magis istis casibus commune fit frumentum, quam grex communis esse intellegitur, si pecora Titii tuis pecoribus mixta fuerint. — sed si ab alterutro vestrum id totum frumentum retineatur, in rem quidem actio pro modo frumenti cuiusque competat, arbitrio autem iudicis continetur, ut is aestimet, quale cuiusque frumentum fuerit. XIX (inaedificatio) cum in suo solo aliquis aliena materia aedificaverit, ipse domiuus intellegitur aedificii, quia omne, quod inaedificatur, solo cedit. nee tamen ideo is, cpii materiae dominus fuerat, desinit eius dominus esse; sed tantisper neque vindicare eam potest, neque ad exhibendum de ea re agere, propter legem duodecim tabularum, cjua cavetur, ne quis tignum alienum aedibus suis iunctum eximere cogatur, sed duplum pro eo praestet per actionem, quae vocatur de tigno iuncto (appellatione autem tigni omnis materia significatur, ex qua aedificia fiunt). quod ideo provisum est, ne aedificia rescindi necesse sit. — sed si aliqua ex causa dirutum sit aedificium, poterit materiae dominus, si non fuerit duplum iam persecutus, tunc eam vindicare et ad exhibendum agere. — ex diverso, si quis in alieno solo sua materia domum aedificaverit, illius fit domus, cuius et solum est. sed hoc casu materiae dominus proprietatem eius amittit, quia voluntate eius alienata intellegitur, utique, si non ignorabat, in alieno solo se aedificare. et ideo, licet diruta sit domus, vindicare materiam non possit. — certe illud constat, si, in possessione constituto aedificatore, soli dominus petat, domum suam esse, nee solvat pretium materiae et mercedes fabrorum, posse eum per exceptionem doli mali repelli, utique, si bonae fidei possessor fuit, qui aedificasset. nam scienti, alienum esse solum, potest culpa obici, quod temere aedificaverit in eo solo, quod intellegeret alienum esse. XX (implantaiio) si Titius alienam plantam in suo solo posuerit, ipsius erit. et ex diverso, si Titius suam plantam in Maevii solo posuerit, Maevii planta erit, si modo utroque casu radices egerit. antequam autem radices egerit, eius permanet, cuius et fuerat. adeo autem ex eo, ex quo radices agit planta, proprietas eius commutatur, ut, si vicini arborem ita terra Titii presserit, ut in eius fundum radices ageret, Titii effici arborem dicamus. rationem etenim non permittere, ut alterius arbor esse intellegatur, quam cuius in fundum radices egisset. et ideo prope confinium arbor posita, si etiam in vicini fundum radices egerit, communis fit. qua ratione autem 10 Law Latin plantae, quae terra eoalescunt, solo cedmit, eadein ratione frumenta quoque quae sata sunt, solo cedere iiitelleguutur. ceterum, sicut is, qui iu alieno solo aedificaverit, si ab eo dominus petat aedificium, defendi potest per exceptioiiem doli mali, secundum ea quae diximus; ita eiusdem exceptionis auxilio tutus esse potest is, qui alienum fundum sua impensa bona fide consevit. XXI [litterae et picturae] litterae quoque, licet aureae sint, perinde chartis membranisque cedunt, ac si solo cedere solent ea, quae inaedificantur aut inseruntur. ideoque, si in chartis membranisve tuis carmen vel historiam vel orationem Titius scripserit, huius corporis non Titius, sed tu dominus esse iudiceris. sed si a Titio petas, tuos libros tuasve membranas esse, nee impensam scripturae solvere paratus sis, poterit se Titius defendere per exceptionem doli mali, utique, si bona fide earum chartarum membranarumve possessionem nanctus est. — si quis in aliena tabula pinxerit, quidam putant tabulam picturae cedere. aliis videtur, pieturam qualiscumque sit, tabulae cedere. sed nobis videtur melius esse, tabulam picturae cedere. ridiculum est enim, pieturam Apellis vel Parrhasii in accessionem vilissimae tabulae cedere. unde, si a domino tabulae imaginem possidente is, qui pinxit, eam petat, nee solvat pretium tabulae, poterit per exceptionem doli mali summoveri. at, si is qui pinxit, possideat, consequens est, ut utilis actio domino tabulae adversus eum detur. quo casu, si non solvat impensam picturae, poterit per exceptionem doli mali repelli, utique, si bona fide possessor fuerit ille, qui pieturam imposuit. illud enim palam est, quod, sive is qui pinxit subripuit tabulas sive alius, competit domino tabularum furti actio. XXII (usucapio) iure civili constitutum fuerat, ut, qui bona fide ab eo, qui dominus non erat, cum crediderit eum dominum esse, rem emerit, vel ex donatione aliave qua iusta causa acceperit, is earn rem, si mobilis erat, anno ubique, si immobilis, biennio tantum in Italic© solo usucapiat, ne rerum dominia in incerto essent. et cum hoe placitum erat, putantibus antiquioribus, dominis sufficere ad inquirendas res suas praefata tempora, nobis melior sententia resedit, ue domini maturius suis rebus defraudeutur neque certo loco benefieium hoc coneludatur. et ideo constitutionem super hoc promulgavimus, qua cautum est, ut res quidem mobiles per triennium usucapiantur, immobiles vero per longi temporis possessionem, id est inter praesentes decennio, inter absentes viginti annis usucapiantur et his modis non solum in Italia, sed in omni terra, quae nostro imperio gubernatur, dominium rerum iusta causa possessionis praecedente adquiratur. Law Latin 11 XXIII (fructus Jjona fide captorum. fructuum adquisitio. thesauri) si quis a non domino, quern dominum esse crederet, bona fide fundum emerit, vel ex donatione aliave qua iusta causa aeque bona fide acceperit, naturali ratione placuit, fructus, quos percepit, eius esse pro cultura et cura. et ideo, si postea dominus supervenerit et fundum vindicet, de fructibus ab eo consumptis agere non potest, ei vero, qui sciens alienum fundum possederit, non idem coneessum est. itaque cum fundo etiam fructus, licet consumpti sint, cogitur restituere. is, ad quem usus fructus fundi pertinet, non aliter fructuum dominus efficitur, quam si eos ipse perceperit. et ideo, licet maturis fructibus, nondum tamen perceptis, decesserit, ad heredem eius non pertinent, sed domino proprietatis adquiruntur. eadem fere et de colono dicuntur. in pecudum fructu etiam fetus est, sicuti lac et pilus et lana; itaque agni et haedi et vituli et equuli statim naturali iure dominii sunt fructuarii. partus vero ancillae in fructu non est, itaque ad dominum proprietatis pertinet. absurdum enim videbatur, hominem in fructu esse, cum omnes fructus rerum natura hominum gratia comparavit. sed si gregis usum fructum quis habeat, in locum demortuorum capitum ex fetu fructuarius summittere debet, ut et luliano visum est, et in vinearum demortuarum vel arborum locum alias debet substituere. recte enim colere debet, et quasi bonus pater familias uti debet. thesauros, quos quis in suo loco invenerit, divus Hadrianus naturalem aequitatem secutus ei concessit, qui invenerit. idemque statuit, si quis in sacro aut in religioso loco fortuito casu invenerit. at, si quis in alieno loco, non data ad hoc opera, sed fortuitu invenerit, dimidium domino soli concessit, et convenienter, si quis in Caesaris loco invenerit, dimidium inventoris, dimidium Caesaris esse statuit. cui conveniens est, ut, si quis in publico loco vel fiscali invenerit, dimidium ipsius esse, dimidium fisci vel civitatis. Derivative Acquisition XXIV (traditio. traiiftlaiio) per traditionem quoque iure. naturali res nobis adquiruntur; nihil enim tam conveniens est naturali aequitati, quam voluntatem domini, volentis rem suam in alium transferre, ratam haberi. et ideo, cuiuscumque generis sit corporalis res, tradi potest, et a domino tradita alienatur.