“ * *. * *s ”-3"） s %®ïïāščòN !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!E # i | | | - š9£!ŶfENINSUUÑ'ÃĒ ©A!cyFcJRsPiggy*S -~ 5üITIIIIIIIIIIIII * ü →?…] * * *' . C→ * i 1 2 o7 / , fČ88 CAMBRIAN BIBLIOGRAPHY. CAMBRIAN BIBLI0GRAPHY: CONTAINING. AN ACCOUNT OF THE BOOKS PRINTED IN THE WELSH LANGUAGE, OR RELATING To WALES, FROM THE YEAR 1546 To THE ENd OF THE EIGHTEENTH CENTURY. WITH BIOGRAPHICAL NOTICES. BY TRIE LATE |ßefi, UBilliam £nínlanbg (GWILYM LLEYN). EDITED AN ENLARGED BY THE REW. D. SILWAN EWANS, B.D, £ector of Llan ym Mawddwy, Merioneth. V. LLANIDLOES: PRINTED AND PUBLISEIED BY JOHN PRYSE}, 1 8 6 9 . ; i$-$**Ni | s;> &sć '»  S THE PUBLISHER T0 THE READER, UPwARDs of forty years ago the Rev. William Rowlands, a Wesleyan Minister stationed in Wales, began the compilation of a IRegister of Books published in the Principality, or having referenee thereto. After many years labour and diligent research, a Pro- spectus was issued, proposing to publish the work in one volume at fifteen shillings. Although an energetie eanvass was made throughout the Principality, the number of orders obtained were mot ·suffieient to encourage Mr. Rowlands to place his MSS. in the hands of a printer. Some portions of the work were however published in the Traethodydd, and of their value a re- viewer in the Athenaeu)n wrote thus:–“It yields the fruit of well- directed research, eomprises a large amount of interesting matter, and furnishes the best possible aid to collectors of books, and to - historians who may desire to treat either of the general or particular history of the period: with respect to Welsh affairs, as well as to Welsh literature, it is absolutely invalu- able. We hope that the Author will continue his labours, and render his catalogue and commentaries complete to this third century.” All that the Author lived to complete; but it was not until some time after his death that steps were taken to ensure its publication. The Publisher has to thank Mrs. Rowlands and her joint trustee, T. G. Jones, Esq., of Llansaintffraid, for more than one act of kindness on their part; he has also to thank the learned . Editor for his valuable and willingly given assistanee. It was once intended to prefix to this work a short biography of its Author; but his son-in-Iaw, the Rev. R. Morgan, having done that in a very interesting series of papers published in Yr Eurgrawn Wesleyaidd, for 1868, there did not appear any necessity for carrying out that intention. The Subscribers who have helped to publish this work aro most gratefully thanked for their assistance. Many who gave their names as Subscribers have been removed to another world, 231357 YIII. THE PUBLISHER TO THE} READER. and some have been lost sight of by the whirl of circumstances; that, however, has not been considered a sufficient reason for omitting their names from the List of Subscribers, which has been printed from the Author's own Subscription Book, with such addi- tions as the Publisher has been able to make thereto. Much has been said respeeting Welsh literature. Now and then an English penny-a-liner has declared that “there is nothing in Welsh worth reading.” To assertions of that kind the pages which follow will ' form the most effective reply. It is worthy of note that the Tist of Subscribers to this work comprises the names of men who fill some of the highest stations in life; and equally worthy of note is the fact that a fair proportion of the Subscribers are men who * earn their bread by the sweat of their brow.” A Monmouthshire Collier was the first person who gave his name as a Subscriberto Llyfryddiaeth y Cymry. In no country will there be found a peasantry who are more addicted to reading than those that inhabit the mountains and valleys of Cambria. The Rev. John Blackwell, B.A., when addressing a bardie assembly, held at Denbigh in the year 1828, which numbered a distinguished-member of the present Royal IFamily of Great Britain, gave utterance to these words:– “It is a faet not generally known beyond the eonfines of the Principality, that our monthly press issues out no fewer than fourteen periodicals, and what is an anomaly in the history of literature, to the pages of these the peasantry are almost the only contributors. And what has been the result ? Look to our cottages ; there is searcely a shelf without its magazine and its Bible. Indeed were I requested to point out the most striking feature of the Principality, I would not speak of the wooded glen that echoes the sounding cataract, or the blue lake that chequers the mountain Scenery. I would mention none of Nature's beauties—nor would I allude to the stupendous works of art that link our shores—I would fix my finger upon a bold, virtuous, and intelligent peasantry, who love their God and honour their king,—a peasantry with whom justice has sometimes to adjust her balance, but seldom to exert her sword.' J. P. LLANIDLOEs, July 12th, 