B M DM3 37D 
 

 • : j 
 
 L. l^-^ 
 
 1 
 
L^LIA 
 
CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS 
 
 aontion: FETTER LANE, E.G. 
 
 C. F. CLAY, Manager 
 
 a?lim6urfifj: loo, PRINCES STREET 
 
 ISerlin: A. AS HER AND CO. 
 
 Etipjig: F. A. BROCKHAUS 
 
 i^ebJ lort: G. P. PUTNAM'S SONS 
 
 ISomlias antJ Calcutta: MACMILLAN AND CO., Ltd. 
 
 [All rights reserved] 
 
L^LIA 
 
 A COMEDY 
 
 ACTED AT QUEENS' COLLEGE, CAMBRIDGE 
 PROBABLY ON MARCH ist, 1595 
 
 NOW FIRST PRINTED 
 WITH AN INTRODUCTION AND NOTES BY 
 
 G. C. MOORE SMITH, Litt.D. 
 
 HON. PH.D. LOUVAIN 
 
 PROFESSOR OF ENGLISH LANGUAGE AND LITERATURE 
 IN THE UNIVERSITY OF SHEFFIELD 
 
 Cambridge : 
 
 at the University Press 
 
 1910 
 
"If you can, 
 Imagine you were now in the University, 
 You'll take it well enough, a Scholar's fancy." 
 
 Ford, Lowers Melancholy. 
 
[HiO 
 ^ /^ (KJ 
 
 PREFACE 
 
 A yr Y thanks are due to His Grace the Archbishop of 
 
 -*■ Canterbury for permission to copy and print the 
 
 Lambeth MS. of this play, which has an interest above that 
 
 attaching to other Cambridge comedies from its relation to 
 
 Shakespeare's Twelfth Night. 
 
 In my editorial work I have received some very valuable 
 assistance from my colleague and friend, Professor W. C. 
 Summers, and I am also indebted to the kindness of the Rev. 
 the President of Queens' College, Professor E. C. Clark, and 
 my friends Mr R. B. M^Kerrow and Mr Charles Sayle. To 
 all these I return my sincere thanks. 
 
 Having now completed my work on the three plays for 
 which I received a commission, I should like further to express 
 
 27320! at 
 
vi PREFACE 
 
 my gratitude to the proof-reader of the Press for a vigilance 
 which has saved me, I do not doubt, from a number of minor 
 inaccuracies. 
 
 P.S. In my edition of Fucus I argued that the performance 
 before King James probably took place at Newmarket. I have 
 recently found confirmation of this view in some lines by 
 H. Molle, Fellow of King's and Public Orator, On Fucus^ 
 beginning * The Queenes CoUedge Play, from Cambridge 
 away The King to the Court did call.' The lines are pre- 
 served in the Bodleian (Rawl. MS. Poet. 147). 
 
 G. C. M. S. 
 
 Sheffield, 
 April 1 910. 
 
INTRODUCTION 
 
 I. The Text 
 
 The text of L^elia here given is based on that of the only- 
 known MS — No. 838 in the Library of Lambeth Palace. The 
 book, which was left to the Library by Archbishop Tenison^, 
 contains five plays : Fucus Histriomastix^ Leander (both without 
 title), Koxantty Lcel'ia and Labyrinthus. 
 
 The manuscript of Lt^lia is an extremely unsatisfactory one. 
 Three hands were engaged on it. The first is seen as far as 
 Act I. Sc. 3, 1. 159 ; the second from this point to the end of 
 the play, except for the short passage. Act v. Sc. 5, 1. 23 
 * exanimalem ' to the end of Act v. Sc. 6, which, together 
 with the indications of the speakers from a rather earlier point, 
 are in a third hand. The bulk of the play is therefore in the 
 second hand — unfortunately that of an exceedingly careless or 
 ignorant scribe : and in consequence a great many emendations 
 have had to be introduced in this edition — most of them slight 
 and obvious, others rather more doubtful. In the preparation 
 of the text, it was however extremely useful to be able to 
 compare our play with the French play on which it was based. 
 
 1 It had belonged to a Wm. Mostyn, and the cover is stamped 
 ♦W. M.' 
 
viii INTRODUCTION 
 
 II. Date and Place of Production 
 
 It is constantly stated that L^elia was acted at Queens* 
 College in 1590 and 1598. I will give so far as I can the 
 grounds for these statements, and at the same time my reasons 
 for not accepting either, but holding it more probable that the 
 play was produced in 1595. 
 
 (i) Fuller in his History of the University of Cambridgey 
 on reaching the academical year November 1597 to November 
 1598, has the following paragraph : 
 
 ' 1597-8. John Jegon, V.-C. : Nath. Cole & William 
 Rich, Proctors : James Robson [properly, Robert Wallis], 
 Mayor. Upon the death of William Cecil, Lord Burghley, 
 Robert Devereux, earl of Essex, was chosen Chancellor of 
 the University. Coming to Cambridge, he was entertained 
 in Queen's College, where the room he lodged in is called 
 *' Essex chamber *' to this day, and where the pleasant comedy 
 of " Lelia " was excellently acted before him.' 
 
 We may accept Fuller's statement that Lalia was acted 
 before Lord Essex in Queens' College. He says however that 
 this was shortly after Lord Essex's election to the Chancellorship 
 of the University, i.e. as commonly understood, in the autumn 
 of 1598. 
 
 This dating is, I think, open to grave doubt. I believe 
 there is no other evidence of any visit paid by Essex to the 
 University as Chancellor. 
 
 In Baker MSS xxiv. pp. 369 — 381, we have a series of 
 letters which passed between Essex and the University authorities 
 
INTRODUCTION ix 
 
 from I2th August 1598 (the offer of the Chancellorship) to 
 9th December following. In none of them is there any reference 
 to his having visited Cambridge or to his intending to do so. 
 
 Again the Rev. W. G. Searle in his History of ^leens 
 College^ referring under the year 1598 to the above statement 
 of Fuller, says ' The College accounts make no mention of a 
 comedy at this time, nor indeed of the earl's visit.' 
 
 This negative testimony would not go far unless one could 
 point to another date on which there is evidence of Essex having 
 seen a comedy at Queens'. One can do so, as I shall show a 
 little later. On these grounds I think that Fuller, in dating 
 the performance of L^elia^ committed a similar mistake to that 
 which he had committed on the previous page in dating the 
 performance of Club Law^. 
 
 (ii) Another date is given in a well-known article on 
 University Latin Plays in the Retrospective Review^ (1825). 
 The writer (perhaps the editor, Henry Southern) has just 
 quoted Fuller in another connexion and cannot be supposed 
 to be ignorant of his statement about La/ia, yet, without any 
 explanation of his disregard of Fuller's authority, in a list of 
 plays arranged in chronological order he mentions L^/ia as 
 follows : 
 
 Authors Printed Manuscripts^ In what Acted 
 
 College 
 
 Leiia Queen's 1590 
 
 1 See my edition of Club Latv, pp. xli — xlviii, and Modern Language 
 Re'vieiv, iv. 268. 2 ^ii. p. 2^. 
 
 2 It is clear that he was not aware of the existence of the play in 
 manuscript, and probably knew nothing about it beyond what Fuller 
 told him. 
 
X INTRODUCTION 
 
 I have no doubt that ' 1 590 ' was an error, and that the 
 author misread the date *I598' which he had copied from 
 Fuller and included the play in the list under this wrong date. 
 The error was then repeated by Cooper in his Annals of Cam- 
 bridge^ and by Rev. W. G. Searle in his History of keens'* 
 College^ on the authority of the Retrospective Review^ and by 
 others after them : e.g. Halliwell, Fleay, Churchill, Furness, 
 Luce, Schelling. I think that the date 1590 may in future 
 be ignored. The College Accounts make no mention of the 
 performance of a play at this time. 
 
 (iii) But if Lcslia was not acted in 1590, nor in 1598, 
 I venture to suggest that it was acted in I59|. 
 
 In Baker MSS xxxii. p. 529 et seqq.\ we have a paper 
 headed by Baker, ' Particulars from Bedell Ingram's Book.' It 
 begins 'Anno 1594. Adventus Nobilium' and goes on to say 
 that that year (i.e. 159I) the Bachelors' Commencement was 
 on the Friday before Ash Wednesday, and was attended by 
 'divers nobellmen, knights & gentellmen of worship, namely 
 the earles of Shrewsbury, Rutland, Essex : Barons my Lds 
 Burros, Compton, Mountjoy, ShefFeeld, Crumwell, Rich. Most 
 of them were entertayned at Trinity Coll: where they had two 
 comedyes & a Tragydy, y^ w''^ wear the causes of ther coming 
 downe. My L. of Essex sent downe Philosophy Questions 
 written with his owne hand, the w^^ wear disputed of at y® 
 severall tymes.' 
 
 Three questions were disputed on Wednesday [26 Febr.], 
 
 ^ Referred to by Cooper, Annals, 11. p. 528. 
 
INTRODUCTION xi 
 
 three on Thursday, the respondent being * M"^ Alablaster of 
 Trinity,' the author of Roxana^ two on Friday, the Com- 
 mencement Day, the respondent being ' M'" Bell, Regin.' 
 
 The Commencement lasted from lo till 2, after which 
 there was a Congregation at which a grace was passed for 
 conferring the degree of Master in Arts on Lords Shrewsbury, 
 Rutland, Crumwell, ShefFeeld and Compton (Lord Essex was 
 already a Master of Arts, and presumably the others), after 
 which these noblemen were presented, sworn on their word 
 of honour, admitted, and placed in chairs at the upper end of 
 the Regent House. A grace was then passed for conferring the 
 same degree on Sir Charles Candish, Sir Edward Wooton, Sir 
 William Bowes, Sir Ferdinando Gorge, Sir Nicholas Clifford, 
 Sir Conyers Clifford, Sir Clement Higham, Sir Thomas Read, 
 and Sir George Savile, knights. 'This grace passed & they 
 were brought in in Habitu & presented by the Orator 
 & admitted... & placed above the Doctors.' The Bedell 
 adds : 
 
 * Memorand. That the Nobellmen came in sine Habitu 
 at y® first, but being in the House they desyred to come in 
 in their Habytes, the w*^^ they presently dyd.' 
 
 'Memorand: That the next Morning [ist March] after my 
 [lord the] Earl of Essex & ye rest were come. The Orator enter- 
 tayned them in the Regent Howse, with an oration, it being 
 no Congregation. After that oration they herd D^ Whitaker 
 read, & then went to Dyner to ^leenes Coll: wher after Dyner 
 they had a Comedy^ the day being turned into night. 
 
 My L*^ of Essex gave unto the Bedells V"^. 
 
 My L*^ of Shrewsbury gave the Bedells V^^^. 
 
xii INTRODUCTION 
 
 S' William Bowes 30% S' Edw Wooton 20% S' Rob. Read 
 40'% M' Bromley 20'% M' Elmer gave the Bedells 1 8^ 
 Reliqui nihil, And so let them go. 
 
 Finis.' 
 
 Was Lcslia the comedy which Lord Essex, with other lords 
 and knights and gentlemen, saw in Queens' College on that 
 1st March 1595? I think so for the following reasons: 
 
 {a) It is clear from the Bedell's account that Lord Essex 
 was looked on as the most prominent person of the noble party. 
 It is possible that he lodged at Queens'. In any case it would 
 be natural that his presence should be chiefly remembered, and 
 that a chamber in the college should be named after him. 
 
 [b) On the other hand, as would also be expected, he is 
 not singled out in the Prologue and Epilogue of the play for 
 special mention — as would have been the case if he had attended 
 alone as Chancellor of the University. The phrases applied to 
 the chief spectators are * principes viros ' (Prol. 7), * illustrissimi 
 heroes' (Prol. 15), * honoratissimi viri ' (Epil. 81). 
 
 [c) The only meaning I can give to the Prologue is that 
 the two speakers Panneus and Sericus represent the University- 
 man and the courtier, and that the words (1. 6) * patrium hoc 
 vellus summo in pretio est nunc apud principes viros ' refer to 
 the condescension of the noblemen in assuming academical dress 
 the day before. Professor E. C. Clark has kindly drawn my 
 attention to the fact that under Lord Burleigh's regulations of 
 1585^ the Regents' hoods for Masters of Arts were to be * faced 
 lyned and edged with myniver and with no silke.' If * Panneus' 
 
 ^ Cooper, Annals J 11. 411. 
 
INTRODUCTION xiii 
 
 was a Bachelor of Arts and wearing his own hood, this would 
 be trimmed with lamb's-wool and the point of the words 
 *patrium hoc vellus' would be still clearer. 
 
 {d) Eight months after the visit of the noblemen to Cam- 
 bridge, viz. on 17th Nov. 1595, Lord Essex produced before 
 the Queen a Device which had apparently been written for 
 him by Francis Bacon. A letter written on Nov. 22nd by 
 Rowland Whyte to Sir Robert Sidney gives an account of the 
 entertainment, in which the chief characters were an Old Man, 
 a Secretary, a Soldier, and a Squire. In speaking of the actors, 
 Whyte writes: — 
 
 'Thold man was he that in Cambridge plaied Giraldy, 
 Morley^ plaied the Secretary, and he that plaied Pedantiq was 
 the soldior and Toby Matthews ^ acted the Squires part^' 
 
 There is a reference here to some comedy which had lately 
 been played at Cambridge (probably before Lord Essex), a 
 comedy in which two characters were * Giraldy' and * Pedantiq,' 
 and * Giraldy' had been played by an actor who in London took 
 the part of an old man. Was not this comedy Ltelia ? was not 
 
 * Giraldy,' Gerardus ? and * Pedantiq ' (perhaps Whyte wrote 
 
 * Pedanti«^ ') the pedant Petrus ? 
 
 (e) My proof down to this point was already in print 
 when a new piece of evidence came in. Mr M'^Kerrow kindly 
 
 1 Perhaps Thos. Morley, Gentleman of the Chapel Royal and musical 
 composer. See D. N. B. 
 
 2 See D. N. B. 
 
 3 Sidney Papers, ed. Collins, i. 362. See Nicholl's Progresses of 
 Q. Elizabeth, in. 378, and Spedding's Life of Bacon, i. 
 
 s. L. b 
 
xiv INTRODUCTION 
 
 sent me a transcript of an epigram from the only known copy 
 of the Epigrams of John Weever (1599), preserved in the 
 Bodleian. The poem is the 19th epigram of 'the fourthe 
 weeke * and is as follows : 
 
 "7« Georgium Meriton, & Georgium Mountaine. 
 
 Your entertaine (nor can I passe away) 
 
 Of Essex with farre-famed Lalia ; 
 
 Nor fore the Queen your seruice on Queens dayi 
 
 When such a Maister with you beareth sway, 
 
 How can Queenes College euer then decay ? 
 
 No. Yet Queenes College euermore hath beene 
 
 Is, and will be, of Colleges the Queene." 
 
 As will be seen below, Meriton and Mountaine were Fellows 
 of Queens' College. But, what is specially important, John 
 Weever was himself a member of the college, having been 
 admitted as a sizar on 30th April 1 594. He seems to have left 
 without a degree in 1598, It is clear that this epigram supports 
 the view that the performance of Leelia at Queens' before Lord 
 Essex preceded by a few months the performance of Essex's 
 Device at court, and that L^elta was the play referred to by 
 Rowland Whyte as having furnished two actors to the Device. 
 But Weever gives us the interesting information that these two 
 actors were Meriton and Mountaine, both, as has been said 
 above. Fellows of the College at the time, and both of them 
 famous afterwards. Meriton was Dean of York from 161 7 to 
 1624. Mountaine (or Montaigne), who is said to have first 
 
 1 Probably to be read 'Neither can I pass over your entertainment... 
 nor your service....' 
 
INTRODUCTION xv 
 
 come into notice by his acting in the college in Miles Gkriosus^ 
 (in 1581, I think), was chaplain to Lord Essex on the Cadiz 
 Expedition in 1596 and became Bishop of Lincoln in 161 7, of 
 London in 1621, of Durham in 1627, and Archbishop of York 
 in 1628, dying however on the day of his enthronement by 
 commission. 
 
 If, then, L^/ia was the comedy acted on March ist, 1595, 
 Fuller's error becomes very intelligible. Forty years later, he 
 was aware of the tradition that La/ia had been acted before 
 Lord Essex at Queens', and he very naturally assumed that 
 this took place on some visit paid to the University after Essex 
 had become Chancellor. 
 
 From the following entries in the Queens' College Accounts 
 for 159I, it would seem that the College had had some per- 
 formances of plays before the noblemen's visit. No doubt the 
 best play was selected for reproduction on the state-occasion. 
 'Februarie Item for repairing th' hall windowes after 
 
 the plaies xlv' 
 
 Marche Item to the same [the Porter] for broomes 
 
 & waxe for the tables after y® plaies... viij*^ 
 
 Item to 3 [men] for i daies mending the 
 
 halle after the plaies ij^ viij*^.' 
 
 III. Authorship 
 
 Judging by other cases, the play was probably written by 
 one of the junior fellows of the college. I am indebted to the 
 Reverend the President of Queens' for the following list of 
 
 1 Searle's History of Queens' College, p, 378. 
 
xvi INTRODUCTION 
 
 fellows extracted from the college accounts for 1595 : — 
 Clemens Smith (elected 1576), Zacharias Stewarde (1582), 
 Thomas Brightman (1584), Henry Godley (1582), Randolph 
 Davenport (1585), William Covell (1589), George Meriton 
 (1589), William Nicholson (1588), Robert Rudde (1588), John 
 Rodeknight (1591), William Robinson (1590), Walter Howse 
 (1592), Henry Wheriwas (1590), George Mountaine (1591), 
 Clement French (1593), Beaupre Bell (1593), Robert Pearson 
 (1592), Henry Parker (1593), Nathaniel Fletcher (1594). Till 
 I saw Weever's epigram, I could say no more. I think however 
 that Weever's language implies that Meriton and Mountaine 
 contributed more to the play than they would have done by 
 merely acting in it, and that one or both should probably be 
 credited with its authorship. 
 
 IV. Sources of Lcelia 
 
 The existence of a manuscript of Lcelia at Lambeth was 
 attested by the Catalogue of the Archiepiscopal Manuscripts 
 published in 1812, and by Halliwell in his Dictionary of Old 
 English Plays in i860. It was not known however to the 
 author of the paper on Cambridge Plays in the Retrospective 
 Review of 1825, ^^^ ^^^ manuscript was apparently first 
 examined carefully by Mr G. B. Churchill, now Professor 
 of English Literature at Amherst College, U.S.A. In the 
 article 'Die Lateinischen Universitats-Dramen Englands' (1898)^ 
 (written in conjunction with Dr Wolfgang Keller, now Pro- 
 fessor of English at Jena) — an article which has stimulated all 
 
 1 Shakespeare-Jahrbuch, xxxiv. p. 286. 
 
INTRODUCTION xvii 
 
 the work done since on the academic drama — Mr Churchill 
 reported that L^slia was a translation of the Italian comedy 
 Gli Ingannatiy and was therefore one of the group of possible 
 sources of Shakespeare's Twelfth Night. A more minute ex- 
 amination shows that Lcelia was based on a French play, Les 
 Abusez^ which was itself a translation of Gli Ingannati. I will 
 touch on each of these plays in turn. 
 
 (i) The comedy Gli Ingannati was acted at Siena before 
 the *Accademia degli Intronati ' in 1531^ It is said to have 
 been printed at Venice in 1537. The earliest edition in the 
 British Museum is one of 1538. It bears the title Comedia del 
 Sacrificio degli Intronati celehrato net Giuochi dun Carnovale in 
 Siena, and opens with 'El Sacrificio.' This is followed on 
 B 7 V by the ' Prologo delli Ingannati delli Intronati ' and the 
 comedy with which we are here concerned. The Prologue 
 declares 'La fauola e nuova,' attributes the authorship to the 
 Intronati generally, and states that they composed the comedy 
 ' in about three days ' ('quasi in tre di ')2. A number of other 
 editions of the play were issued — chiefly from Venice — till 
 161 1 at least. 
 
 Gli Ingannati was notable as a comedy written in prose. 
 It contained various characters of the stock Plautine kind — as 
 a braggart (Giglio), a pedant, a nurse, an amorous old man, a 
 gluttonous valet. But in the important part it assigned to 
 women-characters and the romantic treatment of the love of 
 
 1 See Creizenach, Geschichte^ 11. 304. 
 
 2 The play has been sometimes wrongly attributed to Adriano Politi, 
 who seems to have published a comedy of the same name in 1623 
 (L. Allatius or Allacci, Drammaturgia). 
 
xviii INTRODUCTION 
 
 Lelia for Flaminio, it broke the bounds of classical comedy. 
 Like our play, it took as the starting-point of its incidents 
 the sacking of Rome by the Spaniards on 6th May 1527. 
 No source for the story is known. If it was really conceived 
 in the minds of the Intronati in three days, it is one of the 
 miracles of literary history. It was not only read for a century 
 in its original form, but it gave birth to a whole family of tales 
 and plays, among which the most glorious child was Twelfth 
 Night, 
 
 The importance of the play was emphasised eighty years 
 after it was first performed. A member of the Accademici 
 Intronati, Scipione Bargagli surnamed Lo Schietto, says in his 
 *Oratione in Lode dell' Accademia degli Intronati' (Siena 1611, 
 Part II. p. 485) that GP Ingannatt was *commedia la prima 
 perauuentura, 6 delle poche prime, che con buona arte, e bella 
 gratia di stile, e di rappresentatione al populo, vedute fussero in 
 Italia a que' tempi \' 
 
 The scenes of Gli Ingannatt in which the four principal 
 characters occur were translated by T. L. Peacock in 1862 
 as G/' Ingannatiy The Deceived. 
 
 Lope de Rueda based on G/i Ingannati his play Comedia 
 llamada de los Enganados (Valencia, 1567). His version, which 
 is merely divided into 10 scenes, differs much from its original, 
 especially in length. That it was based on Gli Ingannati and 
 not on Les Abuser is shown by the fact that the innkeeper called 
 FruUa in the former and Brouillon in the latter, is here called 
 Frula. 
 
 1 J. L. Klein, Geschichte des Ital. Dramas (1866), i. p. 748, and 
 Bargagli. 
 
INTRODUCTION xix 
 
 (ii) A French translation by Charles Estienne appeared 
 in 1543 entitled Le Sacrijice'^^ which was republished in 1549 
 and 1556 as Les Abusez. The British Museum possesses the 
 edition of 1549, which is adorned with a number of quaint 
 woodcuts representing the characters. Estienne prefaced his 
 work with a Letter to the Dauphin, which is a striking mani- 
 festo of his discontent with the dramatic forms of his country 
 and his enthusiasm for the more classical comedy of Italy. He 
 declares that Gli Ingannati in invention excels the comedies of 
 Ariosto and Aretine. In his translation he preserved the prose 
 of his original, and so gave the first example of the prose-form 
 in French Comedy 2. He dropped a character, the braggart 
 Spaniard Giglio, and omitted three scenes (11. 3, iv. 6 and v. 4) 
 in which he figured. He also slightly innovated in his naming 
 of his characters. His scenes v. 4, v. 5 are in inverse order to 
 those of his original, and the matter of other scenes of Act v 
 is somewhat expanded. The text of Les Abusez is otherwise a 
 close translation of Gli Ingannati. 
 
 (iii) As Lalia also omits the character Giglio and the 
 three scenes in which he appears, it is clear that our Cambridge 
 dramatist followed the French of Estienne and not the original 
 ItaHan. 
 
 This can be plainly seen however from a mere com- 
 parison of some of the names of the characters in the three 
 works. 
 
 1 A. A. Tilley, Literature of the French Renaissance, 11. p. 104. 
 
 2 Creizenach, Geschichte, iii. 77. 
 
XX INTRODUCTION 
 
 Gli Ingannati 
 
 Les Abusez 
 
 Lcelia 
 
 Pasquella 
 
 Pasquette 
 
 Pacquetta 
 
 Giglio 
 
 (wanting) 
 
 (wanting) 
 
 Agiato or I'Agiato 
 
 Laise 
 
 M. Aurelius 
 
 Frulla 
 
 Brouillon 
 
 Brulio or Brulius 
 
 Cittina 
 
 Finette 
 
 Finetta 
 
 The author oi Lcelia discarded the Prologue and the Epilogue 
 (this latter spoken by Stragualcia) of the preceding plays, and 
 wrote new ones of his own. The Prologue of our text was, 
 I think, written for the performance before the noble visitors 
 of 1595. The Epilogue, put in the mouth of Petrus, may 
 have been used, with the exception of 1. 81, for an earlier 
 performance before the college. 
 
 The Latin dramatist treats his French text with considerable 
 freedom, both in the way of omission and addition. He gives 
 many more * tags ' to the Pedant. He practically rewrites 
 Act III. Sc. 3 — the first half of which is not in the French — 
 and deals very freely with Act in. Sc. 7. He recasts the Fifth 
 Act, redistributing the scenes and producing some different 
 situations. In this he shows a real dramatic sense. 
 
 When Flaminio goes to the house of Clemence in search 
 of Fabio, Estienne makes Clemence tell the apologue of Lelia*s 
 behaviour. Flaminio is moved and swears that if it were his 
 case, he would take her to wife. Lelia appears, and Clemence 
 calls on Flaminio to fulfil his promise. It is not however till 
 Pasquette has announced that Ysabelle has betrothed herself 
 to Fabritio, and demanded that Lelia should go home to be 
 married to Gerard, that Flaminio offers himself to Lelia, asks 
 her forgiveness, and is accepted. In our play, before Laelia has 
 
INTRODUCTION xxi 
 
 appeared on the scene, Clemens tells Flaminius that Fabius 
 is Laelia and that her apologue related to Flaminius himself. 
 Flaminius in shame vows he will take to the forest, when 
 Laelia appearing (still apparently in boy's dress) declares that 
 she will follow her master. He asks her forgiveness and they 
 are betrothed, although Flaminius has not yet heard that Isabella 
 has given herself to Fabritius. 
 
 It is creditable to our author and to his Cambridge audience 
 that, however coarse he may sometimes appear when we com- 
 pare him with Shakespeare in his treatment of the same story, 
 he tones down indecencies which had been carefully taken 
 over by Estienne, especially in the speech of Pacquetta (iv. 5). 
 
 Slighter differences of treatment are mentioned in the Notes. 
 
 V. Indications of Time in Lalia 
 
 Virginius had been parted from his son Fabritius since the 
 sack of Rome (1527) when Laelia was thirteen. In Gli Ingan- 
 nat'i^ if the events of that play are to be supposed to be contem- 
 poraneous with its performance in 1531, the interval was four 
 years. In Lcelia this is less clear. One would suppose from 
 I. I. II, 46 — 49, 112, III. 7. 45 that the sack of Rome was a 
 recent event. However, other indications afforded by the play 
 are against this supposition. After leaving Rome, Virginius 
 had brought his daughter to Modena, apparently the original 
 home of the family, as Fabritius had known it at the age of 
 four (hi. I. 80). Flaminius and Laelia then fell in love with 
 each other (i. 3. 100 — 102). After this Virginius had to 
 return to Rome on business and sent Laelia to a monastery 
 
xxii INTRODUCTION 
 
 (i. 3. 127 — 9). (In Gli Ingannati and Les Jbusez he had sent 
 her not to a monastery but to her aunt Giovanna or Janne.) 
 He was away a year (11. i. 65). When Laelia rejoined her 
 father in Modena, she found that Flaminius had transferred his 
 affections to Isabella. Virginius, having occasion to go to 
 Bologna, sent Laelia again to the monastery (i. i. 65 — 70). 
 She escaped and entered Flaminius' service at his house in the 
 country (i. 3. 26, 36), but she had accompanied him to his 
 house in town when Virginius returned to Modena on the day 
 preceding the opening of the play (i. i. 73). 
 
 The action of the play covers two days, the second day 
 beginning with Act in. Sc. 3 or Sc. 4. There is however 
 some inconsistency. We find Lselia in the service of Flaminius 
 on the morning of the first day, and, as we have seen, she would 
 seem to have been with him for some days at least before that, 
 (Cp. I. I. 80 — 84, II. I. 16, 17. In Gli Ingannati she says 'for 
 this fortnight that I have served him,' and here Clemens on the 
 first day says it is a fortnight since she had seen her, i. 2. 67.) 
 Yet on the second day Virginius says she fled from the monastery 
 *heri vespere, vel hodie mane, ne errem' (in. 6. 20). If the 
 dramatist has not made a slip^, we must suppose either that 
 Virginius had been deceived by the nun, or that he was pur- 
 posely minimizing his daughter's offence. 
 
 Laelia tells Clemens (i. 3. 215) *expecta me apud te post 
 horam.' She pays the visit to Isabella which she describes in 
 II. I, and a second (11. 5). After an interview with Flaminius 
 (ill. 6) she decides to abandon her masculine dress, *de reliquo 
 - 1 Perhaps confusing her flight from the monastery with her flight from 
 Flaminius' house. 
 
INTRODUCTION xxiii 
 
 incerta donee nutricem consulam.' Apparently she then flees 
 to Clemens and spends the night at her house. Cp. iv. 4. 34 
 (spoken on the second day) and v. 3. 64. She is still however 
 in boy's dress in iv. 4 (see 11. 8, 9). 
 
 VI. The Relation of Lcelia to twelfth Night 
 
 Mr Churchill's discovery, announced as before stated in 
 1898, that Laelia w^as a version of Gli Ingannati^ at once 
 suggested the possibility that in L^elta we had at last found 
 the source of Twelfth Night. Mr Churchill himself did not 
 hold this view, but expressed his concurrence with the opinion 
 of Collier and many later critics that Shakespeare's source 
 was Barnabe Riche's story 'Apolonius and Silla^' However 
 Mr Furness in the New Variorum edition of Twelfth Night 
 (1901) was fired by Mr Churchill's account of the Latin play 
 and seized on L^elia as Shakespeare's source, dismissing Belleforest 
 and Barnabe Riche with very short shrift. * Happy among Shake- 
 speare's plays is Twelfth Night \ A source of its main plot 
 is thus traced to England, and close to Shakespeare's door, 
 immediately before an assured date of its composition.' . And 
 Professor F. E. Schelling in his History of Elizabethan Drama 
 (1908), (11. 77), while referring in a footnote to the above 
 sentence of Mr Furness, spoke still more boldly: ^ Lcelia 1590 
 is a translation of G/' Ingannati and the undoubted immediate 
 source of Shakespeare's Twelfth Night, ^ Again (p. 92), 'when 
 all has been said, Lcelia^ the Latin translation of G/' Ingannatiy 
 remains the only academic play of which we can affirm with 
 certainty that it furnished an immediate source for Shakespeare.' 
 1 In Riche his Fareiveli to Militarie Profession (1581). 
 
XXIV 
 
 INTRODUCTION 
 
 We may feel some surprise at the rapidity with which 
 Professor Schelling arrived at ' certainty ' in regard to a play 
 which he had not read : but at least we are bound to treat 
 his view with respect, and examine how far Lcelia or Gli 
 Ingannati or Les Abusez may be thought to have contributed 
 to the composition of Twelfth Night. 
 
 As has been said, the main situations of Gil Ingannati were 
 reproduced in a number of plays and stories. The relation 
 between them may be provisionally shown as follows^: 
 
 Gli Ingannati 
 
 1537 
 ^_J 
 
 Les Abuser 
 
 (Estienne) 
 
 1543 
 
 I. 
 Lalia 
 
 ^595 
 
 Los Enganados 
 (Lope de Rueda) 
 
 Nicuola 
 
 (Bandello) 
 
 M54 
 
 Hecatommithi 
 (Cinthio) 
 
 Histoires tragi q ties 
 
 iv. 59 
 
 (Belleforest) 
 
 1570 
 
 1 
 
 Gr Inganni 
 
 (Secchi) 
 
 1562 
 
 I 
 
 Gr Inganni 
 
 (Gonzaga) 
 
 1592 
 
 Apolonius and Silla 
 (B. Riche) 
 
 {The dotted line indicates a more doubtful connexion.) 
 
 1 In the chart and subsequent remarks I am merely trying to 
 represent clearly the results arrived at by the researches of Hunter, Collier, 
 etc. I believe however that Riche's story Of Phylotus and Emilia is also 
 based directly or indirectly on Gli Ingannati, and that the Scotch play 
 Philotus (Edinburgh, 1603 and 1610 : for Bannatyne Club, 1835), if not 
 based on Riche, is derived, like Riche's story, from some work based on 
 Gli Ingannati. 
 
INTRODUCTION xxv 
 
 A useful synopsis of this literature and indication of cor- 
 respondences with Twelfth Night is given by Mr Morton Luce 
 in the *Arden' Twelfth Nighty Appendix I, while Mr Furness 
 in the New Variorum Twelfth Night prints most of Peacock's 
 translation of Gli Ingannatiy and most of Riche's Apohnius and 
 Silla and Bandello's Niciiola. It is possible therefore for any 
 student to come to some conclusions. 
 
 To me it seems that there are a number of points in which 
 Shakespeare was indebted to Riche. I need only touch on 
 a few. 
 
 Silla (= Viola, Laelia) reaches Constantinople after shipwreck 
 by help of the chest of the ship's captain who had made love to 
 her on board. (Cp. Viola's shipwreck and arrival with the 
 captain.) Julina (= Olivia) is a rich widow. (Cp. Olivia's 
 mourning for her brother. Manningham who saw Twelfth 
 Night performed in 1602 speaks of Olivia as a widow: and, 
 as Collier says, ' it is possible that in the form in which the 
 comedy was performed on Feb. 2, 1602, she was a widow.') 
 Silvio (= Sebastian, Fabritius) on his arrival from Cyprus meets 
 Julina when walking abroad and, being mistaken by her for 
 Silla-Silvio, is invited to her house. (Cp. Tw. N.y iv. i. 52. 
 In Laelia Fabritius meets Pacquetta, but not Isabella, till he is 
 shut in with her in her father's house.) Apolonius (= Orsino) 
 after wooing Julina by Silla-Silvio, at last when she is already 
 united to Silvio, woos her in his own person, and learning she 
 is promised to another, says ' I leave you to your liking.' (Cp. 
 Tw, N. IV. I. 108 — 167.) The story of Julina's kindness to 
 Silla-Silvio is told by her servants to Apolonius' servants, and 
 on its coming to his ears, he puts Silla-Silvio in prison. (Cp. 
 
xxvi INTRODUCTION 
 
 Tw. N. V. I. 119 — 130.) Silla-Silvio after being denounced 
 by Apolonius for treachery, appeals to Julina, who claims him 
 as her husband. (Cp. Tw. N. v. i. 130 — 166.) Silla-Silvio, as 
 Julina bears testimony, has throughout, like Viola, 'used the 
 office of a faithful messenger': she has not attempted, like 
 Laelia with Isabella, to make Julina abjure her suitor and so 
 leave the ground open to herself. 
 