— sed si quidem ex causa donationis aut dotis aut qualibet alia ex causa tradantur, sine dubio transferuntur. venditae vero et traditae non aliter emptori adquiruntur, quam si is venditori pretium solverit, vel alio modo ei satisfecerit, veluti expromissore aut pignore dato. quod cavotur 12 Law Latin quidem etiam lege duodeeim tabularum, tamen recte dicitur, et iure gentium, id est iure naturali, id effici. sed si is, qui vendidit, fidem emptoris secutus fuerit, dieendum est, statim rem emptoris fieri, nihil autem interest, utrum ipse dominus tradat alicui rem, an voluntate eius alius, qua ratione, si cui libera negotiorum administratio a domino permissa fuerit, isque ex his negotiis rem vendiderit et tradiderit, facit earn accipientis. — interdum etiam sine traditione nuda voluntas sufficit domini ad rem transferendam, .veluti si rem, quam tibi aliquis commo- davit aut locavit aut apud te deposuit, vendiderit tibi aut donaverit. quamvis enim ex ea causa tibi earn non tradiderit, eo tamen ipso, quod patitur tuam esse, statim adquiritur tibi proprietas, perinde ac si eo nomine tradita fuisset. item, si quis merces in horreo depositas vendiderit, simul atque claves horrei tradiderit emptori, transfert proprietatem mercium ad emptorem. — hoc amplius interdum et in incertam personam collocata voluntas domini transfert rei proprietatem. ut ecce praetores vel consules, qui missilia iactant in vulgus, ignorant, quid eorum quisque excepturus sit, et tamen, quia volunt, quod quisque exceperit, eius esse, statim eum dominum ef&ciunt. qua ratione verius esse videtur et, si rem pro derelicto a domino habitam occupaverit quis, statim eum dominum effici. pro derelicto autem habetur, quod dominus ea mente abiecerit, ut id rerum suarum esse nollet, ideoque statim dominus esse desinit. — alia causa est earuni rerum, quae in tempestate maris levandae navis causa eiciuntur. hae enim dominorum permanent, quia x^alam est, eas non eo animo eici, quo quis eas habere non vult, sed quo magis cum ipsa nave periculum maris effiugiat. qua de causa, si quis eas fluctibus expulsas vel etiam in ipso mari nactus, lucrandi animo abstulerit, furtum committit. nee longe discedere videntur ab his, quae de rheda currente, non intellegentibus dominis, cadunt. XXV ( m a net pat io ) est autem mancipatio imaginaria quaedam venditio, quod et ipsum ius proprium ciuium Eomanorum est; eaque res ita agitur. adhibitis non minus quam quinque testibus civibus Romanis puberibus et praeterea alio eiusdem condicionis, qui libram aeneam teneat, qui appellatur libripens, is, qui mancipio accipit, rem tenens ita dicit. hunc ego hominem ex iure Quiritium meum esse aio, isque mihi emptus esto hoc aere aeneaque libra, deinde aere percutit libram, idque aes dat ei, a quo mancipio accipit, quasi pretii loco, eo modo et serviles et liberae personae mancipantur, animalia quoque, quae mancipi sunt. quo in numero habentur boves, equi, muli, asini; item praedia tam urbana quam rustica, quae et ipsa mancipi sunt, qualia sunt Italica, eodem modo solent mancipari. in eo solo praediorum mancipatio a ceterorum Law Latin 13 mancipatione diffeit, quod personae serviles et liberae, item aniinalia, quae mancipi sunt, nisi in praesentia sint, maneipari non possunt; adeo quidem ut eum, qui maneipio accipit, adprehendere id ipsum, quod ei mancipio datur, necesse sit. unde etiam mancipatio dicitur, quia nianu res capitur. praedia vero absentia solent maneipari. XXVI {in hire cessio) in iure cessio communis alienatio est et mancipi rerum et nee mancipi. quae fit per tres personas, in iure cedentis, vindicantis, addicentis. in iure cedit dominus, vindicat is, cui ceditur, addicit praetor. — in iure cedi etiam res ineorporales possunt, velut usus fructus et hereditas et tutela legitima libertae. — in iure cessio autem hoc modo fit. apud magistratum populi Eomani, veluti praetorem, is, cui res in iure ceditur, rem tenens, ita dicit. hunc ego hominem ex iure Quiritium meum esse aio. deinde, postcjuam hie vindicaverit, praetor interrogat eum, qui cedit, an contra vindicet. quo negante aut tacente, tunc ei, qui vindicaverit, eam rem addicit, idque legis actio vocatur. hoc fieri potest etiam in provinciis apud praesides earum. D. EIGHTS IN ANOTHEE'S PEOPEETY (iiira in re aliena) Servitudes XXVII (servitiites praedionim) rusticorum praedioj'um iura sunt haec: iter, actus, via, aquae ductus, iter est ius eundi ambulandi homini, non etiam iumentum agendi vel vehiculum. actus est ius agendi vel iumentum vel vehieulum. itaque, qui iter habet, actum non habet. qui actum habet, et iter habet, eoque uti potest etiam sine iumento. via est ius eundi et agendi et ambulandi; nam et .iter et actum in se via continent, aquae ductus est ius aquae ducendae per fundum alienum. — praediorum urbanorum sunt servitutes, quae aedificiis inhaerent, ideo urbanorum x>raediorum dictae, quoniam aedificia omnino urbana praedia appellantur, etsi in villa aedificata sunt, item praediorum urbanorum servitutes sunt hae: ut vicinus onera vicini sustineat, ut in parietem eius liceat vicino tignum immittere, ut stillicidium vel flumen recipiat quis in aedes suas vel in aream, vel non recipiat, et ne altius tollat quis aedes suas, ne luminibus vicini officiatur. in rusticorum praediorum servitutes quid'am computari recte putant aquae haustum, pecoris ad aquam appulsum, ius pascendi, ealcis coquendae, hareuae fodiendae. — ideo autem hae servitutes praediorum api)ellantur, 14 Laiv Latin quoniam sine praediis constitui uon possunt. nemo enim potest servitutem adquirere urbani vel rustic! praedii, nisi qui habet praedium, nee quis- quam debere, nisi qui habet praedium. si quis velit vicino aliquod ius constituere, pactionibus atque stipulationibus id efficere debet, potest etiam in testamento quis heredem suum damnare, ne altius toUat, ne luminibus aedium vicini officiat; vel, ut patiatur eum tignum in parietem immittere vel stillieidium habere; vel, ut patiatur eum per fundum ire agere aquamve ex eo due ere. XXVIII (servitutes personarum : usus fructus, usus) usus fructus est ius alienis rebus utendi fruendi, salva rerum sub- stantia, est enim ius in corpore, quo sublato, et ipsum tolli necesse est. usus fructus a proprietate separationem recipit, idque plurimis modis accidit. ut ecce, si quis alicui usum fructum legaverit; nam heres nudam habet proprietatem, legatarius usum fructum. et contra, si fundum legaverit, deducto usu fructu, legatarius nudam habet proprietatem, heres vero usum fructum; item alii usum fructum, alii deducto eo, fundum legare potest, sine testamento vero si quis velit alii usum fructum constituere, pactionibus et stipulationibus id efficere debet, ne tamen in universum inutiles essent proprietates, semper abscendente usu fructu, placuit, certis modis extingui usum fructum et ad proprietatem reverti. — constituitur autem usus fructus non tantum in fundo et aedibus, verum etiam in servis et iumentis ceterisque rebus, exceptis his, quae ipso usu consumuntur; nam eae neque naturali ratione neque civili recipiunt usum fructum. quo numero sunt vinum, oleum, frumentum, vestimenta. sed utilitatis causa senatus censuit, posse earum etiam rerum usum fructum constitui, ut tamen eo nomine heredi utiliter caveator, itaque, si pecuniae usus fructus legatus sit, ita datur legatario, ut eius fiat, et legatarius satisdat heredi de tanta pecunia restituenda, si morietur aut capite minuetur. ceterae quoque res ita traduntur legatario, ut eius fiant, sed aestimatis his satisdatur, ut, si morietur aut capite minuetur, tauta pecunia restituatur, quanti eae fuerint aestimatae. ergo senatus non fecit quidem earum rerum usum fructum (nee enim poterat), sed per cautionem quasi usum fructum constituit. — finitur autem usus fructus morte fructuarii et duabus capitis deminutionibus, maxima