1869. LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. *, I N AWDD LLEN0R,I0N 0YMRU *~ Y CYFLWYNIR Y GWAITH HWN AR LYFRYDDIAETH GWLAD EU; GENEDIGAETH, GAN EU HUFUDDAF WASANAETHYDD, Y CYHOEDDWR, HYSBYSIAD. YMGYMMERAIS â golygu y gwaith hwn trwy y wasg yn ol dymun- iad neillduol yr Awdwr ; ae ymaflais yn y gorchwyl gyda mwy o barodrwydd o herwydd fy mod yn awyddus am ei weled yn argraffedig. Gan fod yr Awdwr yn ei Ragdraith wedi rhoddi hanes led gyflawn am Lyfryddiaeth Gymreig hyd ei amser ef, a phob hysbysrwydd angenrheidiol yng nghylch yr hyn a wnaeth yntau yn y gangen hon o lenoriaeth, nid oes achos i mi ddywedyd dim ar wedd rhagym- adrodd cyffredinol i'r gwaith ; ond y mae ychydig nodiadau yn ofynol gyda golwg ar fy mherthynas i ag ef. Cyhoeddir y gwaith cyssefin yn ei gyflawnder didalfyr, megys y gadawodd yr Awdwr ef: ni wnaethpwyd ynddo ddim cyfnewidiadau, oddieithr cyweirio enwau yllyfrau,ail ffurfio ambell frawddeg drwstan, aneglur, neu anorphenedig, ac arfer yn achlysurol air neu ymadrodd Cymreig yn lle rhai Seisonig. Gorfuwyd hefyd adael allan ambell synwyreb o ddiffyg medru darllen y llawysgrifen; ac mewn rhyw ddau neu dri o fanau dilewyd ychydig frawddegau am y tybid y buasai yr Awdwr ei hun, ar ol pwyllog ystyriaeth, yn gwneuthur yr un peth. Rhoddir y Chwanegion golygyddol, gan mwyaf, rhwng crymfachau,* ac, yn gyffredin, oddi gerth yn enwau y llyfrau, mewn llythyren fanach na'r rhelyw o gorff y gwaith : ond yn enwau y llyfr- au nis gellid gwneuthur y gwahaniaeth hwn, pan y ceid hwynt mewn rhyw ddull wedi eu cofrestru yn y gynysgrifen. Cyfnewidiwyd a si.ŷź.źŷźŻšÃ#źïìïÃĒ au blwyddyn ymddangosiad y llyfr. Gwnäed y chwanegiād olaf hwn yn benaf £r mwyn cadw y ffugrau yn fwy ar wahan oddi wrth eu gilydd. ChwaLiegwyd hefyd, mewn Ìluaws o fanauŷ blyg neu faint y llyfraü,'yr hyn ni wnái yr Awdwr ond yn anfynych. XWI. HYSBYSIAD. chyweiriwyd y cyfryw pa bryd bynag y gwelid hwynt yn anghyflawn, neu yn anghywir, â chenyf finnau, o fewn fy nghyrhaedd, foddion i'w diwygio. Ac yn hyn mi a gymmerais lafur dirfawr, er nad oes ond ychydig o'i ol yn amlwg i'r darllenydd cyffredin ; canys, cyn belled ag yr wyf wedi cael cyfleusdra i gymharu y llyfrau eu hunain â'u henwau megys y maent wedi eu cofrestru gan yr Awdwr, nid wyf wedi cyfarfod â chymmaint ag un cofnod yn hollol gywir. Y mae rhai yn amrywio llawer, ac ereill ychydig; ac y mae rhai yn gyn- nwysedig mewn llythyraeth a gwahannodiaeth, yn hytrach nag ' mewn geiriau neu ymadroddion : ond ni ddygwyddodd i mi gyfarfod ag un heb ryw gymmaint o gyfnewidiad ; er mai amcan ac ymgais yr Awdwr ydoedd adysgrifenu pob enwad, gydag eithaf manyldeb, megys y ceid ef yn argraffedig.* t Gellir gwneuthur cyffelyb sylw mewn perthynas i'r dyfyniadau neu enghreifftiau a roddir yn achlysurol allan o wahanol lyfrau ; nid oes neb o honynt wedi eu dadysgrifenu yn hollol fel y maent i'w gweled yn y gweithiau cyssefin. Ym mhob amgylchiad o'r fath, yr un modd ag yn y teitlau, mi a adferais y cyfan yn ofalus, pa bryd bynag y byddai y llyfrau yn fy meddiant, neu ym meddiant fy nghyfeillion, yn fy ngalluogi i wneuthur hyny ;f ond mewn cryn nifer o'r erthyglau nid oedd genyf ond eu gadael megys yr oeddynt yn y gynysgrifen, er ei bod yn hywel wrth eu gweddnod eu bod yn rhwym o fod i raddau mwy neu lai yn anghywir. Prin y mae eisieu crybwyll fod pob cyfnewidiad o'r fath wedi cael ei wneuthur yn an- fwriadol gan yr Awdwr, ac weithiau, hwyrach, yn anocheladwy; ac nad ydynt yn effeithio nemawr ar wir werth y gwaith. Pan ddygwyddo i'r Awdwr, yn amryfus, gofnodi llyfr nad argraff. wyd erioed mo hono, yn hytrach na'i adael allan, ac felly taflu y rhif- nodiadau a'r cyfeiriadau i annhrefn, gadawyd iddo yn ei le, a gosod- * Y 'mae rhai cyfnewidiadau y byddai yr Awdwr bron bob amser yn eu euthur ; megys, er enghraifft, troi * Llyfr Gweddi Gyffredin' yn * Llyfr y eddi Gyffredin ;' * argraphu ' yn * argraffu ; ac amryw fân bethau cyffelyb. Wrth adysgrifenu mae yn naturiol ddigon i ddyn syrthio yn ddiarwybod iddo i'w lythyraeth arferol ei hun ; ond gyda golwg ar un o'r enghreifftiau a grybwyll- wyd, gellir nodi mai argraphu (nid argraffu) oedd orgraff gyffredin yr Awdwr yn y gair dan sylw, - pan na byddai yn adysgrifenu argraffebion llyfrau ; ac os ëeid argraphu o gwbl yn y gymysgrifen, gellid bod braidd ym sicr mai argraffu ydoedd y dull yn y llyfr a ddyfynid. Nid wyf yn cofio yr arferid llythyru y gair hwn ag ff hyd o fewn yn agos i derfyn y 18fed ganrif; ac nid yn fynych yn cyfnod hwnw, oddi eithr ar y llyfrau a ddeuent allan o argraffdy Ross, yng ŶïÈ + Heblaw y llyfrau ar fy estyll fy hun, a'r enwau a gofrestrwyd genyf o bryd i bryd yn ystod llawer blwyddyn, cefais gyfleusdra fwy nag unwaith i ym- gynghori â llyfrau y diweddar Barchedig Gwallter Mechain, y rhai sydd yn äwr ym Mhenmaen Dyfi, ger Machynlleth ; a dyfynais enwau y rhan fwyaf o weithiau Gwilym Salsbri allan o'r cyfargraffau o honynt sydd ar gadw yn y Gywreinfa Brydeinig yn Llundain. HYSBYSIAD. XWII. wyd