 On the other hand, there seem to me to be certain points 
 in which Shakespeare was indebted to the version of the story 
 found in Gli Ingannati^ Les Abusez^ and Lcel'ia. 
 
 The name Fabio or Fabius may have suggested ' Fabian.' 
 The name Malevolti occurring in // Sacrificio^ which preceded 
 Gli Ingannati as printed, may have suggested * Malvolio ' 
 (Mr Luce thinks it suggested * Aguecheek '), and Ma notte 
 di BefFana ' in the Prologue to Gli Ingannati the title Twelfth 
 JSJight. The expression in Lcelia (iv. 2. 28) *0 festus dies 
 hominis' may have suggested 'Feste.' But more striking is 
 the correspondence, which can hardly be accidental, between 
 the sight-seeing in Lcelia in. i. 47—86 (and similar passages 
 in Gli Ingannati and Les Abusex) and Tw. N. lii. 3. 19 — 24. 
 We may note too the mention of the inn {Tw. N. in. 3. 39 
 etc.) compared with Lalia in. 2. Sebastian's meeting with 
 Olivia's clown (iv. i. i — 18) much resembles that of Fabritius 
 with Pacquetta [L^lia iii. 5), to which there is nothing cor- 
 responding in Riche's tale. The expression < a pang of heart ' 
 in Tw. N, II. 4. 93 recalls Laelia's ' cordolium ' (11. 6. 66). 
 The apologue {Tw. N. 11. 4. no) recalls the apologue of 
 Clemens {Lalia v. 3. 16 — 41). Viola's readiness to follow 
 Orsino even to her death {Tw. N. v. i. 137) recalls Laelia's 
 
INTRODUCTION xxvii 
 
 *Manta, non ibis solus' {Lcelia v. 4. i, for which there is 
 nothing to correspond in Git Ingannati or Les Abusex). Perhaps 
 the statement that Viola was thirteen when her father died 
 {Tw. N. V. I. 252, 255) may be connected with the statement 
 in the three plays that Laslia was thirteen at the time of the 
 sack of Rome {L^lia i. i. iii). 
 
 Apart from the sources mentioned, Shakespeare perhaps 
 drew on Bandello (or Belleforest, who does little but expand 
 Bandello) and on Gonzaga's GP Ingannt. Belleforest's words 
 (closely translated from Bandello^) 'Et que scavez vous si ceste 
 fille languist encor pour I'amour de vous, et vist en detresse ? 
 Car i'ay ouy dire que les filles en leurs premieres apprehensions 
 aiment d'vne vehemence tout autre, et plus grande que ne font 
 les hommes* are certainly a close parallel to Twelfth Night 
 II. 4. 32 — 35. And the name ' Cesare ' assumed by the dis- 
 guised girl in Gonzaga's play may certainly be thought to have 
 suggested * Cesario.' 
 
 Probably Mr Luce is right in thinking that Shakespeare 
 knew the story in different forms. We may imagine that he 
 had been long acquainted with Riche's tale, but that the impulse 
 to dramatize it came only after he had heard of the performance 
 of Lcelia at Cambridge in 1595^. Himself the friend of 
 Southampton who was the friend of Essex, he may easily 
 have heard of the impression made by our play with its 
 poignant situations on some of the noble spectators. He 
 would see its resemblance to Apolonius and Silla in outline, 
 
 ^ Luce, pp. 187, 184. 
 
 ^ Mr Fleay conjectured that Shakespeare made his first draft of Toy. N. 
 in 1595 {Introd. to Sbaksp. Study ^ 1877, p. 25). Later, he suggested 1593. 
 
xxviii INTRODUCTION 
 
 but he would borrow a copy of Git Ingannati or Les Abusez^ 
 another of G/' Inganniy perhaps even a manuscript of L^elia, 
 and draw some points from these to supplement what he found 
 in Riche. In these plays he would at least find passionate 
 scenes treated with a truth and power such as Riche was not 
 master of, and perhaps most of all in Lcelia. The scenes 
 in Lcelia between Flaminius and Fabius (ii. i, ii. 6, v. 3, 
 V. 4) seem to me not unworthy of the admiration even of 
 Shakespeare. 
 
L^LIA 
 
 PERSONS DRAMATIS 
 
 Panneus 1 , • , 
 Sericus I P~'°g- duo 
 
 Gerardus ) 
 
 ^T Y senes 
 
 ViRGINIUS j 
 
 Flaminius adolescens 
 
 Fabritius Virginii filius adolescens 
 
 Li^LiA personata filia Virginij nominata Fabius 
 
 Isabella filia Gerardi 
 
 Spela servus Gerardi 
 
 Petrus paedagogus 
 
 ScATissA servus Virginij 
 
 Crivelus servus Flaminij 
 
 Stragalcius servus Fabritij 
 
 Brulio ) , • 
 
 ,, . y hospites duo 
 
 M. AURELIUS J ^ 
 
 Clemens nutrix 
 Pacquetta ancilla Isabellae 
 Finetta filia nutricis 
 moniales 
 Servi hospitum 
 
 [■ Kaxpa Trpoataira 
 
 S. L. 
 
PROLOGI DUO 
 
 Panneus et Sericus, 
 
 Pan. Quid tibi nunc hie rei est ? 
 
 Ser. immo, quid tibi est ? 
 
 Pan. mihi ? prologus sum. venio narratum argumentum 
 
 Ser. tu scilicet cum istoc ornatu [fabulae. 
 
 sistes te coram principibus viris ? 5 
 
 Pan. Tenebrio, patrium hoc vellus summo in pretio est 
 
 nunc apud principes viros. 
 Ser. Quantum ego igitur nummorum prodegi ! 
 Pan. at scire vis vnde sit operae praetium tibi ? 
 Ser. Ac lubens. lo 
 
 Pan. ausculta. pannus et serricum vt caelestes se habent poli, 
 
 quibus vnum eleuatur, alter semper deprimitur, 
 
 Cynosuram versus aries est, tu nauiga ad antipodas. 
 Ser. Quando tam amice mones, faciam. 
 Pan. illustrissimi heroes, 15 
 
 Ser. magistri regentes et non regentes. 
 Pan. multi sunt amatores in hac comcedia, 
 Ser. senex senis filiam amat, ilia iuvenem, 
 
 hie aliam, ilia alium. 
 Pan. Nee contingit nisi vni quod eupit. 20 
 
 Ser. Laelia solum amoribus perfruitur, a cuius perinde nomine 
 
 nomen huic inditum est fabulae. 
 Pan. Omnibus tamen quod contingit placet. 
 
 si vobis itidem 
 Ser. placeat quod contingit, 25 
 
 Amho. Poaetae contingit quod cupit. 
 
 I — 2 
 
ACTUS I. SCi^NA I. 
 
 Gerardus. Firginius, 
 
 Ger. Agedum, Virgini, si cordi complacitum est tuo 
 reapse nobis adesse et dictis bonis, 
 et si ex sententia istas futurae sint nuptiae, 
 ne vltra me miserum malae impediant compedes 
 quas amor baud ex sententia iniecit mihi. 5 
 
 operam tuam da, obsecro, accelera opem, 
 mora quando est maximum in amore malum. 
 Quid tibi vultus amabo est solicitior ? 
 Animusne te an animum fortuna impedit tuum ? 
 amici apud amicum indecens est verecundia. 10 
 
 iacturam quam passus es Romas baud me praeterit 
 nee est vnum vt me pudeat commune malum, 
 si non sunt vt fuerunt res tuae, ita vt sunt loquere, 
 argentum tibi non suppetit ad dotem filias ? 
 supellex non est ? vasa non sunt domi ? 15 
 
 aut alia quibus instruantur pro more nuptiae ? 
 Etiam adhuc taces ? ac si ego solitus 
 res vulgaris amici aduorsas negligere, 
 quo minus eius qui summo in loco est mihi. 
 Habeo ego, dijs gratias, decem in mundo amicos 20 
 veteres et bonos omnes, in rem tuam accipe. 
 reliqua quae desunt ne desint curabo tibi, 
 modo quas animum lubido habet banc expleas. 
 Ver nostras abijt, Virgini, adolescentiae, 
 proin exigui quod reliquum est momenta temporis 25 
 iuvabit arripere. Quantum fugit deperditur 
 nee spes est adhuc nos esse infrugiferos. 
 
Act. I, Sc. i*] L^LIA 5 
 
 Ac, mfra ne sit mea haec importunitas, 
 
 dico tibi, Virgini, vitae res agitur meas, 
 
 adeo ego insomnes multas has noctes transij, 30 
 
 nisi prae amore nesciam expergiscar an dormiam. 
 
 atque hodie ante ipsum surrexi diluculum 
 
 et missam exaudiui matutinam sedulo 
 
 vt res mihi magis ex voto succederent. 
 
 sed tuum forte mutatum est consilium, 35 
 
 vt qui nostros annos gnatas impares ducas. 
 
 verumne hariolor ? noli me clam habere. 
 
 possum ego alio animum si opust convertere 
 
 dum est tempus, nee sunt inhonestae familiae 
 
 nee paucae quae me sponte requirunt generum, 40 
 
 sed ita me Venus amet vt tuam mauelim. 
 
 Fir. Nihil horum est, Gerarde, quae tu autumas 
 quod nos impedit quo minus, idque ilico, 
 quantum in nobis est, tibi factum sit satis 
 et meam quam cupis filiam vxorem duceres. 45 
 
 Verum est miseram vrbis editam esse stragem 
 et nos cum propinquis bona multa perdidimus, 
 immo quod me maxime excruciat, filium meum, 
 filium vnicum, Gerarde, amisi Fabritium. 
 At, res meae omnes vt periant cum puluisculo, 50 
 non simul cum re erit fides deperdita tamen, 
 quae semper seruanda est integra mercatoribus. 
 Nee sum ego tam durus parens qui gnatam velim 
 invitam ei dare quicum vitam transigat. 
 Quod possum do, praesto id quod promiseram. 55 
 
 Ilia si velit, placebit etiam mihi hoc magis, 
 sin nolit, paterne vt filiam cogeret ? 
 Aleam vitae suae ipsa per me iaciat. 
 
 Ger. Non pol rem leuem puto mercatorum fidem 
 
 et hoc aetatis verbis, scio, non parce colitur. 60 
 
6 L^LIA [Act. I, Sc. i* 
 
 sed video a factis quam parua ei veneratio est. 
 
 neque hoc loquor, Virgini, quod tuam suspicer, 
 
 sed hoc mihi male est quod differor indies 
 
 et tu non tarn nihili videris pater quin statuas de tua. 
 f^ir. Vis dicam tibi, diebus his praeteritis 65 
 
 occasio mihi vt nosti in Boloniam fuit 
 
 *ibi vt socij conferremus tabulas. 
 
 Non visum est domi solam relinquere virginem, 
 
 ne me absente esset insidijs locus. 
 
 ablegaui earn hinc ad Cresentiae. [subaudt^ monasterium.) 
 
 In illo monasterio est soror mihi, 71 
 
 Camilla audit, ei gnatam seruandam dedi. 
 
 ego domum heri redij, huius ilia inscia est 
 
 ni vnus ex seruis dixit, quem misi ut abduceret. 
 
 quamprimum resciscet, scio non morabitur. 75 
 
 Ger, Scis saltem certo esse in monasterio, 
 
 non alibi ? 
 Vir, Quidni saltem certo sciam 
 
 aut quaenam haec rogatio est ? aut vbi esset alibi ? 
 Ger, Audi sis. non quaesiui hoc temere. 
 
 ipse forte propter priuata quae erant 80 
 
 mihi tunc temporis eo loci negotia 
 
 in Cressentiae monasterio fui, 
 
 at de filia tua omnes percunctans, nullus audiui; 
 
 imo plane non esse ibi, responsum est mihi : 
 
 et, ne vanum putes, monialis responsum erat. 85 
 
 Vir, Credideram hercle. astutum hoc genus est. 
 
 Vellent illae meam gnatam religiosam facere 
 
 vt me defuncto haeredes vna essent meae. 
 
 nae, illae hoc quam inepte conijciunt stolidae ! 
 
 ac si ego tam senex forem quin ducta vxore 90 
 
 possim adhuc par puerorum pulchrum gignere ! 
 Ger. tu senex ? me fortasse putent identidem. 
 
Act. I, Sc. i*] LJELIA 7 
 
 quin dico illis adeo mihi iam femur salit 
 
 praesertim multo mane quando micturio, 
 
 vt viginti annorum cum fuerim non fecerit magis. 95 
 
 atque magnidici bellatores, qui more Guelphico 
 
 oppidum perambulant gestientes 
 
 cum tota pauonis conchata petaso Cauda 
 
 et ablongis gladijs, canibus vt terrori sient, 
 
 qua in re nos superant quae virum deceat 100 
 
 nisi qua illos lepores, pedibus quod plus valeant ? 
 
 et plus etiam pedibus valeo quam prius. 
 
 rir, bonum animum habes. hunc si vires aequant, — 
 
 Ger. Illud Laeliam primam post noctem rogita 
 
 qua cum ilia cube. 105 
 
 Fir. Venus fortunet hoc vobis ! 
 
 verum heus tu, modum haec aetas postulat, 
 ilium adhibeas sentio, acre ne sit initium nimis 
 et teneros gnatae meae annos fac memineris. 
 
 Ger. Quot nempe habet ? 
 
 Fir. Romae cum praedatio est no 
 
 tredecem ilia mecum captiua expleuerat. 
 
 Ger. Maturam dij boni aetatem ! quam nee infra, nee supra 
 quod si ducta esset domum, quae habeo [velim. 
 
 lintea, monilia, armillas, torques aureos, 
 quibus ilia prae caeteris foeminis ornata incederet ! 115 
 
 Fir. Bene habet, vobisque hoc e re vestra vtriusque siet ! 
 
 Ger. tu vero negotium quod suscepisti id persequere. 
 
 Fir. faciam. de dote quod dictum est, dictum est. 
 
 Ger. dubitas? ac si ego velim a promissis recedere. 
 
 Fir. ito, hoc satis est. 120 
 
8 LiELIA [Act. I, Sc. 2^ 
 
 ACTUS I. SC^NA 2. 
 
 Clemens nutrix, Firginius, 
 
 Cle. nescio quid expectem boni aut mali hodie, 
 gallinae meae adeo praeter solitum strepunt. 
 S. Cressentia ! Credo, futura est mihi 
 ouorum messis, aut malorum forsan spicilegium. 
 certum est augurium hoc nunquam temere esse. 5 
 
 Vtr. Quid est quod ista secum sola loquitur ? 
 
 Cle. Alia etiam mihi res contigit 
 
 quam tantundem scio quam in partem accipiam. 
 
 Sed me nequam, quae fidem diuinationibus 
 
 habeam quod pater confessor toties vetuit ! 10 
 
 F/r. Quid agis ? quid tecum fabulare ? 
 
 Cle. Virgini, salue. quam diluculo hodie exijsti foras ! 
 conuentum te prima luce ad aedes veneram 
 tuas, sed intus nemo eras, nunc oportune es obvius. 
 
 Vir. Me scilicet conuentum, aut modium tritici mei 15 
 vel quadrantem olei ? scio quid tibi negotij est 
 mecum, semper vt aliquid nempe auferas. 
 
 Cle. admodum ! a te autem ah quid vt auferam ? 
 Si assem hie expendat, continuo est magnificus. 
 
 Fir. Quid ergo dictura eras aliud ? 20 
 
 Cle. felis meus quern perdideram, hodie reuersus est domum. 
 
 Vir. Quid turn ? 
 
 Cle. Murem statim ex reditu coepit in promptuario. 
 
 Fir, Quid inde ? 
 
 Cle. Dum cum mure ludit — 
 
 Fir. Quid accidit ? 25 
 
 Cle. totam cirneam veteris vini euertit funditus 
 quod frater fransciscanus pridie dederat 
 qui me lotricem habet. 
 
Act. I, Sc. 2^ LJELIA 9 
 
 f^ir. Video quo haec tendunt omnia, 
 
 nempe vt ego foelis tuae rependam maleficium. 30 
 
 Cle. Verum est, quando ita dicis. 
 Fir, Vide an sim hariolus probus ! sed aufer ridicularia. 
 
 Quid autem agitur de filia Laelia ? 
 C/e. Ah infoelicem virginem ! quanto ei fuisset satius 
 
 nunquam natam esse ! 35 
 
 Fir. Quamobrem ? 
 C/e. Quamobrem, rogas ? ac si nescias ! 
 
 rumor est eam Gerardi futuram coniugem, 
 
 pacta transacta inter vos omnia, instare nuptias. 
 Fir. non vanus. 
 C/e. hem, non est ? 40 
 
 quin ego illi fauces praestringam prius 
 
 quam tali viua dabitur silicernio. 
 Fir. Quid ita, nutrix ? tractabit eam tanquam filiam. 
 C/e. Sic opinor. non hoc, Virgini, a viro beneficium est. 44 
 
 nouae nuptae tanquam vxores tractari malint, non 
 Fir. Alias, nutrix, tibi coniectas similes. [tanquam iiliae. 
 
 nee tamen Gerardus hac ex parte deerit. 
 C/e. Quomodo ? senex quinquagenarius hoc faciet ? 
 Fir. Quanto minor ego sum ? 
 
 vires eius tu aestima ex meis. 50 
 
 C/e. Agnosco, Virgini, excertitatus tu luctator es : 
 
 Gerardus tamen vt Laeliam habeat, non assentior 
 Fir. Attamen causas quae nos moverunt cognosce: [tamen. 
 
 quod feci, consilio factum est bono. 
 
 Gerardus honestu'st ciuis loco honesto natus 55 
 
 cui rei et fidei quantum cuiquam alteri 
 
 in vrbe est, et eius est benignitas 
 
 (vt res sunt) nuptias gnatae meae dignarier. 
 
 praeterea quas volui accepit conditiones, 
 
 nam Fabritij mei (licet absit) non obliuio erat. 60 
 
lO L^LIA [Act. I, Sc. 2* 
 
 ille si ante quatuor annos redeat, 
 
 ducentos tantum aureos Gerardus postulat, 
 
 sin minus, mille : aequa postulatio est, 
 
 adeoque me beat hoc factum et familiam. 
 Cle. adeoque te fugiat hoc factum et familiam ! 65 
 
 Fir, missa istac face, quando eam vidisti autem ? 
 Cle. Egone ? dies abhinc plus minus quindecem. 
 Fir. Vereor ne moniales suadeant religiosam esse. 
 Cle. Cauendum id quidem est. 
 Fir. tu igitur ad eam ito e vestigio 70 
 
 et impera vt redeat quam primum domum. 
 Cle. Dabo operam. sed, Virgini, ligni vt emam fasciculum 
 
 cedo sestertium. 
 Fir. iterum sestertium, inexplebilis ? 
 
 illud age, lignum curabitur tibi. 75 
 
 Cle. volo me primum ad missam recipere. 
 
 ACTUS I. SC^NA 3. 
 
 Lalia vestita habitu pueri. Clemens nutrix. 
 
 Quae me audacior foemina vspiam viuit aut quae 
 
 confidentior, 
 juventutis mores quae sciam et in hac vrbe sola 
 
 ambulem ? 
 Quid faciam nunc si ganeo mihi obvius procedat 
 et me aliquo in lupanar aut angiportum raperet, 
 periculum facturus, foemina an puer siem ? 5 
 
 Digna mecastor auis sum quae in rete cadam. 
 atqui amor coegit et amici iniuria mei 
 quae me hoc noctis e somno ingratijs excitauit. 
 Flaminius huius causa est, et meum infortunium 
 
Act. I, Sc. 3^] LiELIA 1 1 
 
 vt ilium qui me odit ego perdite amem. 10 
 
 Ignorat ille me et negligit, ego illi inseruio. 
 Ac vtinam mihi non iniqua esset vel hagc seruitus ! 
 Nam, nequid mihi desit ad miseriam, 
 mea opera vtitur qua in aliam transferat 
 amorem eius, quod solum est pretium mihi. 15 
 
 Occulos pasco hactenus vnde principium mali, 
 ignem nutrio quo ipsa incendar magis. 
 Quid faciam ? amoris amor est pabulum, 
 hoc ego esuriens alijs cogor tradere. 
 Solatium solum est, quod me benigne loquitur, 20 
 neque id Laeliae tamen nisi inscius facit. 
 At vmbra hac voluptatis saltem fallam animum. 
 Sed qua haec spes est ? diu latere non possum, 
 nee vmbra mihi est voluptatis reliqua. 
 Sed mali ingens nimbus ingruit vndique. 25 
 
 Flaminius animum induxit in vrbe morarier. 
 Celari hie nequeo. agnitae quanta infamia 
 haerebit ? nomen meum in numeros referent 
 et Laeliae probrum omnes cantatum audient. [int. Cle.] 
 sed nutrix est, ni fallor, haec quae aduenit. 30 
 
 Dea aliqua melior miserta est mei, 
 nunquam enim potuit opportunior ; 
 ex qua consilium captem vitae aut necis. 
 Simulabo primum vt videam 
 
 an me forte in istoc ornatu agnouerit. 35 
 
 C/e. Flamminius, vt videtur, reuersus est domum; 
 fores eius apertae sunt, hoc si Laelia 
 nosset, aduolaret hue scio adolescentula. 
 sed quis iste petulans puer est 
 
 qui toties mihi in via obuersatur ludens ? 40 
 
 quis tu es, puer, qui viam relinquis tuam 
 meam vt obstruas ? Impudens 
 
12 LiELIA [Act. I, Sc. 3* 
 
 vade, inquam, nisi vis te abigam. 
 Lee. Bonum mane, nutrix. 
 
 Cle. Da illis bonum mane qui tibi bonam noctem dederunt. 
 Lie. at ego tibi dabo. 46 
 
 Cle. Si me obtundas, carnifex, feres infortunium. 
 Lee. Tu forte expectas hie fratrem Sibulum 
 
 aut confessorem aliquem cui secreta committas ? 
 Cle, Verbero, quid tua refert 50 
 
 vnde ego veniam aut quo itura sim ? 
 
 quid mihi cum illo fratre Sibulo ? quern confessorem 
 Lee. Ne succenseas, nutrix. [narras? 
 
 Cle. Ita me amet Crescentia 
 
 vt puerum hunc me nosse existimem. 55 
 
 quam magis aspecto, tam magis memini. 
 
 Die mihi, puer, quomodo me nosti aut quae causa 
 
 in rebus meis tam curiosum esse ? [est tibi 
 
 age, sustolle hoc amiculum vt te aspiciam paululum. 
 La. nunquid es certior? 60 
 
 Cle. Si faciem obnubas, quomodo certior siem ? 
 Lee. Accede propius igitur. 
 Cle. Quonam ? 
 
 Lee. Hue dextrorsum. nondum agnoscis ? 
 Cle. potin' es tu esse Laelia ? perij, mediusfidius. 65 
 
 ipsa est. quid istuc, inquam, ornati, Laelia? 
 
 Quamobrem is te perditum, mea fiha ? 
 Lee. Non facis prudenter, nutrix. submissius loquere, 
 
 ni vis, quae salua sum, vt per te peream. 
 Cle. Videon' te ? pudetne aedipol ? 70 
 
 an mundana facta es ? 
 Lee. Qui ego mundana non essem ? 
 
 tune extra mundum foeminas nosti ? 
 
 tales ni sint, te etiam mundanam puto. 
 Cle. ergo tua violata pudicitia est ? 75 
 
Act. I, Sc. 3T LJELIA 1 3 
 
 Lee. non pol quantum vitae meae bene memini ; 
 captiua quando fui, de illo tempore 
 Hispanos rogita quorum tum iuris eram. 
 
 Cle. Ita haec pietas est quam debes patri ? 
 
 hoc est officium quod persoluis mihi 80 
 
 pro eo quern in te educanda laborem sustinui ? 
 vix contineo me quin tibi in os inuolem, improba. 
 festina hue intro, ne videam te in istoc amplius habitu. 
 
 Le^. Mane sis parumper. 
 
 C/e. An non pudor est sic vestitam in vrbe conspici ? 85 
 
 Lee. plures sunt quae per vrbem hunc in modum quotidie 
 
 C/e. Sceleratae sunt. [volitant. 
 
 Lee. Nee potest vna proba esse inter tot sceleratas ? 
 
 C/e. Quin a te causam scire percupio sine ambage 
 
 cur te in coenobio sustinere nequiueris ? 90 
 
 deinde cur exieris hunc in modum ? 
 pater, si haec, nunquid te occideret ? 
 
 Lee. Si occideret, nunquid magnum hoc esset malum 
 mihi, maxime quam vitae iam taedium ccepit ? 
 
 C/e. Haec quiduis potius respondet quam quod volo. 95 
 
 Lee. Exponam tibi rem totam, modo ne sis irata, nutrix. 
 
 C/e. Age. 
 
 Lee. Accede hue primum, ne quis sit hie alienus 
 nostris dictis auceps auribus. 
 
 C/e. die cito. 
 
 Lee. Meministi, dum ego Modenas fui, 100 
 
 (postquam Romam pater reliquit amissis bonis), 
 Flamminium quendam nostras frequentasse aedes ? 
 atque in me oceulos vt statim conieeit, 
 primo ae casu inciderant, paulo post constantius, 
 etiam intueri caepit : et, quocunque eircumtulit, 105 
 non quiuit quin deuolueret ad me semper : 
 alibi inconstantes, in me fixos habuit : 
 
14 LiELIA [Act. I, Sc. 3» 
 
 tandem ac si occulis infensus quod aliquod malum 
 
 dederant, eos vt carcere conclusit palpebris 
 
 ac vultum adeo suspendit multum sollicitus. no 
 
 erant haec amoris indicia in adolescente 
 
 (vt tu me imperitam docuisti, nutrix,) 
 
 et dum incerta fide pendebam haesitans 
 
 suspirium dedit in ipso temporis articulo. 
 
 dixti hoc signum esse certissimum. 115 
 
 hinc ego misereri adolescentuli, 
 
 mutuum reddere, inspectare vicissim : 
 
 tandem etiam suspiria sponte exciderunt mihi. 
 
 ego id caloris refrigerium esse sum rata, 
 
 quem circa praecordia praeter solitum sensi. 120 
 
 postea inuasit pectus desiderium tarn ardens 
 
 vt praesentia eius aegre carere potui. 
 
 mirabar turn quid esset, tu amorem esse dixeras, 
 
 at ego nunc scio cum meo magno malo. 
 
 Cle. At ego nil dum audio quod ante nescieram. 125 
 
 vin haec compendi facere ? 
 
 La, Pater Romam (vt libera est hostibus) 
 
 redijt vt de fratre aliquid acciperet noui. 
 
 me ad monasterium misit, interea loci 
 
 Flamminius oblitus mei ad Gerardi filiam 130 
 
 adiecit animum. Gerardus autem senex 
 
 a patre me requirit vxorem sibi. 
 
 quod dij auertant ! 
 
 Cle, Quid autem auerterent, pater quod iam decreuit, 
 
 Laelia ? nunquid tu a patre provocabis ad deos ? 135 
 
 aut tibi speras magis propitios confore 
 
 quam Gerardo in quem tot bona congesserint ? 
 
 La. Haud nescio, nutrix, hoc scio certo certius, 
 
 quicquid me fiet, senex me nunquam ducet vxorem. 
 
 Cle, A in*, obstinata ? caeterum de habitu istoc 140 
 
Act. i,Sc.3*] LiELIA 1 5 
 
 aut abitu tuo de coenobio nil dum audiuimus. 
 
 La. Jam audies. tempus, quod alia 
 
 et Flaminij amores ingrati extinxerat, 
 
 iniquum mihi, auctiores dederat meos. 
 
 quantum potui, celaui, sed amor ignis est : 145 
 
 quo magis foues, eo erumpit ardentius. 
 
 vultus denique animo occlusum moerorem indicans 
 
 me cuidam e monialibus suspectam fecit. 
 
 Ilia consilio iuvare, comminisci modos 
 
 quibus pectoris arentem saltern lenirem sitim. 150 
 
 post multa inuenta demum inter nos convenit 
 
 de istoc cuius ilia non vnum in aurem 
 
 exemplum memorauit : vt simulato habitu 
 
 Flaminij oculos fallerem : ac vti conspiciat 
 
 quid si puerum forte acciperet sibi ? 155 
 
 Cle. Hei mihi, nunc video vnde natum est hoc malum. 
 
 La. Ne quid deesset, consilio rem addit. 
 
 Vestes ofFert, quibus ad fraudem consimilem ipsa 
 
 vsa est. 
 Indui, ad Flaminij aedes perrexi protinus. 
 Exinde ille conspexit astantem ante ostium, 160 
 
 rogauit quid velim, quis aut vnde siem. 
 
 Cle. Quid tu ? Cressentia, nonne confestim ad terram 
 cecidisti mortua prae pudore ac metu ? 
 
 La. Imo, confirmata sum potius amore ac spe. 
 
 Respondi libere patriam esse Romam mihi, 165 
 
 sed paupertatem nouercam patria ex vrbe 
 
 expulisse, victum alibi vt quaeritem. 
 
 Contemplatus denuo est. verebar ne agnosceret, 
 
 ita quaquaversum circumgyrabat oculos. 
 
 Rogauit demum an apud se manere velim ; 170 
 
 addidit, ciuem se habiturum non invtiliter. 
 
 Ego tum verecundans non dubium est quid responderim. 
 
1 6 LiELIA [Act. I, Sc. 3* 
 
 Cle. Sanctorum manes ! vt cor meum autem ludicra fecit, 
 atque pectus emicat dum istaec audio ! 
 at, inepta, quid tibi ex hac stultitia commodi obtigit? 175 
 
 Lee. Quid commodi, rogas ? quas nulla premit sitis, 
 sunts-illae asperiores semper sitientibus. 
 Videre amicum, tangere, propter versari, 
 audire secreta eius, consuetudines nosse, 
 haeccine amanti nihil asportant commodi ? 180 
 
 Cle. Plurimum. sed quam grata aduorsus eum officia tua 
 quae praestitisti ? 
 
 La. Oh, nutrix, si uero in habitu praestita 
 
 tam grata essent quam nunc sunt, deos dicerem 
 ostendisse omnem vim suam in tanto beneficio. 
 
 Cle. Imo hercle vere ? vbi autem cubas, Laelia ? 185 
 
 La. Sola in vestiario. 
 
 Cle. Quid si imperaret aliquando tibi vt secum cubes ? 
 
 La. Imprudentiae est, nutrix, longinquum per se malum 
 inani cogitatione accersere : ac si diceres. 
 Quid si coelum ruat ? 190 
 
 Ego prassens malum prassenti consilio auerterem. 
 
 Cle. Pulchre mehercule dictum & sapienter. 
 
 Tu hominum etiam dicteria a te auertes, sat scio, 
 quibus iactabere merito quando haec palam fiunt. 
 
 La. Tu illud ne fiat vide, obsecro te, mea nutrix, 195 
 in te enim vitae iam posita est spes omnis mea. 
 
 Cle. Quid ego vt faciam autem ? 
 
 La. Die patri me cum sorore quadam Rouerindam 
 vna profectam, reuersuram post triduum. 
 ora ne ante accersat ne amori meo obiexim moram. 200 
 
 Cle. Quorsum autem haec ? 
 
 La. Dicam, nutrix. 
 
 Herus, Isabellae Gerardi filiae amore iam captus, 
 me semper cum literis ad eam & donis mittit. 
 
Act. I, Sc. 4^] LJELIA 1 7 
 
 Ilia me puerum existimans oppido deperit. 205 
 
 Ego amorem non admitto, Flaminium nisi deserat. 
 
 Hoc vt efficiam triduum sufficiet mihi. 
 
 Quod si Flaminius ab ilia abalienetur semel, 
 
 amplior turn locus erit in quo spes nostrae proludant. 
 
 C/e. Dico tibi. pater iam te per me accersit, ego non 
 
 feram 210 
 
 hunc in modum ornata momentum vt maneas. 
 
 Abi sis ex rete quamprimum, nisi vis patri 
 
 omnia haec renuntiem a principio. 
 La^. Si hoc feceris, nutrix, hodie postremum me vides. 
 
 Here ! Herus me vocat. expecta me apud te post horam. 
 
 Nutrix, cum me appellas, Fabium d'Aiberine vocita, 216 
 
 hoc enim nomen indidi egomet mihi. 
 C/e. Eugepae. 
 
 L^. Here, iam venio. nutrix, vale. [exit] 
 
 C/e. Astuta, vidit ilia venientem Gerardum 
 
 Sc herum fingit audisse se. 220 
 
 Quid ego nunc faciam ? patri haec narranda sunt ? 
 
 Nihil statuo, dum cum ilia iterum colloquar. 
 
 ACT. I. SCENA 4. 
 
 Gerardus senex. Spe/a servus. C/emens nutrix. 
 
 Ger. Virginius promissis si steterit, quam ego basilice me 
 et in cultu corporis et in apparatu dare scio I 
 Primo tonsorem accersam, post vestiarium, tum cupedi- 
 
 narium, 
 deinde iterum vestiarium. amicibor magnifice. 
 Vt tibi hoc placet, Spela ? « 
 
 Spe. Mihi autem dicam quid placebit si aliquid dederis, 
 s. L. 2 
 
1 8 LiELIA [Act. i,Sc 4* 
 
 qui totam tibi pro titivilicio hactenus 
 
 operam locaui meam, nee si illam ductes 
 
 spes est vnquam quidquam habiturum. 
 Ger. Quid ni si illam ? lo 
 
 Spe. Quia faciet te mox Acheronticum. 
 Ger. Nebulo, mene putas cortice 
 
 aridiorem, ac nihil habere quod vxori gratificetur ? 
 
 sed eccum nutricem. [int. Cle.] 
 
 Spe. tace dum illam de Lelia scisciter. 
 
 Cle. Pulcher mecastor hie flos est quem virgo legat, 15 
 
 putidus, squalidus, mucosus, lutulentus, senex. 
 
 mirum ni Formosa adolescentula tuos 
 
 iret in amplexus ? sed propero 
 
 vt hominem prout dignus est ludificem. 
 
 Dij tibi dent bonum mane, Gerarde: et bonum annum. 
 Ger. et tibi centum mille et Philippeos totidem. 21 
 
 Spe. Imo mihi conuenient potius Philippei, 
 
 cui aetas ad vsum superest. 
 Ger. Tu, Spela, quid si ego sub cute istius 
 
 latuissem aliquando ? 25 
 
 Spe. Istius ? quae tot equites tulit ? 
 C/e. Ain', scelus, me tulisse equites ? 
 