et media!, et non utendo per modum et tempus. item finitur usus fructus, si domino proprietatis ab usufructuario cedatur (nam extraneo cedendo nihil agitur); vel ex contrario, si fructuarius proprietatem rei adquisierit, quae res consolidatio appellatur. — eo amplius constat, si aedes incendio con- sumptae fuerint, vel etiam terrae motu aut vitio suo corruerint, extingui usum fructum et ne areae quidem usum fructum deberi. eum autem finitus fuerit usus fructus, revertitur scilicet ad proprietatem, et ex eo Law Latin 15 tempore niulae proprietatis dominus incipit pleiiam habere in re potestatem. isdem istis modis, qiiibus usus fructus eonstituitur, etiam nudus usus constitiii solet, isdemque illis modis finitur, quibus et usus fructus desinit. minus autem scilicet iuris in usu est, quam in usu fructu. namque is, qui fundi nudum usum habet, nihil ulterius habere intellegitur, quam ut holeribus, pomis, floribus, feno, stramentis, lignis ad usum cotidianum utatur; in eoque fundo hactenus ei morari licet, ut neque domino fundi molestus sit neque his, per quos opera rustica fiunt, impedimento sit; nee ulli alii ius, quod habet, aut vendere aut locare aut gratis concedere potest, cum is, qui usum fructum habet, potest haec omnia facere. item is, qui aedium usum habet, hactenus iuris habere intellegitur, ut ipse tantum habitet; nee hoc ius ad alium transferre potest, et vix receptum videtur, ut hospitem ei recipere liceat. item, ut cum uxore sua liberisque suis, item libertis nee non aliis liberis personis, quibus non minus quam servis utitur, habitandi ius habeat; et convenienter, si ad mulierem usus aedium pertineat, cum marito ei habitare liceat. item is, ad quern servi usus pertinet, ipse tantum operis atque ministerio eius uti potest, ad alium vero nullo modo ius suum transferre ei concessum est. ' E. OBLIGATIONS XXIX {genera ohligationum) obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alieuius solvendae rei, secundum nostrae civitatis iura. omnium autem obligationum summa divisio in duo genera diducitur, namque aut civiles sunt aut praetoriae. civiles sunt, quae aut legibus constitutate aut certe iure civili comprobatae sunt, praetoriae sunt, quas praetor ex sua iurisdictione constituit, quae etiam honorariae vocantur. sequens divisio in quattuor species diducitur, aut enim ex contractu sunt aut quasi ex contractu, aut ex delicto aut quasi ex delicto, prius est, ut de his, quae ex contractu sunt, dispiciamus. harum aeque quattuor species sunt, aut enim re contra- huntur, aut verbis, aut litteris, aut consensu, de. quibus singulis dispiciamus. Contracts XXX Real (obligationes re contractae) re contrahitur obligatio velut mutui datione. mutui autem datio proprie in his fere rebus contingit, quae res pondere, numero, mensura constant, qualis est pecunia numerata, vinum, oleum, frumentum, aes, argentum, aurum; quas res aut numerando aut metiendo aut pendendo in hoc damns, ut accipientium fiant, et quandoque nobis non eaedem, sed aliae eiusdem naturae reddantur. — is quoque, qui non debitum accepit 16 Law Latin ab eo, qui per errorem solvit, re obligatur; uam proinde ei condici potest „si paret eum dare oportere'', ac si mutuum aceepisset. unde quidam putant, pupillum aut mulierem, cui sine tutoris auctoritate noii debitum per errorem datum est, non teneri condictione, non magis quam mutui datione. sed haec species obligationis non videtur ex contractu con- sistere, quia is, qui solvendi animo dat, magis distrahere vult negotium quam contrahere. XXXI Verbal {ohligationes verhorum) verbis obligatio fit ex interrogatione et responsione, velut „dari spondes? spondeo. dabis ? dabo. promittis? promitto. fidepromittis? fidepromitto. fideiubes? fideiubeo. facies? faciam''. sed haec quidem verborum obligatio „dari spondes? spondeo" propria civium Eomanorum est; ceterae vero iuris gentium sunt; itaque inter omnes homines, sive cives Eomanos sive peregrinos, valent. et quamvis ad Graecam vocem expressae fuerint, etiam hae tamen inter cives Eomanos valent, si modo Graeci sermonis intellectum habeant. XXXII (adstipulator) possumus tamen ad id, quod stipulamur, alium adhibere, qui idem stipuletur, quem vulgo adstipulatorem vocamus. et huic proinde actio competit proindeque ei recte solvitur ac nobis; sed quidquid consecutus erit, mandati iudicio nobis restituere cogetur. eeterum potest etiam aliis verbis uti adstipulator, quam quibus nos usi sumus. itaque, si verbi gratia ego ita stipulatus sim: „dari spondes f, ille sic adstipulari potest „idem fide tua promittis?" vel: „idem fide iubes?" vel contra, item minus adstipulari potest, plus non potest, itaque, si ego sestertia x stipulatus sim, ille sestertia v stipulari potest; contra vero plus non potest, item, si ego pure stipulatus sim, ille sub condicione stipulari potest; contra vero non potest, non solum autem in quantitate, sed etiam in tempore minus et plus intellegitur; plus est enim statim aliquid dare, minus est post tempus dare, in hoc autem iure quaedam singulari iure observantur. nam adstipulatoris heres non habet actionem, item servus adstipulando nihil agit, qui ex ceteris omnibus causis stipulatione domino adquirit. item de eo, qui in mancipio est, magis placuit; nam et is servi loco est. is autem, qui in potestate patris est, agit aliquid, sed parenti non adquirit, quamvis ex omnibus ceteris causis stipulando ei adquirat; ac ne ipsi quidem aliter actio competit, quam si sine capitis derainutione exierit de potestate parentis, veluti morte. Law Latin ' 17 XXXTII {sponsor es etc.) pro eo qiioque, qui promittit, solent alii obligari, quorum alios sponsores, alios fidepromissores, alios fideiussores appellamus. sponsor ita interrogatur: „idem dari spondes'?'' fidepromissor ita „idem fide- promittisf fideiussor ita „idem fide tua esse iubes?'' videbimus de his autem, quo nomine possint proprie appellari, qui ita interrogantur „idem dabis? idem promittis? idem facies?'' sponsores quidem et fidepromissores et fideiussores saepe solemus accipere, dum curamus, ut diligentius nobis cautum sit; adstipulatorem vero fere tunc solum adhibemus, cum ita stipulamur, ut aliquid post mortem nostram "detur; quia enim ,,ut ita nobis detur'' stipulando nihil agimus, adhibetur adstipulator, ut is post morten nostram agat; qui, si quid fuerit consecutus, de restituendo eo mandati iudicio heredi meo tenetur. XXXIV Literal (ohligatones litteris contractae) litteris obligatio fit veluti in nominibus transscripticiis. fit autem nomen transscripticium duplici modo, vel a re in personam vel a persona in personam, a re in personam transscriptio fit, veluti, si id, quod tu ex emptionis causa aut conductionis aut societatis mihi debeas, id expensum tibi tulero. a persona in personam transscriptio fit, veluti si id, quod mihi Titius debet, tibi id expensum tulero, id est, si Titius te pro se delegaverit mihi. XXXV Consensual {ohligationes consensu contractae) consensu fiunt obligationes in emptionibus et venditionibus, locatio- nibus eonductionibus, societatibus, mandatis. ideo autem istis modis consensu dicimus obligationes contrahi, quod neque verborum neque scripturae ulla proprietas desideratur, sed sufficit, eos, qui negotium gerunt, consensisse. unde inter absentes quoque talia negotia contra- huntur, veluti per epistulam aut per internuntium, cum alioquin verbo- rum obligatio inter absentes fieri non possit. item in his contractibus alter alteri obligatur de eo, quod alterum alteri ex bono et aequo praestare oportet, cum alioquin in verborum obligationibus alius stipu- letur, alius promittat, et in nominibus alius expensum ferendo obliget, alius obligetur. XXXVI