nodyn ar ei ol i gyweirio yr amryfusedd, pan y byddai genyf sicrwydd fod oemgymmeriad wedi dygwydd. Mewn gwaith o'r fath y mae gwallau lawer yn anocheladwy. Nid wyf yn atebol am gywirdeb y gwaith ond cyn belled ag y mae fy nghyfran fechan i o hono yn myned, a chyn belled ag yr oedd genyf gyfle i brofi pa un ai cywir ai anghywir yw y cofnodiadau ereill ; ac nid wyf mewn un modd yn gyfrifol am olygiadau yr Awdwr ar bynciau duwinyddol, eglwysig, neu lywodyddol, y rhai yr oedd ef mor hoff o'u dwyn i mewn i'r gwaith ar bob cyfle, a'r rhai y buasai yn ddymunol, os oedd rhaid eu cyhoeddi, pe cadwesid hwynt ar gyfer rhyw lyfr arall, gan eu bod gan mwyaf yn gwbl ammherthyn- asol mewn gwaith ar lyfryddiaeth gyffredinol Cymru, ac yn tueddu i wneuthur y llyfr yn llyfr plaid neu enwad, ac nid yn llyfr i'r holl genedl yn ddiwahaniaeth, ac i bawb a ymddyddorant yn hanes len- yddol ein gwlad. Hwyrach bod swydd a safle yr Awdwr, a'r cylch yr arferai droi ynddo, yn rhyw gymmaint o esgusawd dros y nodwedd hon a welir ar bob rhan o'r gwaith ; ond beth bynag oedd yr achos, y mae yr effaith yn beth i gwynaw o'i herwydd. Mewn gwaith fel hwn, yn anad dim, dylasid ymgadw rhag ymdrin â neillduolion ym- bleidiau, ac â chywirdeb neu anghywirdeb credoau; a buasai genyf yr un gwrthwynebiad i'r ammherthynolion hyn gael eu dwyn i mewn, pe buasai syniadau yr Awdwr yn hollol yr un â'm syniadau fyr hun - ar y pethau a drinir. Nid hanes crefydd yng Nghymru yw y pwnc, ac nid hanes Ymneillduaeth nac Eglwysyddiaeth, ond hanes Llyfrau Cymreig. Nid oes i lenoriaeth na phlaid na chabidwl; a dylid gwrthladd pob ymgais i'w harwain iddi. Amcan yr Awdwr ydoedd cynnwys yn y gwaith bob llyfr Cym- raeg, pob llyfr yn dwyn perthynas â Chymru, a phob llyfr o waith Cymro, o'r amser y dechreuwyd argraffu Cymraeg yn y flwyddyn 1546, hyd y flwyddyn 1800. Y mae y priodoldeb o ddwyn i mewn y trydydd dosbarth, sef llyfrau heb un berthynas rhyngddynt a'r Dywysogaeth ond yn unig eu bod wedi eu cyfansoddi gan Gymry, yn ymddangos i mi yn bur ammhëus; buasai y llyfr yn well hebddynt, gan eu bod yn chwanegu ei faint, heb chwanegu ond ychydig at ei werth. Nid yw yr Awdwr wedi cofrestru ond ychydig mewn cymhariaeth o'r cyfryw weithiau, ac ni attodais innau , yn fwriadol gymmaint ag un o honynt, er y buasai yn eithaf hawdd eu chwanegu wrth y cannoedd. Perthyn y cyfryw i lyfryddiaeth yr iaith yr ysgrifenwyd hwynt ynddi; ac nid i lyfryddiaeth gwlad genedigaeth eu hawduron. O'm rhân fy hun, buaswn yn cyfyngu cynnwysiad y gwaith i lyfrau Cymraeg (yn gyfan neu mewn rhan), a llyfrau yn dal perthynas â Chymru yn benodol, ac E XWIÎÍ, HYSBYSIAD. mid â hi fel rhan o'r deyrnas gyfunol; a buaswn yn llysu pob llyfr o waith Cymry, yr un fath â llyfrau o waith pobl ereill, oni byddent yn dwyn arnynt y nodweddau hyn. Os ymgeisir at ormod, y mae yr holl gynnyrch yn debyg i fod yn ammherffaith; a gwell gwneuth- ur ychydig yn dda na llawer yn ganolig. Er i'r Awdwr lafurio am ystod hirfaith wrth y gwaith, ac arfer y diwydrwydd mwyaf canmoladwy wrth gynnull ei ddefnyddiau, ac er i minnau wneuthur fy ngoreu, hyd yr oedd amgylchiadau yn eaniat- äu, i gyflenwi ei ddiffygion; eto, yr wyf yn gwbl ymwybodol nad yw y llyfr yn agos mor gyflawn a chywir ag y buasai yn ddymunol ei fod. Nid arbedais drafferth i ymchwilio ac ymohebu, pa bryd bynag y tybiwn y gallwn trwy hyny gael dilysrwydd yng nghylch un peth a fyddai mewn petrusdod; ond yr wyf, er hyny, yn canfod llawer o ammherffeithion mewn gwahanol ranau o hono. Y mae ynddo am- ryw ddiffygion, o ran y llyfrau i ddylasent gael eu cofnodi ynddo, y rhai y mae amryw o honynt wedi dyfod i'm gwybodaeth ar ol argraffu y blynyddoedd y dylasent gael eu cofrestru danynt; y mae ynddo gamsyniadau gyda golwg ar rai o'r llyfrau a gofnodir; ac y mae ynddo dwysged o wallau argraffyddol, trwy fod rhai geiriau wedi eu camlythyru ne'u camosod, a rhai erthyglau a sylwadau wedi eu trawsgyflëu;* ac o'r rhai hyn rhaid i'r argraffydd gymmeryd cyfran led helaeth ar ei ysgwyddau. Bwriedais unwaith ddiwygio, ar ddiwedd y gwaith, gynnifer ag a allwn o'r amryfuseddau hyn; ond ar ol pellach ystyriaeth, yr wyf wedi dyfod i'r penderfyniad mai gwell cyhoeddi y gyfrol hon yn awr fel y mae, a chyhoeddi, ym mhen ychydig amser, A##odiad iddi, yn yr hwn y gellir diwygio y gwallau o bob math, yn gystal a chyflenwi y diffygion. Yn y cyfamser caiff y wlad gyfleusdra i weled y gwaith a'i farnu; ac yr wyf yn atolwg ar i bwy bynag a ganfyddo ynddo wall, diffyg, neu gamgymmeriad, o ba natur bynag y bo, fod mor hynaws a gwlad- gar a'u mynegu i mi, modd y galler eu cyweirio yn yr Attodiad amcanedig. Y mae yn ddiau genyf fod twysged o hen lyfrau Cymreig yn aros eto yn yr encudd: yr wyf gan hyny yn gwahodd pawb y sy feddiannol ar neb llyfrau o'r fath, anfon i mi gyflawn ddarluniad o honynt, modd y gwneler Llyfryddiaeth Gymreig, hyd ddechreu y ganrif bresennol, mor gywir a difwlch byth ag y byddo modd. Derbyniais gan amryw o'm cydwladwyr ac