 Scio quid est. inuidia tibi est, cum seruus sis, 
 
 quod eques esse non possis. 
 Spe. Ita profecto, nam aeque dignus sum 30 
 
 ac illi qui fuerunt equites tui. 
 Ger. Tace, fatue. non illam ob causam dixi. 
 Spe. Quam aliam igitur ? 
 Ger. Nescis ? quoties ego tum meam Leliam, 
 
 meam dulcem, lacteam, delicatam Leliam, 35 
 
 meam mellitam, sacharatam, rosaceam Leliam 
 
 deosculatus fuissem ! 
 Spe. Eho, here, here, abeamus quamprimum intro. 
 
Act. I, SC.4T LiELIA 1 9 
 
 here, inquam, quid stas ? pessime factum. 
 Ger. Quid factum, Spela ? 4a 
 
 Spe. Quid, dulcis, lactee, delicate, here, 
 
 meUite, sacharate, rosacee here ? incidisti in febrim* 
 Ger. sanun' es aut me eludis, mastigia ? 
 
 Nunquam ego pol meliore vsus sum valitudine. 
 Spe. Dico tibi te in febrim incidisse. 45 
 
 id verum esse prasstabo his scapulis. iam credis ? 
 Ger. Egone in febri essem ? qui hoc scis, Spela ? 
 Spe, Tu quomodo hoc nescias ? annon in capite quandam 
 
 sentis vertiginem ? 
 Ger. Qui istuc ? 
 Spe. ostendam tibi. vides quod ante oculos 
 
 est? 
 Ger. Domum Virginij video. 50 
 
 Spe. Dijs gratia, saluus conspectus est. 
 
 Conuerte te nunc, iam quid iterum vides ? 
 [G^r.] ecclesiam S. Crescentiae. 
 
 Spe. Vbi autem est Virginij domus ? vt labascit memoria ! 
 [Ger.'] A tergo est. 
 [<S/»^.] adhuc paululum convertere. 55 
 
 Vtramque iam vides ? 
 Ger. Video. 
 
 Spe. Modo altervtram tantum videras? 
 Ger. Sic est. 
 Spe. Vides : conuersus non vides. 
 
 Haec manifestaria vertigo est. 59 
 
 Cle. Nunc ego et seruum scelestum et senem delirum video. 
 Ger. Parum molesta est haec febris, Spela, nihil doloris habet. 
 Spe. Nihil igitur sentis. at ego vt tuos pulsus sine sentiam, 
 
 iEsculapi, vt feriunt ! non fortius incudem Vulcanus. 
 
 quotidiana pro certo futura est. 
 
 Nonne in pergula cerebri tui 65 
 
20 L^LIA [Act. i, Sc. 4- 
 
 spiritus discursantes sursum deorsum persentiscis ? 
 
 Ger. Ludis me, verbero ? ego vt in cerebro pergulas 
 habeam ? at in tergo tuo inueniam satis amplam 
 vbi meae virgae multo discursent festiuius. 
 Ah, mea Lelia, potest me vlla febris invadere quando tui 
 meminero, mea lux, mei oculi, meae deliciae ? 71 
 
 Spe. Quas, malum, malum hoc est nisi febris siet ? 
 
 aut in capite est aut inferius hie morbus, senex vt 
 Mea lux, mei oculi, meae deliciae ? [clamitet 
 
 Ger. Pergin', trifur, id est, fur, herum ludos facere ? 75 
 Ab amore haec sunt & te etiam, Clemens, multum 
 quod toties meae tam vicina fuisti Leliae. [diligo, 
 
 Sine tuos oculos deosculer, voluptas mea. 
 Sine, amabo, ted amari, meus festiuus dies. 
 
 Spe. Eho febris haec non est, nunc insania est. 80 
 
 Ger. Quid tibi interpellatio aut in consilium hue accessio 
 
 Spe. Eodem pacto quo tunc accessi, abscessero. [est ? 
 
 Ger. Quin, mea Clemens — 
 
 Cle. Abi sis, Gerade, senibus meis interdico labris. 
 
 Ger. Quid ? egone senex videor ? 85 
 
 Spe. Quid ? tune herum senem putas qui nondum oculum 
 amisit, dentem dicerem ? 
 
 Cle. Ignosce, Gerarde, nee serio quod dictum est accipe. 
 Pol caecam esse oportet quae te senem iudicet. 
 
 Ger. Quin istud Leliae meae dixeris, ne perdes operam. 90 
 
 Cle. Vtinam ea esses in gratia apud Ferrariae dueem, 
 Gerarde, in qua apud Leliam tuam es. 
 
 Ger. Tum ego eques essem, Clemens, annon ? 
 
 Cle. Nam paucas ilia noetes tua gratia 
 
 quietas agit, te exoptat, tibi vitam precatur. 95 
 
 Spe. Satis breuem fortasse. 
 
 Ger. Pol mutuum meeum facit. 
 
 Cle, Imo, tu eam videris mihi negligere. 
 
Act. i,Sc. 4'] LiELIA 21 
 
 Ger. Egone ? 
 
 Spe. Tace sis aut ego hinc aufugiam, nutrix. loo 
 
 Cle, Quare id facies, Spela ? 
 
 Spe. Scio, verbum si addideris, herus meus insaniet 
 
 denuo. turn mea lux, mei oculi, meae delicias. 
 Cle. Abi, inepte. 
 Ger. Ego te autem — 
 
 Spe. Non facies teruntio ditiorem. 105 
 
 Cle. Si earn tanti facias quanti videris, Gerarde, 
 
 cur non mox ducis, sed producis diem ? 
 Ger. Non mea productio est, sed patris eius, Virginij, 
 
 nam, si per me staret, ducerem ante vesperum. 
 Cle. Amice dictum, narrabo haec omnia Leliae 110 
 
 vt faciam eam lubentiorem quam lubentia est. 
 
 sed, Gerarde, si aequum siet me plus sapere quam te, 
 
 dederim tibi consilium conducibile. 
 
 Mitte istas pelles, quibus quotidie cingeris. 
 
 Amatorem baud decent. 115 
 
 Spe, Eho, tune herum meum pugnatum duces 
 
 ex pellibus ? ne facias, here. 
 Ger. Pergin' molestus esse omnium ? men* castra imitari 
 
 in vestibus autumas ? 
 Spe. Ignosce, here, oblitus hercle eram. 120 
 
 Scio iam quid velit, 
 
 Vt te excories, ne rugas Lelia videat. 
 
 Vin' ego vt cultrum acuem ? quod lepidum hoc factum 
 Ger. At ego obturabo tibi hoc os impudens [erit. 
 
 si fustem sumpsero. quin, nutrix, 125 
 
 quando tam amice mones, faciam quod vis. 
 
 Ante biduum faxo alium me ornatum in modum 
 
 conspicies. sed qua in vrbis parte expectem 
 
 Leliae meae reditum a monasterio ? 
 Cle. Ad portam orientalem commodissime. 130 
 
22 L^LIA [Act. I, Sc. 4* 
 
 Ego earn accersitum eo nunc iam. 
 Ger. Quid si me comitem sumas, ne taedio siet 
 
 viae longitude tibi ? nos inter nos tempus fallemus facile 
 
 facetis sermonibus. 
 C/e. Qui fieri potest, Gerarde ? quid homines dein sentient? 
 Ger. O meam vitam Laeliam ! 136 
 
 Spe. O te dementem belluam! 
 Ger, Spem, gaudium, et fortunam ! 
 Spe, fungum, fatuum, importunum ! 
 
 Ger. O me contentum maxime ! 140 
 
 Spe. O te cornutum proprie ! 
 Ger. O Clementem lepidissimam ! 
 Spe. O vas fece plenissimum ! 
 Ger. Vale, nutrix, vitae columen meae, 
 
 meam tibi commendo Leliam, tu me illi. 145 
 
 Cle. Meminero tametsi non moneas. [exit'\ 
 
 Ger. adesdum, Spela, 
 
 ingredienda quia est mihi via amatoria. 
 Spe. Optimo quidem tempore, quo perges tandem ? 
 Ger. Hem tibi denarium. 150 
 
 Spe. Habeo gratiam, here. 
 
 Istuc quidem, quo erat inexpectatum magis, 
 
 eo gratius aduenit. 
 Ger, Furcifer, inquam, abi ad pharmacopolam 
 
 unguentum mihi aromaticum vt prestines. 155 
 
 Spe. An ad pharmacopolam ? scilicet, herum elegantem 
 
 habiturus nunc sum. 
 Ger, Quid stas ? vide sis quam mox vapules, 
 
 nisi actutum hinc abis. 
 Spe, abeo. 
 
Act. I, Sc. 5"] L^LIA 23 
 
 ACTUS I. SCENA 5. 
 
 Spela servus Gerardi. Scatissa servus Firgtnij. 
 
 Spe. Si quis omnes nugas, gerras, inania deliramenta, 
 omnem stultitiam, fatuitatem, dementiam 
 vnum in locum congesta gestit cernere, 
 is heri mei caput proijciat in piano, 
 domi cum est, modo pectit se, et aratam faciem 5 
 levigat ad speculum : modo accincto ad latus 
 ense, vultum componit ad ferociam 
 et frontem caperat affectata seueritudine : 
 modo testudinem pulsat discordem aeque 
 ac ipsus est : canit etiam baud tuba dulcius. 10 
 
 Ego interea nimis meis vereri dentibus 
 dum cachinni intentos se contra insultus faciunt. 
 Sed haec per otium agantur ne quis pervulgari modo 
 putet herum meum delinitum, vt alij lunatici. 
 ille enim, cum artium magistro doctius insanit, 15 
 rithmos quotidie meditatur amatorios. 
 Non est talis foemina 
 Qualis mea Laelia, 
 
 Leuis vt locusta : 
 Quando edit, dormit, vivit, 20 
 
 Currit, cantat, crepit, ridet 
 Tota est venusta. 
 Literas etiam scribit amatorias, sententias loquitur 
 amatorias, nunc etiam aromata per pastillos 
 amatorios emptum misit, 25 
 
 vt mirum sit in tam odioso cadauere 
 nihil esse nisi amatorium. [int. Sea.] 
 
 Sed Scatissam video; ille iam vt auguror 
 a monasterio hue venit. 
 
24 LiELIA [Act. i, Sc. 5* 
 
 Sea. Edico omnibus nequis dehinc semis aut coquis 30 
 
 sartoribus aut molitoribus fraudem vitio vortat, 
 nam ad sacras aedes fraus etiam pervasit, 
 nee moniales nostrae fraudulentas minus 
 quam isti omnes quibus nunc vitio vortitur. 
 Ego adeo hoc hodie hisce oculis vidi. 35 
 
 putabam vt vulgus ante, illas genua terere 
 preces numerando sphae rub's super precatorijs 
 pro animis benefactorum de quibus bene acceperant. 
 precantur quidem perpetim, sed diabolos omnes 
 illis vt crura sufFringant a quibus 40 
 
 eo ductae sunt, vbi non est licentia vivendi vt velint. 
 
 Spe. Volo ego huius sermones gustare paululum. 
 
 Sea, Vt fores pultaui, continuo in cubiculum admittor, 
 vbi centum fere orant conglomeratae religiosulae, 
 formosae satis, plus satis petulantes. 45 
 
 Ego Lelia vbi erat rogaui. 
 Tunc aliquo ex angulo tihihihe tihihihe, 
 alia digitum ostendit, alia distorsit os, 
 omnes denique me irridebant 
 ac si caput vituli depilatum vidissent. 50 
 
 Spe. Procedam ei obviam : salue, Scatissa. 
 
 scio te gratum aliquod nuntium afferre 
 quo me impertias. 
 
 Sea. Dij te perdant et stolidum tuum herum. 
 
 Spe. Tibi ac hero meo si lubet observa 55 
 
 istas benedictiones, mihi non opus est. 
 sed die sodes, vnde venis ? 
 
 Sea. A monasterio S. Crescentiae. 
 
 Spe. Quid autem de Lelia? reverteturne domum ? 
 
 Sea. Ilia revortetur ? demiror quae furiae 60 
 
 agant herum tuum, vt banc putet 
 se aliquando vxorem habiturum. 
 
AcT.2, Sc. I*] LiELIA 25 
 
 Spe. Quid ita ? num ilia negat ? 
 
 Sea. Quid turn ? tu putas herum tuum 
 
 dignum esse cui in os talis incidat bolus ? 65 
 
 Spe. Non hercle puto, sed quid ilia dicit ? 
 Sea. Nihil dum mihi, nam illam non vidi quidem, 
 
 de pacto opinor conspirarunt inter se 
 
 sororculae istae ne viderem. 
 Spe. Mirum est non amanter tarn bellum hominem allo- 
 quutas. 70 
 
 Sea. Satis pol amanter, nam vna an maritus eius esse velim 
 
 rogitat, altera an amator aliquando fuerim. 
 
 Tum, quasi de Lelia responsura, 
 
 alia eam in oratione esse, 
 
 alia pectentem caput, 75 
 
 alia peccata confitentem in claustro, 
 
 vna etiam venit et in aurem rogavit mussitans 
 
 an pater plures praeter me filios haberet. 
 
 denique, dum illae illudunt, ego operam lusi. 
 Spe. Quid si audacter ingressus dixisses 80 
 
 te Leliam visurum ingratijs si intus siet ? 
 Sea. Eadem opera me excarnificandum dedissem. 
 
 Egone religiosis vt creduam ? 
 
 Sed herus expectat, Spela, vale. [exit'] 
 
 Spe. Mihi autem ad pharmacopolam iam via est, 85 
 
 vt stolidi senis imperium exequar. 
 
 ACTUS 2. SCENA i. 
 
 Lelia vestita habitu asseelcs sub nomine Fabij. Flaminius amator. 
 
 Fla. Demiror, Fabi, nullo obsequio meo 
 
 aut opera tua, gratum ab ingrata ilia nuntium 
 posse extorqueri ; te saltem quod tractet humaniter, 
 
26 LtELIA [Act. 2, Sc. i* 
 
 indicium est nos odio non esse penitus. 
 
 At quid ego commerui quo minus penitus amer ? 5 
 
 quid causatur, Fabi ? quid dixit ? 
 Fab. Heus, milies audiuisti. 
 
 Fla. Iterum vt audiam (mi puer) baud perdes operam. 
 Fab. At te perdam fortassis, quod mi carius est. 
 Fla. Non facies. quin audacter edisseris ? 10 
 
 Fab. Ego hercle lubens mali nuntius non sum 
 
 nee quae ilia superbe dixit aequum est seruum iterare. 
 
 Non possum a lingua obtinere tibi vt dicat male, 
 
 ac tu si mihi succenseas, quid ego iam faciam ? 
 Fla, Quid istuc? ego vt tibi succenseam 15 
 
 de verbo ? quem semper germani fratris in loco 
 
 habui, vt tua merita 'st constantia et fides. 
 
 nee seruo malo velim tam iniquus esse 
 
 vt succenseam, si faciat quae iubeo. 
 Fab. Quando ita vis, faciam igitur quod jubes. 10 
 
 Orat ne cogites se quae te ex animo deleuit suo. 
 Fla. Deleuit ? miserum me ! tu perge, Fabi. 
 Fab. Amorem alio vt conuertas. 
 Fla. Egone ? Dij ne sirint. 
 
 Fab. Nam sibi decretum esse — 25 
 
 Fla. Ah decretum — quid, Fabi ? 
 Fab. Here, plus satis iam audiuisti. 
 
 Noli amplius quaerere. 
 Fla. Quod decretum est alloquere, vno vt ictu 
 
 funditus experiar, et moriar semel. 30 
 
 Fab. Egone hoc faciam ? 
 Fla, Quippeni ? sum imperio tibi. 
 Fab. Quemcunque amaverit alium, — 
 Fla, perge. 
 
 Fab. Flaminium nunquam amaturam. 
 Fla, O superi, Flaminium nunquam amaturam ! 35 
 
Act. 2, Sc. i^ LiELIA 27 
 
 Quid commeruit Flaminius ? 
 
 Flamini, quod facinus admisisti in Isabellam tuam 
 
 aut quern deum potius fecisti iratum tibi ? 
 
 An ex animo putas pro certo loquutam ? 
 Fab. Quid ni ex animo ? vel quorsum simularet ? 40 
 
 Fla. Tunc pol ego perij certo, baud arbitrario. 
 
 Sed cur literas accepit si me odio habet ? 
 
 Quin ilia faciat quod habet, decretum est mihi 
 
 quamcunque aliam deseram, Isabellam nunquam de- 
 seram meam. 
 Fab, Itane, here ? pol conducibile esse 45 
 
 video, odisse te, si amando vlcisceris. 
 Fla, Quid vis vt faciam ? ego memet vt deseram ? 
 Fab, Certe edipol, here, 
 
 ego vt te noscas, non deseras, velim. 
 Fla, Quomodo ? an tibi forte sum notus 50 
 
 melius quam mihi? 
 Fab, Utinam non esses ! 
 Fla. quid vtinam ? 
 
 Fab. Tu qui tarn decenti corpore es, et familia tarn nobili 
 
 oriundus, Isabellae vt mancipium fieres ? 
 
 aut nullam aliam nosti huic aequalem 55 
 
 quae digna tibi videtur quam pariter ames ? 
 Fla. Est quidem alia in hac vrbe quae Leliam nomen habet, 
 
 cui te, mi Fabi, sepius mecum putaui 
 
 baud multum esse dissimilem. 
 
 Monstrabo tibi illam aliquando, si meminero. 60 
 
 Satis pol venusta virgo est et pudica satis. 
 
 Ilia et ego olim invicem amauimus, 
 
 et ilia etiam nunc me efflictim amat 
 
 misera, nee ego tamen possem ei multam rependere. 
 
 Dum annum a me abfuit, primus calor meus 65 
 
 deferbuit, et interea aliunde accensus est nouus 
 
28 LJELIA [Act. 2, Sc. i* 
 
 a radijs quos diuini Isabellae emittunt oculi, 
 nee nisi vnde accensus est fomentum habet. 
 
 Fah, Mecastor, here, si tua cum bona venia 
 
 licet mihi quod sentiam libere proloqui, 70 
 
 qui amantem in te negligis ab amata neglectus vt sies, 
 deorum haec asquanimitas est non infoelicitas tua. 
 quam tu pellexti prior banc immerentem 
 et amantem vt deseras, peccatum grauissimum est. 
 ignosce audaciae meae dum tuae famae 75 
 
 consultum cupio. ab amore haec sunt omnia. 
 
 Fla, ego in eam partem accipioque et volo. 
 Sed tu qua es aetate, amoris vires 
 nescis, Fabi, nescis, quas hominem mutant 
 extempulo, vt non cognoscas eundem esse 80 
 
 amatoris in animo vt in cera habitum : 
 interit prorsus imago vetus cum intervenit noua. 
 Laeliae obliteratum cum nomen est in animo meo, 
 solum ego Isabellam dies noctesque cogito, 
 solum illius memoriam vsurpo lubens, 85 
 
 solum eius vmbram quam alterius corpus malim, 
 illam solam denique vel fugientem sequar. 
 proin tu, Fabi, etiam atque etiam vide 
 vt causam ab ilia ediscas quam celerrime, 
 qua facta est malevolens repente e benevolente mihi. 90 
 
 Fab. Tempus perdes. 
 
 Fla, At ista perditio temporis placet. 
 
 Fab. non proficies. 
 
 F/a. ferenda ergo res est aequo animo. 
 
 Fab. Quin ei valedicas, here, vt fortem decet. 95 
 
 F/a. Non est puer cui amor et fidelitas 
 herum erga asquiparet suum. 
 Tibi dico, Fabi, vt pergere abeas, 
 et citis quadrigis redeas properantius. 
 
Act. 2, Sc. 2^] LiELIA 29 
 
 responsum eius ad me quamprimum vt deferas. 100 
 
 Interea ego me conferam ad magnum fanum. 
 Fab. IlHc sum atque hie sum. 
 Fla, si effexis, audin' ? 
 Fab. quid vis ? 
 
 Fla. Dij me perduint qui te revocaui. 
 
 non tibi dicebam ' i modo ' ? [exit] 105 
 
 Fab. opportune abijt. Pacquettam eccere. 
 
 me scio quaesitum venit. 
 
 ACT. 2. SC. 2. 
 
 Pacquetta et Fabius falsus. 
 
 Pacq. Credo ego amorem primum apud homines 
 
 carnificinam commentum. banc adeo de hera 
 coniecturam domi facio, ne foris quaeram. 
 nunquam vidi foeminam inquietam magis 
 a quo amare occepit. hoccine est amantes esse ? 5 
 ego amentes potius dicerem. 
 solebat mecum, dum erat apud se, 
 in gyneceo sedens, pensa diuidere. 
 nunc alias res agit, imo nihil agit. 
 Nam aut ascendit ad solarium aut caput exerit per 
 fenestram, 10 
 
 aut sursum deorsum ab aurora vsque ad vesperam 
 putarem ei, si non causam noscerem, [ambulat. 
 
 argentum viuum esse in calcaneis. 
 sed, deus bone, quae hec stultitia est ? amaui ego etiam 
 aliquando quendam mei loci atque ordinis hominem, 15 
 videbar sane mihi aeque eum diligere 
 ac me ipsam fere : ego tamen nihil horum sensi 
 
30 LiELIA [Act. 2, Sc.2^ 
 
 quae heram perturbant ; nihil edi, nihil bibi, minus, 
 
 nunquam plus lanae nevi quam illis diebus, 
 
 nee altius dormiui quam illis noctibus. 20 
 
 habui tamen aliusmodi amicum, quamvis ipsa dico, 
 
 quam hera habet. 
 
 Hie nano aut simiae quam viro similior est, 
 
 at ille meus barbam tanquam capra habuit [colum, 
 
 in digitos meos cadentem aeque volubilem ac lana in 
 
 nee tamen ego ilium aut vidi aut expetiui 26 
 
 videre nisi festis tantum diebus, 
 
 hunc autem hera aegre fert si non 
 
 profestis etiam viderit. 
 
 neque ego adeo aliud quotidie quod agam habeo, 30 
 
 nisi circum circa cursitando istum vt quasritem. 
 
 ecce autem hominem. quam in tempore aduenit ! 
 
 Fabi lepidissime, salue, te ipsum quaesitum ibam. 
 Fab. Tu quoque, Paquetta. hera tua vt valuit ? [est 
 
 Pacq. Nunquam peius. lachrymat, lamentatur, toto in maerore 
 
 quod hodie mane transeuntem te non viderit. 36 
 
 Fab. quomodo ? voluitne ante lucem vt transiam ? 
 Pacq. Equidem ante primam vigiliam non esset inuisus ei 
 conspectus tui, 
 
 imo, nee in concubia nocte, audeo dicere. 
 Fab. Aliae eurae sunt mihi. ecquid herum non habeo 40 
 
 cui omnibus horis inseruiendum est ? 
 Pacq. Etiam cum eo cubas ? 
 
 Fab. Vtinam in tanta essem apud eum gratia vt eubarem vna ! 
 Pacq. At cum Isabella malles ? 
 
 Fab. Egone ? non hercle quidem. 45 
 
 Pacq. At ego hercle quidem non tibi creduam. 
 
 Sed cesso ego heras meae mandatum exequi ? 
 
 Ausculta, amabo. 
 
 Rogare te jussit multum opere maxumo 
 
Act. 2, Sc. 2^] LJELIA 3 1 
 
 simitu vt ires ad sese domum 50 
 
 pater dum abest. consilij, puto, 
 
 aliquid est, tecum quod communicet clanculum. 
 Fah, Si mihi quod gratum est facere 
 
 in votis habeat, Flaminium abiuret protinus. 
 Pacq. obsecro te, Fabi, ipsemet veni et dicito. 55 
 
 Fab. faciam cum erit otium. alia iam mihi negotia incum- 
 Pacq. Imo, nunc, Fabi. actutum reverteris. [bunt. 
 
 Fab. obtundis me ; abi. 
 Pacq. Fabi, Fabi, audi sis. scurrae aliquando ex ore 
 
 manauit catum dictum, — ferrum, dum incalescit, ferito. 
 
 quam multos habet vrbs nostra adolescentes 61 
 
 nobiles qui minimam partem gratiae 
 
 arriperent avide, quam tu satur flocci facis ! 
 Fab. lUos ergo admittat, me mittat si velit. 
 Pacq. Jupiter, verum est vetus verbum, 65 
 
 si adolescentia sciret et senectus posset ! 
 
 quam superbe hie nunc oblatum contemnit 
 
 quod amissum averet inuidus ! 
 
 mihi nisi negotium facesseret 
 
 absentia eius, ad malam crucem per me iret. 70 
 
 quaeso te, Fabi, sine exorem. hera remittet me denuo 
 
 conquisitum, nisi te mecum adferam. 
 
 Vno verbo alloquere, ibin' mecum? 
 Fab. Age, i prae, Paquetta, quia importuna es. 
 
 haec animi gratia dixi. mox adero. 75 
 
 Pacq. Vt mihi corculum assudassit ex metu ne non veniet ! 
 
 Ita me acriter increpabit hera, scio. 
 
 Obsecro te, Fabi, ne fallas fidem. 
 
 Tam colubrino ingenio es vt vix confidam tibi. 
 Fab. Non faciam, inquam. 80 
 
 Pacq. Nunc ad heram remeabo, expectabo te statim ad ostium. 
 Fab. Abi, inepta. 
 
32 LJELIA [Act. 2, Sc. 3* 
 
 ACT. 2. SCE. 3. 
 Flamintus. Criuelus^ eius seruus. Scatissa, seruus Firgtnij. 
 
 Fla. Prouiso si Fabium forte alicubi conspicer. 
 
 Multum pol mihi displicet ista cunctatio. 
 
 solebat vnum semper curriculum facere, 
 
 nunc cocleam videtur vincere tarditudine. 
 
 sed amatorum hec culpa est. omnia minus perferunt. 
 
 Criuele, cur tu non profectus es ei obviam ? 6 
 
 Cri. Eram profecturus et tu reuocasti. 
 Fla. Ito nunc igitur, et si forte ex domo 
 
 Isabellae non exijt, praestolare eum prae foribus. 
 Cri. At qui ego sciam, intus num siet annon ? 10 
 
 Volo igitur pulsare fores vt percuncter aliquem. 
 Fla, Videte, sultis, hunc asinum. quam honestum hoc foret 
 
 Domi ego seruum non habeo quantiuis precij [mihi ! 
 
 preter vnum Fabium. solus Fabius bonus, solus dicto 
 audiens, 
 
 solus fidelis est. quid grunnit insipiens hie porcus ? 15 
 Cri, Seruus tibi non est alicuius pretij praeter Fabium ? 
 
 Pulchra quidem gemma est. 
 Fla. Quid ais de gemmis, furcifer ? 
 Cri, Aio non tutum esse vt gemmas tuas 
 
 ignoto homini committas ne aufugiat. 20 
 
 Fla, Scelerum caput, vt tute es, ita omnes esse censes. 
 
 Vtinam mihi tam nota esset cuiusque vestrum, \in. Sea.] 
 
 quam illius est, fides, sed Scatissam adspicio venientem. 
 
 Tu ilium interroga si forte Fabium viderit. 
 
 Ego interia ad argentarium. \exit\ 
 
 Cri, Scatissa, salue. 35 
 
 ^ca. Quid igitur ? 
 Cri, vivitur. 
 
 ^ca, satin' ex sententia ? 
 
Act. 2, Sc.4l LiELIA 33 
 
 Cri. si eueniunt quae exopto, satis. 
 
 Diespiter te perduit. sed vidistin' Fabium ? 
 Sea. Quern ? albae gallinae iilium ? heri delitias tui ? 
 Cri. Illumpse. 
 
 Sea. non ego quidem. 30 
 
 Cri. Quo vadis autem ? 
 
 Sea. Quaesitum senem nostrum. 
 
 Cri. Ilium vterem inflatum ? modo hac transiuit. 
 Sea. Ad quam partem vertebat se ? 
 Cri. Dextrorsum, sinistrorsum, sursum, deorsum, 
 
 vnam mox versuram terram versus facturus. 35 
 
 Sea. Nequam es. sed mihi abeundum est. 
 Cri. Eamus vna. heus tu, habeo festiuissimam historiam 
 
 inter me et meam Katarinam. 
 
 ACT. 2. SCEN. 4. 
 
 Spe/a solus. 
 
 Spe. Quam misera est seruitus seni fatuo inseruire ! 
 
 Nulla enim est dementia quam cum senili conferas. 
 
 Talis hie meus est, qui senati columen 
 
 et prassidium popli cluit, 
 
 nee tamen sol cuiquam 5 
 
 illuxit deliro aut insipienti magis. 
 
 Vnguentum ille, suauia et sauia cogitat 
 
 nunc demum, ac si hactenus oblitus fuit, 
 
 quem extrema delibutum vnctione par esset 
 
 ante annum excubias in vicino hoc templo agere. 10 
 
 Mihi autem a miropolis hue reditio est. 
 
 Ibi ego, vnguenti odorati si quod alio praestantius 
 
 genus est, illud postulo vt ostendant mihi. 
 
 lUi minam credo expectantes, aut talentum magnum, 
 
 s. L. 
 
 3 
 
34 LJELIA [Act. 2, Sc. 4^ 
 
 certatim vascula pellicularia adponunt. 15 
 
 Consulto elegi olidissimum, 
 
 quod flagrantius oleret quam herus meus obolet. 
 
 Poscunt precium, ego denarium depono. 
 
 Intuentur me omnes statim ac flag[itium hominis]. 
 
 Vnus qui sibi visust prudentior ceteris, 20 
 
 Heus tu, inquit, falsus es, 
 
 non istuc vnguenti voluit herus tuus, 
 
 sed id quod est contra scabiem, cuius precium misit. 
 
 Ego turn iracundus, Autumas vero, vnguentarie fecu- 
 
 lente, 
 clysterum intrusor in postica hominum, 25 
 
 meum herum porrigenosum esse, 
 meum tarn lepidum herum qui munditijs munditiam 
 
 anteit 
 et aurium tenus in amore annum iam fuit? 
 Turn illi omnes qui aderant risu emoriri. 
 Ego denarium tranquille mecum effero, 30 
 
 tanquam occisum deridiculo, seni redditurus 
 vt carius vngi discat, si vngi velit. 
 Ille vnguenta habere nihiH 
 putat, vt me seruum habet, sed dij ilium eradicent ! 
 
 ACT. 2. SCE. 5. 
 
 Criuelus. Scatissa. Fabius [Lelia], Isabella. 
 
 Cri. Audin ? accipe hanc dextram, ego vnam tibi 
 
 alicubi reperiam, sancte iuro. 
 
 Tu nullus es ? baud nosti me ? 
 Sea. Criuele mi, si repereris, quam lepide nos tempus dabimus ! 
 
 Ego claues lignarij, et carnarij, et promptuarij 5 
 
 semper apud me habeo. 
 
Act. 2, Sc. 5"] L^LIA 35 
 
 Nos heri sumptibus edemus et potabimus faxo, 
 
 quando nihil aliud a vetulo sperandum est. 
 Cri. Die sodes, an voluptabilem habebimus banc quadra- 
 
 gessimam ? 
 Sea. Quid aliud ? dum heri intersunt missas et concionibus 
 ad pulpitum, 10 
 
 nobis cum vetere vino et pulpamento res erit. 
 Cri. Sed crepuit a Gerardo ostium, quid est, [in. Fab. Is.] 
 
 Scatissa ? ellum quem quasro vna cum Isabella. 
 
 Hinc auscultemus quid agant, sane censeo. 
 Sea. Quare ? 
 
 Cri. Tace inquam. postea audies. 15 
 
 Fab. Memento, Isabella, quid poUicita es mihi, praeterea — 
 Cri. si essem ego paruus ille nebulo, vt herum emungerem ! 
 Sea. Tu eius vicarium ageres ? 
 Cri. dubitas ? 
 
 Fab. Aliud me vis ? 
 
 Is. Ausculta modo paululum. 
 
 Fab. Ecce me. quid vis? 
 
 Is. Estne aliquis prae foribus ? 20 
 
 Fab. Neminem video. 
 
 Cri. malum, quid eum toties adit ? 
 
 Sea. Pol, nimia haec est familiaritas. 
 Cri. Mox videris. pausa. 
 Is. Audin' vnum verbum ? 
 
 Cri. Quam prope nunc appropinquant sese manus ! -25 
 
 Sea. Ausim hercle sponsionem facere. 
 Is. Cuperem ego libenter — accede parum propius. 
 
 Cri. Accede, male conciliate, accede. 
 Is. Respice, precor, si quenquam conspexis ante fores. 
 
 Fab. Dico tibi, nemo est. 30 
 
 Is. Cuperem libenter vt revisas mox a prandio. 
 
 pater abiturus est in opidum. 
 
 3-2 
 
36 L^LIA [Act. 2, Sc. 5* 
 
 Fab, faciam ea lege vt, si herum transeuntem videris, 
 
 illius ad conspectum fenestram occludas ocyus, 
 
 postidea ego totus tecum vsque ero assiduo. 35 
 
 Is. Nisi hoc pro te fecero, ne me in posterum 
 
 minimulum indulgeas. 
 Sea. Dij boni, ubinam ilia illi admouit manum ? 
 Cri. O miserum herum meum, vbi tu es ? edipol 
 
 putabam me vere vaticinatum esse. 40 
 
 Fab. Vale, Isabella. 
 
 Is. Ehodum, quid adeo festinas ? 
 
 Sea. Osculare illam, stulte. 
 
 Veretur haec bona mulier ne quisquam videat. 
 Fab. Age, mea domina, tempus est vt te intra limen iam 
 Is. Vnum autem vt impertias. [recipias. 
 
 Fab. quale? dicito. 45 
 
 Is. semel te intra ianuam habeam. 
 Cri. Ecce rem: actum est. 
 Is. Euge, quam suppudet ! 
 
 Fab. Verum si aliquis nos conspiciet ? 
 
 Cri. Heus, sodes, tantundem mihi ! 50 
 
 Sea. Nunquid bene dixeram quod labra consererent ? 
 Cri. Ego pol hoc osculum, puer, quod tibi datum est, 
 
 mihi in lucro reponam. quid herus, cum haec resciscet ? 
 Sea. Noli ei indicare, Criuilie, malus [esses]. 
 Is. Obsecro te ne ab impudico hasc animo perfecta putes. 
 
 quo amoris pertraxit inuicta necessitas, 56 
 
 eo nolenter misera coacta sum sequi. 
 Fab. Non est quod apud me te excuses, mea amenitas. 
 Cri. Deprehendi te tandem, audacissime. 
 
 Non mirum est si hero obrepsti persuasione subdola 60 
 
 illam ne pergat amare, — tibi vt relinquat scilicet. 
 Sea. Nempe omnis gallina sibi scalpit, 
 
 sibi cibum quaerit. 
 