Sale (emptio vcnditio) emptio et venditio contrahitur, cum de pretio couvenerit, quamvis nondum pretium numeratum sit, ac ne arra quidem data fuerit. nam quod arrae nomine datur, argumentum est emptionis et venditionis 38 Law Latin contraetae. pretium autem certum esse debet, nam alioquin, si ita inter nos convenerit, ut, quauti Titius rem aestimaverit, tanti sit empta, Labeo negavit ullam vim hoc uegotium habere; cuius opinionem Cassius probat. Ofilius et earn emptionem et venditionem esse putavit. cuius opinionem Proculus secutus est. item pretium in numerata pecunia consistere debet, nam in ceteris rebus an pretium esse possit, veluti homo aut toga aut fundus alterius rei pretium esse possit, valde quaeritur. nostri praeceptores putant, etiam in alia re posse consistere pretium; unde illud est, quod vulgo putant, per permutationem rerum emptionem et venditionem contrahi, eamque speciem emptionis venditionisque vetustissimam esse, diversae scholae auctores dissentiunt, aliudque esse existimant permuta- tionem rerum, aliud emptionem et venditionem; alioquin non posse rem expediri permutatis rebus, quae videatur res venisse, et quae pretii nomine data esse, sed ait Caelius Sabinus, si rem tibi venalem habenti, veluti fundum, acceperim et pretii nomine hominem forte dederim, fundum quidem videri venisse, hominem autem pretii nomine datum esse, ut fundus aceiperetur. XXXYII Hire (locatio conduciio) locatio autem et conductio similibus regulis constituitur; nisi enim merces certa statuta sit, non videtur locatio et conductio contrahi. unde, si alieno arbitrio merces permissa sit, velut, quanti Titius aestiiijaverit, quaeritur, an locatio et conductio contrahatur. qua de causa, si fulloni polienda curandave, sarcinatori sarcienda vestimenta dederim, nulla statim mercede constituta, postea tantum daturus, quanti inter nos con- venerit — quaeritur, an locatio et conductio contrahatur. item, si rem tibi utendam dederim et in vie em aliam rem utendam acceperim, quaeritur, an locatio et conductio contrahatur. — adeo autem eniptio et venditio et locatio et conductio familiaritatem aliquam inter se habere videntur, ut in quibusdam causis quaeri soleat, utrum emptio et venditio contra- hatur, an locatio et conductio, veluti, si qua res in perpetuum locata sit. quod evenit in praediis municipum, quae ea lege locantur, ut quamdiu vectigal praestetur, neque ipsi conductori neque heredi eius praedium auferatur; sed magis placuit, locationem conductionemque esse, item, si gladiatores ea lege tibi tradiderim, ut in singulos, qui integri exierint, pro sudore denarii xx mihi darentur, in eos vero singulos, qui occisi aut debilitati fuerint, denarii mille, quaeritur, utrum emptio et venditio an locatio et conductio contrahatur. et magis placuit, eorum, qui integri exierint, locationem et conductionem contractam videri, at eorum, qui occisi aut debilitati sunt, emptionem et venditionem esse; idque ex acci- dentibus apparet, tamquam sub condicione facta cuiusque venditione aut locatione. iam enim non dubitatur, quin sub condicione res venire Law Latin 19 aut locari possint. — item quaeritur, si cum aurifice niihi convenerit, ut is ex auro suo certi ponderis certaeque formae anulos mihi faceret, et acci- peret verbi gratia denarios cc, utrum emptio et venditio, an locatio et coudiictio contrahatur. Cassius ait, materiae quidem emptionem vendi- tioiiemque contrahi, operarum autem locatiouem et conductionem; sed plerisque placuit, emptionem et venditionem contrahi, atqui, si meum aurum ei dedero, mercede pro opera constituta, eonvenit, locationem conductionem contrahi. XXXVIII Partnership (societas) soeietatem coire solemus aut totorum bonorum aut unius alicuius negotii, veluti mancipiorum emendorum aut vendendorum. — magna autem quaestio fuit, an ita coiri possit societas, ut quis raaiorem partem lucretur, minorem damni praestet. quod Quintus Mucins contra naturam societatis esse censuit. sed Servius Sulpicius, cuius etiam praevaluit sententia, adeo ita coiri posse soeietatem existimavit, ut dixerit, illo quoque modo coiri posse, ut quis nihil omnino damni praestet, sed lucri partem capiat, si modo opera eius tam pretiosa videatur, ut aequum sit, eum cum hac pactione in soeietatem admitti. nam et ita posse coiri soeietatem constat, ut unus pecuniam conferat, alter non conferat, et tamen lucrum inter eos commune sit; saepe enim opera aliCuius pro pecunia valet. — et illud certum est, si de partibus lucri et damni nihil inter eos convenerit, tamen aequis ex partibus commodum ut incommodum inter eos commune esse; sed si in altero partes expressae fuerint, velut in lucro, in altero vero omissae, in eo quoque, quod omissum est, similes partes erunt. — manet autem societas eo usque, donee in eodem sensu perseverant. at eum aliquis renuntiaverit societati, societas solvitur. sed plane, si quis in hoc renuntiaverit societati, ut obveniens aliquod lucrum solus habeat, veluti si mihi totorum bonorum socius, cum ab aliquo heres esset relictus, in hoc renuntiaverit societati, ut hereditatem solus lucri faciat, cogetur hoe lucrum eommunieare. si quis vero aliud lucri fecerit, quod non capta- verit, ad ipsum solum pertinet; mihi vero, quidquid omnino post renuntiatam soeietatem adquiritur, soli conceditur. — solvitur adhuc societas etiam morte soeii, quia, qui soeietatem contrahit, certam personam sibi eligit. — dicitur etiam capitis demiriutione solvi soeietatem, quia civili ratione capitis deminutio morti coaequatur; sed utique, si adhue eon- sentiant in soeietatem, nova videtur incipere societas. item, si cuius ex sociis bona publiee aut privatim venierint, solvitur societas. — XXXIX Mandate (mandatum) mandatum eonsistit, sive nostra gratia maudemus sive aliena; itaque sive, ut mea negotia geras, sive ut alterius, maudaverim, contrahitur 20 Law Latin niandati obligatio; et invicem alter alter! tenebinuir in id, quod vel me tibi vel te mihi bona fide praestare oportet. nam, si tiia gratia tibi mandem, supervacuum est maudatum; quod enim tu tua gratia faeturus sis, id de tua sententia, non ex meo mandatu faeere debes; itaque, si otiosam pecuniam domi tuae te habentem hortatus fuerim, ut earn faenerares, quamvis iam ei mutuam dederis, a quo servare non potueris, non tamen habebis mecum mandati actionem, item, si hortatus sim, ut rem aliquam emeres, quamvis non expedierit tibi eam emisse, non tamen tibi mandati tenebor. et adeo haec ita sunt, ut quaeratur, an mandati teneatur, qui mandavit tibi, ut Titio pecuniam faenerares. Servius negavit. non magis hoe casu obligationem consistere putavit, quam si generaliter alicui mandetur, uti pecuniam suam faeneraret. sed sequimur Sabini opinionem contra sentientis, quia non aliter Titio credidisses, quam si tibi mandatum esset. illud constat, si quis de ea re mandet, quae contra bonos mores est, non contrahi obligationem, veluti, si tibi mandem, ut Titio furtum aut iniuriam facias, item, si quis quid post mortem meam faciendum mihi mandet, inutile mandatum est, quia generaliter placuit, ab heredis persona obligationem incipere non posse. item, si, adhuc integro mandato, mors alterutrius alicuius interveniat, id est vel eius, qui mandarit, vel eius, qui mandatum susceperit, solvitur mandatum. sed utilitatis causa receptum est, ut, si mortuo eo, qui mihi mandaverit, ignorans eum decessisse, exsecutus fuero mandatum, posse me agere mandati actione; alioquin iusta et probabilis ignorantia damnum mihi adferet. — et huic simile est, quod plerisque placuit, si debitor mens manumisso dispensatori meo per ignorantiam solverit, liberari eum, cum alioquin, stricta iuris ratione, non posset liberari eo, quod