ereill, gynnorthwy nid lbychan i gyflawni y gorchwyl hwn, ac y mae teyrnged o ddiolch di- * Megys, er enghraifft, gosod yr argraffiad cyntaf o “Ddiffyniad Ffydd Eglwys Loegr' o dan y flwyddyn 1594 yn llë l595 ; a chyflëu y sylw perthynol i rif 9, d.f. 1716, o dan rif 10 y flwyddyn hòno. HYSBYSIAD. XIX. ffuant yn ddyledus arnaf iddynt am eu cydweithrediad. Ym mhlith ereill yr wyf dan rwymedigaethau iddynt, dylwn grybwyll yn neilldu- ol, Meis. Davies, Penmaen Dyfi; William Rees, Yswain, Ton, Llan- ymddyfri; Richard Williams, Yswain, Trallwng; y Parch. Charles Williams, D.D., Penaeth Coleg Iesu, Rhydychain; W. W. E. Wynn, Yswain, A.C.H., Peniarth; J. Joseph, Yswain, A.C. H., Aberhon- ddu; Mr. Morris Davies, Bangor; y Parch. D. Williams, B.D., Llanelli; y Dr. Ernest Sattler, Cobwrg; Mr. Edward Hamer, Tal y Waen, Mynwy; ac nis dylwn anghofio fy mhlwyfog a'm cymmydog, Mr. John Jones, Cwm Uchaf, gan yr hwn y mae casgliad lled dda o lyfrau Cymraeg, argraffedig yn benaf yn y ddeunawfed ganrif. Y mae yr Awdwr wedi cyfodi iddo ei hun, yn y gwaith llafurus hwn, gofadail a bery tra y pery son am iaith a llenyddiaeth Cymru; a dylai ei enw gael ei gadw mewn parchusaf goffadwriaeth gan bawb o'i gydwladwyr. Ac y mae y cyhoeddwr ac argraffydd wedi ennill iddo ei hun radd dda ym mhlith ei frodyr yn yr alwad. Nid anturiaeth ddibwys yw ymgymmeryd â chyhoeddi llyfr Cymreig o faintioli y gyfrol hon, mewn gwlad fechan fel Cymru, ac ar bwnc nas gellir, mewn un wlad, ddysgwyl i lawer o ddarllenwyr cyffredin gymmeryd dyddordeb neillduol ynddo. Hyderir na chaiff ef achos i edifarhau am ei wladgarwch, ac, o'r tu arall, na siomir neb o'r sawl a roddasant iddo eu cefnogaeth. ID. SILWAN EWANS. LLAN YM MAWDDwY: Mehefin 21, 1869. RHAGDR AITH. HAERIAD gwastadol rhyw fath o bobl yw, nad oes llyfrau yn yr iaith Gymraeg, na chan y Cymry—mai cenedl anwybodus farbaraidd oedd ein cenedl ni hyd yn ddiweddar. Ond yr ydys yn gallu yn rhwydd iawn roddi gwrtheb hollol i'r haeriad, trwy ddangos fod Cymru, o'i maint, yn llawnach o lyfrau argraffedig nag un wlad arall, a chymmaint o hynafiaeth lyfrol yn perthyn i ni ag i genedl- oedd ereill, a'r llyfrau hyny yn llawer iawn mwy defnyddiol a syl- weddol. Rhyfeddwyd lawer gwaith mor anwybodus yw, nid estron- iaid yn unig, eithr hefyd llawer o ddynion darllengar y Dywysogaeth hon,.o lyfryddiaeth eu gwlad a'u cenedl; na fedrant roi dim hysbysiad i estron a deimlai ddyddordeb i ymholi beth yw ein sefyllfa o ber- thynas i gyhoeddiadau a llyfrau yn yr iaith Gymraeg. Y mae yr ysgrifenydd, er ys blynyddau, wedi cymmeryd arno ei hun yr hyfrydwch o chwilio i hyn, a'r hyn a ganlyn yw ffrwyth y llafur hyfryd hwnw. Mynwyd, hyd yr oedd yn bosibl, weled pob llyfr yn bersonol, i'r hyn y mae galwad weinidogaethol yr ymchwilydd, mewn cyfundeb ag y mae yr unrhyw yn symmudol, yn rhoddi iddo fantais arbenigol. Y mae llyfrau y Cymry i gael chwilio am danynt, nid mewn ystorfaoedd neu gronfaoedd o hen lyfrau ar werth; ïe, anfyn- ych y ceir yr un mewn unrhyw werthfa gyhoeddus o'r fath; nac ychwaith yn llyfrfaoedd pendefigion y wlad yn awr. Bu amser pan- y ceid llyfrau Cymreig yn addurno llyfrfaoedd ein plasau, pan yr oedd eu meddiannwyr a'u trigiannyddion yn siarad iaith y wlad; ond y mae, erbyn hyn, genedlarall,hanner gwaed estroniaid, wedi cyfodi—canlyn- iad cyfathrach priodasol â boneddigesau Seisonig, Gwyddelig, Ysgot- aidd, neu Ffrengig; a glanhawyd y llyfrfaoedd yr ymffrostiai y cyn- berchenogion ynddynt, trwy daflu eu cynnwysiad i'r tomenau yn fynych! i roddi lle i ffug-chwedlau Ffrancaidd, a rhai o rwymiad mwy BBIAGDRAITH. XXI. priodol i'w taenu i addurno bwrdd y parlwr, yn ol tyb y foneddiges newydd, na hen gyfrolau cadarn-rwymiad y canrifoedd diweddaf a lan- went yr estyll yr oesoedd o'r blaen, ac a fuasent yn cael eu darllen gan yr hen Syr Thomas a'r Arglwyddes Wynn, ac a gyflwynasid i'r Yswain Jones, neu'r Bendefiges Margaret, “Gwraig y Cymro clodwiw, a. charwr ei wlad a'i hiaith, yr Anrhydeddus Farchog o Blas .2 I gael y gofrestr ganlynol, yr oedd yn rhaid eu cael at eu gilydd, o lyfryn i lyfryn, ar hyd tai y werin, trwy dynu i lawr gynnwysiad estyll llychlyd yng nghonglau simddeiau myglyd mân amaethdai mynyddig y wlad, a chasglu, mewn llawer o achosion, ddarnau a dalenau o wahanol leoedd ar wahanol amserau, cyn y gallesid cael llyfryn perffaith. Y mae, ef allai, yn briodol mynegu yma, yr hyn a wnaed yn y blynyddoedd a aethant heibio yn y gwaith hwn. Y cyntaf ydoedd y · Parch. MoSEs WILLIAMS, Ficer Defynog, yn Sir Frycheiniog, yr hwn a gyhoeddodd “Gofrestr o'r holl Llyfrau Printiedig, gan mwyaf a Gyfansoddwyd yn yr Iaith Gymraeg, neu a Gyfieithwyd iddi hyd y Flwyddyn 1717. Printiedig yn Llundain, gan Brintwyr y Brenin, 1717.” Yn blaenori y ' Gofrestr' hon y mae y llythyrau canlynol:— « Y CYFLWYNIAD. * At yr Anrhydeddus RICHARD MoSTYN, o Benbedw, yn Sir Ddinbych, Ysgwïer. * SYR,—Ni ryfygaswn i gyflwyno erthyl mor afluniaidd ac amher- ffaith a hwn i'ch ffafr chwi a'ch nodded, oni