Act. 2, Sc. 5-] LJELIA 37 
 
 denique omnes mulieres ad vnam incudem factae sunt. 
 
 Fah. Herus iam diu expectauit me. eundum jam est 
 
 curriculo. 65 
 
 Mea Isabella, vale, et, laudem, obtura fores. 
 Is. Restita aliquantisper. 
 Fah. non possum. 
 
 Is. Obsecro te ne mihi infidelior fuas quam ego sum tibi. 
 
 Tua ego sum. 
 Fab. Non eris magis quam ego tuus. vale. 
 Is. et tu. [exiti 70 
 
 Fab. In biuio nunc sum, nescio qua ingrediundum sit via, 
 
 lubenter quod feliciter satis inceptum est 
 
 ad finem perducere. [habet. 
 
 At nee sine ilia hoc possum, nee cum ilia, ita vt res 
 
 factum iam suauijs pepigit. quid faciendum est post- 
 modum ? 75 
 
 Ibo ad nutricem, ab ilia consilium petam. [exit'\ 
 
 Cri. Scatissa, manet me herus ad danistam. 
 
 Ego moram non patior, ita animus gestit 
 
 noua haec numero apportare de elegante seruo. 
 
 Tu aduocatus mihi aderis, ne ego mendax habear 
 intestabilis. 80 
 
 Sea. Adero si erit opus, sed tibi potius suaderem, 
 
 si sapis, attende ilium vt obnoxium habeas, 
 
 ne ofFendere vnquam audeat. 
 
 sic tractabis pro arbitrio. 
 Cri. At ego (inquam) illam calamitatem meam 85 
 
 (nam herus nihilo magis me respexit 
 
 vbi iste hue aduenerit 
 
 quam si dies complusculos fuerim mortuus) 
 
 tam penitus odi vt minimam dilationem 
 
 temporis ferre non possum. 90 
 
 Sea. fac igitur quod voles. 
 
38 LiELIA [Act. 2, Sc. 6^ 
 
 ACT. 2. SCE. 6. 
 
 Flamminius. Fabius. 
 
 Fla. Quid ego discrutior miser ab amore 
 
 cum ilia quasi de industria adversatur mihi ? 
 
 ego expectando exedor plane atque exenteror: 
 
 ilia me conspiciundi copiam grauatur mihi. [int. Fab.] 
 
 quam sum parui animi ! sed Fabius venit. 5 
 
 Quid ego illam accuso, causa mcognita ? 
 
 nunquid factum est? 
 
 Fab, Nihil prorsus. 
 
 Fia, Hem nihil ? nullus sum. 
 
 Quid ergo iam diu te detinuit ? lo 
 
 Fab, Non passa est me intromitti. 
 
 Fla. Quid igitur faciam ? 
 
 Fab. Quid, nisi vt te captum redimas ? 
 
 Victrix est foemina, insultabit ilia tibi, 
 
 nee modum ponet contumeliae, cum non amet. 15 
 
 Fla. Venus noctuvigila, tuam fidem ! 
 
 cuius calamitas cum mea est comparabilis, 
 
 odium pro amore vt metam sine causa, sine fine ? 
 
 dum me a fenestra prastereuntem respexit modo, 
 
 occludit illico, ac si laruam aut monstrum aliquod, 20 
 
 patris homicidam, aut familiae perduellem vidisset. 
 
 egone illi amplius inseruiam, aut sim obsequens, 
 
 excors impos mentis, quae me despectui habet ? 
 
 Quae est Isabella ? non Gerardi iilia ? 
 
 aut quis Gerardus ? an patre Flaminij maior ? 25 
 
 Vah, Flamini, degeneris hoc animi est 
 
 aequali ceruicem submittere. 
 
 Valeat Isabella, ingrata ilia ; facessat quod digna est. 
 
 non debet ferri a Flaminio tanta indignitas. 
 
Act. 2, Sc. 6^ LJELIA 39 
 
 Fah. Laudo, nunc vir es, non possum quin exclamem, 30 
 
 *Euge euge, here, vicisti, tandem reliquisti Isabellam.' 
 Fia. Quid ais ' tandem ' ? 
 
 Fab. Aio te tandem Isabellam liquisse et laudo hoc factum. 
 F/a. Mene liquisse Isabellam ? Isabellam ? quamdudum ? 
 Fab. Modo. 
 
 F/a. qui hoc nosti ? 35 
 
 Fab. Tuo ipsius ex ore. 
 
 Fla. meone? sanus non eram. 
 
 Fab. An insanis aliquando? 
 
 hercle ego illud non praeuideram. 
 F/a. Egone Isabellam dixi liquisse me ? 
 Fab. factum. 
 
 F/a. Tunc lingua factum est, non ex animo. 40 
 
 Nam Leliam dicere volebam. 
 Fab. Leliamne ? quomodo eius iam in mentem venit ? 
 
 ecqua fuit nupera tibi a Lelia orta iniuria ? 
 F/a. Imo quantum mihi mali est ab ilia est, Fabi. 
 
 dulcis mea et columba mitior Isabella, 45 
 
 quae vsque ab vnguiculo ad capillum summum est 
 festivissima, 
 
 non temere mihi tam crudelis repente facta est. 
 
 Alios cum Lelia amores suspicatur nondum extinctos, 
 
 Laeliam adhuc veretur primas apud me partes habere. 
 
 Hinc ilia preter ingenium facta est ferocula, 50 
 
 non suo sed communi amantum vitio. 
 
 Ceterum in hoc errore, faxo multos ne dies haereat. 
 
 Ibo ad Isabellam, sancte eiurabo Leliam, 
 
 deosque vna iurabo omnes, 
 
 superos, inferos, medioximos 55 
 
 me nunquam laturum pedem vbi Leliae vestigium 
 Fab. Jupiter ! [cernam. 
 
 F/a. Quid tibi est ? quid commutatus est color ? 
 
40 L^LIA [Act. 2, Sc. 6* 
 
 Fab, Jupiter ! 
 
 Fla. Nunquid tibi dolet ? 60 
 
 Fab. Cor meum, meum cor. 
 
 Fla. Vnde hoc tibi contigit ? ventris fortasse dolor est ? 
 
 Fab. Minime, minime, 
 
 Fla. Inclina te in me. ne desponde animum. 
 
 Fab. Nullus est quern despondeam. 65 
 
 Fla. Vnde esset cordolium tibi ? abibis domum. 
 
 quam frigidus est ! accersam statim medicum. 
 
 Interim caue vt calidum in te tectum induas. 
 
 per humeros iube tibi Criuelus perfricet. 
 
 abi, festina, mi puer, ego mox adero. 70 
 
 Quam grauem iacturam facerem, si hunc puerum 
 
 forte amitterem ! qui tam fidus est mihi, 
 
 ac tam amans mei, ac si esset foemina. 
 
 Volo quamprimum aliquem conuenire medicum. \^exit] 
 Fab. nunc, miserrima et despicatissima foemina, 75 
 
 certum Flaminij odium proprijs auribus 
 
 tandem hausisti, et sententiam necis tuae. 
 
 Infesta lux quae prima luxisti mihi ! 
 
 Infaustum sydus sub quo in mundum edita 
 
 sum ! ego vna grauioribus nata aerumnis, 80 
 
 quam aerumnae fuerunt Medeae, quae in tragedijs 
 
 antiquae ponitur spectaculum miseriae. 
 
 Ilia fugientem sequuta est fugientis probro, 
 
 ego fugientem meo cum dedecore ; 
 
 illi nullius imminebat parentis metus, 85 
 
 ego quot habeo propinquos, tot feci inimicos mihi ; 
 
 ilia ita fugit vt non caruit tamen 
 
 vbi si vellet viveret, 
 
 mihi nullum est effligium, nisi in fuga. 
 
 Quicquid me fiet, certum est hunc habitum relinquere ; 
 
 de reliquo incerta donee nutricem consulam. 91 
 
Act. 2, Sc. 7^] LiELIA 41 
 
 ACT. 2. SCE. 7. 
 Criuelus. Flaminius. 
 
 Fla. Oculum tibi efFodiam, pessime, si verbum addideris. 
 
 Cri. Hercle quin dicam quamvis luscus dixero. 
 
 Fla, Nescio quid consilij captem, ita anceps animi pendeo. 
 
 Pergin, obstinate, mentiri mihi ? 
 Cri. Nisi ita sit vt dico, here, non solum linguam abscinde, 5 
 
 sed etiam suspende me. 
 Fla. Quando id ? quamdudum factum est ? 
 Cri. quoties dixi ? per te non stat quin linguam atteram. 
 Fla. At per me stabit vt caput comminuatur tibi, 
 
 sacerrime, si non protinus respondes mihi. 10 
 
 Caue etiam nisi quod te rogo, nisi ea quae exquiro. 
 
 Quomodo res facta est ? 
 Cri. Eo mode quo facta est. 
 Fla. Deludis me, verbero ? 
 Cri. Quid ego scio an cum labris facta est an cum dentibus ? 
 
 Egone osculari soleo ? 16 
 
 Fla. Dij immortales, quam ridicula res est 
 
 agrestis et indoctus seruus ! 
 
 Vidistin' osculari ? 
 Cri. factum, aut suspende me. 20 
 
 Fla. Statimne ad oscula sine prasfatione 
 
 aliqua in oculis omnium ? 
 Cri. Non dico, here. 
 Fla. Quid ? negas rursum ? 
 Cri. Non nego de osculo, sed res non acta est 25 
 
 sine astu, hoc dico. 
 
 Nam carnifex ilie saepius circumspexit 
 
 ne quis forte ex insidijs aucuparetur 
 
 quam rem agerent. 
 
42 LiELIA [Act. 2, Sc. 7* 
 
 i^/«. O Jupiter, quid ego audio ? actum est 30 
 
 si quidem hie vera praedicat. 
 
 quomodo neuter te adesse presenserat ? 
 Cri. Receperam me post columnas, quae stant ante aedes. 
 Fla, Qui illos ergo vidisti ? 
 
 Cri. Ambobus meis oculis. tune putas me cubitis videre ? 35 
 Fla. Illamne est osculatus? 
 Cri. Non possum recte respondere 
 
 illene illam, an ilia ilium, hoc scio 
 
 alium alium osculatum esse. 
 Fla. Perij planissime. 40 
 
 Cri. Nisi ita sit, here, suspende me. 
 Fla. Num vultus admorunt adeo 
 
 vt se contingerent ? 
 Cri. Nescio de vultu, de labijs scio. 
 
 Fla. Tressis, potin' admouere labra, vultum vt auferas ? 45 
 Cri. Quidni, si ad aures, vel in occipitio facta habeam ? 
 
 quo sunt situ facile credo non posse. 
 Fla. Num placet argutarier in re seria, flagrio ? 
 
 Age si quid agas, aduoca tibi in animum senatum 
 consiliarium 
 
 dum est tempus, ne posthac dixeris, ^putaram.' 50 
 Cri. Here, quoties dicendum est? tum suspende me. 
 Fla. Quomodo autem illos vidisti ? 
 Cri. Stans, vigilans, oculis apertis, intentus ad videndum, 
 
 nihil aliud negotij habens, quam vt viderem, 
 
 porro etiam hac eadem tunica qua nunc sum 55 
 
 indutus, hoc eodem petaso, his calceis. 
 Fla. Tum ego vigilans, oculis apertis, video 
 
 quod me salus ipsa, servare si vellet, non potest. 
 
 Quod si mendacem te — 
 Cri. Tum inquam suspende me. quid pote dici aptius? 60 
 
 Ilia ilium reuocat, ille redit, ibi amplectuntur se, 
 
Act. 2, Sc. 7^] LiELIA 43 
 
 deinde labra centies committunt. nunc solus Fabius 
 
 bonus, 
 solus Fabius dicto audiens, solus Fabius fidelis. 
 
 Fla. Centies ? dij, obsecro, vestram fidem ! ego millies interij 
 OS sublinitum esse. 65 
 
 Persuasit, ego vt deseram, impudenter impudens 
 ipsus vt fruatur? nisi ego ilium exemplis quam plurimis, — 
 Quid autem si hie, vt nequam est, consutis mendatijs 
 et dolis ad me veniat, conservum vt prodat suum, 
 (quem odio habet, scio) et faciat quod suo coUibitum 
 est animo ? 70 
 
 Pro spisso euenit, vt pceniteat ante datae fidei. 
 Possumne ego verum ex te exculpere? 
 
 Cr'i. Aut suspende me. 
 
 Fla. Audin' tu ? ita mihi Jupiter totum hoc quantum est 
 quod impendat auertat mali, vt ego te necasso 75 
 
 si falsum aut vanum recepero. 
 
 Cri. Audin' tu etiam ? ita mihi det lupiter 
 
 meliorem tunicam quam vtor et benigniorem herum, 
 vt vera sunt hsec quae dixi tibi omnia. 
 
 Fla. Die iterum. vidistin' ? 80 
 
 Cri. vidi. 
 
 Fla. Illamne est osculatus ? 
 
 Cri. Osculati sunt se inuicem. 
 
 Fla. Quoties ? 
 
 Cri. Bis. 
 
 Fla. Teneo manifestarium. suspendo te, annon ? 
 
 Furcifer, nonne modo centies dixeras ? 85 
 
 Cri. Ignosce, here, numerus non occurrebat. 
 
 Fla. Tentabo porro : quo in loco ? 
 
 Cri. In porticu. 
 
 Fla. Hem in porticu ? occidisti : modo, ad ostium. 
 
 Cri. Volebam dicere prope ostium, memoria labilis est. 90 
 
44 LiELIA [Act. 2, Sc. f 
 
 Fla, At ego corium tuum stabile inveniam. 
 
 Cr't. Hei, hei, hei. 
 
 Fla, Potin' es verum dicere ? [testem. 
 
 Cr'i. Imo verum dixi, et quum in mentem iam venit, habeo 
 
 Fla, Testem ? quisnam est ? 95 
 
 Cri. Scatissa, seruus Virginij, qui vidit aeque atque egomet. 
 
 Fla. Quid si inficias iuerit ? 
 
 Cr't. Nihil habeo amplius quod dicam. suspende me. 
 
 Fla. Hercle ita faciam. 
 
 Cri. Quid autem si fateatur ? 100 
 
 Fla. ^dipol, vos ambo interficiam. 
 
 Cri. Hei mihi, quare illud, here ? 
 
 Fla. Non te intelligo, sed Isabellam et Fabium. 
 
 Cri. Volo hercle, here, ac lubens atque etiam 
 
 vt aedes incendas, et Pacquettam, et quicquid est domi. 
 Fla. Ito. fac numero Scatissa ad me veniat. 106 
 
 Operam celocem banc mihi, ne corvitam, dato. \ex. Cri.] 
 
 Ego puerum irridere me vt sinam ? 
 
 satius est me quouis exitio interire. 
 
 sed iram in vltionis occasionem differam. no 
 
 ACT. 3. SC. I. 
 
 Petrus padagogus. Fabritius filius Firginij. et Stragalcius 
 seruus eius. 
 
 Pet. Per uarios casus per tot discrimina rerum 
 
 tendimus in Modenam. meministine locum ? 
 
 Fabr, Tanquam nomen. 
 
 Pet, Audistin' proverbium, 
 
 "Taurus Modinensis habet durum cornu sed molle 
 corium " ? 5 
 
 Fabr, saepissime. 
 
Act. 3, Sc. i-] LJELIA 45 
 
 Pet. Lepidus sensus subest, ceterum innotescit 
 
 tantum prudentioribus. 
 Stra. Qualescunque tauri sunt, vaccas Modinenses 
 
 scio sine cornubus. 10 
 
 Pet. Ecce autem asinum portantem misteria. 
 
 Postremo tempore quando ego hie fui 
 
 cum legato de Ancona consors a duce datus, 
 
 Bauariae memini nos hospicio acceptos 
 
 apud domum Guitziardinam. 15 
 
 Nostin' tu eam, Fabriti ? 
 Fahr. Ac si nunquam vidissem quidem. 
 Pet. facile credo, 
 
 cum subit illius tristissima noctis imago 
 
 qua hinc abreptus es paruulus. 20 
 
 Audistin' autem illud prouerbium, 
 
 " Semel in anno taurus non reperietur Modenae " ? 
 Fahr. Quid sibi vult ? explica mihi, quaeso. 
 Pet. Laudo te, Fabriti, nam 
 
 iav 779 iro\vfia6ifj<^ ear] (piXojuLadTJf;. 25 
 
 Sed multa sunt prouerbia quorum cognitio 
 
 penes est nos tantum doctiores. 
 Fabr. Hercle, preceptor, haec vrbs mihi 
 
 plane sentire videtur aliquid non vulgare. 
 Stra. Mihi autem bene sentit, nam assatas 30 
 
 carnis odorem alicunde sentio. 
 Fab?\ Nunquam, quantum memini, alibi gentium 
 
 coepit me tanta contemplandi voluptas. 
 Pet. Non dixi tibi aliquando quod habet 
 
 Asconius Paedianus Trismegistus, antiquus author, 35 
 
 qui scripsit [de proelio] inter Centauros et Lapithas 
 
 de quibus Ouidius, in eo libro 
 
 qui inscribitur jrepc rov fMerafjiopcjicoaeco^i, 
 
 dulcis amor patriae, et Catonis illud 
 
46 LiELIA [Act. 3, Sc. i^ 
 
 (non Catonem Autochyrum dico, sed 40 
 
 ilium qui occidit se ipsum) 
 
 (controuersum tractaui in coniectaneis meis criticis) 
 
 significatque nihil patria esse dulcius. 
 Stra. Medius fidius, hominem doctum. 
 
 sed tamen mihi non persuadebit. 45 
 
 Quin ego vini Falerni cantharum putem dulciorem. 
 Pet. Multa in hac — ciuitate, si pro populo sumatur, 
 
 vrbe, si pro aedificijs, — mutata sunt 
 
 a quo illam postremo salutaui, iuxta illud, 
 
 Diruunt, aedificant, mutant quadrata rotundis. 50 
 
 Stra. Obsecro, nunc lapides numerandi tempestas est ? 
 
 Aliud nobis facto est vsus. 
 
 Quaeso, diuertamus aliquo ad prandium. 
 Pet. Video animum tuum esse in quadris, non in quadratis. 
 Fabr. Praeceptor, quaenam sunt haec insignia ? 55 
 
 Pet. Vrbis sunt. 
 Fabr. Quid id est instar alitis? 
 Pet. Id quod est in campo aureo, vt vocant feciales, 
 
 (ego mallem sine metaphora flauum vocare) 
 
 vultur est, carniuorum animal 60 
 
 et quod patrem non agnoscit, vt est in Heirogliphicis. 
 
 "Triuellam " hie dicunt vti Florentiae proclamant 
 
 "Marioco, Marioco " et Venetijs "Samarco, Samarco " 
 
 et Siennae " Lupa, Lupa." 
 
 sed supersedendum est exemplorum multitudine. 65 
 
 Ita in hac vrbe "Triuella, Triuella" 
 
 "Vultur, vultur." 
 Stra, Mallem ego exclamari " olla, olla," "veru, veru." 
 
 sed vtinam banc sarcinam meam, here, paulum baiules. 
 
 per deos, adeo mihi os siccum est vt vix verba exeant. 70 
 Fabr. Manta, exonerabis te modo. 
 Stra. sic autumabam. 
 
Act. 3, Sc. i-] LiELIA 47 
 
 Cum ego considero mortuus, turn tu aquam asperges. 
 Fabr. Certe ab ipso vestibulo visa est mihi haec vrbs 
 
 longe pulcherrima. quid tibi videtur, Stragalci ? 75 
 Stra. mihi autem ? plane paradisus, 
 
 nam neque estur hie, neque bibitur. 
 Pet. Conspiciemus eras egregium campanile, Fabriti. 
 Fabr. lUud est fortasse quod inceptum est extrui 
 
 cum ego hie eram quadrimus puer, nee dum absol- 
 uitur. 80 
 
 Stra. Nunc ego etiam in memoria habeo, 
 
 dixerunt vmbram eius extensam iri quam longissime, 
 
 quadraginta stadia antequam extremam addiderant 
 lapidem. 
 Pet. Vt meministi probe ! nam paulo post meridiem 
 
 fama est in magna parte vrbis noctem facere. 85 
 
 Fabr. Eamus spectatum, obsecro. 
 Stra. Quid facturus es, here? 
 
 Tibi quia ambulare volupe est qui inanis incedis, 
 
 mihi pariter esse existimas cum isto onere? 
 
 Certum est non latum pedem discedere 90 
 
 a proximo hospitio, quodcunque se dederit nobis. 
 
 Vix me mei pedes prae fame sustinent. 
 Pet. Tu sane asdipol abdomini natus es, 
 
 quemadmodum inquit Cicero. 
 
 ? 
 
 Aut quid ego Ciceroni feci vt mihi malediceret ? 
 Pet. Percontatorem fugito nam garrulus idem est. 
 
 Non tua refert quis aut qualis Marcus Tullius Cicero 
 fuerit, 
 
 vir primarius vrbis suae, imo orbis, per paronomasian ? 
 Stra. Quinam isti homines sunt Marcus Tullius Cicero ? 100 
 
 Aut vbi gentium habitant ? 
 Pet. Ho, Ho, Hae, vae tibi, scelerum caput ! 
 
 Stra. Cicero ? quis ille est Cicero ? 95 
 
48 LiELIA [Act. 3, Sc. i* 
 
 Hie Marcum Tullium Ciceronem plures esse indoctus 
 putat ! 
 
 Nunc tu vides, Fabriti, vsum regulas 
 
 de nomine praenomine et cognomine. 105 
 
 Fabr. Tace, sis, impudens. tune cum praeceptore meo audes 
 
 verbum commutare ? 
 Pet, Fabriti, verum illud est Homeri in crapsodia 
 
 kcotlXo) av6po)7r(t) acyav x^Xeirayrarov a')(6o<^. 
 
 Quem versum ego iuvenis sic verti, no 
 
 Contra verbosum noli contendere verbis. 
 
 quam dificile est docto descendere 
 
 ad captum vnius ex plebe ! 
 Fabr, docuisti me olim Hesiodi esse. 
 Pet. eodem res redit. non laborandum est de nominibus 
 
 tanquam de lana caprina. 116 
 
 praeteria Homerus et Hesiodus floruerunt eodem tem- 
 pore, 
 
 vt author est Tacitus in Synephebis. 
 Stra, Here, here, eccum hospitium. 
 Fabr. stupide, ten' ruri esse putas inter anseres, 120 
 
 ita exclamas? 
 
 fauces tuae nondum fame collapsae sunt. 
 
 In vrbe omnia sunt vrbane agenda. 
 
 sed hoc aetatis docendus es, furcifer ? 
 Pet. Recte monuisti, Fabriti : sed 125 
 
 Naturam expellas furca licet, vsque recurret. 
 
 Ita hercle ego vrbanatim nescio, 
 
 rusticatim scio. 
 
Act. 3, Sc. 2^] LJELIA 49 
 
 ACT. 3. SCEN. 2. 
 
 Fabritius. Brulio et Aurelius Hospites. Petrus. Stragalcius, 
 
 Fabr, Patrem nunc exquirere serus nimis dies est. 
 
 Quin nos igitur in hospicium recipimus, 
 
 vt eras alacrius primum cum patre 
 
 et propinquis congressum exequar ? 
 Bru. Hue, mei domini ! si placebit hie hospitari 5 
 
 optime eritis accepti, domini, ad insigne Stulti. 
 Aur. Quin ad me potius diuertite, mei domini; 
 
 obliti estis Marcum Aurelium vestrum ? 
 
 ingredimini recta quo vestri similes solent. 
 Bru, Domini, ex centum cubiculis eligetis vobis 10 
 
 quod maxime placebit, lectos etiam eburneos, 
 
 plumas, culcitas, ex melioribus, 
 
 pulvinaria, vestes, stragulas, 
 
 quin et luculentum focum curabo vobis, 
 
 et quicquid potestis expetiscere. 15 
 
 Stra. Ceterum de pulpamento verbum nullum ? 
 Bru. Ain', sodes, vt tibi arridet vinum Lombardium, 
 
 pernas spissae tres pedes et farta istius longitudinis ? 
 Stra. Amabo, nuUus est cibus quem aeque velim. 
 
 [Quos] scire nimis lubet, nimis scient. 20 
 
 Nam illis fomentis sane opus est meis dentibus. 
 Aur. Possum ego haec eadem dicere, domini. 
 
 Vos experimini, si libitum est, vtrum vanus sim necne. 
 
 Hoc scio, e re vestra futurum esse, nam ille 
 
 a quo seruus ipse in hospitio fuit 25 
 
 omnes artes fallendi advenas pernouit. 
 Bru, Itane, auare senex ? ego exaudiui te. 
 
 Mei domini, cum hoc die mecum sitis, 
 
 de solutione fiet pro vestro arbitrio. 
 s. L. 4. 
 
50 LJELIA [Act. 3, Sc. 2* 
 
 In hospitio autem Speculi omnia numerabunt vobis, 30 
 
 vsque ad candelas. 
 Stra, Here, obsecro te, hie maneamus, 
 
 vbi farta sunt tantas longitudinis. 
 
 sane meae fauces lippiunt fame. 
 Jur. Domini, non vt lubet, sed vt noUem, 35 
 
 peregrinus si essem, de me dicier, 
 
 *Acceptus est ad insigne Stulti.' 
 Bru. Meus Stultus pluris venire potest 
 
 quam tuum Speculum. 
 Pet. Omne simile appetit sibi simile, quapropter 40 
 
 mallem ego ad Speculum, nam signum est sapientiae, 
 
 juxta illud Catonis, nosce teipsum. 
 
 Id est ac si diceret, conuerte te ad speculum. 
 /iur, Queso te, num pictor es, domine ? 
 
 nam illi periti sunt in istis historijs. 45 
 
 Stra. Asine, ille pictor est ? pedagogus est. 
 Pet. Quid tu ais ? ego paedagogus ? 
 Stra. Quid aliud es ? 
 Pet. Tu nescis, indocte ? 
 Stra. Hoc scio, me indoctum esse, et te 50 
 
 esse pedagogum putavi hactenus. 
 Pet. Prisciane, tuam fidem ! istud est 
 
 liberales non didicisse fideliter artes. 
 
 Pedagogi illi dicuntur qui in scholis sordide 
 
 ex puerorum aurifodinis victum rimantur sibi, 55 
 
 qui sunt nomine gramatici, re barbari. 
 
 Ego instructor generosorum in politiore literatura vocor. 
 Stra. Quot ergo consponsores habuisti? 
 Pet. Quare id rogas ? 
 Stra. Tam longum tibi nomen est vt 60 
 
 aliquis vix ante annum teneret memoriter — 
 
 'destructor generosorum impolitiore literatura.' 
 
Act. 3, Sc. 2^] L^LI A 5 1 
 
 Hoc nomen igitur decern sufficeret paedagogis. 
 Pet. Non dixi tibi, Fabriti, 
 
 Naturam expellas furca et verbum sapienti sat est ? 65 
 Fabr. Sceleste, pergin* argutarier cum preceptore meo ? 
 Stra, Num ille est preceptor, here ? 
 
 Mox irascetur tibi quod preceptorem voces. 
 Fabr. Quern igitur vocem, fatue ? 
 Stra. Audiuisti ab ipsomet. vult dici 70 
 
 'destructor generosorum impolitiore literatura.' 
 Fabr. scelus, depone sarcinam vt vapules. 
 Stra. At ego sarcina malo onerari quam pugnis tuis. 
 Pet. Noli lauare i^thiopem, nam operam et oleum perdes. 
 
 Vtrumque prouerbium est in Erasmi Chiliadis. 75 
 
 Ipse consimilem librum editurus sum propediem, 
 
 sed meum opus tantum e Grecorum fontibus derivabitur. 
 Aur. Quaeso, adolescens, apud me depone banc sarcinam. 
 Stra. faciam ? nempe, cum memini, 
 
 tua stultitia dederat mihi propemodum magnum 
 malum. 80 
 
 Tibi hie pictor visus est, qui sex habet nomina 
 
 quorum minimum pictoris nomine est maius. 
 Bru. Heus, vide quid ego tibi gratis dabo. 
 Stra. Jupiter, infinitum est. 
 
 Aur. Videte, sultis, banc pernam. quam est crassa et 
 pinguis ! 85 
 
 Stra. flos veteris vini meis naribus obiectus est. 
 Bru. Quis ex vobis scienter degustat vinum ? 
 Stra. Ego, ego, melius quam quisquam. 
 
 sorbitant alij, ego degusto funditus. 
 Bru. fac periculum. num istud tibi bonum videtur ? 90 
 Stra. Hercle, non adverti satis primo gustu. 
 Bru. Apporta alium cantharum. hem tibi. 
 Stra. Valde liquidum est, 
 
 4—2 
 
52 L^LIA [Act. 3, Sc. 2* 
 
 ac voluptas gulae praepediuit iudicium linguae. 
 
 at secundo haustu assuefeci me, 95 
 
 vt doctum de tertio iudicium dicam. 
 Bru, Imple hunc denuo. 
 
 Stra. festinet. ne ego desuetudine quantum requiram ! 
 Bru. presto est. quid iam dicis ? 
 Sira. Tu solus perfecte tenes 100 
 
 rationem accipiendi hospites vt decet. 
 
 age igitur, tene etiam hanc sarcinam. 
 Fahr. Quid ? tu mihi designabis hospitium, os impudens ? 
 Pet. Ebrius est, nee enim haec sobrius faceret vnquam. 
 ^ur. Domini, non possum ego vobis magnam copiam 105 
 
 praestare ciborum, sed magis suaues aut 
 
 delicatos nemo dabit. 
 Stra. iEgrotis hie, non sanis, natus est hospes. 
 Bru. Potestis fidem dare, non dissimulat hie 
 
 inopiam suam, nam aduenas eius abeuntes no 
 
 quaeruntur semper se pane expletos et cibarijs. 
 Stra. Hie bene pro me arguit. 
 Pet. Omnis repletio mala est, panis vero pessima. 
 Jur. Domini, non bonum est sub dio, frigidius 
 
 iam coelum est. quaeso, introite. 115 
 
 Fabr. habeo gratiam, hospes, caletur hie satis. 
 Bru. sine vt seruus introuisat 
 
 quis apparatus sit vobis in culina. 
 Fahr. Intret sino. [exit Stra.] 
 
 Bru. Verum est illud olim hospitium a multis 120 
 
 fuisse frequentatum, 
 
 sed, a quo meum erectum est, 
 
 hominem fere redegi ad famem. 
 Jur. At omnes Germani ad me veniunt. 
 Bru. Ad te autem ? vel ad insigne Porci ? 125 
 
 Pet. Quo autem Galli et Neapolitani ? 
 
Act. 3, Sc. 2*] L/ELIA 53 
 
 Aur, Ad me etiam. 
 
 Bru» Mendatium magnum, nam semper hospitantur 
 apud Amoris Deum. 
 
 Fabr. Vbi autem Romani, quia nos Romani sumus, 130 
 
 et cardinales ? 
 
 Aur. Aliquando apud me, aliquando apud ilium, 
 aliquando etiam apud Deum Amoris. 
 
 Bru. sinite hunc vetulum mentiri, mei domini, 
 
 nam aliunde non habet quo viuat, quantum ego sciam. 
 Nunquam ego in eius limine Romanum conspexi 136 
 alicuius numeri, exceptis duobus cardinalibus, 
 qui sunt, vt ipse est, capulares ambo. 
 Juvenes omnes hunc Stultum feriunt. 
 
 Aur. Et stulti etiam vxorem aliquando. 140 
 
 Fet, Parcius ista viris tamen obijcienda memento. 
 
 Bru. si mihi vxor sit tepida, at tibi filia domi 
 sat amorum habet, nil dicam amplius. 
 
 Fet. Non vnquam tacuisse nocet, nocet esse loquutum. 
 
 ^tra, [intr.] Nunc ego centum portitores strenuos 145 
 
 cum funibus nobis nimis vellem hie esse, 
 et lorarios totidem cum loris aut fustibus, 
 vt videam an omnes possunt viribus coniunctis 
 abigere me aut vsquam dimovere ab hoc loco. 
 O mei dentes, vos dictaturam hie aggredimini. 150 
 quot ego ollas Vulcani ad violentiam, 
 quot verucula omnigena carne onusta, vidi, 
 porcina, agnina, vitulina, bubula, 
 caponibus, perdicibus, phasianis, columbis, 
 quae farta et minora et constantis aetatis, 155 
 
 quot artocreas, quam varia embammata ! 
 vt mille ego mortes oppeterem potius 
 quam me diuelli ab isto pollucto sinam. 
 
 Pet, Variorum ciborum commixtio pessimam 
 
54 L.ELIA [Act. 3, Sc. 2* 
 
 causatur digestionem in schola Salerna est 160 
 
 in versu. ego in prosam mutaui. 
 [Stra.'\ Hui, medicus hie factus est, dij ilium perduint. 
 Fahr. Quid agemus, praeceptor ? 
 
 Pet. Etiam atque etiam cogita, 
 
 Stra. Habet hie hospes vxorem lepidissimam, here. 
 Fahr. sane non placet mihi ille squallidus senex. 165 
 
 Stra. Eo intro, annon ? 
 Pet. Stragalci, nihil faciendum est varepov irporepov ho- 
 
 Fabriti, tu vide quid agas. nosti illud, [merico)?. 
 
 Insipientis est dicere ^ non putaram.' 
 Fabr, si quid praeter sententiam eueniat, 170 
 
 in me cudetur haec faba. 
 Pet. Prouerbiumne, Fabriti, vt Theophrasti discipulus possis 
 cognoscere ? 
 
 Meus es, amo te ob hoc dictum, eamus hue intro. 
 Aur. Bene habet, Brulio. erit vbi parem tibi gratiam 
 
 referam. 
 Bru. Abi et suspende te. 175 
 
 ACT. 3. SCEN. 3. 
 
 Virginius. Clemens nutrtx. 
 
 yir, Heccine est pietas fiiiae aduersus patrem 
 
 me in senecta facere geram figuram flagitij ? 
 
 hiccine fructus est laboris tui, nutrix, 
 
 meique sumptus, quem illi ex pauxillo 
 
 demenso egre quotannis compersi miser ? 5 
 
 Aut istis moribus num tu assuefecisti parvulam 
 
 siccine spem vitae meae, familiae columen, 
 
 aetatis solatium, omnium iam exitium esse, 
 
 et quod me magis crutiat exitium sui ? 
 