alii solvisset, quam cui solvere deberet. cum autem is, cui recte mandaverim, egressus fuerit mandatum, ego quidem eatenus cum eo habeo mandati actionem, quatenus mea interest implesse eum mandatum, si modo implere potuerit; at ille mecum agere non potest, itaque, si mandaverim tibi, ut verbi gratia fundum mihi sestertiis c emeres, tu sestertiis cl emeris, non habebis mecum mandati actionem, etiamsi tanti velis mihi dare fundum, quanti emendum tibi mandassem; idque maxime Sabino et Cassio placuit. quod si minoris emeris, habebis mecum scilicet actionem, quia, qui mandat, ut c milibus emeretur, is utique mandare intellegitur, uti minoris, si posset, emeretur. in summa sciendum est, quotiens faciendum alquid gratis dederim (quo nomine, si mercedem statuissem, locatio et conductio contraheretur) mandati esse actionem, veluti, si fulloni polienda curandave vestimenta dederim aut sarcinatori sarcienda. Law Latin 21 Delicts XL (furtum) transeamus nunc ad obligationes, quae ex delicto nascuntur, veluti, si quis furtum fecerit, bona rapuerit, damnum dederit, iniuriam commiserit. quarum omnium rerum uno genere consistit obligatio, cum ex contractu obligationes in quattuor genera diducantur, sicut supra exposuimus, furtorum autem genera Ser. Sulpicius et Masurius Sabinus quattuor esse dixerunt, manifestum et nee manifestum, conceptum et oblatum; Labeo duo, manifestum et nee manifestum; nam conceptum et oblatum species potius actionis esse furto cohaerentes quam genera furtorum; quod sane verius videtur, sicut inferius apparebit. manifestum furtum quidam id esse dixerunt, quod, dum fit, deprehenditur. alii vero ulte- rius, quod eo loco deprehenditur, ubi fit, velut, si in oliveto olivarum, in vineto uvarum furtum factum est, quamdiu in eo oliveto aut vineto fur sit; aut, si in domo furtum factum sit, quamdiu in ea domo fur sit. alii adhuc ulterius eo usque manifestum furtum esse dixerunt, donee perferret eo, quo perferre fur destinasset. alii adhuc ulterius, quandoque eam rem fur tenens visus fuerit, quae sententia non optinuit. sed et illorum seutentia, qui existimaverunt, donee perferret eo, quo fur destinasset, deprehensum furtum manifestum esse, ideo non videtur probari, quia magnam recipit dubitationem, utrum unius diei an etiam plurium dierum spatio id terminandum sit. quod eo pertinet, quia saepe in aliis civita- tibus subreptas res in alias civitates vel in alias provincias destinent fures perferre. ex duabus itaque superioribus opinionibus alterutra adprobatur; magis tamen plerique posteriorem probant. — nee manifestum furtum quid sit, ex iis, quae diximus, intellegitur. nam quod manifestum non est, id nee manifestum est. — conceptum furtum dicitur, cum apud aliquem testibus praesentibus furtiva res quaesita et inventa est. nam in eum propria actio constituta est, quamvis fur non sit, quae appellatur concepti. oblatum furtum dicitur, cum res furtiva tibi ab aliquo oblata sit eaque apud te concepta sit, utique, si ea mente data tibi fuerit, ut apud te potius quam apud eum, qui dederit, conciperetur. nam tibi, apud quern concepta est, propria adversus eum, qui obtulit, quamvis fur non sit, constituta est actio, quae appellatur oblati. est etiam prohibit! furti actio adversus eum, qui furtum quaerere volentem prohibuerit. XLI Punishment of Theft (poena furti) poena manifesti furti ex lege XII tabularum capitalis erat. nam liber verberatus addicebatur ei, cui furtum fecerat; utrum autem servus effi- ceretur ex addictione, an adiudicati loco constitueretur, veteres quaere- 22 Law Latin bant. in servum aeque verberatuni animadvertebatur, sed postea improbata est asperitas poenae, et tani ex servi persona qiiani ex liberi quadrupli actio praetoris edicto constituta est. — nee manifesti furti poena per legem XII tabularum diipli inrogatur, eamque etiam praetor con- servat. — eoncepti et oblati poena ex lege XII tabularum tripli est, eaque similiter a praetore servatur. — prohibit! actio quadrupli est ex edicto praetoris introducta. lex autem eo nomine nullam poenam constituit; hoc solum praecipit, ut, qui quaerere velit, nudus quaerat, licio cinctus, lancem habens; qui, si quid invenerit, iubet id lex furtum manifestum esse. XLII Contrectation furtum autem fit non solum, cum quis intercipiendi causa rem alienam amovet, sed generaliter, cum quis rem alienam invito domino contrectat. — itaque, si quis re, quae apud eum deposita sit, utatur, furtum committit; et, si quis utendam rem acceperit eamque in alium usum transtulerit, furti obligatur; veluti, si quis argentum utendum acceperit, quasi amicos ad cenam invitaturus, et id peregre secum tulerit, aut si quis equum, gestandi gratia commodatum, longius aliquo duxerit, quod veteres scrip- serunt de eo, qui in aeiem perduxisset. — placuit tamen, eos, qui rebus commodatis aliter uterentur quam utendas aecepissent, ita furtum committere, si intellegant id se invito domino facere eumque, si intellexisset, non permissurum; at si permissurum credant, extra furti crimen videri, optima sane distinctione, quod furtum sine dolo malo non committitur. — sed, et si credat aliquis invito domino se rem contrectare, domino autem volente id fiat, dicitur furtum non fieri. unde illud quaesitum et probatum est: cum Titius servum meum sollicitaverit, ut quasdam res mihi subriperet et ad eum perferret, et servus id ad me pertulerit, ego, dum volo Titium in ipso delicto deprehendere, permiserim servo quasdam res ad eum perferre, utrum furti an servi corrupt! iudicio teueatur. Titius mihi, an neutro? responsum, neutro eum teneri, furti ideo, quod non invito me res contrectarit, servi corrupt! ideo, quod deterior servus factus non sit. XLIII Injury to Things (lex AquiJia cap. I) damn! iniuriae actio constituitur per legem Aquiliam, cuius primo capite cautum est, si quis hominem alienum, alienamve quadrupedem, quae pecudum numero sit, iniuria occiderit, quanti ea res in eo anno plurimi fuerit, tantum domino dare damnetur. iniuria autem occidere intellegitur, cuius dolo aut culpa id aceiderit, nee ulla alia lege damnum, quod sine iniuria datur, reprehenditur; itaque impunitus est, qui sine culpa et dolo malo casu quodam damnum committit. nee solum corpus Law Latin 23 in actione huius legis aestimatur; sed sane, si, servo oeciso, plus dominiis capiat damni, quam pretium servi sit, id quoque aestimatur, velut, si servus meus ab aliquo heres institutus, antequam iussu meo hereditatem cerneret, occisus fuerit; non enim tantum ipsius pretium aestimatur, sed et hereditatis amissae quantitas. — item, si ex gemellis vel ex comoedis vel ex symphoniacis unus occisus fuerit, non solum occisi fit aestimatio, sed eo amplins id quoque computatur, quod eeteri, qui supersunt, depretiati sunt, idem iuris est etiam, si ex pari mularum unam vel etiam ex quadrigis equorum unum oceiderit. — cuius autem servus occisus est, is liberum arbitrium liabet vel capitali crimine reum facere eum, qui oceiderit, vel hac lege damnum persequi. quod autem adiectum est in hac lege „quanti in eo anno plurimi ea res f uerit' % illud efficit: si clodum puta aut luscum servum oceiderit, qui in eo anno integer fuerit, ut non, quanti clodus aut luscus, sed, quanti integer fuerit, aestimatio fiat, quo fit, ut quis plus interdum consequatur, quam ei damnum datum est. XLIV {lex Aquilia cap. Ill) capite tertio de omni eetero damno cavetur. itaque, si quis servum vel eam quadrupedem, quae pecudum numero est, vulneraverit, sive eam quadrupedem, quae pecudum numero non est, velut canem, aut feram bestiam, velut ursum, leonem, vulneraverit vel oceiderit, hoc capite actio constituitur. in ceteris quoque animalibus, item in omnibus