bai fod yn ddiammau gennyf fod eich cariad chwi at y Cymry mor fawr, nad oes le i betruso na chaiff y meredig hwn hefyd, er dielwed yw, ac yntau yn Gymro, ei gynnwys, a'i gyflawn groesawu, ym mhlas Penbedw. * Mi wn yn rhy dda fod gormod, ysywaeth, o'm Cydwladwyr wedi gorffwyllo cymhelled yn ddiweddar, nad yw 'n gywilydd yn y byd ganddynt gablu a dibrisio hynny y mae pawb eraill agos o holl drigolion Ewropa, yn cynfigennu wrthym o'i achos ; ac odid mawr nad edrych y cyfryw ddynionach ar y gorchwyl bychanigyn ymma megis Gwrthwaith ac Anoberi : eithr nid wyfi'n ammau na bydd 'eich esampl haelionus chwi a'ch tylwyth, ynghyd â'r eiddo eraill o Gym- Imwynaswyr ac Amgeleddwyr yr amcanion Cymreig sy'n awr ar droed, yn fodd y'w denu hwynt, heb o hûr, nid yn unig i faddau i mi fy mhoen hwn, eithr hefyd i roddi ei dyledus barch i'r hynaf a'r odidocaf o'r ieithoedd yn y cwr ymma i'r ddaear, a'i chadw a'i choleddu hi yn dra gwrolwych, drwy annog gwyr da poenus a chy- XXII. RHAGDRAITH. farwydd i grynhoi, a threfnu, a phrintio Gweddillion Ysgrifeniadau 0 ein Hynafiaid sy a'r gyfeiliorn, cyn o'i myned yn llwyrgwbl ar gyfrgoll. “Mae Sais cynhwynol, gwr dysgedig dros ben, ac Athraw Difin- yddiaeth, wedi myned yn gystal Cymreigydd, o fewn i'r ddwy flynedd ymma, a'i fod mor hyfedr a chymmeryd eoppi o Gyfraith Hywel Dda yn llaw eisioes, yr hwn y mae yn addaw ei osod allan yn Gymraeg a Lladin ar fyr amser.* Mae cynnifer o'r Cymry hwythau mor brysur yr awron ar waith, rhai yn taclu hen lyfrau Brythoneg, eraill yn cyfieithu rhai Seisnig newydd; a'm bod i yn gobeithio 'ch anrhegu chwi etto ar fyrder âg Argraphiad arall o'r Traethawd ymma, a chymmaint o anehwanegiadau ynddo ag a wnelo iawn am wallau hwn a luniaethwyd ar ffrwst, gan, Syr, eich rhwymedicaf, a'ch gostyngeiddiaf wasanaethwr, “MOSES WILLAMS.” Ni fedrais gael allan ddarfod iddo fyth gwblhau ei fwriad.+ Fe allai i'w symmudiad i wasanaethu yn yr efengyl i Loegr ei luddias, gan ei roddi mewn anghyfleusdra i gasglu y defnyddiau angenrheid- iol. Adgyhoeddwyd y “ Gofrestr,' yn y Gwyliedydd.í Ei ail lythyr arweiniol yw a ganlyn:— • AT Y CYMRY. *LLYMMA i chwi, fy Nghydwladwyr addfwyn, Gofrestr o'r holl . Lyfrau Printiedig, gan mwyaf a Gyfansoddwyd yn y Iaith Gymraeg, * Y Dr. W. Wotton [gwel rhif 5, d.f. 1730.] *f [Diau na chyflawnwyd byth mo hono ; a dengys y cofnod canlynol, a. ddyfynir yn y Taliesin (ii. 80), allan o Iyfr Ben Simon, pa ham, ond 9did, na. chafwyd parhâd o'r Gofrestr hon, yng nghyd â llawer gorchwyl defnyddiol arall, o ysgrifell y gwr gwir ddysgedig, gwladgar, a daionus hwn :— . * Moses Williams oedd Hynafiaethydd a Chymreigydd tra ehelfyddgar. Yr oedd ar fwriad argraffu Gramadeg a Geirlyfr Cymraeg, helaethach a pher- ffeithiach nag a welwyd eto yng Nghymru, ac yn bwriadu llawer peth arall yn argraffedig er cynnyddu gwybodaeth ym mhlith y Cymry, yn eu hiaith eu hunain ; a phan ddeallwyd hyny gan rai o'r Esgobion Cymreig, rhybudd- iasant a phregethasant yn ei erbyn, yn eu hymweliadau penodawl, ac ar eu hol hwy yr Archddiaconiaid yn eu hymweliadau, gan haeru mas dylid achlesu yr iaith Gymraeg, eithr ei danfon i dir anghof mor ebrwydd ag y gellid, a rhwystro pob gwybodaeth ynddi; ac o hyny, allan attaliwyd rhag Moses Williams y parch a dderbyniasai efe hyd yn hyny gan rai o foneddigion Cymru ; ac ächos hyny, meddir, bu farw o dor calon; canys hyny yn ddechreuol oedd achos ei ddolur angeu ef.' Megys yr oedd yn nyddiau Moses Williams, felly y mae y dydd heddyw ; ag y mae y dyfyniad blaenorol mor briodol i'r amser presennol a phe buasai wedi ei ysgrifenu ddoe. Dengys y cofnod hwn yn lled eglur pa ham y eefnodd ef ar wlad ei enedigaeth, ac yr ymsefydlodd yn Lloegr.] · # Gwel y Gwyliedydd am Fawrth, Ebrill, a Gorphenaf, 1832 [t. 87, 119, 217]. RHAGDRAITH. XXIII. neu a Gyfieithwyd iddi hyd y flwyddyn hon, a hysbysrwydd hefyd pa sawl gwaith y printiwyd hwynt. Mi a wn fod bagad yn ychwaneg ar gerdded yn y byd, ni ellais i ddyfod o hyd iddynt; ac mi a welais lawer o rai candryll, heb na dechreu na diwedd iddynt, yn ddiym- geledd ar draws tai yng Nghymru, a diammau fod rhai hefyd ni chlywais i etto son am danynt.* Eithr os byddwch chwi mor fwyn a rhoddi i Imi hanes neb Llyfrau neu Argraphiadau ni chrybwyllir ymma, ond antur chwi gewch Gofrestr a fo perffeithiach a chyflawn- ach amser arall, gan eich Gwasanaethwr gostyngeiddiaf yn y Iaith Gymraeg. “Llundain, y 7fed o Fehefin, 1717. MosES WILLAMs.' }Mab oedd MoSES WILLIAMS i Samuel Williams, periglor Llangynllo, yn sir Aberteifi, a'i fam ydoedd Margaret, merch Thomas John ab Ieuan Thomas, Nantremenyn ;f ac efe a anwyd mewn lle a elwir y Glaslwyn,t ym mhlwyf Cellan,$ yn y sir hòno, ar yr ail ddydd o Fawrth, 1685. Cafodd elfenau ei ddysgeidiaeth yn Ysgol Ramadegol Caerfyrddin: oddi yno aeth i Gaergrawnt,|| lle y cymmerodd ei B.C. yn 1708; a'i A.C. yn 1718. Urddwyd ef yn ddiacon gan y Dr. Trimnel, esgob Norwich ; ac yn offeiriad gan y Dr. Ottley, esgob Ty Ddewi, a chan yr hwn y cafodd