 Nulla fortunae vis, dum probrum abfuit, 10 
 
Act. 3, Sc. 3"] L^LIA 55 
 
 dehonestare potuit Virginij canos ; 
 
 nunc quae mihi acta est omni honore hactenus, 
 
 ah nutrix, ponenda vita est cum dedecore. 
 
 Cle. Ne angas te animi. infamiae contagio 
 
 descendere ad posteros solet, non ascendere ad parentes. 
 Tua spectata virtus vitium delebit gnatas, i6 
 
 illius vitium nullam asperget maculam tibi. 
 
 Fir, Vtinam mihi aspergeret, modo ilia intacta esset ! 
 Vna in senecta macula nulla macula est, 
 in iuuenta vna est pro omnibus, ao 
 
 nam omnes cum vna sunt, 
 et quae pudica ante et honesta est habita 
 vna ab hac culpa famigeratio improbam 
 perhibebit, immodestam, perditricem sui, 
 et, quod est maximum, suorum honoris vibicem. 25 
 Quem ego iam petam coetaneum, 
 in cuius sinu merores recondam meos 
 et cuius ex pectore solatium expetissam ? 
 
 Cle. Magnum tum probrum, Virgini, expergefacies tibi, 
 
 quod possit vnde ortum est ibi esse in latibulo. 30 
 
 quid si etiam ilia rem commenta est quod dixit 
 aut odio, Virgini, aut turpis lucri cupida, 
 vt filium exhaeredares et monasterium suum 
 testamento heredem tibi ex asse relinqueres ? 
 quicquid tu credes, nemo hoc mihi persuadebit 35 
 
 de Lelia. 
 
 A^/r. si dixisset tantum aufugisse eam e coenobio, 
 aliud esset, sed et causam addidit, 
 haerere eam in amore apud adolescentem 
 nescio quem eique inseruire 40 
 
 in schemate asseclae. O miserum patrem ! 
 O illam pessimam ! 
 quae probrum hoc familiae intulit 
 
56 
 
 LiELIA [Act. 3, Sc. 3* 
 
 et famam sauciauit suam, animum meum. 
 
 Cle, Malacissandus es, Virgini, quasi tu nunquam 45 
 
 quicquam assimile huius facti feceris, 
 vt illam fecisse dicam, quod non credam tamen. 
 
 Fir. Probe fabularis, nutrix, nempe, mirum vt non sit 
 tandem destitui pudore quae a te instituta est, 
 cum tibi eam educandam dedi, quibus es moribus. 50 
 veneficae vtinam Samniae enecandam dedissem ! 
 
 Cle. delire senex, tuosne obliuisceris 
 
 mores, qui meos ita memoriter memoras ? 
 
 Malum scortum ego ? tu scortator, si dijs placet, 
 
 honestus es ? reprehensorem alterius 55 
 
 sanum caput ipsummet habere aequum est. 
 
 At si quid filia tua secus fecerit 
 
 quam par est aut cum pudicitia consonans, 
 
 dico tibi in os tuum hoc esse non gnatas vitium. 
 
 Fir. Quare ? meum ? 60 
 
 Cle. Curuo, tremulo, fatuo, insulso seni, 
 qui stertit noctes atque dies, 
 virginem despondere in tanta nobilium 
 adolescentulorum turba, quanta inscitia est ! 
 Quicum animam ilia agere mallet quam vitam. 65 
 
 Fir. Mirum est senes tibi esse tam despicabiles. 
 At ego illam efEciam mihi vt morigera siet. 
 
 Cle. At meliusculum est monere. quid si postilla 
 erit tibi dicto obediens ? primo ignosce errori. 
 sine illi banc veniam exorem. 70 
 
 Fir. Non tam facile possis me reconciliassere sibi, 
 
 ne deinceps pergat in maleficio impunitatis spe. 
 noui ego cuiusmodi ornata est vestibus. 
 Si prehendero, — 
 
 Cle. Tuo arbitrio face, nam senem docere qui vult, 75 
 eadem opera mortuum sanabit citius. 
 
Act. 3, Sc. 5*] LJELIA 57 
 
 ACT. 3. SC. 4. 
 
 Fabritius, Brulio hospes, 
 
 Fabr, Dum illi obdormiunt, ego obambulo foras. 
 
 Hospes, cum parati sunt qui intus cubant, 
 
 jube me sequantur versus magnum templum. 
 Bru. sane videor vidisse, domine, 
 
 in hac vrbe saepius formae persimilem tibi, 5 
 
 eadem statura, eodem vestitu fere. 
 Fabr, Quippe qui frater siet fortasse ? 
 
 Bru. sic videtur quidem. sed ego faciam quod impertias. 
 Fabr. Memineris. 
 
 ACT. 3. SCEN. 5. 
 
 Pacquetta. Fabritius. 
 
 [Pflc^.]Ecce autem ilium, verebar ne oppidum peragerem, 
 antequam hunc possem oculo deprehendere. 
 Optime occurristi. ibam te quaesitum, mi animule. 
 Fabi, mi Fabulle, quid est ? magnum a me laborem 
 abstulisti aduentu tuo, ne in mora nunc sies. 5 
 
 hera quamprimum ad sese venias vehementer orat. 
 Fabr. Vnde ilia aut quaenam est ? 
 Pacq. Eia, quasi non norimus nos inter nos. Age, quid 
 
 stas ? 
 
 Fabr. Quem, mulier, alium hominem, non me, forte queritas. 
 
 Pacq. Quem alium quaero nisi Fabium ? ito mecum. erit in 
 
 rem tuam. 10 
 
 Fabr. Non mihi hercle hoc nominis est. num palpum 
 
 obtrudis, foemina ? 
 Pacq. Egone quidquam tibi obtrudam qui heram non 
 aestimas ? 
 
58 L^LIA [Act. 3, Sc. 5^ 
 
 Qua non habet base vrbs aut formosam magis 
 
 aut nobilem, aut melius institutam ab infantia. 
 Fabr, Hem, quae haec fabula est ? aut non sana est muller 15 
 
 aut me alium esse quam sim existimat. 
 
 Quid si occasio nunc mihi aliqua quasi de coelo decidit 
 
 bene consulendi mihi ? 
 
 sequar, vt videam quo abducet domum. Eamus ergo. 
 Pacq. At aures strepitum vsurpant e nostris aedibus. 20 
 
 Opperire hie parumper, dum, solane sit Isabella, 
 reuisam. 
 
 Exin tibi introeundi signum faciam, cum nemo est 
 intus. 
 Fabr, Expectabo. [ex, Pac] miror quo haec euasura est fabula. 
 
 forte ex meretricis haec familia est 
 
 quae me impuberem sperat emunctum iri probe 25 
 
 auro aut argento. ne ilia quam falsa est animi ! 
 
 Ego cum Hispanis iuxta hac in re sentio, 
 
 mallem a meretrice auferre aurum quam dare, 
 
 si altervtrum fieri aequum est apud eos 
 
 quos inter donatio praecessit mutua. 30 
 
 sed huic rei advertendus est animus. 
 
 ACT. 3. SCE. 6. 
 
 Virgtnius. Gerardus. Pacqueita, 
 
 Ger. Sic Stat sententia, Virgini. ego illi ab hoc tempore 
 plane renuntio, me quia dereliquit prior. 
 
 ^ir. Ne facias, Gerarde. non existimo liquisse. 
 
 Ger. Tu mihi de ilia verbum amplius ne dixis, ne frustra 
 dixis. 
 
 f^ir. Quin tu conceptis verbis iurasti 5 
 
 ducturum esse, numquid fidem falles ? 
 
Act. 3, Sc. 6^] L^LIA 59 
 
 Ger. fallenti quidni fallam ? numquid ilia non aufugit 
 
 et alium amat ? numquid tibi indicabit quando redierit ? 
 Fir. si non redeat, nolo recipias. 
 
 sin redierit, ne fiant repudiosae nuptiae. lo 
 
 Ger. Ego, qui filiam habeo moribus pudicis, 
 
 mihimet probrum, illi corruptelam, inducam ? 
 
 Cui iam homini non compertum est de eius fuga 
 
 et quam impudice meretricum in morem 
 
 juuenem nescio quern passim sectetur per oppidum ? 15 
 Fir. Quin nullus post dies nouem hac de re sermo est 
 futurus, 
 
 neque innotescit cuidam, demptis nutrice et nobis. 
 Ger. nusquam non spargetur rumor ante crastinum. 
 Fir. Noli vereri. 
 
 Ger. a quo tempore fugit ? 
 
 Fir. Heri vespere vel hodie mane, ne errem. ao 
 
 Ger. Dij faxint. verum quomodo scis illam in vrbe esse ? 
 Fir. Certo scio. ne istuc cures. 
 
 Ger. Reperi illam modo, et postea de reliquo inter nos 
 Fir. Promitte igitur te accepturum. [conferemus. 
 
 Ger. videbo. 
 
 Fir. Age, die te facturum. 
 
 Ger. non alio modo affirmabo. 25 
 
 Fir. Quin ea lege spondeas, si reperero. 
 Ger. Reperi modo, inquam. quid opus est verbis ? [in, Pac] 
 
 sed vnde tu properas ? quid afFers, Paquetta ? 
 Pacq. Me ipsam. 
 Ger. Ne, tu rem magni precij hue attulisti. 30 
 
 Vt habet mea Isabella ? quid agit ? 
 Pacq. Quid ? macerat se ieiunijs et precibus, 
 
 ante altare procumbit in sacello totos dies. 
 Ger. Hercle ego iiliam, dijs gratia, vel precise relligiosam 
 habeo. 
 
6o LJELIA [Act. 3, Sc. 6* 
 
 Tota est in orationibus assidua, accubua. 35 
 
 Pacq. O quam verum est quod dicis ! nunquam intermittit 
 vigiliam, 
 
 et pensum suum peragit tanquam jam p[eritura]. 
 Ger. Non dubito quin futura sit post obitum [angelus]. 
 
 Quam similis est maiorum suorum ! 
 Pacq. Praesertim matris, hers meae primulae (cuius animae 
 propitietur deus !). 40 
 
 hercle, ego allacrimo, cum eius memini. 
 Ger. Mea Margareta ! 
 Fir. Ne fle, Gerarde. 
 
 Pacq. Quot ilia elemosynas dedit, et, nisi tu obstitisses, 
 
 nunquam vacuum ab ostio demisisset pauperem. 
 Ger. Ita, ita est. nunquam vacuum nos pauperem dimisimus 
 
 quamdiu ilia vixit. 46 
 
 Pacq. Quin filia matrem superabit tamen. 
 Ger. Dubitandum id est. 
 Fir. Egregias dotes base narrat. 
 Pacq. Imo, iam aliqua ex parte superat, nam bis centies 50 
 
 vna aliquando in bora surgit ad orationem. [int. Fabr.] 
 Fir. Heus Gerarde ! eccistam ! video quam querimus. 
 
 Me miserum, vide annon abscondat se etiam 
 
 a conspectu meo ? accedamus, ne fugiat denuo. 
 Ger. Caue certus sis, metuo male ne ilia non siet. 55 
 
 Fir. Tu nescis? annon signa agnoscas quae dixi 
 
 a sorore quadam subindicata fuisse mihi ? 
 
 Eho, annon est ? 
 Ger. Certe ea est. 
 
 Pacq. Res male succedit. ego pignus cuiquam dabo 
 
 me poenas daturam propediem. 60 
 
Act. 3, Sc. 7*] LiELIA 6 1 
 
 ACT. 3. SCEN. 7. 
 
 Firginius. Gerardus. Fabrttius, 
 
 Vlr. Bona mulier et pudica, salue. 
 
 Hicce honor est quern tu patri prestitas 
 
 vt canitiem meam tuo operias dedecore ? 
 
 Gerarde, quid tibi videtur sponsa tua? non lepida est? 
 
 Ger. Meam sponsam vocas? baud equidem mea est. 5 
 
 Fahr. Quicum hie homo loquitur ? 
 
 Fir. Tecum. 
 
 Fabr. Quid mecum tibi fuit vnquam aut nunc est negotij ? 
 
 Vlr. Jupiter magne ! O scelestam atque audacem foeminam ! 
 
 Fabr. sanu'n' es, mi homo, qui mihi maledicas 
 
 homini hie ignoto nesciens ? 10 
 
 At tibi malam rem his pro maledictis dare possem. 
 
 Vir. Quid ais ? [filiam] quam ego vnam vidi mulierem 
 audacissimam, non ego novi ? 
 
 Fabr. Me filiam esse ais ? 
 
 V'lr. Tu negas ? 
 
 Fabr, An mos hie est peregrinis vt narrent fabulas ? 
 
 Vir. Lubet ludibrio habere patrem atque inficias ire facta 
 quae sint ? 15 
 
 Fabr. hie homo sanus non est. heus, bone vir, 
 
 nullos habes hoc loci affines aut propinquos tibi ? 
 
 V'lr. Quorsum istaec ? 
 
 Fabr. Qui te vinculis constrictum teneant, 
 
 ne vel alijs vel tibi istoc furore officias. 20 
 
 Ger, Hem. 
 
 Vir, Hui ! OS durum ! 
 
 vt ego te constringerem ferreis catenis, pessuma, 
 pro malefactis tuis et audacia, multo esset aequius. 
 
 Fabr. Quin tu te suspendis ? 
 
62 L^LIA [Act. 3, Sc. 7* 
 
 Fir. Ain' vero ? vae capiti tuo. 
 
 Ger. Noli, Virgini. 25 
 
 Fir. sine modo vlciscar hanc impudentem audaciam. 
 
 Ger. Stulte facis. 
 
 Fabr. Mihi dolebit, non tibi, si quid ego stulte fecero. 
 
 Ger. Lelia, vigila. 
 
 Fabr. ecce autem alterum. 
 
 Vigilo hercle quidem quod sciam, tu vero 30 
 
 vigila. et vide sis propius, num ego sum Lelia. 
 
 Ger. Quid igitur es ? 
 
 Fabr. Tu qui sis, qui non sis, floccum non interduim. 
 
 Ger. Quin male mereri de immerente inscitia est. 
 
 Fabr. Ne mihi igitur moram offeras. 35 
 
 Fir. Tu mihi merorem offers cum istis moribus. 
 
 Fabr. Die mihi, si potis et vnum sobrium verbum forte 
 
 emittere, 
 
 Cur mihi homini peregrino ac ignoto tam iniquus es 
 
 Qui tamen ab vrbe hac natus sum [hactenus ? 
 
 et ex familia haud ignobili. 40 
 
 Ger. Hercle verecunde dictum, non recuso illam accipere. 
 
 Fir. Cur autem abiisti clam patre ? 
 
 Fabr. Coactus abij, non sponte. 
 
 Fir. quis coegit ? 
 
 Fabr. Hispani. 
 
 Ger. Hispani ? 
 
 Fir. Hispani ? 
 
 Vnde ergo nunc venis ? 
 
 Fabr. ex castris. 
 
 Fir. Hem, ex castris ? 
 
 Fabr. Aedipol ex castris. 
 
 Fir. Caste scio in castris munivisti pudicitiam. 
 
 Fabr. Tu me accusas ? 
 
 Fir. Gerarde, ducamus eam, quaeso, in aedes tuas, 
 
 45 
 
Act. 3, Sc. 7*] L^LI A 63 
 
 ibi hunc ornatum vt exuat. 50 
 
 Ger. In meas aedes ex castris ? non faciam. 
 
 Due illam domum tuam, si lubet. 
 Fir. Obsecro te per amorem nostrum. 
 Ger. Non hercle faciam. 
 Fir. Audi sis, Gerarde. 55 
 
 ne ego post te lictores expediam 
 
 qui maiori adhuc cum probro reducem faciant. [«//<?- 
 
 quitur Fahritium] 
 Fabr. Nouum hoc insaniae genus est quod istos occupavit 
 senes, 
 
 viros vt accipiant pro foeminis ! quos ego hodie ludos 
 vidi! 
 
 Vnus alium trudit. Certum est huius opperiri exitum. 60 
 
 sed soluta consultatio est, expecto quid volunt. 
 Ger. sane videtur mihi et non videtur. iterum interroga. 
 Fir. Quis pater est tibi in hac vrbe ? responde mihi. 
 Fabr. Virginius. 
 
 Fir. Vtinam non esset, adeo me coges ante tempus emori. 65 
 Fabr. Hui, ante tempus sexagenarius morietur senex ? 
 Fir. Deridesne ? 
 
 Ger. Mitte ista, mea suauitas. non ita respondendum est 
 Fabr. sapienter tu quidem ad rem. quis pater est ? [patri. 
 
 Nullum ego patrem nisi Virginium habeo. 70 
 
 Ger. Ita est vt dixi suspicari me, 
 
 amore nimio fundamenta mentis conquassavit. 
 Fir. Miserum me, id ipsum verebar ab initio. 
 
 quaeso, Gerarde, ducamus domum tuam 
 
 quia prope est, ne longius serpat 75 
 
 tanta familiae nostrae contumelia. 
 Fabr. Mirum est fatuos toties consilium capere. 
 Fir. Tentemus primo blande et precario. 
 
 Ingressam vi concludemus cum filia tua, 
 
64 LiELIA [Act. 3, Sc. 7* 
 
 quae facilius ei quam nos sanam restituet mentem. 80 
 Ger. Volo fiat. 
 Vir, age, mea filia, ignosco iam tibi. 
 
 Deleo dehinc ex animo quae sunt praeterita, 
 
 modo in posterum famae tuae et patris melius consulas. 
 Fahr, Habeo tibi gratiam. 
 Ger. Bene facis. 
 
 Fabr. Quid turn postea ? 85 
 
 Ger. Quia turpe est foeminam habitu in virili adspici, 
 
 ingredere hue ad me vt commutes vestem. 
 
 Pacquetta, aperi ostium. [int. Pacq.] 
 
 Fabr. Egone ? quorsum ? non faciam. 
 Ger. quamobrem ? 
 
 Fabr. Quia nolo limen attingere peregrinae domus. 90 
 
 Ger. Quam pudice ! Penelope hasc plane altera est. 
 
 Numquid ego foelix sum futurus ? 
 Vir. Ita pol spero et precor. quin, mea voluptas, 
 
 ingredere. volo te paucis. nihil est quod metuas. 
 Fabr. si quid me vis, ante fores dicito. 95 
 
 Fir. Quin, inquam, id fiet intra limen convenienter magis. 
 Ger. Quid stas, mea amica ? i recta in aedes tuas, 
 
 nam si vxor fuas (vt pater est pollicitus) 
 
 tuae erunt. tibi do cum omni supellectili. 
 Fabr. Ego vxor ? ha ha he. vidit sol vnquam tam delirum 
 senem ? 100 
 
 Vir. Ne illi obturbes caput, mea iilia, i intra modo. 
 
 Nihil nisi tuo ex arbitrio faciam. 
 Fabr. Intrabo non aegre si hoc tibi volupe est. 
 Vir. Nunc illam conclusam tenemus cum filia tua. 
 
 Caue ne exeat dum ego vestes eius accerso. 105 
 
 Ger. Pacquetta, adfer mihi clauem interioris cubiculi. 
 
 Hanc tuas fidei mando. 
 
 Hem tibi, ac caue sis ne me inconsulto 
 
Act. 4,Sc. i^] LJELIA 65 
 
 aut absente seram audeas attingere. 
 Si quis aliud suadet, potes respondere commode no 
 ab eo secus imperatum esse tibi qui pro te argentum 
 Memorem animum habe. [dedit.. 
 
 ACTUS QUARTUS. SCENA PRIMA. 
 
 Petrus padagogus, Stragalcius seruus. 
 
 Pet. Heus, heus, Stragalci. 
 
 Stra, Quis me vocat ? 
 
 Pet. Ehodum ad me. 
 
 Stra. Auscultare me te oportet. quid tibi obedire vis ? 
 
 Pet. Probus seruus es ! cum herum sequerere tuum, 
 
 tu totus es in 7] ttlOc rj aTriOi. 5 
 
 Stra. vtinam hie esset pice opertus et puluere tormentario, 
 
 et mihi fax in manu ! quam ego festiue pedagogum 
 Pet. Quid ais, Grecarum literarum rudis? [accenderem ! 
 Stra. Hoc quod audis. 
 Pet. Ebrie ! Ebrie ! 
 
 Stra. Preceptor ! preceptor ! 10 
 
 Pet. Nisi taceas a preceptore, vapulabis. 
 Stra. Quaeso te, preceptor. 
 
 Pet. sine vt inveniam herum tuum. 
 
 Stra. sine vt inueniam patrem eius. 
 Pet, Quem patrem ? non potest mihi commodare nee 
 
 incommodare. 
 Stra. Neque tu hero meo quidquam indicare potes. 15 
 
 Pet. Nisi furta siue latrocinia et ebrietatem tuam. 
 Stra. Ego seni non dicam quantus tu sis scortator, 
 
 aleator, mendax, ostentator, impostor ? 
 Pet. Papas, nihili vel pro nihilo habentur literae. 
 
 memineris quem me modo esse dicebas ? 10 
 
 s. L. 5 
 
66 LiELIA [Act. 4, Sc. i* 
 
 nos noti sumus, dijs gratia, 
 
 neque animus est vltra litigare cum tui similibus. 
 
 Stra. scilicet filius agazonis non vult litigare 
 
 cum mei similibus ! nunc dierum si quis 
 
 potest dicere masculinum aut femininum, 25 
 
 vt patrem cerdonem habeat, lanium, vel cetarium, 
 
 ille continue vir magnus exoritur, 
 
 et omnes illi salutant, * egregie magister.' 
 
 Pet. O miseram philosophiam quae in os asini advenisti ! 
 Ebrie, video iam opus esse tibi 30 
 
 vt te conferas ad somnium scipionis. 
 Nisi facias, est locus in carcere quod Tullianum 
 
 Stra. Quam doctus est carnifex ! [appellatur. 
 
 Pet. Ego hinc abeo. 
 
 Danda est huic venia. quippe aegrotat. 35 
 
 Stra. Paedagogus hie quam similis est meae matri, 
 
 quam memini, cum ego paruulus iam olim flii, 
 patre iracundo semper cane fuisse blandiorem, 
 pater autem si cederet, insultabat vt serpens ilia 
 voce et viribus. ego, nisi par pari retulissem, 40 
 
 fecisset me illico paedagogus puerum vapularem. 
 sed mansueto ingenio est admodum, 
 nam post horam nunquam mihi irascitur. 
 
 Pet. Ego iam Fabritium versus templum seqiior 
 
 quo ipse profecturum se mane aiebat hospiti. 45 
 
 ACT. 4. SCENA 2. 
 
 Gerardus. Ftrginius. Pedagogus. 
 Ger. De dote nihil est quod dicam amplius, Virgini ? 
 Fir. Nihil. 
 
 Ger. Tu vero mille florenos, filius nisi revertatur, — 
 memineris ? 
 
Act. 4, Sc. 2^] LJELIA 67 
 
 /^/r. Tametsi non moneas. [int. Pet.] 5 
 
 Pet, Prouiso vbi locorum Fabritium inueniam. 
 Ger. Quis ille homo est cum tunicis ablongis et pugione 
 pendulo ? 
 
 Num, obsecro, num ariolus hie est, an sector zonarius ? 
 
 Quo magis inspecto, minus placet hominis facies. 
 
 Vt contemplatur et circumspectat singula ! 10 
 
 Credo equidem, quo mox furatum veniat, speculatur 
 Pet. Aut ego fallor aut ego hunc hominem [loca. 
 
 non video nunc primum. 
 Fir. Quid me adeo attente intueris, mi homo ? 
 Ger. Vide annon marsupium attentius intueatur tuum. 15 
 Pet. Volui te sciscitari, Bone vir, cito sciscitari 
 
 vel percunctari, vbi Virginius quidam habitet. 
 Fir. si istum hominem quem queris tibi demonstrasso, 
 
 ecquam abs te inibo gratiam ? 
 
 sed tu fortasse hospitari apud eum cupis, 20 
 
 quod ne facias, ne operam perdes. 
 
 Nam ego pro eo spondeo, qui sum familiaris eius, 
 
 non vacare hoc tempore accipiendis hospitibus. 
 Pet. Satin' ego oculis plane video ? estne hie ipsus ? annon est ? 
 
 Is est certe, is est profecto. dij maris et coeli ! 25 
 
 O mi patrone expectatissime, salue. 
 Fir. Tu homo qui es ? Petrusne pedagogus ? 
 
 O festus dies hominis ! amice, salue. nemo omnium est 
 
 quem ego magis nunc cuperem videre. 
 
 Sed filius meus vbi est ? 30 
 
 Spes bona, obsecro, subventa. vbi ilium liquisti ? vbi 
 est interfectus ? 
 
 Me miserum et infortunatum senem ! nunquid ego 
 
 natus sum in orbitatem? 
 Pet. Ne lugeas, patrone. 
 Fir. Quid non lugeam ? ah, Gerarde, gener mi, 35 
 
 5—2 
 
68 LiELIA [Act. 4, Sc. 2* 
 
 hie ille est qui vna abijt et vixit cum filio meo. 
 
 Vbi autem est filius ? ah magister Petre ! ah mi fill, 
 
 quid ego tibi superstes ? sum ingratus pater. 
 
 ibo eo vbi mortuus es, vna sepeliar tecum, 
 
 nisi etiam infelix morte sepulchro carueris. 40 
 
 Die mihi, Petre, numquid sepultus est filius ? 
 Ger, Si dij immortales voluere te hanc asrumnam exequi, 
 
 Virgini, id decet pati aequo animo. 
 Pet. Cur autem sepultus est ? 
 Fir, Ah etiam rogas ? quin das mihi pugionem. 45 
 
 Romanus sum, Romano more moriar. 
 Pet. sed motos prestat componere fluctus. 
 
 Fabritius vivit, et vescitur aura aetherea. 
 Fir. Viuit ? evax aspersisti aquam. 
 
 Ger. Quid audio ? numquid ego mille florenos perdidi ? 50 
 Fir. Valet etiam ? 
 
 Pet. Valet et valetudinem suam curat diligenter. 
 Fir. Merito te semper maximi feci, Petre. reddidisti 
 animum. 
 
 Inest lepos in nuntio tuo magnus. 
 Ger. Haud mihi quidem. sed, Virgini, 55 
 
 nostin' hunc hominem satis ? caue sycophantias. 
 Fir. Age, perge, quaeso. animus meus audire expetit 
 
 vt res gesta sit, postquam captiuus est filius. 
 Ger. Credes huic quod dicat ? 
 Fir. Petre, dij me seruatum cupiunt. 
 
 Ger. At me perditum. 60 
 
 Fir, Tu vero, amabo, perge. vt acceptus est ab hostibus, 
 
 canibus illis ? annon' inclementer nimis ? 
 Pet. non potuit ab amicis melius. 
 Ger. Dij illis benefaxint. et vbi est iam nunc ? 
 Pet. in Vrbem mecum venit. 
 Fir, venitne ? 65 
 
Act. 4, Sc. 2^] L^LI A 69 
 
 Ger, Ecce rem : non tibi dixi deceptorem esse ? 
 
 Pet. Quin tibi dico, quisquis es, me preceptorem esse, non 
 
 f^ir. Nunc ego sum fortunatus. [deceptorem. 
 
 Multorum annorum miserias hac voluptate sedo. 
 
 Dij deaeque omnes, vobis habeo merito magnas gratias, 70 
 
 cum hac me laetitia tanta et tantis afFecistis gaudijs 
 
 vt meus gnatus ad me rediret in potestatem meam. 
 
 sed quo in loco vrbis est ? 
 Pet, ad hospitium Stulti. 
 
 Ger. Actum est. valete iam, mille floreni. hodie postremum 
 vos cogito. 
 
 Sed lepida quam ducturus sum sponsa solatur tamen. 75 
 Fir, Eamus, obsecro, visum, vt ilium in amplexu habeam. 
 Pet. Eamus. 
 
 Fir, accreuit multum, annon ? 
 
 Pet, aliquantum. 
 
 Vir, sed, magister mi amice, nondum prehendi te manu. 
 Pet. Dicam tibi, et vere dicam, me multa iilio tuo 
 
 prestitisse, quorum hie non est narrandi tempus. 80 
 Fir, Non me ingratum reperies. 
 Pet, Haud istuc metuo. sane acuto admodum 
 
 ingenio est et docili. 
 Fir. ita existimo. 
 
 Pet. Si pergeret in studio literarum per meam aetatem 
 
 haud multum abesset a mea ipsius doctrina. 85 
 
 Fir. Itane ? hercle gaudeo gnati causa. 
 Pet, Ego non sum vsus vulgari ratione instituendi. 
 
 Cum bene quicquam egit solebam te semper com- 
 memorare 
 
 et dixi patrisare ; cum male, statim appellaui 
 
 degenerem. 
 Fir, Quid tum ? 90 
 
 Pet, Quid tu rogas ? ille allachrymat continue. 
 
70 LiELIA [Act. 4, Sc. 2* 
 
 hoc nominis erat ei pro sexcentis plagis. 
 Fir. Quam ingenuus est ! ago tibi gratias, preceptor. 
 Pet. Psh. mitte, mitte istec, nondum omnia audiuisti. 
 
 sed eccum hospitium. 95 
 
 Fir. Euocabis ad me foras vt videam an me sit agniturus. 
 Pet, Non diu est a quo ex hospitio exijt. introuiso an 
 
 sit reuersus. 
 Ger. Hie homo aduocare amicos prae letitia vt fit 
 
 haud meminit. ibo tamen vna quia futurus est socer. 
 
 ACT. 4. SCEN. 3. 
 
 Petrus. Stragalcius. Gerardus. Firginius. [Brulio.^ 
 
 Pet. Heus, Stragalci, Stragalci, estne reuersus Fabritius ? 
 
 Stra. Nondum. 
 
 Pet. Adesdum, hie est qui te conuentum cupit. 
 
 Stra. Etiam locus est vbi conuenienter ambulet. 
 
 Pet. At senem, inquam, repperi, heri tui patrem. 
 
 Stra, Bene habet. et ira tua, deferbuitne ? 5 
 
 Pet. Non possum alere iram adversus te diu. 
 
 Stra, Vbi is est ? 
 
 Fir. Stragalci, vt vales ? 
 
 Stra. Quid tu? an medicus, quaeso, es ? 
 
 Pet. Medicus ? herilis, inquam, pater est. manum porrige. 
 
 Stra. Estne hie pater heri nostri ? quot annos habet ? 10 
 
 Pet. Abi, inepte, et saluta officiose. 
 
 Stra. Senex, saluto te officiose. opportune 
 
 hercle aduenisti qui soluas pro nobis hospiti. 
 
 Pet. Ecquidem bonus hie (cum primis) fuit seruus gnato tuo 
 
 Stra. Quomodo ? annon ergo ita sum ? [et fidelis. 
 
 Pet. Non hoc dico. 15 
 
 Fir. Dij tibi faciant bene, mi Stragalci. 
 
Act. 4, Sc. 3*] L^LIA 7 1 
 
 quoduis donum a me optato. optatum feres. 
 
 Stra. Quin dicas mihi, Tune es pater heri mei ? 
 
 Fir. Sum. 
 
 Stra. Amo te, quod vis mihi impera. ego pro te faciam. 
 
 Fir. Habeo gratiam, Stragalci. ego tibi mutuum spondeo. 
 
 Stra. Vin' vnum hoc igitur mea causa facere ? 21 
 
 Fir. Nihil est quin faciam libentissime. loquere quod vis. 
 
 Stra. vt numeres huic argentum hospiti. 
 
 Fir. nihil amplius ? 
 
 Stra. Quid potest esse amplius quam talem hospitem remu- 
 nerarier ? 
 quo non vivit magis benignus aut honestus. 25 
 
 edo et bibo hie quid lubet, quantum lubet. 
 Ego hunc Stultum si centum Speculis mutare velim, 
 vtinam centum totos ieiunus penderem dies. 
 
 Ger. Hie homo relligiosus potator est. 
 
 Fir. Ecquid dum cenatus es, Stragalci ? 
 
 Stra. Paululum. 30 
 
 Fir. Quid comedisti, amabo ? 
 
 Stra. Vndecim farta et decem columbas. 
 
 Fir. Parum id quidem est. Brulio, ne quid ei neges 
 quicquid postulat. 
 Argento parci nolo, obsonato ampliter. 
 
 Stra. Itane vero ? non amplius eris pater heri mei. 35 
 
 Fir. Quamobrem ? 
 
 Stra. eris herus meus : certe facis 
 
 vt virum bonum decet et humanum. 
 Audin' haec, paedagoge ? Tu tam auarus es 
 vt iubeas paululum vini semper efFundi, 
 paululum cibi apparari 40 
 
 dum mea gula interim et venter te diris deuoueant 
 omnibus. 
 
 Pet. Non hoc meum, sed scholae Salernae, consilium est. 
 
72 LiELIA [Act. 4, Sc. 3* 
 
 Stra. Schola Salerna mendax venifica est. 
 
 nemo sanior est quam egomet sum 
 
 qui plus edo ac bibo quam tres scholae Salernae. 45 
 Ger. Regis hunc seruum esse oportet, non vnius ex plebe. 
 
 duos homines mei ordinis absumeret pariter, 
 
 vnum comedendo, epotando alterum. 
 Stra, Ariolare quid sit mihi in hoc cantharo. 
 Vir. Fortasse vinum est. 50 
 
 Stra, Quia tam certe coniectas, mecum bibes. 
 f^ir. Non aegre faciam, Stragalci. propino tibi. 
 Stra, Accipio libenter. age 
 
 tu bibis vt schola Salerna. bibe altius. 
 Fir, Quin reliqui quod huic seni commendes, amico meo. 
 Stra, Imo primo, magister Petre, tibi, vt pax inter nos 
 stabiliatur. 56 
 
 Pet, Accipio conditionem. 
 Stra. sane est vt huic bene facias, 
 
 nam plus amat filium quam oculos, scio. 
 Fir. Dij illi bene faxint, ego non deero. 
 Stra, Quin tu benefacias prior, baud deerunt dij. 60 
 
 senex, vin' tu etiam bibere ? 
 Ger, Adolescens, non est opus. 
 
 Stra, Patrone, quid si concedamus hue intro dum herus meus 
 Pet, Non malum suadet. [reuertitur ? 
 
 Ger, At ego vos relinquo. aliud me manet negotium domi. 6-^ 
 Fir. Si is domum, Gerarde, adcura ne ilia aufugiat. 
 Ger, Non alium in finem eo. 
 Fir, Tua est, fac quod voles, tibi illam do. 
 
 Tui iuris erit in posterum, non amplius mei. 
 Ger, Amice facis. valete. quamnam hie video ? [in. Lae.] 70 
 
 Annon Laelia est ? ipsa est certe. 
 
 Diligenter aduigilauit huic rei 
 
 ancilla mea. sed ego illam, vbi domum rediero, — 
 
Act. 4, Sc. 4^] LiELIA 73 
 
 ACT. 4. SC. 4. 
 