rebus, quae anima carent, damnum iniuria datum hac parte vindicatur, si quid enim ustum aut ruptum aut fractum fuerit, actio hoc capite constituitur, quamquam potuerit sola „rupti' ' appellatio in omnes istas causas sufficere; ruptum enim intellegitur, quod quoquo modo corruptum est; unde non solum usta aut rupta aut fracta, sed etiam scissa et collisa et effusa et quoquo modo vitiata aut perempta atque deteriora facta hoc verbo coutinentur. — hoc tamen capite non, quanti in eo anno, sed quanti in diebus triginta proxumis ea res fuerit, damnatur is, qui damnum dederit. ac ne „plurimi'' quidem verbum adicitur; et ideo quidani putaverunt, liberum esse iudici, ad id tempus ex diebus triginta aestimationem redigere, quo plurimi res fuit, vel ad id, quo minoris fuit. sed Sabino placuit, proinde habendum, ac si etiam hac parte „plurimi'' verbum adiectum esset; nam legis latorem contentum fuisse, quod prima parte eo verbo usus esset. — ceterum etiam placuit, ita demum ex ista lege actionem esse, si quis corpore suo damnum dederit; ideoque, alio modo damno dato, utiles actiones dantur, velut, si quis alienum hominem aut pecudem incluserit et fame necaverit, aut iumentum tam vehementer egerit, ut rumperetur; item, si quis alieno servo persuaserit, ut in arborem ascenderet vel in puteum descenderet, et is ascendendo aut descendendo ceciderit et aut mortuus fuerit aut aliqua parte corporis laesus sit. — item 24 Law Latin contra, si quis alienum servum de ponte aut ripa iu flumeii proieeerit et is suffocatus fuerit, hie quoque eorpore suo damuum dedisse eo, quod proieeerit, non difiiciliter iutellegi potest. XLV Injury to Person (iniuria) iniuria committitur non solum, cum quis pugno puta aut fuste percussus vel etiam verberatus erit, sed etiam, si cui convieium factum fuerit, sive quis bona alieuius quasi debitoris, sciens, eum nihil sibi debere, pro- scripserit, sive quis ad infamiam alieuius libellum aut carmen scripserit, sive quis matrem familias aut praetextatum adsectatus fuerit, et denique aliis pluribus modis. — pati autem iniuriam videmur non solum per nosmet ipsos, sed etiam per liberos nostros, quos in potestate habemus, item per uxores nostras, quamvis in manu nostra non sint. itaque, si veluti filiae meae, quae Titio nupta est, iniuriam feeeris, non solum filiae nomine tecum agi iniuriarum potest, verum etiam meo quoque et Titii nomine. XLVI Deceit and Blame (dolus et culpa) nullus videtur dolo facere, qui suo iure utitur. magna negligeutia culpa est, magna culpa dolus est. culpa dolo proxima dolum repraesentat. lata culpa est nimia neglegentia, id est non intellegere, quod omnes intellegunt. culpa abest, si omnia facta sunt, quae diligentissimus quisque observaturus fuisset. F. LAW OF PEESONS XLVII Division of Law of Persons et quidem summa divisio de iure personarum haee est, quod omnes homines aut liberi sunt aut servi. rursus liberorum hominum alii ingenui sunt, alii libertini. ingenui sunt, qui liberi nati sunt; libertini, qui ex iusta servitute manumissi sunt. sequitur de iure personarum alia divisio. nam quaedam personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri sunt subiectate. sed rursus earum personarum, quae alieno iuri subiectae sunt, aliae in potestate, aliae in manu, aliae in mancipio sunt, videamus nunc de iis, quae alieno iuri subiectae sint. nam si eognoverimus, quae istae personae sint, simul intellegemus, quae sui iuris sint. — ac prius dispieiamus de iis, qui in aliena potestate sunt. Law Latin 25 Power (potestas) XLVIII [Over Slaves] in potestate itaque simt servi dominorum. quae quidem potestas iuris gentium est; nam apud onmes peraeque gentes animadvertere possumus, dominis in servos vitae necisque potestatem esse, et quodcumque per servum adquiritur, id domino adquiritur, sed hoc tempore neque civibus Eomanis nee ullis aliis hominibus, qui sub imperio populi Eomani sunt, licet supra modum et sine causa in servos suos saevire. nam ex constitutione sacratissimi imperatoris Antonini, qui sine causa servum suum occiderit, non minus teneri iubetur, quam qui alienum servum occiderit. sed et niaior quoque asperitas dominorum per eiusdem principis constitutionem coercetur. nam, consultus a quibusdam praesidibus provinciarum de his servis, qui ad fana deorum vel ad statuas principum confugiunt, praecepit, ut, si intolerabilis videatur dominorum saevitia, eogatur servos suos vendere. et utrumque recte fit; male enim nostro iure uti non debemus. qua ratione et prodigis interdicitur bonorum suoruni administratio. ceterum, cum apud cives Romanos duplex sit dominium (nam vel in bonis vel ex iure Quiritium vel ex utroque iure cuiusque servus esse intellegitur), ita demum servum in potestate domini esse dicemus, si in bonis eius sit, etiamsi simul ex iure Quiritium eiusdem non sit. nam, qui nudum ius Quiritium in servo habet, is potestatem habere non intellegitur. XLIX [Over Son in Power] item in potestate nostro sunt liberi nostri, quos iustis nuptiis pro- creavimus. quod ius proprium civium Romanorum est — fere enim nulli alii sunt homines, qui talem in filios suos habent potestatem, qualem nos habemus — idque divi Hadriani edicto, quod proposuit de his, qui sibi liberisque suis ab eo civitatem Romanam petebant, significatur. L Marriage with Manus nunc de his personis videamus, quae in manu nostra sunt, quod et ipsum ius proprium civium Romanorum est. sed in potestate quidem et masculi et feminae esse solent; in mauum autem feminae tantum ron- veniunt. olim itaque tribus niodis in manum conveniebant, usu, farreo, coemptione. usu in manum conveniebat, quae anno continuo nupta per- severabat; quia enim velut annua possessione usu capiebatur, in familiam viri transibat filiaeque locum obtinebat. itaque lege duodecim tabularum cautum est, ut, si qua nollet eo modo in manum mariti convenire, ea 26 Law Latin quotaunis trinoctio abesset atque eo modo euiusque anni usum inter- rumperet. sed hoe totiim ius partim legibus sublatum est, partim ipsa desuetudine obliteratum est. farreo iu maiiuni eouveniunt per quoddam genus sacrificii, quod lovi farreo fit; in quo farreus panis adhibetur, unde etiam confarreatio dicitur; complura praeterea huius iuris ordinandi gratia cum certis et sollemnibus verbis, praesentibus decern testibus, aguntur et fiunt. — quod ius etiam nostris temporibus in usu est. nam flamines maiores, id est Diales, Martiales, Quirinales, item reges sacrorum, nisi ex farreatis nati, non leguntur; ac ne ipsi quidem sine confarreatione sacerdotium habere possunt. — coemptione vero in manum conveniunt per mancipationem, id est per quandam imaginariam venditiouem. nam, adhibitis non minus quam quinque testibus civibus Eonianis puberibus, item libripeneeuniam com- plectitur, verum omnem omnino pecuniam, hoc est onmia corpora, nam corpora quoque pecuniae appellatione contineri, nemo est, qui anibiget. 46. Ulpianus. § 1. matremfamilias accipere debemus eam, quae non inhoneste vixit. matrem enim familias a ceteris feminis mores dist-ernunt, atque separant. proinde nihil intererit, nupta sit, an vidua, ingenua sit, an libertina, nam neque nuptiae, neque natales faciunt matremfamilias, sed boni mores. 24. Gains, nihil est aliud hereditas, quam successio in universum ius, quod defunctus habuit. 