fywoliaeth Llan- wenog,** yn sir Aberteifi, yn 1715. Adnabyddir ef fel Ficer Defynog ; ond y fywoliaeth gyntaf a gafodd oedd Llanwenog, , yn sir Aberteifi, yr hon a ddaliodd gyda'r lleoedd ereill. Yr oedd * Y mae yr un peth yn wirionedd eto, er bod y gwaith hwn yn berffeith- rwydd ei hunan mewn cyferbyniad i * erthyl afluniaidd ac ammherffaith' y Parch. Moses Williams. *f Llythyr y Parch. D. Silvan Evans. # [Nid oes lle o'r enw Glaslwyn ym mhlwyf Cellan, 'nac mewn un man yn y cwmpasoedd hyny ; ond y mae Glaslwyn ym mhlwyf Llandyssul : a chan Imai un o deulu Nantremenyn, yn y plwyf hwnw, ydoedd mam Mōses Williams, tebygol ydyw mai yno y ganwyd èf. Yr oedd ei dad, pan yr oedd yn beriglor Llangynllo ac ebrwyad Llandyfrïog, yn byw yn Abertrösol, yn y plwyf a enwyd olaf, ychydig uwch law Castell Newydd Emlyn.] ' $ Meyrick, History of Cardiganshire; Dr. Thomas Rees, Description of ÃSouth Wales. | [Ym Mhrifysgol Rhydychain y cafodd efe ei ddysg. Derbyniwyd ef • aelod o Goleg y Èifysgöï, yn y í3hwnw, ar y 3lfed o Fai, ßgºć radd_Baglor Celfyddydau '(B.C. neu B.4.) yno yn nherm Mihangél, 1708; a chgrfforwyd ef yn yr unrhyw yng Nghaergrawnt, lle y cymmerôdd raidd Athraw Celfyddydau (A.C. neu M.A.) yn y fl. 1718.] “JGan yr Arglwydd Ganghellydd Cowper, nid gan Esgob Ty Ddewi, y gafodd ef fywoliaêíh Îlanwenög: ni wnaeth yr esgob ônd ei gyflëu ŷn ei swydd. }Ni chafodd efe mo'r dyrchafiād eglwysig íleiaf gan neb oïêsgobïon ei ŵlad; 3Tywysog Cymru (y Brenin Sior II. ŵedi hŷny) a röddes iddo Ddéfynog; ac nid í benaethiaid yr Eglwys yr oedd efe yn ddŷleùùs am fywoliaeth IBridgewater.] XXIW. BBIAGDRAITH. yn beriglor yno pan oedd yn Llundain yn golygu yr argraffiad o'r Beibl a olygodd yn 1718. Yn 1716, cafodd Ddefynog, ac yno, yn 1718, y priododd un Margaret Davies. Yna rhoes Ddefynog i fyny, pan yr aeth i Bridgewater, i wasanaethu plwyfau Chilton Trinity a St. Mary, yn y dref hòno. Yn 1782 gwnaed ef yn Gymmrawd o'r Gymdeithas Freninol (F.R.S.). Pan gyhoeddwyd y “ Gofrestr,' yr oedd yn Llundain yn golygu argraffiad o'r Beibl—argraffiad y fl. 1718, a'r cyntaf yn Gymraeg, i wasanaeth y cyffredin, gan y Gym- deithas er Taenu Gwybodaeth Gristionogol—a adnabyddir wrth ei enw. Cyhoeddodd hefyd wedi iddo fyned i Loegr, yn 1726, Glossary of Roman Antiquities, o waith William Baxter, Cymro o Lanllugan, yn sir Drefaldwyn, o dan yr enw Feliqwioe Ba@terianoe, &c.* Ysgrif- enodd hanes ei fywyd ei hun, yr hwn, meddir, sydd yn awr yn ei lawysgrif, yn y Llyfrgell Fodleiaidd, yn Rhydychain. Y mae Syr Samuel Meyrick yn adrodd yr hanesyn canlynol am Moses Williams. Ymddengys fod Williams, druan, wedi bod mor anhapus a syrthio mewn cariad â boneddiges dlos yn Llundain ; a. chan ei fod efei hun yn hynod o wylaidd ar achos felly, efe a geisiodd gan gyfaill iddo, un Mr. Alban Thomas, yr hwn a briododd, yn ail wraig, etifeddes Tyglyn,f a'r hwn oedd y pryd hyny yn Llundain, yn astudio meddyginiaeth, dori yr ia drosto, gan y gwyddai Williams yr arferai ef ymweled â'r teulu. Ond wrth siarad â'r foneddiges ar y mater, efe a ddeallodd na fynai hi ddim i'w ddywed- yd wrth Moses Williams ; ac wrth gael cymhell arni yn lled drwm gan y cenad cariad hwn tros ei gyfaill, hi o'r diwedd a ollyngodd aw- grym, pe buasai ef yn ceisio drosto ei hun, y buasai y canlyniad, fe allai, yn wahanol. Cymmerodd Mr. Thomas yr awgrym, ac aeth ymaith. Wrth fynegu ei helynt i'w gyfaill, ciliodd serch Williams oddi wrthi, a chymhellodd Thomas i ysgrifenu at y foneddiges drosto ei hun. Dadleuai y meddyg ieuanc ei ieuenctyd, a'i annigonolrwydd mewn moddion, i feddwl am briodi, ac amryw esgusodion ereill ; ond * [Y mae un gwaith o'r eiddo nad oes, hyd yr wyf wedi gweled, neb o'r cof- nodau am y gwr rhagorol hwn, yn crybwyll un gair yn ei gylch ; sef yw hwnw, * An Armdrië Gramnïar and Vocabulary, by Julian Manoir, Jesuit. English'd out of French by M. Williams, Sublibrarian at_the Ashmolean Museum ;' cyhoeddedig yn “Archaeologia Britannica' Edward Lhwyd, Dos. III. Iv. t. 180-- 212. Cyfieithodd hwn, fel y gwelir, yn ystod ei arosiad fel ß*; y brif- ysgol. Un arall o gydlafurwyr a chynnorthwywyr]]hwyd yn y gwaith gorchest- ōlïhwn ydoedd *I)avid Parry A.B. of Jesus College, Underkeeper of the Ashmolean Museum,' yr hwn a gyfroddodd yr wythfed dosbarth o'r un llyfr, t. 266–298, sef, * A British Etymologicon or the Welsh collated with the Greek and Latin and some other European Languages.” Am y Parry hwn nid oes cymmaint a llinell yn un o'r bywgraffolion Cymreig. Cyfrifir yr ' Archaeologia Britannica' yn gyffredin yn waith Lhwyd ei hun yn unig; ond canfyddir fod y ddau ysgolor hyn yn gynnorthwywyr iddo.] + [Yn Nyffryn Aeron, Ceredigion.] 