 Lalia, Clemens. Gerardus. 
 
 La, Quid consilij capiam nescio, ita conturbatae mihi sunt 
 
 rationes omnes, ita mihi ad malum 
 
 malae res plurimae se agglutinant. 
 
 Exulo a patre, a propinquis, a Flaminio meo, 
 
 et quid iuuat sine Flaminio, sine anima, viuere ? 5 
 
 Ah nutrix, si erga parentem, aut deos me impiam, 
 
 aequo haec iure obtingerent. 
 Cle, Ne te excruties, mea gnata. aufer modo 
 
 istum virilem habitum. caetera meae fidei mandes. 
 Ger. Volo illam salutare, vt intelligam tandem 10 
 
 quomodo aufugerit. salue dementia, 
 
 tu quoque mea dilecta sponsa, Laelia. 
 
 Quomodo subduxti te e meis asdibus ? 
 
 quis reclusit ianuam ? hercle non aegre fero 
 
 te ad nutricem venisse, sed istoc in habitu conspici 15 
 
 neque tibi neque mihi honestum est. 
 Lte, Me miseram, qui me agnovit iste ? 
 
 Quern te putes alloqui, delire senex ? non sum ego Lelia. 
 Ger, Quomodo istud ? modo fassa es, cum te inclusimus, 
 
 ego et pater tuus, vna cum Isabella : 20 
 
 nunc negas ? tantillo in tempore putas eandem non 
 cognoscere ? 
 
 Mea vxor, mea voluptas, obsecro te, exue hunc ornatum. 
 Lee, Ita te dij adiuuent vt ego tua vxor sum. 
 
 Magnum sit opus ei et nubendi desiderium quae tibi 
 nuberet. 
 Cle, Revertere, revertere domum, Gerarde. omnis puella 
 labitur, 25 
 
 neque oculos tuos decet nimis esse linceos 
 
74 LiELI A [Act. 4, Sc. 4* 
 
 in exquirendis foeminarum moribus. 
 Ger. Nihil horum quisquam ex me audiet. 
 
 sed, dij boni, quomodo potuit ilia aufugere 
 
 quae tarn arete inclusa est ? 30 
 
 Cle. Quaenam ? 
 Ger, haec. 
 
 Cle, vbi ? 
 
 Ger, In aedibus meis. 
 
 Cle. Quando hoc factum est ? 
 Ger, hodie. 
 
 Cle, Hodie ? non sanum est tibi sinciput. 
 
 Ilia hodie hoc limen antehac non transiliuit. 
 Ger. Aut me oculis captum ergo, aut mente facis. 35 
 
 Dico me banc hodie conclusisse cum iilia mea Isabella. 
 Cle. Vnde ergo nunc venis ? 
 
 Ger. Ab hospitio Fatui quo cum Virginio ieram. 
 Cle. Videtur sane, quantum bibisti autem ? 
 Ger. Semel bibi, non vltra. 40 
 
 Cle. Ito ergo dormitum, nam opus habes. 
 Ger. sine modo vt videam Leliam meam, antequam abeo. 
 
 Noui habeo aliquid quod indicem. 
 Cle. Quid noui ? 
 
 Ger. frater eius reuersus est incolumis. 
 
 Cle. Fabritiusne ? 
 
 Ger. ille ipse. 45 
 
 Cle. si hoc certo scirem, pangerem tibi suauium. 
 Ger. Imo, Lelia mihi potius pangat. 
 
 vt in oculis hilaritudo est ! mirum ni indoles in suauio 
 
 sine te deosculer, meum corculum. [siet. 
 
 L^. Potin' mihi vt abstineas manum ? 50 
 
 Ger. Quam casta est ! non vult osculari ante nuptias. 
 
 vale, mea lux, ego me recipiam domum, 
 
 vt concastigem illam quae te demisit. 
 
Act. 4, Sc. 6-] LJELIA 75 
 
 ACT. 4. SCENA 5. 
 
 Pacquetta sola. 
 
 Pacq. Ridiculam stultorum senum dementiam 
 puerum cum puella committere ! 
 An putant nos foeminas aeque ac ipsi sunt 
 exangues atque evanidas, 
 
 nihil vt commoueat pectus nostrum 5 
 
 iucundus ille impuberis iuuentutis calor ? 
 falluntur quidem, ita si existimant. 
 nimis hodie id verum esse comperi, 
 alieno tamen exemplo compertum est mihi. 
 Accessi enim herae ad cubiculum. 10 
 
 quia intrare non licuit, introspexi per rimulas. 
 Ibi amplexus et multa alia non sine inuidia vidi. 
 Ita hercle vidi, sed dispudet dicere, vidi tamen 
 ac risi, nauem in profundo iactatam cernere 
 quam senes in vado saluam esse putant. 15 
 
 ACT. 4. SCEN. 6. 
 
 Gerardus. Paquetta. 
 
 Ger, Tu autem curasti probe quod mandatum est tibi. 
 
 Parum abest quin capillos tibi extirpam radicibus, 
 Pacq. Quapropter, here ? [pessuma. 
 
 Ger. Mala bestia es. cur sivisti Leliam abire ? 
 
 Non ego praemonui ne sineres ? 5 
 
 Pacq. Quo tandem ? quae nusquam e cubiculo pedem mouit. 
 Ger. Mentiris etiam, meretrix ? 
 Pacq. Equidem ibi per me est vbi a te relicta est. 
 Ger. Sic opinor, nempe in aedibus nutricis. 
 
76 LJELIA [Act. 4, Sc. 6^ 
 
 Pacq, Tuas ergo nutrici dedisti asdes, to 
 
 nam ilia in tuis est, si istae sint tuae. 
 Ger. Etiam pergis, vaniloqua ? 
 Pacq. Ipse intro videas, si mihi non das fidem. 
 Ger. Vbi est clauis ? 
 Pacq. Ecce tibi. 
 
 Ger. Nisi ita sit, ego te docebo quid sit negligere quod tarn 
 serio mandatum est. \^exit'] 15 
 
 Pacq. O quam vereor ne adhuc illos ludentes ofFenderit. 
 
 ACT. 4. SCENA 7. 
 
 Flaminius. Pacqueta. Gerardus. 
 
 Fla. Quamdiu est a quo Fabius apud vos fuit? 
 Pacq. Quare id quaeris ? 
 
 Fla. O bonum mihi videtur modo. quot exempla in per- 
 fidum puerum statui ! 
 
 Ille autem bonus vir nunquam apparet. 
 
 Honestum est herae tuae serui amore capi et laudabile ? 5 
 Pacq. Quam tu aliorsum rem accipis 
 
 atque ilia fecit ! si qua eius in puerum stetit 
 
 maior benignitas, tua causa stetisse scio. 
 
 Fla. Ita pol esse scio vt dicis. sed ego ilium meum exquiram 
 
 nunc iam. [exit Fla., int. Ger.] 
 
 Ger. Perij oppido. ferte opem, ciues, atque exemplum pessi- 
 
 mum pessum date. 10 
 
 Atat data verba sunt mihi. 
 
 Deruncinatus, deartuatus sum miser senis scelesti technis. 
 
 Eradicatus sum omnibus modis, omnibus exitijs interij. 
 Pacq. Quid hoc rei est, mi patrone ? 
 Ger, quid rei, scelesta ? 
 
Act. 4, Sc. 8-] LiELIA ^J 
 
 Pacq. Quid ego commerui quod scelestam voces ? 15 
 
 Numquid ilia non est in cubiculo ? 
 Ger. Ita est. et quis ille est qui cum ilia est vna ? 
 Pacq, ego hoc ex te potius qusererem, 
 
 cuius opera vna est, et tu me rogas ? 
 
 An non puella est, virili amicta habitu ? 20 
 
 Ger. Puella (si dijs placet) ! qualis puella ! 
 
 quae vt mea puellam vel puerum habeat faciet. 
 Pacq. Noli hoc dicere, here. Lelia est 
 
 gnata Virginij. non ilia puella est? 
 Ger. Dico tibi masculum esse. 
 
 Pacq. qui hoc scis ? 25 
 
 Ger. Vidi. 
 
 Pacq. fieri non potest. 
 
 Ger. Vidi inquam his oculis : manus tulit ad papillas, 
 
 labra a labris nunquam abstulit, 
 
 incubauit, alia memorare quas fecit dispudet. 
 Pacq. Falleris. ludebant vna. 
 
 Ger. Ita pol. ludebant serio nimis. 
 
 Pacq. Cur autem non sinis abire, si masculus siet ? 31 
 
 Ger. Abire sinam ? ad prastorem primo deferam, 
 
 tunc abibit quo dignus est. 
 Pacq. Interia temporis ille aufugiet. 
 Ger. Si possit, ego ferro baud credam tunc amplius, 35 
 
 aut ferrario fabro. \int. Vir.] 
 
 sed Virginius venit, aedipol in ipso tempore. 
 
 ACT. 4. SCEN. 8. 
 
 Pedagogus. Virginius. Gerardus. 
 
 Pet. Nescio quid in causa est, suspicer, quod nondum redit in 
 Vir. Erat fortasse accinctus ense ? [hospitium. 
 
 Pet. Quid inde ? 
 
78 
 
 LJELIA [Act. 4, Sc. 8* 
 
 Fir. Procul dubio tunc est in carcere, si lictores eum com- 
 Pet. Non accipient hie vespere peregrines, [prehenderint. 
 
 (lictoribus a ligando dictis) ? 5 
 
 Ger. Salue, Virgini : hoccine humanum factum est aut 
 officium amici 
 
 amicum deludificare tarn indignis modis ? 
 
 Aut me hominem nihili esse putas 
 
 qui pati possum tam insignem iniuriam ? 
 Fir. Quid hoc rei est ? quid tibi a me factum est iniuriae ? lo 
 
 Quid quereris ? scio, incepti pcenitet. 
 
 Causas fingis ne pergas, quasi mea salus 
 
 posita sit in te genero. 
 
 Non ego optaui hoc primo vt gener esses. 
 
 Si poeniteat incepti, tibi iam optio est 15 
 
 tam libera per me quam ante fuit. 
 
 baud ego, si accipias, resecro, nee obsecro ne mittas. 
 Ger. Tantum etiam audaciae est, te defendere vt audeas? 
 
 Vir sacerrime, nolo tam facile quadruplari. 
 Fir. Haud te decent haec verba, neque ego commerui. 20 
 
 nimis iracundus es, Gerarde. 
 Ger. At scin' quam iracundus sim ? 
 
 nae tibi hercle haud longe os est ab infortunio, 
 
 fraudis, sceleris, parricidij, periurij plenissime. 
 Fir. Occlusiorem habeas banc tuam, si sapis, stultiloquentiam. 
 Ger. Vae capiti tuo, legirupa, impudens, impure, inuere- 
 cundissime. 26 
 
 Pet. Quid de quoque viro et cui dicas, saepe caueto. 
 Fir. Jurgium hinc auferas, insane, aut 
 
 contumeliam banc non feram amplius. 
 Ger. Impostor. 
 
 Fir. falsarie. 30 
 
 Ger. Mentiris, furcifer ? expecta paululum. 
 Fir. expecto. 
 
Act. 5, Sc. i^] L^LIA 79 
 
 Pet. Quid agitis ? nihil foris arma iuvant, 
 
 nisi adsit consilium domi. 
 Ger. Ne me teneas, ne teneas, inquam. 
 Pet. Indue te tunica vel tibi tunicam. 35 
 
 Ger. Cum quo putat negotium hie sibi esse ? 
 f^ir. Tecum, redde mihi meam filiam quam apud te detines. 
 Ger. Ego filiam tuam et te etiam satis cum merito vestro — 
 f^ir. Mene ? Haud ego te metuo, sed nimis pertimesco 
 filiae meae. 
 
 Quod si minimum illi iniuriae a te illatum scirem — 40 
 Ger. Quid tum, fatue ? 
 
 Pet. senex, senex, nequaquam, nequaquam, cum ferro, cum 
 
 ferro. [^exit Vir.] 
 
 Ger, Aufugit. tempus erat. si adesset nunc iam, nisi ego 
 
 periidum pectus pluribus opplerem [eius 
 
 quam in cribro sunt foraminibus, — 45 
 
 Pet. Demiror quae causa esset huius dissidij. 
 Ger. Ingredere et audies satis illo indignum 
 
 et me etiam multo magis. 
 
 Tu is es qui praeceptor ab eo datus es filio ? 
 Pet. Ita sum. 
 
 Ger. Veni sis intro mecum. 50 
 
 Pet. Ea lege vt spondeas nihil intus obuenturum incommodi 
 Ger. Metuis ? mea fide spondeo. [mihi. 
 
 ACTUS QUINTUS. SCENA PRIMA. 
 
 rirginius. Stragalcius. Scatissa. Gerardus. Petrus. Fabritius. 
 
 J/"ir. Venite mecum quotquot estis, tu quoque, Stragalci, 
 
 veni. 
 ^tra. Cum fuste an cum lapide, vt occidam eos tanquam 
 
 canes ? 
 
8o LiELIA [Act. 5, Sc. i» 
 
 f^ir. Accipe vel fustes vel ferrum mutuum ab hospite. 
 Sea, Cum scuto, here, sane conuenit et lancea. 
 p'ir. Hoc satis est vel inermi asino cum vno congredi. 5 
 Stra. Vide sis mortiferum telum. 
 
 Volo ego omnes hoc veru tanquam porcellos traijcere, 
 
 aut faciam vt confestim penetrant se in fugam. 
 Sea, Quid tibi vis cum ilia assata carne et lagona ? 
 Stra, Video te non nosse quid sit in castris versari. 10 
 
 hasc prima cura est, ne commeatus desit. 
 
 Here, uis vt vno ictu transfigam et senem 
 
 et filiam cum seruis ac tota familia, 
 
 senem per oculos, filiam per medium, 
 
 reliquos contemptim prout contigerit? 15 
 
 Nimis ego iam velim in pugna esse. 
 ^ir. iEdes apertae sunt, vereor ne insidias struxerint nobis. 
 Stra, Quid ego insidias euro quamdiu est magaera in manu? 
 
 Ecce autem paedagogum. [int. Pet.] 
 
 Pet. Ausculta, patrone, et totum hunc tumultum, 20 
 
 tumorem multum, tanquam Neptunus alter, 
 
 in tranquillum dabo. 
 Stra, Here, caue tibi, nam fortasse magister Petrus, 
 
 vt est homo lubricus, coniuravit cum hostibus nostris. 
 
 Si suspectus est tibi, da signum modo, 25 
 
 ego in ilium primo impetum faciam, deinde 
 
 pedibus proteram tanquam occisam suem. 
 
 Ita hercle faciam, paedagoge. ne me limis aspicias. 
 
 Quin mihi responde cito, esne amicus aut non amicus ? 
 Pet, Quid hoc rogas, Stragalci ? 30 
 
 Amicus certus in re incerta cernitur. 
 Stra. Esne amicus certus ? accipe hunc ensem, 
 Sea. Meumne ? 
 Stra, aut eris mihi in loco hostis. 
 
 facio te ducem huius exercitus. 
 
Act. 5,Sc. I-] L^LIA 8 1 
 
 Pet. Haud equidem me tali dignor honore. 35 
 
 Stra. Volo, inquam. 
 
 Pet. Quin potius abijcienda sunt arma 
 
 a nobis, pacem te poscimus omnes. 
 Str^. Hem, non dixi proditorem esse ? suadet pol arma 
 abijcere. 
 
 Quid de te, here, turn fiet et hisce conseruis meis ? 40 
 
 Cauendum est ab illo. abscede, inquam, longius. 
 
 lam mihi fatere verum. nosti, quam miti sim 
 animo. 
 
 Vbi alios transfodio, tibi tantum scelestam excindam 
 Pet. Quin, vel lingua euulsa, spiritu ipso [linguam. 
 
 libertas mea libidinem tuam refutabit. 45 
 
 Fir. Stragalci, sine me hominem adoriri. 
 Stra. Accipe primo hoc telum. 
 
 Fir. volo, cum opus est. — Petre ! 
 
 Pet. Patrone ! 
 
 Fir. vbi filia mea est ? 
 
 Pet. Salua est. 
 
 Fir. et filium repperisti dum ? 
 
 Pet. Repperi. 
 
 Fir. ubi est ? 50 
 
 Pet. Hinc intus, vbi vxorem nactus est pulcherrimam. 
 Fir. Vxorem? quaenam ilia, aut vnde ? 
 Stra. Quam ego mox futurus sum miles satur, si herus 
 vxorem ducat ! 
 
 Videor mihi nunc haurire vini cantharos. [obtines. 
 
 Bene erit tibi, Scatissa, qui primum locum apud me 
 Fir. Haud aequo animo fero filium tam subito 56 
 
 in vxorem incidisse. sed quae ilia tandem est ? 
 Pet. Formosa ilia et casta Gerardi filia. 
 Fir. Gerardi ? modo me occidere volebat. 
 Pet. Temere fecit et eum facti poenitet. 60 
 
 s. L. 6 
 
82 LiELIA [Act. 5, Sc. i* 
 
 Per hoc tempus rem omnem ex ipso audies. 
 
 Gerarde, audacter nunc exi foras. [int. Ger.] 
 
 Ger. O Virgini, amice mi, ego te per deos oro 
 
 et nostram amicitiam, quae incepta a paruis 
 
 cum aetate accreuit simul, vt ignoscas mihi 65 
 
 quae imprudenter in te commisi. 
 Stra. Transfigamne ego ilium ? 
 
 sed caro vix digna est quam veru transijciat. 
 Ger. Obsecro te, Virgini, iube auferri haec arma. 
 
 nimis nos fecimus alijs derisui ciuibus. 70 
 
 rir, Abite, arma introferte, et togam afFerte mihi. 
 Pet. optime dictum : cedant arma togae, concedat laurea 
 linguae. 
 
 Fabriti, exi salutatum patrem tuum. [int. Fabr.] 
 
 Fir. Annon hasc Laelia est? 
 
 Pet. Non est, tuus est Fabritius. 
 
 Fir. Mi gnate. 
 
 Fabr. mi pater. 75 
 
 Fir. dulcem amplexum filij. 
 
 Fabr. dulcissimum conspectum patris. 
 
 Fir. Quoties optaui, Fabriti, ego hunc diem. 
 
 Nunc fortuna faciet quod lubet 
 
 postquam filium contueor meum. 
 Ger. Ingredere, Virgini. intus exhilarabis te melius. 80 
 
 filia etiam tua baud longe abest, 
 
 nam ipse eam hodie video nutricis in aedibus. 
 Fir. Diespiter, quantum mihi in vnum momentum 
 
 congessisti cumulum gaudij ! 
 
Act. 5,Sc. 3l LiELIA 83 
 
 ACT. 5. SCENA 2. 
 
 Criuelus. Flaminius. 
 
 Fla. Certo scis fuisse Fabium ? 
 
 Cri. Certo scio. quasi ilium non nossem. 
 
 Fla. Conpulerunt eum in aedes ? 
 
 Cri, Visus est haud volenter ingredi. 
 
 Fla. forte eum vna cum Isabella senes deprehenderunt. 
 
 vtinam ita esset ! 5 
 
 Tunc illi vindictam meam de mastigia exposcerent. 
 Cri. fieri potest, nam Pacquetta mihi postea dixit male 
 
 mulctatum esse. 
 Fla. Vbi tu eum vidisti ? 
 
 Cri, forte obuiam processit, here. 
 
 Fla, Nee potui ego hoc prius resciscere ? 
 Cri. Rogatus dixissem prius. 
 
 Fla. Stupide, ego te nunc venderem vel tribus assibus. 10 
 Cri, At ego a te non abscederem si mihi decem dares. 
 Fla, Quicum loquitur hie ? verba in ventum spargit. 
 Ibo ego ad nutricem. ilia mihi omnia indicabit. 
 
 ACT. 5. SCEN. 3. 
 
 Flaminius, Crivelus, Clemens, 
 
 Fla. Tu pulta fores. [int. Cle.] 
 
 Cle. Quis est qui fores meas tam rustice arietat ? tune es ? 
 
 Cri. Non ego hercle, herus meus est. 
 
 Cle. Quid herus ? 
 
 Cri. Qui illam conuentum cupit. 
 
 Cle, Flamini, quid tibi mecum negotij est 5 
 post tam longum tempus a quo aedes nostras liquisti ? 
 
 6—2 
 
84 
 
 LJELIA [Act. 5, Sc. 3' 
 
 Ego despectui sum tibi, postquam Isabellam amas. 
 Fla. Egone Isabellam amo ? 
 Cle. vide quid dicas. 
 
 F/a. Imo dico, nutrix, et tester deos 
 
 me ex animo loqui, vt minimi precij est, lo 
 
 ita nulla est foemina quam minus amem. 
 Cle. Commune hoc vestrum vitium [est] adolescentium. 
 
 Postquam cupita gratia potimini, 
 
 ingrate spernitis, nee fidem quisquam colit. 
 F/a. Quid vis me potius, nutrix, quam ingratum dicito. 15 
 C/e. Non te dico, sed adolescentem notum tibi 
 
 et familiarem vere dicam ingratissimum. 
 F/a. Quis ille est ? aut cui ingratus demum ? 
 C/e. Amabat ilium virgo Formosa et nobilis. 
 F/a. felicem hominem narras. quid ille ? non mutuum 
 fecit ? 20 
 
 C/e. fecit, sed pro solita iuuenum constantia, 
 
 ilia dum ad tempus abfuit, immutavit animum. 
 
 Certos amores fastidit, occupat nouos. 
 F/a. Meus hie familiaris ignobilis est, 
 
 quisquis est, et abiecti animi. 25 
 
 C/e. Haud difficulter quiuis de ignoto pronuntiat. 
 
 Cum nomen audies, eadem etiam tum dices ? 
 F/a. Dicam quidem. 
 C/e. sed expecta cetera. 
 
 Ilia, etiam spreta, amare non destitit 
 
 ingratum iuuenem, et cum nequicquam vidit 30 
 
 minimam a se vera in imagine gratiam 
 
 posse sperari, falsam potius induit, 
 
 quam vel falsa spe amorem non aleret. 
 F/a. Tulit haec terra tantas virtutis foeminam ? 
 C/e. Nihil haec sunt ad ea quae nunc audies. 35 
 
 bissinam commutat stolam seruili schemate. 
 
Act. 5,Sc. 3l LtELIA 85 
 
 Quem amat, ei sese offert puerum. 
 
 Accepta, tanta cum fide officium praestitit 
 
 vt etiam contra se scriptas perferret literas 
 
 ad illam quam solam habuit remoram suis 40 
 
 et obstaculum amoribus. 
 Fia. Quas pariter res miras praedicas ! 
 
 familiarem meum, hominem tarn inhumanum ! 
 
 et foeminam non foemina natam ! 
 Cle. At tu vel hac, scio, Isabellam malles. 45 
 
 Fla. Ah, nutrix, Isabellae memoria 
 
 vlcus est in animo meo, ne tetigeris. 
 
 Quin possit sanari facile tali consorte thalami 
 
 qualem tu nuper narrabas mihi. 
 Cle. Quid si illam commonstrasso tibi ? quod praemium 
 feram ? 50 
 
 Fla. Vbi esset in tarn humili casa tanta divinitas ? 
 
 sed quid sum ego de ilia sollicitus quae alium amat ? 
 Cle. Quid si alium vt meritus est non vltra amet, te amet ? 
 Fla. Numquid ego deos expertus sum tam propitios mihi 
 
 vt hoc opiner ? sed vbi est ea, obsecro ? animus videre 
 gestit. ^ ^ ^ 55 
 
 Cle. faciam ad te vt descendat quia videre expetis. 
 
 Fabi ! 
 Fla. Quid est ? 
 
 Cri. Quid est ? 
 
 Fla. Deludificabit me haec mulier. 
 
 Aut tu num mentitus es mihi, verbero, 
 
 qui apud Gerardum eum esse dixti ? 60 
 
 Cri. Tum Pacquetta mentita est mihi. 
 Fla. Ego te autem — 
 
 Cri. vidi meantem ego ilia deinde. 
 
 Fla. Quid agitur, nutrix ? tuisne in aedibus toto hoc tempore 
 
 me insciente delituit profugus ille nebulo ? 
 
86 LtELIA [Act. 5, Sc. 3- 
 
 Cle. Tu foeminam nobilem profugum nebulonem vocas ? 6-:^ 
 
 Fla. Num Fabius foeminae nomen est ? 
 
 Cle. est. et tuus Fabius foemina est. 
 
 Cri. Dij vostram fidem ! quid si ego hoc ante nossem ! 
 
 Fla. Quid tu ais ? 
 
 Cle. hoc quod audis. 
 
 Fla. Quae foemina est ? num forte est Lelia ? 
 
 Cle. Ea est. at quis ignobilis iam ille et abiecti animi 70 
 
 qui amantem deseruit Leham ? 
 Fla. Ego is sum, fateor, nutrix, atque his nominibus 
 
 peiora flagitium non aequiparant meum. 
 
 Quo ego diffugiam ? vbi consumam banc infamiam ? 
 
 nouum iam peperi cognomentum mihi. 75 
 
 Nemo Flaminium memorabit quin addit periidum. 
 
 sed, hoc ne metuam vt totum celari possit, 
 
 animus me, priuatus testis, excruciat tamen. 
 
 Quibus ego meum in Leham facinus 
 
 expiem victimis ? quod supphcij genus 80 
 
 de me sumam quo illi faciam satis ? 
 Cri. sine ego vt te verberem, here, vt tu me soles. 
 Fla. Ecquis tam raram vnquam pensauit fidem 
 
 tanta perfidia ? inauspicato natus 
 
 sequar fortunam meam : vt vitem noxijs 85 
 
 inimicam lucem, vrbem et aequales meos 
 
 rehnquam, in nemora ibo et recessus abditos. 
 Cri. solus per me ibis. Criuelus malit esse domi. 
 
 ACT. 5. SCE. 4. 
 
 Fabius. Flaminius. Criuelus. Nutrix. 
 
 Fab. Manta, non ibis solus. Fabius vult herum sequi. 
 Fla. Quam vocem audio quae mihi cor perculit \ [sistit pedes) 
 quid mihi in mora est? 
 
Act. 5, Sc. 4^] LiELIA 87 
 
 Fab. Nemo est nisi seruus qui herum sequitur suum. 
 
 Cri. Mentiris etiam ? nam seruus est qui non sequitur. 5 
 
 Ego mallem pendere inter homines quam vorari a feris. 
 Fab. Quid stas, here ? Longa ad syluas via est, contolle 
 Fla. Ah Laelia ! [gradum. 
 
 Fab. Quid agis ? 
 
 Fla. Culpae venia est, flagitio si esset itidem ! 
 Fab. Quid si ? 
 
 Fla. Ausim sperare. 10 
 
 Fab. Numquid a te in leaenam facta est ofFensio 
 
 aut tygridem, quod veniam desperes ? 
 Fla. Ego potius tygris qui feci, aut si quid immanius 
 
 tygride est : tu mansueta nimis fuisti mihi. 
 Fab. Et tu metuis ne veniam a tarn mansueta impetres ? 15 
 Fla. Ignoscis igitur mihi ? 
 Fab. Quid ego ignoscam, cui nunquam displicuit dictum 
 
 aut factum tuum ? 
 Fla, Maius meum scelus est. 
 Fab. Nullum in me est nee esse volo. 20 
 
 Conuertere ad me, Flamini, si me ames. 
 Fla. Liceat mihi vt amem ? 
 
 Fab. quidni liceat si libet ? 
 
 Fla. Quam orationem aures dulcem devorant ? 
 
 Ah, Laelia, ita me Jupiter amassit, 
 
 ignoscat Fides, Venus fortunet in posterum 25 
 
 vt nihil est quod aeque ac te amem. 
 Cle. Quin igitur introitis et dextras iungitis ? [int. Pacq.] 
 
 Non poteritis meliore tempore, sed Pacquettam video. 
 
 Quid est quod secum adportat ? festinans venit. 
 
88 LiELIA [Act. 5, Sc. 5- 
 
 ACT. 5. SCE. 5. 
 
 Pacquetta, Nutrtx. Fabius. Flamtnius, Criuelus. 
 
 Pacq. Te ipsam querebam, nutrix. hems Isabellae maritum 
 
 Cle. Quemnam, amabo ? [repperit. 
 
 Pac. Fabrltium Virginij filium. 
 
 Ego coronas, serta, vnguenta iubeor ofFerre. 
 
 Cle. Mecastor gaudeo. 
 
 Pacq. Audiuit etiam senex Leliam apud te esse. 
 
 Cle. Quid dixit? 5 
 
 Pacq. Imperat vt earn quamprimum adferas domum. 
 
 Ego hie togam eius sericam habeo, tibi trado quia festi 
 nondum [hora] est. 
 
 Cle. Quid ita properas ? potin' es hoc mihi dicere, 
 
 An herus tuus banc sponsam expectat sibi ? 
 
 Pacq. Dubiumne id est ? 10 
 
 Cri. Heus, mendax, mendax, ego te autem, si herus me — 
 
 Pacq. Quid tu ais, ignauissime ? Abi in malam crucem. 
 
 Cri. Quam irata est ! [mali ? 
 
 Fab. Maestior videris, nutrix. ecquid Pacquetta nuntiavit 
 
 Cle. frater tuus vxorem duxit. 15 
 
 Fab. Hoc tibi aegre est ? quaenam ilia ? 
 
 Cle. Isabella, Gerardi filia. 
 
 Fla. Duxitne ? 
 
 Fab. Quid tu tarn anxie hoc rogas ? 
 
 Fla. cupio tantum audire quid fratri obtigerit. 
 
 Fab. Mea nutrix, quid te sollicitam habet ? 
 
 Cle. Patris iniquitas tui. 
 
 Fab, tene aduersum ? 
 
 Cle, Imo, aduersum te. 20 
 
 Fab. Qua in re ? 
 
 Cle, decreuit te Gerardo vxorem dare. 
 
Act. 5, Sc. 7-] LiELIA 89 
 
 Fab. Si velit, defunctam dabit, viuam nunquam dabit. 
 
 Fla. Gerardo ? Ego ilium exanimalem maritum faciam, 
 si meum attigerit. 
 
 Cri. Ita hercule, et postquam tu occidisti, ego illi ambos 
 eflFodiam oculos. 25 
 
 Fab. Quid ego nunc faciam ? consilium a te expetisso, nutrix. 
 
 Cle. Vereor ne avertam senem, ita obstinate dat operam. 
 Tentabo tamen. tu interim fundum invade, si sapis, 
 dum licet, de jure discepta postmodum. 
 
 Fia. Haud facile causa cadet, quae te habet advocatum. 30 
 
 ACT. 5. SCE. 6. 
 
 Finetta. Crivelus. 
 
 Fin, Dij boni, quid ego nunc intus faciam ? 
 
 Cubiculum nostrum duo credo bellatores occupant, 
 tantus est ibi tumultus, et lectus matris meae 
 tam continuo crepit vt verear ne rumpatur illico. 
 In alijs partibus domus me sectatur hirsutus nebulo 5 
 et vult invitam osculari. sed ego haec matri 
 nuntiabo, quamprimum redierit. \tnt, Cri.] 
 
 Cri. Mea voluptas ! 
 
 Fin. Ego tua voluptas ? mane dum mater reuertitur. 
 
 ACT. 5. SCE. 7. 
 
 Clemens, Gerardus. Firginius. Isabel/a. Lelia. Petrus. 
 F/aminius. Fabritius. 
 
 Cle. Alio vertendus est animus. illam ne cogita amplius, 
 Ger. Postquam tanto cum sumptu ornavi me, [si sapis. 
 
 nummus vt pereat et fiam eleganter stultus ? 
 Cle. filiae cum instent nuptias, neque iactura est 
 
 argenti aliqua, neque vestis incommoda. 5 
 
90 LiELIA [Act. 5, Sc. 7 
 
 Ger. putas me posse in animum inducere vt meam Laeliam 
 
 Cle, Quidni ? [deseram ? 
 
 Ger. Quid ? in perpetuum ? 
 
 Cle. nisi ne vis. 
 
 Ger. Quid homines de me dicent ? 
 
 Cle. Laudabunt prudentiam tuam. 
 
 Ger. Forsan. sed ilia, quid si vitro ad me veniat 10 
 
 oratum ne se deseram ? 
 Cle. Ne metuas. alij iidem pepigit. 
 Ger. Pepigitne ? verbo tenus promisit fortasse ? 
 Cle. Imo et fidem dedit, et se in eius potestatem dedidit 
 
 ante hoc tempus. 15 
 
 Ger. Experior senex quod iuuenis iam olim didici, 
 
 Parendum esse vbi imperat necessitas. 
 
 sed cum in deditione erat, quid dixit ? 
 
 nullo in sermone nomen commemorauit meum ? 
 Cle. Ne cogitauit quidem, quantum ego aduerti. 20 
 
 Quid lugubri vultu es ? bidui aut tridui haec solicitudo, 
 
 deinde desinet. 
 Fir. Aedipol, Gerarde, quoniam id fieri quod vis non potest, 
 
 velis id quod possit. 
 Ger. Itane suades? 
 
 Vir. si sapis. 
 
 Pet. Nam quod factum est infectum fieri non potest. 25 
 Ger. Dedidit se in potestatem eius ? 
 Cle. factum. 
 
 Ger. Quibus verbis ? 
 
 Cle. non tam verbis quam reipsa deditio fiebat. 
 
 Ger. Quomodo ? 
 
 Cle, Osculis et amplexu mutuo. 
 
 Ger. Quoties se deosculati sunt ? 
 
 Cle. obtundis iam? quoties volebant. 
 
 Ger. Et amplexu etiam haerebant mutuo ? 30 
 
Act. 5, Sc. 7^] LJELIA 9 1 
 
 C/e. Audiuisti rem totam. mitte logos et statue de eo quod 
 
 faciendum est tibi. 
 Ger. Frater, videtur mihi, quum memini, res bene cessisse. 
 Fir. Itane ? hercle gaudeo. 
 Ge?'. Nam ausculta. cum mecum serio voluam, 
 
 qui tabulam veterem cum viridi commiserit 35 
 
 baud mihi videtur facere contignationem bonam. 
 
 filiae tuae cupio bene, sed mihi et meas aetati 
 
 vidua aliqua multo conueniret melius, 
 
 quae capitium calefaciat et pectus perfricet. 
 
 si tu non obstes his nuptijs, neque ego impedio. 40 
 C/e. Vis igitur vt eos ad vos evocem foras ? 
 Fir. Quid tu ais, Gerarde ? 
 
 Ger. Non potest occurri imminenti malo : libenter ego 
 Fir. Euoca igitur. [quidem. 
 