38 Law Latin 178. Uli)ianus, § 1. hereditas iuris nomen est, quod et accessionem, et decessionem in se reeipit. hereditas autem vel maxime fruetibus augetur, §2. actionis verbum et speciale est, et generale. nam omnis actio dicitur, sive in personam, sive in rem sit petitio. sed plerumque actiones personales solemus dicere. petitionis autem verbo in rem actiones significari viden- tur. persecutionis verbo extra ordinarias persecutioues puto contineri, ut puta fideicommissorum, et si quae aliae sunt, quae non habent iuris ordinarii exsecutionem. B. THINGS, POSSESSION, OWNERSHIP 4. {de acquirenda vel amittenda possess ione) 3. Paulus. possideri autem possunt, quae sunt corporalia. §1. et apiscimur possessionem corpore et animo, neque per se animo, aut per se corpore. quod autem diximus, et corpore et animo acquirere nos debere possessionem, non utique ita accipiendum est, ut, qui fundum possidere velit, omnes glebas circumambulet, sed sufficit, quamlibet partem eius fundi introire, dum mente et cogitatione hae sit, uti totum fundum usque ad terminum velit possidere. § 2. incertam partem rei possidere nemo potest, veluti, si hac mente sis, ut quidquid Titius possidet, tu quoque veils possidere, § 3. Neratius et Proculus, et solo animo non posse nos acquirere possessionem, si non antecedat naturalis possessio; ideoque si thesaurum in fundo meo positum sciam, continuo me possidere, simul atque possidendi affectum habuero, quia, quod desit naturali possessioni, id animus implet. quidam putant, Sabini sententiam veriorem esse; nee alias eum, qui scit, possidere, nisi, si loco motus sit, quia non sit sub custodia nostra; quibus consentio. § 4. ex pluribus causis possidere eandem rem possumus, ut quidam putant, et eum, qui usuceperit, et pro emptore, et pro suo possidere. (sic enim et si ei, qui pro emptore possidebat, heres sim, eandem rem et pro emptore, et pro herede possideo), nee enim, sicut dominium non potest nisi ex una causa contingere, ita et possidere ex una dumtaxat causa possumus § 5. ex contrario plures eandem rem in solidum possidere non possunt; contra naturam quippe est, ut, cum ego aliquid teneam, tu quoque id tenere videaris. Sabinus tamen scribit, eum, qui precario dederit, et ipsum possidere, et eum, qui precario acceperit. idem Trebatius probabat existimans, posse alium iuste. alium iniuste possidere; duos iniuste, vel duos iuste non posse, quern Labeo reprehendit, quoniam in summa possessionis non multum interest, iuste quis, an iniuste possideat. quod est verius, non magis enim eadem pos- sessio apud duos esse potest, quam ut tu stare videaris in eo loco, in quo ego sto, vel in quo ego sedeo, tu sedere videaris. § 6. in amittenda quoque Laiv Latin 39 possessione affeetio eius, qui possidet, intuenda est. itaque, si in fundo sis, et tamen nolis eum possidere, protinus amittes possessionem, igitur aniitti et animo solo potest, quamvis acquiri non potest. § 7. sed et si animo solo possideas, licet alius in fvmdo sit, adhuc tamen possides. § 8. si quis nuntiet, domum a latronibus occupatam, et dominus timore conterritus noluerit accedere, amisisse eum possessionem placet, quodsi servus vel colonus, per quos corpore possidebam, decesserint diseesscrintve, animo retinebo possessionem. § 9. et si alii tradiderim, amitto posses- sionem; nam constat, possidere nos, donee aut nostra voluntate discesseri- mus, aut vi deiecti fuerimus. § 10. si servus, quem possidebam, pro libero se gerat, et iudicium liberale pati paratus sit, non videbitur a 2is) 2. Gaius. superficiarias aedes appellamus, cjuae in conducto solo positae sint; quarum proprietas et civili, et naturali iure eius est, cuius et solum. 1. Ulpianus. § 6. quia autem etiam in rem actio de superficie dabitur, petitori quoque in superficiem dari, et quasi usumfructum, sive usum quendam eius esse, et constitui posse per utiles actiones, credendum est. § 7. sed et tradi posse intelligendum est, ut et legari, et donari ])Ossit. § 8. et si duobus sit communis, etiam utile communi dividundo indicium dabimus. § 9. servitutes quoque praetorio iure constituentur, et ipsae ad exemplum earum, quae ipso iure constitutae sunt, utilibus actionibus petentur. sed et interdictum de his utile competit. 12. (de pigiiorihus et lij/potlieci.s) 4. Gaius. contrahitur hypotheca per pactum conventum, cum quis paciscatur, ut res eius propter aliquam obligationem sint hypothecae nomine obligatae. nee ad rem pertinet, quibus fit verbis, .sicuti est et in 48 Law Latin his obligationibiis, quae consensu eontrahuntur. et ideo et sine scriptura, si eonvenit ut hypotheca sit et probari poterit, res obligata erit, de qua couveniunt. fiunt enim de his scripturae, ut, quod actum est, per eas facilius probari possit. et sine his autem valet quod actum est, si habeat probatiouem; sicut et nuptiae sunt, licet testationes in scriptis habitae non sunt. 5. Marcianus. res hypothecae dari posse sciendum est pro quacunque obligatione, sive mutua pecunia datur, sive do.3, sive emptio vel veuditio contrahatur, vel etiam locatio et conductio, vel mandatum, et sive pura est obligatio, vel in diem, vel sub condicione, et sive in praesenti contractu, sive etiam praecedat. sed et futurae obligationis nomine dari possunt. sed et non (solum) solvendae omnis pecuniae causa, verum etiam de parte eius, et vel pro civili obligatione, vel honoraria, vel tantum naturali. sed et in condicionali obligatione non alias obligantur, nisi condicio extiterit. § 1. inter pignus autem et hypothecam tantum nominis sonus differt. § 2. dare autem quis hypothecam potest sive pro sua obligatione, sive pro aliena. 15. Gains, et quae nondum sunt, futura tamen sunt, hypothecae dari possunt, ut fructus pendentes, partus ancillae, fetus pecorum, et ea, quae nascuntur, sint hypothecae obligata. idque servandum est, sive dominus fundi convenerit, sive is, qui usumfructum habet, sicut lulianus scribit. § 1. cjuod dicitur, creditorem probare debere, cum conveniebat, rem in bonis debitoris fuisse, ad eam conventionem pertinet, quae specialiter facta est, non ad illam, quae cotidie inseri solet cautionibus, ut specialiter rebus, hypothecae nomine datis, cetera etiam bona teneantur debitoris, quae nunc habet, et quae po,stea acquisierit, perinde, atque si specialiter hae res fuissent obligatae. § 2. qui res suas iam obligaverint, et alii secundo obligant ereditori, ut effugiant periculum, quod solent pati qui saepius easdem res obligant, praedicere solent, alii nulli rem obligatam esse, quam forte Lucio Titio, ut in id, quod excedit priorem obligatiouem, res sit obligata, ut sit pignori hypothecaeve id, quod pluris est, aut solidum, cum primo debito liberata res fuerit. de quo videndum est, utrum hoc ita se habeat (si ita conveniat), an, et si simpliciter convenerit de eo, quod excedit, ut sit hypothecae. et solida res inesse conventioni videtur,*cum a primo creditore fuerit liberata. an adhuc pars? sed illud magis est, quod prius diximus. 