'RHAGDRAITH. XXW. y cwbl yn ofer. Pwysodd Williams ar ei gyfaill i wneyd y cynnyg drosto ei hun, fel prawf nad oedd yntau yn gwneyd yn ffol pan y dymunasai ei chael. Ceisiodd, a llwyddodd Thomas. Nid oedd gan y foneddiges ond un gwrthwynebiad, sef ei bod yn priodi dyn heb ach boneddigion—heb fod yn wr boneddig o waed, ac yn meddu pais arfau! Yr oedd hyn yn beth nad oedd Mr. Thomas wedi meddwl am dano ; ac yr oedd ar y cyntaf mewn peth dyryswch pa fodd i ateb pryder ei rian deg. Yr oedd wedi gadael ei wlad yn ieuanc, cyn iddo astudio dim ar athrawiaeth yr achau. Pa fodd bynag, efe a ysgrifenodd at ei dad, y Parch. Alban Thomas, o'r Rhos, ym mhlwyf Blaen Porth,* yr hwn oedd dduwinydd a bardd o gryn enwogrwydd ; a'i dad a olrheiniodd y Tomasiaid, mewn llinell gywir, o Arglwyddi y Tywyn, i lawr hyd iddo ei hunan.f Efe a anfonodd, gyda'r ateb i'w fab, y bais arfau, gyda choeden fawr o achau, wedi ei lliwio yn hardd. Eellach nid ydoedd dim rhwystr, a'r briodas a gymmerodd le, a buont fyw yn ddedwydd hyd farwolaeth y foneddiges a'i mab.f Er i Moses Williams fwriadu gwneyd ei Gofrestr yn berffeithiach, ni chwblhaodd y bwriad hwnw; ac aeth agos i ganrif a chwarter heibio heb i ddim gael ei wneyd ond ail argraffu ei Gofrestr ef fel yr ydoedd, yn y cyhoeddiad cyfnodol a enwyd,$ hyd y flwyddyn 1840, pan y darfu i olygydd cyhoeddiad Cymreig arall|| am y flwyddyn uchod, wahodd ei ohebwyr i'w gynnorthwyo i gael “Rhestr o holl Lyfrau Cymru; sef y rhai a gyhoeddwyd yn iaith y wlad hòno, neu a. gyfieithwyd iddi, yn hollol neu mewn rhan, o ieithoedd ereill, ac a argraffwyd mewn gwahanol fanau o ddechreuad yr arferiad o'r gelfyddyd ardderchog hòno hyd y pryd hwn.' Llwyddodd y cais hwn i gael rhestr o chwe' chant ae ugain o argraffiadau, o'r flwyddyn 1546 hyd y flwyddyn 1799. Gan fod y cais yn gyfryw ag oedd yn dygymmod â'm chwaeth, ymohebais gryn lawer â golygydd hybarch y cyhoeddiad hwnw y pryd hyny, gan dros- glwyddo iddo, o fis i fis, restr o'r cyfryw lyfrau ag y caffwn olwg a gafael arnynt yn fy nheithiau gweinidogaethol. Ar ddiwedd ei orchwyl hwnw, dywed y golygydd: “Fe allai fod amryw lyfrau yn * [Gweler rhif 5, dan y flwyddyn 1722; a Gwaith Gwallter Mechain, ii. 305.1 t Tywyn sy ddarn o wlad ar fin y môr yn sir Aberteifi, o geg y Teifi, tua'r • gogledd, lle yr oedd Llys gan Arglwyddi y Tywyn. Enw Arglwydd y Tywyn, yr hwn oedd Yswain Corff i Harri vII., oedd Rhydderch āb Rhyš, i'r hwri y canodd Lewis Glyn Cothi awdl, yr hwn a adawodd ar ei ol ddau fab o'i Wraig Margaret, sef Rhydderch a Thomas ; ac o hyn allan daeth Thomas i mewn i'r achau.—Gwaith Lewis Glyn Cothi, nod, t. 283. f Meyrick, History of Cardiganshire, t. 293-4. $ Y Gwyliedydd. || Y Gwladgarwr. XXWI. BHAGDRAI'I'H. ychwaneg, na chawsom wybodaeth am danynt; eto, honwn ddarfod i ni wneuthur rhestr gyflawnach a rheoleiddiach nag y darfu i neb o'n blaenau; a gadäwn i'r neb a fyno, wneyd yn well, a dwyn yr unrhyw ym mlaen o bryd i bryd, hyd y llyfr Cymreig olaf a gy- hoeddwyd, ac a gyhoeddir rhag llaw.' Yn wybodus nad oedd y “rhestr' hòno yn agos i fod yn berffaith, aethym ym mlaen, wedi i'r Gwladgarwr roddi ei orchwyl heibio, i gofrestru pob llyfr ychwanegol y deuwn ar ei draws, yng nghyd â rhai sylwadau am Awdwyr, Cyfieithwyr, ac Argraffyddion llyfrau Cymreig, ac am Gymru a Chymraeg, a chan Gymry, nes bod y cwbl wedi chwyddo yn gyfrol ygrifenedig o gryn faint. Cyhoeddwyd y cwbl yn erthyglau chwarterol, yn yr unig gyhoeddiad chwarterol a gyhoeddir yn Gymraeg.* Gan y cafwyd tystiolaethau o ganmoliaeth lucheli'r erthyglau hyny; a chan fod amser yn dyfod â mwy o drysorau i'r amlwg, parhawyd i gofrestru a chasglu yn yr un modd hyd yn hyn, gan wneyd diwygiadau, cyfnewidiau, gwelliadau, ac ychwanegiadau. Yr oeddid yn sylwi fod gan Lyfryddiaeth y Cymry ei chyfnodau. Y cyfnod cyntaf oedd o godiad y wawr yn 1546 hyd godiad yr haul yn 1588. Gwelir mai bechan a gwelw iawn oedd y wawr hònof —dim ond * Gwyddor Kymraeg,” “Y Credo neu Bynkey yr ffydd Gatholig,” “Y Pader neu Weddi yr Arglwydd,” “Y Deng air Deddyf,” &c.; a'r wawr hòno, er bychaned ydoedd, yn cael ei chymylu gan “Y Kampay arveradwy,'f &c., yr hyn a dywyllai y goleuni gwanaidd hwnw, rhag llewyrchu i'r fantais oreu. Er hyny gwawrio yn oleu- ach a wnaeth, pan y gwthiodd allan y “Kynnifer llith a ban o'r * Y Traethodydd, am 1852 a 1853. [Bu yr Adolygydd am beth amser, ac y mae y Beirniad y pryd hwn, yn cydredeg bob tri mis â'r Traethodydd.] + [Cyhoeddwyd ond odid, hyd yn oed yn y cyfnod hwn, yn ol cyfartaledd y trigolion Cymru a thrigolion Lloegr a'r gwledydd dibynol arni, yn agos gynnifer o lyfrau Cymraeg ag o lyfrau Seisoneg. . Ychydig iawn o lyfrau, Imewn cymhariaeth, a argreffid yn y deyrnas hon o ddeutu canol yr unfed gan- rif ar bymtheg.] # [Nid yw ond tegwch a chyfiawnder â choffadwriaeth Gwilym Salsbri, hysbysu i'r darllenydd mai ymarferion crefyddol, neu y rhinweddau a'r cynneddfau i'w harferyd, a olygai y gwr hybarch hwnw.wrth “y Kampay Arferadwy,' ac nid chwareuon o un math. Diau nad oedd eisieu llyfr, nac adran o lyfr, ar chwar- yddiaeth yng Nghymru yn yr oes hòno ; a phe buasid yn cyhoeddi gwaith ar y cyfryw destyn, nid yn gymmysg â duwiolswyddau y buasid yn gwneuth- ur hyny ; ac nid cyfieithydd duwiolfrydig y Testament Newydd a fuasai yn ymosod ar y fath orchwyl. Cynnwysiad