 Is. Haud vili in loco soror mea amores collocauit suos. 45 
 
 Fabr. Eo magis lastor. 
 
 C/e. Laelia ! Flamini ! [int. Lae. &c Fla.] 
 
 Lie. Quid afFers, nutrix ? [affero. 
 
 C/e. Amcenitates omnium Venerum vobis atque voluptatum 
 
 Virginius nihil queritur, Gerardus etiam 50 
 
 causas dicit cur te non acciperet eius aetatis, 
 
 denique omnia sunt ex sententia. 
 F/a. Vt ripas superat mihi pectus laetitia meum ! 
 C/e. Quin exitis nunc ? et senes et frater etiam tuus, 
 
 cum vxore, vos haud longe ab hoc loco expectant. 55 
 F/a. Optatus hie mihi dies hodie datus est. 
 Fir. filia ingenium patris habet, quod sapit. 
 F/a. Virginium socerum suum Flaminius salutat. 
 Fir. Dij dent tibi, Flamini, quae voles. 
 F/a. das ergo gnatam ? 
 
 Fir. do. 60 
 
 F/a. Et tu, soror, salue. 
 
92 L^LIA [Act. 5, Sc. 7* 
 
 Pet, Vt salutas, ita resalutaberis. 
 
 Lee. Nutrix, tua factum opera bene est nobis. 
 
 Cle. Volupe est mihi vobis retulisse auxilium. 
 
 Vtr. Dij, mihi hunc diem luculentum dedistis. 65 
 
 fili, eras te expectabo hie cum gnata 
 vt vna fratris vestri concelebremus nuptias. 
 
 Fla. Et ego te perinde, mi pater, et te, 
 
 Gerarde, et vos, affines mei et reliqui omnes. 
 
 Fir. Vos interim hodie ad aedes comitabimur, quia soli estis. 70 
 
 Fla, Nisi vobis molestum non erit. 
 
 Fir. Non erit. quin imus, Gerarde. 
 
 Ger. Quando dedita est in potestatem alterius, eamus. 
 
 Petrus. 
 
 Praeclare Solon, poeta non ita bonus, 
 Philosophorum facile princeps, 75 
 
 Ante obitum nemo supremaque flinera foelix. 
 Nostrae extremum iam actum tanquam obitum 
 Audiuistis commedias, 
 
 Et nos defuncti sumus. penes vos iudicium est 
 Quam foeliciter egimus. cuius vt iudicium constet, 80 
 (Honoratissimi viri, honoratissimi, inquam, et grauissimi 
 Cum meo Cicerone plausum date, [viri), 
 
 Vel potius cum Plauto, plaudite. 
 
 Finis 
 
TEXTUAL NOTES 
 
 In correcting the MS — the work in the main of a very ignorant or careless 
 scribe — I have preferred to err on the side of caution, and have left untouched 
 solecisms of syntax (such as indicatives where we should expect subjunctives) 
 and spellings such as * occulos,' ' prestat,' ' exerit,' ' opidum, ' which present no 
 ambiguity and are in some cases characteristic of the Latin of the period. 
 Where a correction has been made, it is generally mentioned in the following 
 notes. It has seemed unnecessary however to record all the scribe's mis- 
 spellings, and in a good many cases where the correction was obvious, 
 especially where the mis-spelling was one of a class, no notice has been taken 
 of it. I have also corrected silently where the scribe has written the names 
 of speakers a line too high or too low. I have also adopted without note 
 corrections made by an early hand (perhaps that of the scribe's master) on the 
 MS. These occur chiefly in ii. 6 and 7 and iii. i. A word or name inserted 
 without MS authority is enclosed in square brackets. I am responsible for the 
 punctuation, for the normahzed forms of the names prefixed to the speeches, 
 and for the addition of the entrances and exits of the speakers. I have not 
 altered the names of interlocutors prefixed to each scene in the MS. It will 
 be seen however that these characters were not necessarily on the stage at the 
 beginning of the scene. 
 
 Person.^ Dramatis. 
 
 Virginius. L Virginus. Lselia. L Lelia. Brulio. L Brulius (in 
 the text III. 2. 173, IV. 3. 33 Brulio = Yx. 'Brouillon.') Kw0a irpoa-uira. 
 Written below the names. 
 
 Prologi. 
 
 1.5. principibus. L principes. 1. 26. Ambo. L mbo ('A' cut off). 
 
 Act I. Sc. I. 1. 8. solicitior. L solititior. 1. 59. mercatorum, 
 
 L mercatu. 1. 60. hoc cetatis. L hoc setate (* setate ' inserted above). 
 
 J. 66. Boloniam. L Balonia. (Fr. ' Bologne,' Ital. * Bologna.') 1. 71. In 
 illo. L Illo. 1. 77. Quidni. L Quid. 1. 84. ibi. L mihi 
 
 deleted. (Fr. 'qu'elle n'y estoit pas.') 1. 114. aureos. L (app.) ameos. 
 
94 TEXTUAL NOTES 
 
 Act I. Sc. 2. 1. i8. Admodum. L Ad modiu. a. L. ad. 
 
 Act I. Sc. 3. 1. 26. vrbe. L vrbem. 1. 38. nosset. L noscet. 
 
 1. 55. nosse. L nosce. 1. 57. L prefixes ' Lsel.' I. 62. propius. 
 
 L proprius (here and elsewhere). 1. 70. Videon^ te? pudetne cedipol? 
 
 L Viden'te? pudet me sedipol ? (Fr. 'Tenez? est-elle honteuse?') 1. 74. 
 ni. L ne. 1. 92. nunquid. Query, 'nunquid non.' 1. 94. quam. 
 
 L quare. 1. no. vultum. L multum. 1. 119. id. Lad. 1. 126. 
 competidi. L compende. 1.155' acciperet. L accipere. I. 160. Exinde. 
 L (app.) ' Exrmis ' or 'Exenus.' 1. 163. cecidisti. L core id isti. (Fr. 
 
 ' que tu ne cheusses.') 1. 181. prcestitisti. L praesentisti. 1. 198. Rouer- 
 indat?i. L wouerindam. (Fr. ' a Rouerino.') 1. 209. proludant, L pludant. 
 
 Act I. Sc. 4. 1. I. basilice. L basilise. 1. 3. cupedinarium. 
 
 L crepidinariu. 1. 22. mihi. L tibi. (Fr. * Sp. Us me seroient beaucoup 
 mieux seant qu'a elle.') 1. 42. rosacee. L rosacre. 1. 49. vides. 
 
 L videri. 1. 61. habet. L (app.) ' LeLio. ' 1-63. feriunt. L ferunt. 
 
 1. 65. pergula. L pergala. 1. 70. quando. L quidni. 1. 75- trifur. 
 L trifure. 1. 84. labris. L febris. 1. 97. mutmun, L multum. 
 
 1. 98. Imo. L Amo. 1. 113. condjicibile. L (app.) condice vbile. 
 
 1. 114. pelles. L pestes. (Fr. ' fourreures. ') 1. 118. imitari. L nitari. 
 
 1. 123. acuejn. L acuu. 1. 142. Cletnentem lepidissimam. L Clemente 
 lepidissima. 1. 143. plenissimujn. L plenissima. 
 
 Act I. Sc. 5. 1. I. gerras. L geras. inajtia. L moenia. 1. 3. 
 
 locum. (Query, 'saccum.' Fr. 'en un sac.') L tecum. 1. 5. pectit se. 
 
 L petisse. (Cp. Fucus iv. 5. 3, 4 where the passage is borrowed.) I. 6. 
 accindo. L accrueto. 1.8. caperat. L caperet. 1. 10. ttiba. Ltubo. 
 In Fucus I. 3. 45, where this passage is imitated, ' tubo ' was first written, and 
 then corrected to * bubo' : — at least in the Lambeth MS. 1. 12. intentos se. 
 L intentis. !• 15. artium fnagistro. L arte matro. !• 34' nunc. Lnon. 
 1.36. putabain. L putabat. 1* 38. betie. Query 'bona.' !• 55. lubet. 
 L tubes (or 'tabes'). 1. 60. detniror. L demior. 1. 65. bolus. L tolus. 
 1. 70. hominem. L trorem ( = hoiem). 1. 71. an. L aut. 1. 77. 
 
 mussitans. L muscula. 
 
 Act IL Sc. I. Interlocutors, asseclae. L assecloo. 1. 11. mali. 
 
 L muti. 1. 14. quid. L quod. 1. 24. ne. L me. 1. 30. experiar. 
 L exteream. 11. 34 and 35. atnaturam. L amaturum. 1. 43. habet. 
 
 Query, ' hauet.' 1. 44. meam. L my. 1. 63. efflictim. L afilictum. 
 
 1. 64. possem begins a new line in L. inultam. L multum. 1. 6(i. 
 
 interea. L interiti. (Cp. 11.3. 25.) 1. 72. infoelicitas . Lfoelicitas. 1. 73. 
 pellexti. Lpellecti. 1- 75' tucs. L mese. 1. 78. qua. L qui. vires. 
 L vere. (Fr. ' la force d'amour.') I. 81. habitum. L habet. 1. 85. 
 
TEXTUAL NOTES 95 
 
 metnoriam. L meroriam. 1. 96. et. L est. 1. 97. cBqiiiparet. L sequi- 
 perat. I. 98. pergere abeas. L perdere anias (or 'aulas'). Cp. II. 2. 37. 
 1. 107. qucesitui7i. L qu?escitum. 
 
 Act II. Sc.2. 1. I. prijnuni. L primam. commcntum. L comentam. 
 1.4. magis. L vigis. 1. 5. occepit. L accepit. arnantes. L amantis. 
 1.8. pensa. L pensus. 1. 16. diligere. L deligere. 1. 17. ac. La. 
 ipsam. L ipsum. 1. 20. dortnitii. L dormiri. 1. 25. in digitos vieos 
 
 cadentem cBque. L in digitu meas ludentemqw^. colmn. L, collum. 1. 33. 
 salue. L fator. 1. 38. p7-i?na?n vigiliaf?i. L primum vigilium. 1. 49. 
 
 multum. L multo. 1. 50. siniitu. L sumtu. 1. 54. abiuret. L 
 
 aburret. (Fr. ' qu'elle se difface de.') 1. 71. exorem. L vxorem. 1. 81. 
 remeabo. L remdebo. 
 
 Act II. Sc. 3. 1. 5. perferiint. L perperant. 1. 10. annon. 
 
 L amori. 1. 13. quantiuis. L quantius. 1. 26. satin\ L statim. 
 
 Act II. Sc.4. 1.8. fuit. L fui. 1. 19. flagitiuvi hominis. In L the 
 concluding letters of ' flagitiunii ' and those of the next word (probably 
 * hominis ') are cut off at the top. 1. 23. scabiej?i. L scabies. 1. 24. 
 
 Autumas. L animus. 1. 25. postica. L (app.) postieas. 
 
 Act II. Sc. 5. 1. 4. Criuele. L Corpulo, altered from ' Couilo ' (?). 
 dabinms. 'Agemus' seems required. 1. 16. Mefuento. L Alemento. 
 
 1. 21. eum. L eam. (Fr. 'que dyable est ce que ceste a luy veult tant?') 
 1. 31. revisas. L revilas. (Fr. ' reuinses.') 1. 38. vbina77i. L vtinam. 
 (Fr. ' Ou dyable luy tient la main ceste la ? ') 1. 40. vatic inattmi. L vati- 
 
 cinatis. 1. 51. co7iserere7it. L id sererent. (Fr. ' qu'elle le baiseroit.') 
 
 1. 52. osculu77i. L olutum. (Fr. ' ce baiser.') 1. 54. esses. L es... 
 
 (Other letters cut off at the top.) 1. 59, tatide7n. L laudent. 1. 60. 
 obrepsti. L obrepti. 1. 68. i7ijidelio7- ftias. L fedilior suas. 1. 70. 
 
 eris. L erit. 1. 71. /;/ biiiio. L Invinio. 1. 75. factiwi (? foedus). 
 
 L saltum. 1. 82. atte7ide. L accendo. (Fr. 'tu t'en tairas pour cette 
 
 beure.') 
 
 Act II. Sc. 6. 1. 16. itoctuvigila. L nodtrinigita. 1. 36. Mee7te. 
 
 L Mene. 1. 67. est. Query, 'es.' 1- 74- 77iedicu7/i. L mediam. 
 
 Act II. Sc. 7. 1. 8. per te. L perdite(?). (A correction has been 
 made.) 1. 53. vide7tdu7n. L vivendum. (Fr. ' atentif a voir.') 1. 60. 
 aptius. (Query, 'amplius.') L aptus. 1. 71. pee 7ii teat a7ite. L pertineat 
 lente. 1. 80. vidistiii". L vidi scin. 1. 85. fii7-cifer. L furcifur. 
 
 1. 94. veru77i. L vero. 1. 109. 77ie. L in. 
 
 Act III. So. I. 1.25. TToXv/xadri^. L, TToXv/xedris. ^iXo/xad'^s. L <pi\vfia6rjs. 
 1. 31. a/icu/zde. L aliunde. 1. 38. /Aera/AO/)0w(rewy. L fieTaixopcpoaeuis. 
 
96 
 
 TEXTUAL NOTES 
 
 1. 40. Autochyruni. L Autochryum. 1. 42. controuersum. Query, 
 
 'controuersiam.' 1. 43. significatque. L Significat, qua. 1. 50. quadrata. 
 L quodrata. 1. 62. vti. L vt vti. 1. 68. veru, veru. L veru, vera. 
 1.75. Stragalci. L Stragulci (altered from 'Stragalci'). 1. 87. es. Lest. 
 1. 109. KUTiXif} avdpojTnp. L /cortXw avOpwirta. xaXeTrwraroj'. L xaXeTrpo- 
 
 TttTOl'. 
 
 Act III. Sc. 2. Interlocutors. Brulio. L Brulius. (See note above 
 under Dramatis Personce.) 1. i. serus. L servu. 1. 5. si. L sic. 
 
 1. 6. In L 'domini...stulti' make a new line. 1. 20. scient. L sient. 
 1.21. illisfomentis. L illi sfounentis. 1. 28. ^?V...jzV/> (query 'dicit...scitis'). 
 L dicit...sitis. 1. 46. A sine. L Asinus. 1- 75- Chiliadis. L Chibadis. 
 1. 76. p-opediem. L \iro pedis. 1. 95. haustii. L hasta. 1. 128. nam. 
 L non. (Fr. 'car ils logent.') 1- i35- vivat. L iuvat. 1. 142. at. Let. 
 1. 147. lorarios..doris. L loracios...locis. I. 153. bubula. L vibula. 
 
 1. 159. conwiixtio. L commissi©. (Fr. gives 'commixtio.') 1. i6r. in. 
 L sin. (Apparently the 'S' denoting 'Stra.' as the next speaker became 
 attached to 'in.') 1. 163. Etiam...cogita, a new line in L. 1. 172. dis- 
 cipulus. L discipuliu possis cognoscere^xsx'sikQ z.Ymtm.'L,. 1. 174. tibi... 
 referam, make a line in L. 
 
 Act III. Sc. 3. 1.2. geram. L gerati. (Could this mean 'befooled'? 
 Cp. I. 5. I-) 1- 5' quotannis. L quo tenues. 1. 12. omni. Lai. 
 
 1.14. infamies. L insanise. 1. 17. niUlam. L nullum. !• 23. fami- 
 geratio. L famiferatio. 1. 30. ibi esse in latibulo. L tibi esse lepilibile. 
 1. 32. Virgini. L Virginius. tiirpis hicri. L turpi tueri. 1. 45. Mala- 
 cissandus, L Malissandus, 1- 5i' venefic(2...Samni(B enecandam. L vene- 
 fica...sumnioeuocanda. 1- 54- tti. Lin. 1. 57- At. L Ac. 1.66. 
 Mirum. L Multum. 1. 67. morigera siei. L morigerali est. 1. 70. 
 
 exorem. L vxorem. 1. 71. facile. L facito. possis. L possit. sibi. 
 L tibi. 
 
 Act III. Sc. 4. Interlocutors. Brulio. L Brulius. 1. 4. videor. 
 
 L vidier. 
 
 Act III. Sc. 5. 1. I. peragere^n. L polligerem. (Fr. 'tracasser par 
 toute ceste ville.') 1. 2. possem. L possim. 1. 4. a me. L amo. 
 
 (Fr. 'vous m'auez ostee de grad' peine.') 1. 17. occasio. L occatio. 
 
 1. 29. si. L Sic. 
 
 Act III. Sc. 6. 1. 16. futurus. L defuturus. 1. 20. mane. 
 
 L meme. (Fr. 'ou ce matin.') 11. 23 and 27. Reperi. L Repperi. 
 
 1. 37. Last word of the line cut off in L. (Fr. 'comme vne petite Nonne.') 
 1. 38. Last word of the line cut off in L. (Fr. ' qu'elle ne deuienne en sainte.*) 
 1.39. suorum. L suu. 1. 60. me...daturam. L ne...daturu. (Fr. 'ie 
 
 gage que i'en seray payee.') 
 
TEXTUAL NOTES 97 
 
 Act III. Sc. 7. 1. 3. operias. L operas. 1. 11. his. L vis. 
 
 dare possem. L dari possent. 1. 18. istcsc. L istac. 1. 26. vlciscar, 
 
 L vlciscat. 1. 44. Vir. Hispani. L Vir. Hispaniae. 1. 57. maiori. 
 L maiorem. alloquitur Fabritium. The note is attached in L to 1. 54. 
 
 1. 72. nimio. L nimis. 1. 73. verebar. L Gerebar. (Fr. 'ie m'en suis 
 
 doute.') !• 83. modo. L Nouo. (Fr. *mais que....') consulas. L con- 
 sulat. 1. 88. aperi. L apperi. 
 
 Act IV. Sc. I. 1. 3. Ausctdtare me te. L Ausculta emere. 1. 16. 
 
 furta. L fulta. 
 
 Act IV. Sc. 2. 1. II. speculatur. L spectatur. 1. 16. cito. 
 
 L cita. 1. 20. rw/w. L lupis. 1. 21. Quod ne. Query 'Quod si.' 
 
 1.40. W(3r/^ (query 'sorte'). L forte. 1. 62. canibus. L carnibus. (Fr. 'ces 
 meschans le mastinoient bien, faisoiet pas?') 1. 64. vbi. L tibi. (Fr. 'ou 
 est done mon filz?') 1.66. dixi. L dixit. (Fr. 'le disois-iepas.') 1, 80. 
 tempus. L te mana. (Cp. 1. 78 aa^yJw.) 1. 91. allachrymat. L elachrymat. 
 Cp. III. 6. 41 sup. 
 
 Act IV. Sc. 3. 1.17. a me. Laitne. 1. 20. mutuum. Lmultuum. 
 1. 23. vt. L et. 1. 24. talem. L ale. 1. 30. cenatus. L tentatus. 
 
 (Fr. 'as tu point encor' gouste?') 1. 32. Vndecim farta. L Vnodecem 
 facta. 1. 34. Argento. L Argenti. 1. 38. hac. L hae. 1. 40. 
 
 apparari. L appari. 1. 41. diris. Ldicis. !• 44- egomct. L egome. 
 1. 45. bibo. L bibi. 1. 50. vinum. L vnvi. 1. 54. vt. L vo. 
 
 1. 56. fnagister Petre. L magistre patre. 
 
 Act IV, Sc. 4. 1. 9. mecE. L mei. 1. 12. Lcelia. L salua. (Fr. 
 *& vous aussi Lelia ma chere espouse.') !• 13. i^- L se. 1. 15. nu- 
 
 tricem. L nuptricem. 1. 23. et. L est. 1. 40. bibi. L tibi. (Fr. 
 
 'vn petit coup.') 1. 44. incolumis. L in ednmis. (Fr. 'sain & saune.*) 
 
 Act IV. Sc. 5. 1. I. senum. L senem. 
 
 Act IV. Sc. 6. 1. 12. vaniloqua. L vaniloquia. 1. 15. est. In 
 
 L attached to 1. 16. 1. 16. offenderit. L (app.) ofFenderi lus. 
 
 Act. IV. Sc. 7. 1.3. bonum. L bonis. 1. 10. pessum. Lpessimum. 
 1.12. deruncinatiis. L deracinatus. 1.31. sinis. L suus. 
 
 Act. IV. Sc. 8. 1. I. In L the line includes V.'s speech. 1. 4. 
 
 vespere. L vespero. 1. 26. legirupa. L legirape. 1. 44. opplerem. 
 
 L oppellerem. 
 
 S. L. 7 
 
98 
 
 TEXTUAL NOTES 
 
 Act. V. Sc. I. 1. I. Vir. L Gir. 1. i. canes. L canos. 1. 4. 
 lancea. L lanceat. 1. 5. inermi astJto. L inermis asnn (not clear). 
 
 1. 7. porcellos. L procellos. (Fr. 'comme beaux becasseaux.') 1. 12. 
 
 transjigam. L toranfiga em. (Fr. 'embroche.') 1. 14. 77iedhim. L modu. 
 conmravit. L coniurabit. (Fr. 'se pourroit bien estre...apointe auecq' nos 
 ennemyz.') 1. 21. tiimoreJ7i. L rumorem. 1. 27. protej-afn (query, 
 ' protraham '). L propria. 1. 28. limis. L elimis. 1. 42. 7niti. 
 
 L mihi. 1. 50. In L this line (very illegibly written) is an after-insertion, 
 
 put out of place between 11. 47 and 48. (Fr. 'auez vous retrouue Fabritio? 
 Et ou est il? P. Ceans, ou il a pris vne tres belle femme.') 1. 68. veru. 
 
 L vera. 1- 75- Mi gnate. L Magnate. 1- 77- Fabriti. L /^rz(5. (as the 
 speaker of the words following). L accordingly inserts Vir. before 1. 79. 
 
 Act. V. Sc. 2. 1. 8. processit. L precessit. here. L heri. 
 
 Act. V. Sc. 3. 1. 4. L gives the words 'Quid hems?' to F. cupit. 
 Lcupis. 1.12. adolescentium. L adolescentum. 1. 27. dices. L dies. 
 1. 34. hcEc. L hec. 1. 39. scriptas. L scripta. 1. 47. tetigeris. L 
 
 tegigeris. 1. 59. mentitus. L mentibus. 1. 62. vidi. L sita. ilia. 
 L ilia. 1. 64. delituit. L delicuit. 1. 68. quod. L quid. 1. 82. 
 
 me. L ne. 
 
 Act. V. Sc. 4. 1. 2. sistit pedes. In L part of F.'s speech. 
 
 Act. V. Sc. 5. 1. 7. sericam. L sirica. 
 
 Act. V. Sc. 7. 1. 2. ornavi jfie. L orna vinie. 1. 24. jneum. 
 
 -Query, ' meam.' 1. 36. bonam. L bonum. 1. 37. filicE tuce. L filise 
 mese. 1. 39. perfricet. L perfricat. 1. 56. hie. L his. 1. 79. penes. 
 X. panes. 
 
NOTES 
 
 Prologi. 
 
 Similarly in Plautus' THnutnnms the Prologue is given by two characters, 
 Luxuria and Inopia. 
 4 cum istoc ornatu. Plant. Cure. I. i. 2 ; Men. v. 1.9. 
 
 13 Cynostiram versus aries est. I take aries to refer to ' patrium hoc vellus,' 
 1. 6 (see Introduction^ p. xii), and the meaning to be * the ram is now 
 in high favour.' 
 
 16 magistri regentes et non regentes. Masters of Arts at Cambridge of junior 
 standing presided over disputations for degrees and were called Regents : 
 those of higher standing, being excused this duty, were called Non- 
 regents. 
 
 Act I. Sc. i. 
 93 femur. Cp. Pedantius 1700. 
 
 96 more Guelphico. Fr. ' auecq' la plume droite a la Guelfe.' 
 98 conchata... Cauda. Pliny, N. H. x. 20. 22. I translate the passage: 
 
 'jetting in a hat with a whole shell-shaped peacock's tail [in the way of 
 
 a plume].' 
 100 — 102 Not in the French. 
 102 Cp. Plant. Merc. \\. 2. 26, 28: bis tantum valeo quam valui prius... 
 
 Oculis quoque etiam plus iam video quam prius. 
 
 118 de dote. Cp. i. 2. 59. 
 
 Act I. Sc. 2. 
 8 Fr. ' dont ie ne S9ay pareillement qu'en deuiser.' 
 26 Cp. Plant. Amph. i. 1. 276 : vini hirneam {cirnea and hirnea are alternative 
 
 forms). 
 41, 42 Not in the French. 
 
 7—2 
 
loo NOTES 
 
 Act I. Sc. 3. 
 48 Sibulum. Fr. 'Ciboule,' Ital. 'Cippollone.' 
 
 56 Cp. Plaut. Pcen. III. i. 29: quam magis aspecto, tarn magis est nimbata. 
 Cp. IV. 2. 9 n. 
 
 82 Cp. Ter. Eun. v. 2. 20 : vix me contineo quin involem | Monstro in 
 capillum. 
 
 98, 99 ne quis sit hie alienus \ nostris dictis auceps auribus. Plaut. Stick. 
 I. 2. 45 : num quis hie est alienus &c. 
 
 100 — 102, a good deal abridged as compared with the French : 103 — 118 ex- 
 panded. 
 
 114 Cp. Cic. ad Quint, v. 19 : in ipso articulo temporis ; Ter. Ad. ii. 2. 21 : 
 in ipso articulo. 
 
 146 foues, 'allay.' Cp. II. i. 6% /omentum. 
 
 169 circumgyrabat. A non-classical word. 
 
 171 ciuem ^'c. Fr. ' il me prendroit voluntiers et me traiteroit...comme vn 
 gewtilhomme.' 
 
 175 — 180 Cp. Ter. Eun. iii. 5. 25, 26 : quid ex ea re tandem ut caperes 
 commodi? I Ck. Rogas? viderem, audirem, essem una quacum cupiebam. 
 
 190 Cp. Ter. Heaut. iv. 3. 41 : quid si redeo ad illos qui aiunt 'quid si nunc 
 caelum mat?' 
 
 200 Cp. Plaut. Poen. I. 3. 37 : ne...meo amori obiexim moram. 
 
 214 Cp. Ter. And. 11. i. 22 : si id facis, hodie postremum me vides. 
 
 Act I. Sc. 4. 
 
 I Gerardus' vanity is treated more fully than in the French play. 
 
 4 amicibor magnifice. Cp. Plaut. Pers. 11. 5. 6 : amicibor gloriose. 
 
 7 pro titivilicio. Cp. Plaut. Cas. II. 5. 39 : non ego istuc verbum emissira 
 (Brunck's correction) titivillitio. 
 
 II Cp. Plaut. M. G. III. I. 33 : itane tibi ego videor,,.Acherunticus? 
 
 18 The phrase ' ire in amplexus' is frequent in Ovid. 
 
 19 Cp. Plaut. Cas. III. 2. 31 : ut eum ludificem. 
 
 52 Spela's turning Gerardus about is an addition by our author. 
 
 63 In the Decamerone II. 8 a man is detected of being in love by the beating 
 
 of his pulse. 
 66 Cp. Ter. Eun. 11. 2. 47 : ne sursum deorsum cursites. 
 
NOTES loi 
 
 75 Cp. Plaut. Aul. IV. 4. 6 : non fur, sed trifur. 
 
 78, 79 Cp. Plaut. Cas. i. i. 48, 49: Sine tuos ocellos deosculer, voluptas mea, 
 
 I Sine amabo ted amari, meus festus dies. 
 81 Quid tibi interpellatio aut in consilium hue accessio est ? Plaut. Ti'in. III. 
 
 2. 84. 
 91 Ferraria duceni. Fr. * Due de Ferrare.' 
 97 Cp. Plaut. Trin. ii. 4. 37 : Edepol mutuom mecum facit. 
 Ill Cp. Plaut. As. II. 2. 2 : Uti ego illos lubentiores faciam quara Lubentia 'st. 
 
 112, 113 Cp. Plaut. Epid. II. 2. 72 — 75 : si aequom siet | Me plus sapere 
 quam vos, dederim vobis consilium catum | ...Atque ad earn rem con- 
 ducibile. 
 
 117 ex pellibus — a play on the sense ' tents.' 
 
 136—143 This represents a verse-passage in the French and Italian. The 
 
 former runs : G. Amour helas ie meurs ! 
 
 S. Baston, fay tes honneurs. 
 
 G. Que tu es bien heureuse ! 
 
 S. O beste marmiteuse 
 
 G. Femme bien fortunee. 
 
 S. O beste ou fus-tu nee? 
 
 G. O laict tresbien content 
 
 S. O cerveau plein de vent 
 
 G. O Clemence iolie 
 
 S. O vaisseau plein de lie. 
 
 146 Cp. Ter. EuH. 11. i. 10 : memini tametsi nullus moneas. 
 
 155 unguentum ...vt prestines. Cp. the conduct of another amorous old man in 
 Plaut. Casina ii. 3. 10: myropolas omnes solicito, ubicunque est 
 lepidum unguentum, ungor. 
 
 Act I. Sc. 5. 
 
 8 et frontefn caperat (MS caperet) affectata seueritudine. Cp. Plaut. Ep. v. 
 1.3: quid illuc est quod illi caperat frons severitudine ? See Fucus i. 2. 
 37/2. 
 
 12 See Textual Notes. I translate, ' when they set themselves against the 
 assaults of laughter.' 
 
 14 delinitum (= delenitum), charmed, bewitched. Cp. Plaut. Amph. ii. 
 2. 214 : delenitus sum profecto ita ut me qui sim nesciam. 
 
 30 Edico omnibus. An imitation of Plaut. Capt. iv. 2. 43 : Ergasilus: Prius 
 edico... 
 
I02 NOTES 
 
 48 Cp. Ter. Eun. iv. 4. 3 : os ut sibi distorsit carnufex. 
 
 52 nuntium. Fr. *tu as des eschaudez sucrez, donne m'en?' Nuntium as 
 a neuter ( = ' news ') is common in Latin of this time. See Hymencetis, 
 IV. I. 84 «. 
 
 65 cut in OS talis incidat bolus. Cp. Ter. Heaiit. iv. 2. 6 : crucior bolum 
 mihi tantum ereptum...e faucibus. 
 
 Act II. Sc. I. 
 16 Cp. Ter. And. I. 5. 57 : si te in germani fratris dilexi loco. 
 41 Cp. Plaut. Poen. ill. 5. 42 : nunc pol ego perii certo, baud arbitrario. 
 63 efflicti77i (MS afflictum) amat. Cp. Plaut. Cas. Prol. 49 : amat efflictim ; 
 
 Merc. II. 3. 157 : efflictim perit | ex amore ; Amph. i. 3. 19: efflictim 
 
 amare. 
 68 fomentuni. See i. 3. 146 n. 
 72 If the reading adopted is right, aqtianimitas seems to be used in the sense 
 
 of aquitas. 
 
 87 velfugientem sequar. Cp. Sen. Ben. v. i : gloria fugientes magis sequitur. 
 Pedantius^ 12 16: laus sequitur fugientem. 
 
 96, 97 Cp. Plaut. Trin. v. 2. 2: cui fides fidelitasque amicum erga aequi- 
 paret suum. 
 
 101 ad magnum fanum. Fr. * iusques en la grand' eglise.' 
 
 102 Illic sum atqiie hie sum. Cp. Plaut. Trin. iv. 4. 17. 
 
 103 Cp. Plaut. Cas. ill. 5. 63: si effexis hoc. 
 
 103, 104 Cp. Plaut. True. Ii. 3. 10, 11 : D. audin' etiam? A. quid vis? 
 D. Di me perduint | Qui te revocavi : non tibi dicebam, i modo? 
 
 Act II. Sc. 2. 
 
 2, 3 Cp. Plaut. Cas. ii. 3. 8: banc ego de me conjecturam domi facio magis 
 
 quam ex auditis. 
 5, 6 amantes...amentes. Cp. Plaut. Mere. Prol. 81 : amens amansque; 
 
 Ter. Eun. i. 3. 13: amentium, baud amantium. 
 
 10 ad solarium. Fr. ' au hault du grenier.' 
 
 exerit ( = exserit) — according to the rule of spelling by which 's' was not 
 written after ' x.' 
 13 Fr. 'auoit le vif argent sous les piedz.' 
 15 Cp. Ter. Eun. 11. 2. 3 : quendam mei loci hinc atque ordinis | hominem. 
 
 49) 50 Cp. Plaut. Stick. I. 3. 93, 94: Rogare jussit te multum opere maximo, 
 1 Mecum simitu ut ires ad sese domum. 
 
NOTES 103 
 
 59, 60 scurrcB aliquando ex ore \ Manauit catum dictum. ' Many a wise word 
 falls from the lips of a fool.' 
 
 60 fernim, dum incalescit^ferito. * Strike the iron while it is hot.' No such 
 proverb in the French. Cp. A. Gartner, Proverbialia Dideria {1574), 
 under ' Occasio ' : Ferrum quando calet, cudere quisque valet. 
 
 66 si adolescentia sciret et senectus posset. Fr. ' si jeunesse S9auoit & vieillesse 
 
 pouuoit,' where the Ital. has merely, ' i giouani non han tutto quel 
 
 senno che gli bisognerebbe.' 
 71 sine exorem. Cp. Plaut. Bacch. v. -2, 82: sine me exorem; Ter. And. v. 
 
 3. 30 : sine te hoc exorem ; V. 8. 13 : sine te exorem ; Eicn. I. 2. 105 : 
 
 sine te exorem. 
 76 Cp. Plaut. Cas. 11. 6. 9 : corculum assudassit jam ex metu. 
 79 Cp. Plaut. True. iv. 3. 6 : vos colubrino ingenio ambae estis. 
 
 Act II. Sc. 3. 
 
 3 vnum curriculmfi facere. Plaut. Trin. iv. 4. 11. 
 
 4 Cp. Plaut. Pcen. 11 1. i. 29 : vicistis cochleam tarditudine. 
 
 13 Cp. Ter. And. v. 2. 15: videtur esse quantivis preti. 
 
 17, 18 Pulchra quidem gemma est. \ Quid ais de gemmis, furcifer ? The 
 word-play represents the Fr. : II ne sera pas touiours si bonne bague, 
 non. I Que dis tu de bagues? and the Ital.: Non sara sempre buona 
 roba. I Che dici tu di robba? 
 
 26 C vivitur. S. satin^ ex sententia? Cp. Ter. Phorm. ir. i. 26: Valet... 
 
 sed satin omnia ex sententia ? 
 29 albce gallincB filitun. Juv. Sat. xili. 141: gallinse filius albae. 
 