16. Marcianus. si fundus hypothecae datus sit, deinde alluvione maior factus est, totus obligabitur. § 1. si nesciente domino res eius hypothecae data sit, deinde postea dominus ratum habuerit, dieendum est, hoc ipso, quod ratum habet, voluisse eum, retro recurrere ratihabitionem ad illud tempus, quo eonvenit. voluntas autem fere eorum demum servabitur, qui et pignori dare possunt. § 2. si res hypothecae data postea mutata fuerit, aeque hypothecaria actio competit, veluti de domo data hypthecae et Law Latin 49 horto facta, item, si de loco coiiveuit, et ilomus facta sit, item de loco dato, deinde vineis in eo positis. § 8. in vindicatione pignoris quaeritur, an rem, de qua actum est, possideat is, cum quo actum est. nam si non possideat, nee dolo fecerit, quominus possideat, absolvi debet, si vero possideat, et aut pecuniam solvat, aut i*em restituat, aeque absolvendus est. si vero neutrum horum faciat, condemnatio sequetur. sed si velit restituere, nee possit (forte quod res abest, et longe est, vel in provinciis) solet cautionibus res explicari; nam, si caveret, se restituturum, absolvitur. sin vero dolo quidem desiit possidere, summa autem ope nisus non possit rem ipsam restituere, tanti condemnabitur, quanti actor in litem iuraverit, sicut in ceteris in rem actionibus. nam si tanti condemnatus esset, quantum deberetur, quid prodevat in rem actio, cum et in personam agendo idem consequeretur"? § 4. interdum etiam de fructibus arbitrari debet index, ut, ex quo lis inchoata sit, ex eo tempore etiam fructibus condemnet. cpiid enim, si minoris sit praedium, quam debetur? nam de antecedentibus fructibus nihil potest prouuntiare, nisi exstent, et res non sufficit. C. OBLIGATIONS 13. (deposiii vel contra) 1. Ulpianus. depositum est, quod custodiendum alicui datum est, dictum ex eo, quod ponitur, praepositio enim de auget, ut ostendat totum fidei eius commissum, quod ad custodiam rei pertinet. § 1. praetor ait: neque tumultus, neque incendii, neque ruinae, neque naufragii causa depositum sit, in simplum, earum autem reruni, quae supra comprehensae sunt, in ipsum in duplum, in heredem eius, quod dolo malo eius factum esse dicetur, qui mortuus sit, in simplum, quod ipsius, in duplum indicium dabo. § 2. merito has causas deponendi separavit praetor, quae continent fortuitam causam depositionis ex necessitate descendentem, non ex voluntate pro- ficiscentem. § 3. eum tamen „deponere tumultus vel incendii'' vel ceterarum causarum gratia intelligendum est, qui nullam aliam causam deponendi habet, quam imminens ex causis suprascriptis periculum. § 4. haec autem separatio causarum iustam rationem habet, quippe, cum quis fidem elegit, nee depositum redditur, contentus esse debet simplo. cum vero extante necessitate deponat, crescit perfidiae crimen, et publica utilitas coercendae et vindicandae, reipublicae causa est enim inutile in causis huiusmodi fldem frangere. § 5. quae depositis rebus accedunt, non sunt deposita, ut puta, si homo vestitus deponatur, vestis enim non est deposita, nee si equus eum capistro, nam solum equus depositus est. § 6. si convenit, ut in deposito et culpa praestetur, rata est conventio; contractus enim legem 50 Law Latin ex C'ouventioiie accipiunt. § 7. illud nou probabis, doliim non esse prae- standum, si couveuerit; nam haee conventio contra bonam fidem contraque bonos mores est, et ideo nee sequenda est. § 8. si vestimenta servanda balneatori data perierimt, si quidem nullam mercedem servandorum vesti- mentorum accepit, depositi eum teneri, et dolum dumtaxat praestare debere puto ; qnodsi accepit, ex condncto. § 9. si quis servum custodiendum eoniecerit forte in pistrinum, si quidem merces intervenit custodiae, puto esse actionem adversus pistrinarium ex conducto. si vero mercedem accipiebam ego pro hoc servo, quem in pistrinum accipiebat, ex locato me agere posse, quodsi operae eius servi cum custodia pensabantur, quasi genus locati et conducti intervenit. sed quia pecunia non datur, praescriptis verbis datur actio, si vero nihil aliud, quam cibaria praestabat, nee de operis quidquam convenit, depositi actio est. § 10. in conducto et locato, et negotio, ex quo diximus praescriptis verbis dandam actionem, et dolum et culpam praestabunt, qui servum receperunt. at si cibaria tantum do, dolum dum- taxat. sequemur tamen, ut Pomponius ait, et quid habuerunt prose riptum, aut quid convenerit, dummodo sciamus, et si quid fuit proscriptum, dolum tamen eos praestituros, qui receperunt, qui solus in depositum venit. § 11. si te rogavero, ut rem meam perferas ad Titium, ut is eam servet, qua actione tecum experiri possum, apud Pomponium quaeritur. et putat, tecum mandati, cum eo vero, qui eas res receperit, depositi. si vero tuo nomine receperit, tu quidem mihi mandati teneris, ille tibi depositi, quam actionem mihi praestabis mandati iudicio conventus. § 12. quodsi rem tibi dedi, ut, si Titius rem non recepisset, tu custodires, nee eam recepit, videndum est, utrum depositi tantum, an et mandati actio sit. et Pom- ponius dubitat, puto tamen, mandati esse actionem, quia plenius fuit mandatum liabens et custodiae legem. 14. (commodati vel contra) 13. Pomponius. is, qui commodatum accepit, si non apparentis rei nomine commodati condenmetur, cavendum ei est, ut repertam dominus ei praestet. § 1. si quem quaestum fecit is, qui experiendum quid accepit, veluti si iumenta fuerint, eaque locata sint, id ipsum praestabit (ei), qui experiendum dedit. neque enim ante eam rem quaestui cuique esse oportet, priusquam periculo eius sit. § 2. si libero homini, qui mihi bona fide serviebat, quasi servo rem commodavero, videamus, an habeam com- modati actionem, nam et Celsus filius aiebat, si iussiasem eum aliquid facere, vel mandati cum eo, vel praescriptis verbis experiri me posse, idem ergo et in commodato erit dicendum. nee obstat, quod non hac mente cum eo, qui liber bona fide nobis serviret, contraheremus, quasi eum obligatum habituri. plerumque enim id accidit, ut extra id, quod Law Latin 51 ageretur, tacita obligatio naseatur, veluti, cum per errorein indebituni solvendi causa tlatur. 21. Africauus. rem mihi commodasti, eaudem subripuisti. delude, cum commodati ageres, uec a te scirem esse subreptam, iudex me coudemnavit, et solvi. postea comperi, a te esse subreptam, quaesitum est, quae mihi tecum actio sit? respondit, furti quidem non esse, sed commodati con- trarium iudicium utile mihi fore. § 1. in exercitu contubernallbus vasa uteuda communi periculo dedi, ac delude meus -servus, subreptls his, ad hostes profugit, et postea slue vasis receptus est. habituruui me com- modati actionem cum contubernallbus, constat, pro cuiusque parte, sed et 1111 mecum furti servl nomine agere possunt, quando et noxa caput sequltur. et si tlbl rem periculo tuo utendam commodavero, eaque a servo meo subripiatur, agere mecum furti possis servl nomine. 15. {de contralienda emptione) 6. Pomponlus. sed Celsus fillus ait, hominem llberum sclentem te eniere non posse, nee cuiuscunque rei, si scias, allenationem esse, ut .sacra et rellgiosa loca, aut quorum commercium non sit, ut publlca, quae non in pecunla popull, sed in publico usu habeantur, ut est campus Martins. § 1. si fundus annua, bima, trima die ea lege venisset, ut, si in diem statutum pecunla soluta non esset, fundus inemptus foret, et ut, si interim emptor fundum coluerit, fructusque ex eo perceperit, Inempto eo facto restituerentur, et ut, quanti minoris postea alii venisset, ut id emptor vendltori praestaret, ad diem pecunla non soluta placet, venditor! ex vendlto eo nomine actionem esse, uec conturbarl debemus, quo t^tiam singula dolia. § 2. si dolium signatum sit ab emptore, Trebatius ait, traditum id videri, Labeo contra, quod et verum est. magis enim, ne submutetur, signari solere, quam, ut traditum videatur. § 3. licet autem venditori vel effundere vinum, si diem ad metieudum praestituit, nee intra diem admensuni est. effundere autem non statini poterit, priusquam testando denuntiet emptori, ut aut tollat vinum, aut sciat futurum, ut vinum effunderetur. si tamen, cum posset effundere, non effudit, laudandus est potius. eapropter mercedem quoque doliorum potest exigere, sed ita demum, si inter fuit eius, inania esse vasa, in quibus vinum fuit, veluti, si locaturus ea fuisset, vel si necesse liabuit, alia con- ducere dolia. commodius est autem, conduci vasa, nee reddi vinum, nisi, quanti conduxerit, ab emptore reddatur, aut vendere vinum bona fi.,^ k nnd rechorges may p "- - nilg AS STAMPED BElOW OCT U *'<''l \m ft-T^CKS M4tVH. itSc SE^XlW^P^^y^T^ __jiiLj^ j£g,jlia_MAH-i-Md80 X499t- FORM NO. DD 6, 40m, 6V6 UNIVERSITY OF CALIFORNIA, BhKl^ELEY BERKELEY, CA 94720 U.C.BERKELEY LIBRARIES CDM7DMDfifi5 7622f^9 UNIVERSITY OF CALIFORNIA LIBRARY