 Act II. Sc. 4. 
 3, 4 Cp. Plaut. Cas. III. 2. 6 : senati columen, prsesidium popli. 
 15 pellicularia, 'enticing,' a non-classical word. 
 19 flagitiu?n hominis. Plaut. Cas. 11. i. 8; Men. v. i. 9 etc. 
 
 28 aurium tenus in amore, ' up to the ears in love ' (a non-classical phrase). 
 
 An example of the use of temis in Lily's Short Introduction is 'Aurium 
 tenus, Up to the ears.' 
 
 29 Cp. Ter. Eun. ill. i. 43: Risu omnes qui aderant emoriri. 
 
 30, 31 denarium..,effero, \ tanquatn occisufn deridiculo. 'I carry the penny 
 out (to burial) as though it had been killed by ridicule' {?). 
 
I04 NOTES 
 
 Act II. Sc. 5. 
 
 I vnam, sc. a girl. Cp. Fr. : ' ie me sais fort d'en recouurer une pour 
 toy. .5V«....si tu me trouue quelque chamberiere a mon gre.' 
 
 9 hanc quadragessimani. Fr. *a ce caresme prenant. ' 
 
 10 concionibus ad pulpitum. Fr. 'au sermon.' 
 
 28 Accede, ^ male conciliate. Fr. ' petit sauuageau.' Cp. Ter. Eun. IV. 4. 1 : 
 prodi, male conciliate. 
 
 38 See Textual Notes. 
 
 48 quam suppudet. Fr. 'que tu es estrange.' 
 
 50 tantundem mihi. Fr. *autant a moy.' 
 
 62 — 64 omnis gallina sibi scalpit, \ sibi cibum qucerit, \ denique omnes mulieres 
 ad vnam inciidem factce sunt. Fr. ' Toute Geline becque a soy : quand 
 tout est dit, toutes femmes sont forgees a un coing.' It. * Ogni gallina 
 ruspa a se, in fine tutte le donne son fatte a un mode. ' 
 
 Act II. Sc. 6. 
 
 I, 2 Cp. Plant. Cas. 11. 3. 58: Ego discrucior miser amore : ilia autem quasi 
 ob industriam | Mihi advorsatur. 
 
 3 Cp. Plant. Epid. in. i. i : exspectando exedor miser atque exenteror. 
 
 16 Cp. Plaut. Cure. i. 3. 40: tuam fidem, Venus noctuvigila! 
 
 22 et seq. This spontaneous outburst of Flaminius is not in the French or 
 Italian. It skilfully gives an opening for his after-reference to 
 Laelia. 
 
 30, 31 Cp. Plaut. Trin. ill. 2. 79, 80: Non enim possum quin exclamem : 
 Euge ! euge ! Lysiteles, ttoXlv \ Facile palmam habes ! hie victus. 
 vicit tua comoedia. 
 
 46 Cp. Plaut. Epid. v. i. 17 : usque ab unguiculo ad capillum summum es 
 festivissima. 
 
 54' 55 Cp* Plaut. Cist. II. I. 36: di deseque, superi atque inferi, et 
 medioxumi... 
 
 80 The comparison with Medea is not in the French or Italian. 
 
 89 nisi infuga. Lgelia flies the same night to the house of Clemens. Cp. iv. 
 4. 34 (spoken next day). 
 
NOTES 105 
 
 Act II. Sc. 7. 
 
 6 suspende me. Repeated at 11. 20, 41, 60, 73, 98. Cp. Plaut. Pxn. i. 
 2. 96, 98: suspende te. 
 
 34, 35 Cp. Plaut. Merc. i. 2. 71 : qui potuit videre? A. oculis. Ch. quo 
 pacto? A. hiantibus; M. G.U. 3. 19: vidi. P. tuten'? 6". egomet 
 duobus his oculis meis. 
 
 45 Tressis — properly= ' three asses.' ' Non tressis agaso' (Plaut. /"^x. v. 76), 
 ' a fellow not worth three coppers.' App. here used as ' a good-for- 
 nothing fellow,' representing 'coquin' of the French. 
 
 48 y?a^rw = * whipping-stock.' The word only occurs in the plural in a 
 
 fragment of Afranius interpreted by Nonnus. 
 
 49 Cp. Plaut. Epid. i. 2. 56 : senatum convocabo in corde consiliarium ; 
 
 M. G. II. 2. 42 : dum ego mihi consilia in animum convoco. 
 
 50 ne posthac dixerisy '■ putaratn.'' Cp. ill. 2. 169 «. 
 55, 56 These lines not in the French. 
 
 58 Cp. Plaut. Capt. III. 3. 14 : neque iam Salus servare, si volt, me potest ; 
 Ter. Ad. iv. 7. 43 : ipsa si cupiat Salus | servare prorsus non potest 
 hanc familiam. Lines 57, 58 seem to be based on a misunderstanding 
 of the P'rench * S'il est ainsi que tu le dis : le voyla mort,' in the sense : 
 ' there is nothing but death before me.' 
 
 62 nunc solus ^c. This witty reminiscence is not in the French. 
 
 65 Cp. Plaut. M. G.W. I. 75 : ita sublinitum est os. 
 
 67 nisi ego ilium exemplis quam plurifnis — Fr. ' Si ie n'en fais telle 
 vengeance que tant que ceste ville durera il sera exemple aux seruiteurs.' 
 
 72 Cp. Ter. Eun. iv. 4. 44 : possumne ego hodie ex te exculpere | verum ? 
 
 107 Cp. Plaut. Poen. iii. i. 40: Obsecro, operam celocem hanc mihi, ne 
 corbitam date. From the form 'corvitam' for ' corbitam ' comes 
 * corvette.' 
 
 Act III. Sc. i. 
 
 Interlocutors. Petrus' speeches are attributed in the P>ench to Ped. (Peda- 
 gogue), in the Ital. to Ped. (Pedante). 
 I, 2 Per uarios...Modenam. Not in the French. Verg. Aen. i. 204, 205 : 
 Per...Latium. 
 Taurus 6^c., substituted here for other local proverbs in the originals. 
 II asinum portantem misteria. For the proverb ' Asinus portans mysteria' 
 see Erasmus Adagia, Ch. li. Cent. ii. Ad. 4. It is based on Aristoph. 
 Ranee., 1. 159 : e7w 701/1' 6vo% 070? ixvar-qpca. 
 
 7—S 
 
io6 NOTES 
 
 15 Guitziardinam. Fr. * Guissardin,' It. ' Guicciardino.' 
 
 19 cum subit... imago ^'c. Not in the French. Ov. Trist, i. 3. i. 
 
 30 assatce — a wrong form for ' assse.' Cp. v. 1. 9. 
 
 35 Q. Asconius Pedianus, a Roman grammarian (B.C. 2 — A.D. 83), wrote a 
 commentary on Cicero. The errors committed by the pedant are 
 meant to excite laughter. 
 
 39 dulcis amor patria. Ov. Fasti V. 653 : saepe tamen patriae dulci tan- 
 
 guntur amore. 
 
 40 Autochyrum — an impossible form = aur6xetpa. 
 
 46 vini Falerni. Fr. ' le Trebian.' 
 
 47 Q\z. pro Sest. XLii. 91 : turn conventicula hominum, quae postea civitates 
 
 nominatae sunt, tum domicilia conjuncta, quas urbes dicimus. 
 
 50 Hor. Ep. I. I. 100: diruit, aedificat, mutat quadrata rotundis. 
 
 54 The Fr. has * lamdudum animus est in patinis.' 
 
 60, 61 vultur . . .carniiiorum animal \ et quod patrem non agnoscit, vt est in 
 Heirogliphicis. The pedant may be thinking of Aristot. Ilept Zuxuj' IX. 
 34. 123 : 17 5^ KoKovfiipr] (prjpjj . . .ra T^Kva iKTp^(f>€L /cat ra avTTJs /cat ra rod 
 derov' /cat yap raud' orav iKJSdWri eKelvos, dvoKa^ovaa Tp4(pei' e/c/3d\Xet 
 yap 6 derds irpb upas Irt ^iov deo/xeua /cat oijiro) dwdfieva ireTecrdat,. 
 
 65 Lily, Brevissima Institutio (1602 G viij r.)\ * Plautus. — Exemplorum 
 multitudine supersedendum est.' Not in Plautus as we know him. 
 Cic. hiv. I. 20. 28 : supersedendum multitudine verborum. 
 
 71 exonerabis te. Perhaps a mistranslation. Fr. *tu te desaltereras.' 
 
 73 aquam asperges^ 'you will do something to revive me.' Cp. IV. 2. 49 «. 
 Fr. ' mais que ie sois mort, vous me ferez du chaudeau aux oeufz.' 
 
 89 isto=hoCi a common usage in Latin of this period. 
 
 93 Cp. j?)r^ Pis. 17 : natus abdomini suo. 
 
 95 etc. The references to Cicero, Homer and Hesiod not in the Fr. 
 
 97 Percontatorem fugito nam garrulus idem est. Hor. Ep. I. 18. 69. 
 
 109 Theognis 295 : KurLXii) dvOpdj-m^ (xiydv xctXeTraJraTo;/ ax^os. 
 
 Ill Contra verbosum noli contendere verbis. Cato Distycha I. 10 : Contra 
 verbosos etc. 
 
 116 Cp. Lily, Brevissima Institutio (1602 F iiij v.)-. Sophistae rixantur de 
 lana caprina, and Hor. Epis. i. 18. 15. 
 
 126 Cp. Hor. Ep. I. 10. 24 : Naturam expellas furca, tamen usque recurret. 
 
NOTES 107 
 
 Act III. Sc. 2. 
 
 5 The three following speeches here given to Brulio, Aurelius, Brulio were 
 assigned in the Fr. to Laise ( = Aurelius), Brouillon, Laise, respectively. 
 
 13 stragulas. The classical form would be stragula^ but cp. Erasmus, 
 Colloquia, ' Herilia ' : Compone lecti stragulas. 
 
 16 Cp. Ten Eun, I. 2. 7, 8 : Ceterum | de exclusione verbum nullum? 
 
 34 Cp. Plaut. Cure. II. 3. 39 : lippiunt fauces fame. 
 
 40 Omne simile appeiit sibi simile. Erasmus Adagia, Ch. i. Cent. ii. Ad. 21, 
 
 quotes Arist. Eth. Nic. vili : ofxoiov o/ioiov ecpierai, ' id est, simile 
 appetit simile.' 
 
 41 signiim est sapieniice. Fr. * Speculum prudentiaw significat. luxta illud 
 
 Catonis' etc. 
 
 42 ' nosce teipstim ' = yvwdi aeavrov^ the oracle given to Croesus by the 
 
 Delphic Apollo, Xen. Cyrop. vii. 2. 25. 
 
 47 — 77 This talk about pedagogues only in the Latin play. 
 
 53 didicisse fideliter artes. Ov. Pont. ii. 9. 47. 
 
 56 Lily {Brevissima Insiitutio, 'Ablativus') gives the example: 'Nomine 
 Grammaticus, re barbarus.' Cp. Cic. lusc. ii. 4. 12: ut si grammati- 
 cum se professus quispiam barbare loquatur. 
 
 65 Naturam expellas furca, Cp. in. i. 126 «. 
 
 verbum sapienti sat est, Cp. Plaut. Pers. iv. 7. 19 : dictum sapienti sat 
 est ; Ter. Phor. iii. 3. 8. 
 
 74 lauare yEthiopem. Erasm. Adag. Ch. i. Cent. iv. Ad. 50. 
 
 operam et oleum perdes. Plaut. Poin. i. 2. 119: tum pol ego et oleum 
 et operam perdidi. Erasm. Adag. Chil. l. Cent. iv. Ad. 62. 
 
 86 flos veteris vini ?neis naribus obiectus est. Plaut. Cure. i. 2. i. 
 
 113 Omnis repletio mala est, panis vero pessima. This line in both the Fr. 
 and Ital. Cp. Pedantius, 1. 2001 : omnis saturatio mala, Syllogismorum 
 vero pessima ; Don Quixote, Part IL cap. 47 : omnis saturatio mala, 
 perdix autem pessima. Dufheld refers to Aphorismi Hippocratis (ed. 
 Foesii 1620, fol. 1245), ov tpXt/o-^oi'tj... 0170^61/, but there must be some 
 nearer source. 
 
 117 introuisat, a non-classical form for Plautus' interuiso (Aul. ill. 7. i etc.). 
 Cp. IV. 2. 97. 
 
io8 NOTES 
 
 124 — 133 Fr. ' Br. Ceans logent Angloys & Flamens en grande quantite. 
 Allemans, o combien y en vient il. La. les Allemans ont de coustume 
 de se loger au Pourcelet. P. Ou logent les Neapolitains Br. Chez 
 moy. La. il se moque ; ils logent la plus part au Dieu d 'amours.' 
 The reference to Cardinals lodging at the God of Love is only in the 
 Latin. 
 
 141 Parcius ista viris tamen obijcienda memento. Verg. Eel. iii. 7. 
 
 144 Non vnquam tacuisse nocet, nocet esse loquutum. Plut. Educ. Lib. c. 14 : 
 (nw7r77(ras /xev ovZd% fMcrepdrjae, XaX-qaam-es 5e TrafXTrXtjdeU. Plutarch 
 [De San. Tu. 7) ascribes the saying to Simonides. Valerius Maximus 
 (7. 2. E 6) to Xenocrates : quia dixisse me (inquit) aliquando pcenituit, 
 tacuisse nunquam. I owe this note to Professor Summers. 
 
 151 Cp. Plant. Me7t. 11. 2. 55: ad Vulcani violentiam. 
 
 153 Cp. Plaut. Aul. II. 8. 4, 5 : agninam...bubulam...vitulinam...porcinam. 
 
 155 constantis cetatis. Cp. Suet. Galb. 4 : setate nondum constanti. 
 
 158 polluctOy banquet. Plaut. Rud. v. 3. di. 
 
 159, 160 Fr. 'Variorum ciborum commixtio pessimam generat digestionem.' 
 The reference to the ' Schola Salerna ' here and at iv. 3. 45 only in 
 the Latin. By the ' Schola Salerna ' (properly, ' Salernitana ') Petrus 
 means the verses by Joannes de Mediolano called Regimen Sanitatis 
 Salerni, generally printed with a prose commentary by Arnaldus de 
 Villa nova. The nearest approach to the present dictum in the Regimen 
 which I have found is the passage which appears thus in T. Parnell's 
 translation (1575) p. xv v.: 'there is nothing more hurtfull to mans 
 bodye, than to receaue meate vpon meate, that is but onely begunne too 
 bee digested. For the meate last taken shall let the digestion of that 
 yt was first eaten.' Cp. Eobanus Hessus De tuenda bona valetudine 
 (1564), p. 21 v.: Peius enim nihil est humano in corpore, quam si | 
 Mistio discordans fiat uterqw<? cibus. 
 
 163 Etia^n atque eiia^n cogita. Ter. Eun. I. i. 1 1. The Fr. has ' etiam atque 
 
 etiam cogitandum. ' 
 167 Cp. Cic. ad AU. I. 16. i : respondebo tibi varepov Trpbrepov' OfxyipiKus. 
 169 Insipientis est dicere ' 7ion putaram.' The saying comes in Lily's Shorte 
 
 Introduction of Gram?}iar (r599, ^ '^^^ ^)' ^P* ^^^' ^^ ^ff' ^' '^3- ^^ • 
 
 nee committere ut ahquando dicendum sit Non putaram. Cp. II. 
 
 7. 50 sup. 
 171 Cp. Ter. Eun. 11. 3. 89 : istaec in me cudetur faba (* I shall suffer for 
 
 that'). 
 175 Cp. Plaut. Poen. i. 2. 96 : abi domum ac suspende te. 
 
NOTES 109 
 
 Act III. Sc. 3. 
 This scene is mostly re-written. The former half is not in the Fr. 
 
 2 nie...facere geram (MS '■ geratV) figuram Jlagitij. Perhaps the MS 
 
 reading is correct, though the form geratus {gerratus) is not classical, 
 and the words mean ' make me a type of wickedness befooled.' 
 
 4, 5 Cp. Ter. Phor. I. 1.9: quod...vix...de demenso suo...compersit miser. 
 
 29 Cp. Plant. Cure, ill. i. 42 : Flagitium probrumque magnum. ,.ex- 
 pergefacis. 
 
 31 ilia — the nun who had given information of Lselia's flight from the 
 monastery in boy's dress. Cp. ill. 6. 56, 57. 
 
 65 animam agere, to give up the ghost. 
 
 68 Cp. Plaut. Cure. iv. 2. 3 : attamen meliusculum est monere. 
 
 70 sine illi hane veniam exorem. See 11. 2. 71 «. 
 
 Act III. Sc. 4. 
 
 3 versus magnum templum. Fr. *vers la grand' place.' 
 
 Act III. Sc. 5. 
 
 8 Cp. Ter. Ad. 11. 4. 7 : quasi nunc non norimus nos inter nos. 
 
 9 Plaut. Men. 11. 3. 56 : nescio quem, mulier, alium hominem, non me, 
 
 quseritas. 
 
 II num palpum obtrudis ? Cp. Plaut. Pseud. IV. i. 35: mihi obtrudere non 
 potes palpum (' you can't get over me'). 
 
 Act III. Sc. 6. 
 10 Cp. Plaut. Pers. ill. i. 56 : faciat repudiosas nuptias. 
 
 16 Fr. 'd'icy a cinq iours on n'en parlera plus.' Post dies nouem suggested 
 
 perhaps by ' a nine-days' wonder.' 
 24 videbo. Fr. * J'y penserai.' 
 
 28 — 30. Cp. Erasmus, Colloguia, ' Domestica confabulatio ' : 3L Quid adfers 
 mi Petre? P. Me ipsum. M. Nae tu rem hand magni precii hue 
 attulisti. 
 
 34 preeise relligiosam. Probably a hit at Puritans or Precisians. 
 
 35 assidua, aceubica. Plautus made the word * accubuo ' as a joke upon 
 
 'assiduo.' True. i. 4. 67. 
 
 37 Fr. * et dit son seruice comme vne petite Nonne.' 
 
 38 Fr. ' qu'elle ne deuienne en sainte. ' 
 
no NOTES 
 
 Act III. Sc. 7. 
 All this scene is treated very freely in the Latin. 
 2 prestitas. No word 'prsestito' in classical Latin. 
 
 7 Quid mecum tibifuit vnquam aui nunc est negotij? Plaut. Men. II. 3. 18. 
 
 9> 10 Cp. Plaut. Men, in. 2. 30: qui mihi male dicas homini ignoto 
 insciens ? 
 
 14 Cp. Plaut. Men. v. i, 23, 24: an mos est ita hie ] Peregrin© ut advenienti 
 narrent fabulas ? 
 
 16 hie homo sanus non est. Plaut. Men. Ii. 2. 9: certe hie insanus est homo. 
 
 21 Ger. Hem. Vir. Hui! os durwn! Cp. Ter. Eun. iv. 7. 35, 36: 
 Ch. ...eam esse dico liberam. Thr. Hem. Ch. Civem Atticam. 
 Thr. Hui. | Ch. Meam sororem. Thr. Os durum. 
 
 28 Mihi dolebit, non tibi, si quid ego stulte fecero. Plaut. Men. il. 3. 84. 
 
 33 qui sis, qui non sis,floccum non interduim. Plaut. Trin. iv. 2. 152. 
 
 34 Wfl/? mereri de immerente inseitia est. Plaut. Cz^r^:. i. 3. 29. 
 
 60 Fw«j a/eww trudit. Cp. Ter. yi«^. iv. 4. 40: fallacia | Alia aliam trudit. 
 
 65 adeo me coges...emori. Fr. ' tu me fais mourir.' 
 
 71, 72 Fr. ' ie me doute que ceste pauure fille par malencolie ne soit troublee 
 du cerueau.' 
 
 74» 75 Was Gerardus' house on the stage? and Virginius' at a distance? 
 
 78 blande et precario. Fr. 'auecq' douces paroles.' 
 
 96 This line is given to Ger. in Fr. 
 
 Ill qui pro te argentum dedit. Plaut. Rud. I. 2. 10. * 
 
 Act IV. Sc. i. 
 
 5 7? TTidL 7] airidi. Erasmus {Adagia, Chil. I. Cent. x. Ad. 47) on the adage 
 
 'Aut bibat aut abeat' quotes Cic. Tuse. Qu. v. 41. 118: 'ilia lex quoe 
 in Grsecorum conviviis obtinet, Aut bibat, inquit, aut abeat.' Erasmus 
 adds 'Quidam sic efiferunt, rj irWi, i) dindi., id est, aut bibe aut abi.' 
 Cp. Athen. x. 
 
 6 piduere tormentario. Fr. 'poudre de canon.' 
 
 8 Cp. Lily, Brevissima Institutio (ed. 1602), F 8 z;. : Cicero. — Grsecarum 
 
 literarum rudis. Cic. de Off. I. i. i : Graecarum literarum rudes. 
 
 23 filius agazonis. Fr. 'filz d'vn mulletier.' 'Agaso' was sometimes derived 
 from a.'ya^wv, hence perhaps the present spelling. 
 
NOTES 1 1 1 
 
 24 — 28 Cp, Pedantius 246 — 249. 
 
 31 te con/eras ad somniiim scipionis. A joke on Cicero's 'Somnium 
 
 Scipionis' : 'that you betake yourself to dreaming of a beating.' 
 
 32 est locus in carcere quod Tullianum appellatur. Quoted from Sail. Cat. 55 
 
 in Lily's Brevissima Institutio, and frequently applied humorously in 
 academical plays. 
 
 36 The comparison is not in the Fr. 
 
 40 Cp. Ter. Eun. in. i. 55: Par pari referto. 
 
 Act IV. Sc. 2. 
 
 3 Jilius nisi revertatur. The author has corrected a mistake in the French, 
 which has 'si. ..ton fils retournoit ' (Ital. 'quando tuo figliuol non si 
 truoui'). Cp. I. 2. 62, 63 and 1. 50 of this scene. 
 
 4, 5 Cp. I. 4. 146 «, 
 
 8 — II Cp. Plaut. Trin. iv. 2. 20 — 23: Quam magis specto, minus placet 
 mihi hominis facies : mira sunt | Ni illic homo 'st aut dormitator aut 
 sector zonarius. | Loca contemplat, circumspectat sese, atque sedis 
 noscitat. | Credo equidem, quo mox furatum veniat, speculatur loca. 
 
 28 festus dies hominis! Cp. Lily, A shorte Introduction of Grammar (ed. 
 
 1599, E. n\]v.): The Interjection: O festus dies hominis. See i. 4. 
 
 78, 79 «. 
 
 31 Spes bona, obsecro, subventa. Plaut. Rudens i. 4. 11. 
 
 42, 43 Cp. Plaut. Capt. II. I. I, 2: Si dii immortales id voluere, vos banc 
 gerumnam exsequi, | Decet id pati sequo animo. 
 
 47 motos prestat componere Jluctus, Verg. Aen. i. 135. 
 
 48 vescitur aura cetherea. Verg. Aen. I. 546, 7 : si vescitur aura | Aetheria. 
 
 49 Cp. Plaut. Bacc. 11. 3. 13: N. venitne? Ch. venit. N. euax aspersisti 
 
 aquam. Cp. III. i. 73 ;^. 
 
 52 Valet et valetudinem siiam curat diligenter. A humorous application of a 
 formula of farewell used by Cic. ad Fafti. xiv. 22: valetudinem tuam 
 cura diligenter; and included by Erasmus in his Colloquia among hi 
 Salutandi formulce. 
 
 69 Cp. Plaut. Pcen. v. 4. 93: multorum annorum miserias nunc hac 
 voluptate sedo. 
 
 70 — 72 Cp. Plaut. Poen. v. 4. 104 — 106: Dii de^eque omnes vobis habeo 
 merito magnas gratias, | Cum hac me laetitia tanta et tantis affecistis 
 gaudiis, | Ut mese gnatae ad me redirent in potestatem meam. 
 
112 NOTES 
 
 78 nonduni prehendi te manu. An Englishman's version of the French 'ie 
 ne vous auois pas encores baise.' 
 
 80 Cp. Ter. And. Ii. cs. 17 : quae nunc non est narrandi locus. 
 
 88—92 Not in the Fr. 
 
 89 dixi patrisare. Ter. Ad. iv. 2. 25: Laudo: Ctesipho, patrissas. 
 
 97 introuiso. Cp. III. 2. 117 «. 
 
 Act IV. Sc. 3. 
 
 8 Cp. Plaut. Rud. V. 2. 17: Z. ut vales? Gr. quid tu? num medicus...es? 
 
 9 herilis, ingiiam, pater est. Cp. Ter. Eun. v. 4. 40: Dico... nostrum esse 
 
 ilium erilem filium. 
 
 42 scholcB SalerncB. See ill. 2. 159 — 161 n. Cp. Parnell's translation 
 p. xivz;. : Auicen say th that all maner of repletions hurt the stomacke. 
 
 55 huic seni, sc. Gerardus. 
 
 58 Cp. Ter. Ad. v. 7. 5 : qui te amat plus quara hosce oculos. 
 
 Act IV. Sc. 4. 
 
 2, 3 ita mihi ad malum \ Mala res plurimce se agglutinant. Plaut. Aul. iv. 
 10. 71. 
 26 oculos... linceos. Cp. Hor. Sat. I. 2. 90: Lyncei...oculis, the eyes of 
 Lynceus the Argonaut, of whom Pindar wrote Kdvov yap eirLx^oviiav 
 irdvTwv yiver^ 6^VTaTou''OiJ,fxa. 
 
 33 Cp. Plaut. Men. in. 2. 40, 41 : non tibi | Sanum est... sinciput. 
 
 48 Cp. Plaut. Rud. II. 4. 8, 10: ut in ocellis hilaritudo est!... turn quae 
 
 indoles in savio est ! 
 
 49 Cp. I. 4. 78, 79;/. 
 
 Act IV. Sc. 6. 
 16 lude7ites offenderit, Fr. 'trouue encor' en besongne.' 
 
 Act IV. Sc. 7. 
 4 Cp. Ter. Eun. iv. 3. 18: ille autem bonus vir nusquam apparet. 
 10 ferte opetn . . .atque exemplum pessimum pessum date. Plaut. Rud. III. 2. 3. 
 12 Cp. Plaut. Capt. III. 4. 108: deruncinatus, deartuatus sum miser | Hujus 
 scelesti technis. 
 
NOTES 1 1 3 
 
 13 Eradicatus sum .. .omnibus exitijs interij. Plaut. Bacch. v. 1.6, 7. 
 
 27—29 Cp. Plaut. Bacch. ill. 3. 75 — 77: nullon' pacto res mandata potest 
 agi, nisi identidem | Manus ferat ad papillas, labra a labris nusquam 
 auferat? | Nam alia memorare, quae ilium facere vidi, dispudet. 
 
 35 ferro, sc. bolts and bars. 
 
 Act IV. Sc. 8. 
 
 5 lictoi'ibus a ligando dictis. Aul. Gell. Xil. 3. i : Valgius Rufus../lictorem' 
 dicit * a ligando ' appellatum esse. 
 
 7 Cp. Plaut. Rud. I. 2. 59: deludificavit me ille homo indignis modis. 
 
 17 haud...resecro nee obsecro. Cp. Plaut. Pers» i. i. 49: obsecro te, resecro. 
 
 19 nolo tarn facile quadruplari. Plaut. /'^r.c I. 2. lo: neque quadruplari me 
 volo. Quadruplari was apparently taken in the sense 'to be befooled,' 
 though properly deponent, 'to be a cheat.' 
 
 23 Cp. Plaut. Bacch. I v. 2. 13 : nse tibi hercle haud longe est os ab infortunio. 
 
 24,26 Cp. Plaut. Rud. III. 1. 37, 38: fraudis, sceleris, parricidii, perjurii 
 plenus, I Legirupa, impudens, impurus, inverecundissumus. 
 
 25 Cp. Plaut. Trin. i. 2. 185: qui occlusiorem habeant stultiloquentiam. 
 
 27 Quid de quoque viro et cui dicas, scBpe caueto. Hor. Epis. I. 18. 68 (Quid... 
 videto). Quoted in Lily, Brevissima Institutio. 
 
 32, 33 Cp. Cic. de Off. I. xxii. 76: parvi sunt foris arma, nisi est consilium 
 domi. 
 
 35 Cp. Lily, Brevissima Institutio, Syntaxis, Duo Accusativi: Vestiendi 
 verba interdum mutant alterum Accusativum in Ablativum, vel Dativum ; 
 ut Indue te tunica, vel tibi tunicam. 
 
 38 Fr. 'Fusses tu au gibet, toy & elle.' 
 
 Act V. Sc. i. 
 I quotqtwt estis. Fr. 'tant que vous estes.' 
 4 Fr. *Sire, auecq' la targe il apartiendroit bien auoir vne lance.' 
 
 7 porcellos. This is my correction of the MS ' procellos.' One would 
 
 expect birds of some kind, rather than pigs, as the Fr. has ' becasseaux.' 
 Cp. Swift, Battle of the Books, ad fin. : As when a skilful cook has 
 trussed a brace of woodcocks, he with iron skewer pierces the tender 
 sides of both... 
 
 8 penetrant se in fugam. Plaut. Amph. i. i. 94. 
 
114 NOTES 
 
 9 assata. See ill. i. 30 w. Fr. 'que veux tu faire de ce rost?' 
 
 21 tanquam Neptunus alter. Cp. Verg. Aen. I. 124 — 143. 
 
 27 pedibiis proteram (MS propriani) tanquam occisam suem. Cp. Plaut. 
 True. II. 2. 13 : ego hie te, mulier, quasi sus catulos, pedibus proteram. 
 Perhaps 'protraham' should be read. Cp. Verg. Aen. viil. 265: 
 pedibusque informe cadaver protrahitur. 
 
 31 Amicus certus in re incerta cernitur. Ennius in Cic. Lcel. 17 adf. 
 
 38 pacetn te poscimus omnes. Verg. Aen. XI. 362. 
 
 44, 45 Cp. Cic. de Orat. ill. i. 4: lingua, qua vel evulsa spiritu ipso 
 libidinem tuam libertas mea refutabit. 
 
 61 rem omnem ex ipso audies. Fr. ' rem omnem a principio audies.' 
 
 63 — 65 Cp. Ter. And. iii. 3. 6 — 10: Per te deos oro, et nostram amicitiam, 
 Chremes, | Quae, incepta a parvis, cum aetate accrevit simul [ ...Ut me 
 adjuves... 
 
 68 Fr. * la chair ne vault pas I'embrocher. ' 
 
 72 cedant arma toga, concedat laurea lingua. Cicero's line quoted by him- 
 self in De Off. I. xxii. 77 and elsewhere in the form * Cedant... laurea 
 laudi.' Plutarch {Comp. Bern, aim Cic.) gives the line in Greek with 
 T-Q yXuTTT}, and the Latin form with ' linguae ' is frequent. 
 
 Act V. Sc. 3. 
 
 2 Cp. Plaut. True. II. 2. i : quis illic est, qui tarn proterve nostras aedes 
 arietat ? 
 
 47 vleus...ne tetigeris. Cp. Ter. Phor. IV. 4. 9. 
 
 Act V. Sc. 4. 
 7 Cp. Plaut. Aul. V. I. 6 : contollam gradum. 
 
 Act V. Sc. 7. 
 
 17 Cp. Cic. ad Fam. iv. 9 : tempori cedere, id est, necessitati parere, semper 
 sapientis est habitum. 
 
 23, 24 Cp. Ter. And. 11. 1.5: quoniam non potest id fieri quod vis, | Id velis 
 quod possit. 
 
 25 quod factum est infeetum fieri non potest. Culmann, Sententice Puej-iles 
 (in this form). Plaut. Aul. iv. 10. 11: factum est illud, fieri infeetum 
 non potest. 
 
NOTES 
 
 "5 
 
 37 Gerard's sentiment about a widow is expressed in the Fr. by Clemens : 
 ' II vous fault quelque bonne vefue...qui vous S9ache froter I'estomach & 
 ...chaufFe tous les soirs vostre bonnet de nuict.' 
 
 53 Cp. Plaut. Stick, II. I. 6 : Ripisque superat mihi atque abundat pectus 
 laetitia meum. 
 
 62 Cp. Erasmus, Colloquia, 'Salutandi formulae — Honoris gratia': Ut 
 salutaris, ita resalutaberis. 
 
 65 Cp. Plaut. Epid. III. 2. 5 : Pro di immortales, mihi hunc diem dedistis 
 luculentum. 
 
 76 Cp. Ov. Met. III. 136, 137 : dicique beatus | Ante obitum nemo suprema- 
 que funera debet. 
 
 82 plaustun date. Cic. de Sen, 18. 64 : plausus...esset datus. 
 
 Cambridge: printed by john clay, m.a. at the university press. 
 
By the same Editor: 
 Hymenseus : A Comedy acted at St John's 
 
 College, Cambridge \c. i57f]. Now first printed with an Intro- 
 duction and Notes. 1908. Price 3^. (id. net. 
 
 Fucus Histriomastix : A Comedy probably 
 
 written by Robert Ward and acted at Queens' College, Cam- 
 bridge in Lent 1623. Now first printed with an Introduction 
 and Notes. 1909. Price is. 6d. net. 
 
 Club Law : A Comedy acted in Clare Hall, 
 
 Cambridge, about 1599 — 1600. Now first printed with an Intro- 
 duction and Notes. 1907. Price 6s. net. 
 
 CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS 
 
 Pedantius : A Latin Comedy acted at Trinity 
 
 College [^. 1 581]. (Bang's J/^/m«/zV« No. viii.) 1905. {gs.6d.) 
 
 Victoria : A Latin Comedy, by Abraham Fraunce, 
 
 now first printed from the Penshurst MS. (Bang's Materialien 
 No. xiv.) 1906. (8^.) 
 
 UYSTPRUYST, LOUVAIN 
 DAVID NUTT, LONDON 
 
RETURN CIRCULATION DEPARTMENT 
 
 TO— #^ 202 Main Library 
 
 LOAN PERIOD 1 
 HOME USE 
 
 2 3 
 
 4 
 
 5 6 
 
 ALL BOOKS MAY BE RECALLED AFTER 7 DAYS 
 
 Renewals and Recharges may be made 4 days prior to the due date. 
 
 Books may be Renewed by calling 642-3405 
 
 DUE AS STAMPED BELOW 
 
 . iL Ar\on 
 
 
 
 m^^^^^'- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 UNIVERSITY OF CALIFORNIA, BERKELEY 
 
 FORM NO. DD6 
 
 BERKELEY, CA 94720 
 
 ®s 
 
GENERAL LIBRARY - U.C. BERKELEY 
 
 II 
 
 873201 
 
 UNIVERSITY OF. CALIFORNIA LIBRARY