y llyfr boreuol hwn, heb law yr Egwyddor Gymraeg a'r Calaniadur, ydoedd, pethau i'w credu, pethau i'w harfer, a phethau i'w gochelyd. Dysgai yr Egwyddor Gymraeg ddynion i ddarllen ; dangosai y Calaniadur pa ranau o'r Ysgrythyr Lân a drefnid i'w darllen yng nghorff y flwyddyn ; canlynai y pethau a ddylid eu credu yn ddilys a'u gwneuthur ; a chynghlöid y cyfan â'r “Gweddïau Gocheladwy,' sef gweddïau ar allu o honom ochelyd y drwg, a chael ein gwaredu rhagddo, yn ol Fhediad ac ysbryd y rhan ddiweddaf o'r Arglwyddol Weddi. Hyn ydoedd cynnwysiad, ergyd, ac amcan y llyfr cyntaf a argraffwyd yn yr iaith Gymraeg.] BHAGDRAITH. XXWII. yscrythur ac a ddarlleir yr Ecleis pryd Commun, y Sulieu, a'r Gwiliau trwy'r Wlwyddyn,' megys oddi rhwng y cymylau. Yr oedd fel pe dywedasai, “Mi a fynaf Air Duw, pa faint bynag a fydd o hono, heb y “Kampay”—pe na byddai ond “ Kynnifer llith a ban o'r yscrythur ac a ddarlleir yr Ecleis pryd Commun,” &c. Ar hyna o lewyrch y safodd am ddeuddeng mlynedd, pryd y ciliodd y tywyll- wch, ac a goleuodd yn gryn ddydd, pan y caed yr holl “Litanye în Welshe,' yr hyn a arweiniodd i gael y “Testament Newydd,' a'r “Llyfr Gweddi Gyffredin,' yr hwn a gynnwysai ran o'r Hen Destament—y Salmau o leiaf;* ac os ñad gyda “Y Llyfr Gweddi,' yr oeddynt gyda “Y Lliver Gweddi,' ym mhen y pedair blynedd ar bymtheg. Ar hyn dyma yr haul mawr yn dangos ei belydrau yn ddigwmwl, wedi bod yn gwneyd ei ffordd ym mlaen er ys dwy flynedd a deugain. Pan y dechreuodd wawrio, yr oedd y gwammal EHarri VIII. yn teyrnasu. Cyhoeddasid y “Gwyddor Kymraeg' y flwyddyn cyn ei farwolaeth ef; ac yr oedd amgylchiadau crefyddol yn ymddangos yn lled dywyll tua'r amser hwnw, fel yr oedd yn ammhëus iawn pa fodd y troai y dafol. Ychydig fisoedd yn unig cyn marwolaeth Harri, yr oedd Protestaniaid yn gystal a Phabyddion wedi eu llosgi yn Smithffield. Gyda'i farwolaeth ef, a dyfodiad ei fab ieuanc, Edward WI. i'r orsedd, goleuodd gryn lawer; ond aeth yn dywyll fel y fagddu ar farwolaeth hwnw, pan ddaeth ei chwaer un-dad, Mari, i'r orsedd. Da na pharaodd ei theyrnasiad hi yn faith—llai na chwe' blynedd— yn yr hwn dymmor ni chafodd y Cymry gymmaint a “llith” na “ban' o fath yn y byd trwy y wasg. Y mae yn hynod i'w sylwi, mai yn nheyrnasiad Harri ac Elisabeth y gwnaed mwyaf tuag at wasgaru tywyllwch Rhufain o'n gwlad, er nad oedd yr un o'r ddau yn debyg o fod yn gwybod dim am ddylanwad crefydd fewnol.f Uchelgais oedd yr egwyddor lywodraethol ym meddyliau y ddau: ond goruwch-reolodd Duw yr hyn oedd yn ddrwg ynddynt hwy, i ddwyn ei amcanion daionus ei hun i ben—i gael ei air oll i'n cenedl yn ei hiaith ei hunan. Blwyddyn i'w chofio oedd 1588. Yr oedd * [Yr oedd yr Epistolau a'r Efengylau am bob Sul a Gwyl trwy'r flwyddyn, yn ddiau ynddo hefyd. Gweler Epistol yr Esgob Dafis at Cymry, a'r dyfyniad o hono yn y gwaith hwn, b. 4, 5.] t.[Pa beth bynag a feddylir am y dynion hyn mewn golygiadau ereill, nis gellir • 9m fynyd ammheu nad Harri VIIï, ā'i ferch Elisabeth ā wnaethant fwyafdros 9ymru o holl benaduriaid Lloegr, o amser Iorwerth Hirgoes, yr hwn a ādifrein- j9dd y Cymry o'u hannibyniaeth, hyd y dydd heddyw. T Y mae teyrnasiad yr Hanoferiaid wedi bod yn felltith drôm i'r Eglwys ac i lonoriaeth y Dywysogaeth. Xi roddasant i ni gymmaint ag un esgob o Gyinro cynhenid; ać y ñaê yr egob- *9n a anfonwyd i'n plith, er amser Sior y Cyntaf, wedi gwneuthur eu” goréu i Seisonigo yr Eglwŷs, i anghefnogi ein Îlenôriaeth, ac iïddilëu ein hiaiïh; a'r :） :） ß bod ß :） o'r bobl wedi cefnu ar Eglwys eu adau, a myned i gorlanau ereill, i gael clywed yn ew hiaith eu hunain, T“fawrion ŷů Èč » 1 8 ywedl yn XXWIII. RHAGDRAITH. rhai pethau ereill yn gwneyd y flwyddyn hòno yn nodedig; megys sefydlu y felin bapyr gyntaf yn y deyrnas hon, sef- yn Dartfford, yng Nghaint, trwy drwydded y frehines i John Spilman, o Germani, er bod rhai yn gwneyd papyr yn ddirgelaidd cyn hyny. Yn yr un flwyddyn hefyd y cyhoeddwyd y papyr newydd cyntaf yn y deyrnas hon, o dan yr enw English Mercwrie.'* Hwyrach y byddai y cyfle hwn mor briodol a rhyw bryd arall, i sylwi, fod y llyfrau cyntaf a gyhoeddwyd yn Gymraeg yn wahanol iawn i'r rhai cyntaf yn Seisonaeg. Yr oedd y llyfrau cyntaf a argraffwyd yn Gymraeg yn llyfrau buddiol, crefyddol, ac angen- rheidiol—nid llyfrau o ddifyrwch, neu o dueddiadau ammhëus: ond nid felly yr oedd y llyfrau cyntaf a argraffwyd yn y Seisonaeg, sef y rhai a elwir, “Fecuyell of the Histories of Troy;'' * Oration of John IRussell, on Charles, duke of Burgundy, being created a Knight of the Garter;' “A boke had of my hostess at the George, of the death of Arthur, beginning at Cassibelan;” “Bartholomeus de Proprietatïbus Ferwm;' “A Boke of Chess;” “Legende of Sayntes;' “The Hystorye of Jason,' &c.f —llyfrau nad oeddynt fuddiol, crefyddol, nac angenrheidiol, ac felly heb fod yn werth eu cymharu â'r “Credo neu Bynkey yr Ffydd Gathol- ŵg, y Pater new Weddi yr Arglwydd, Y LDeng air Deddyf,' &c.; “A Dictionary in Englyshe and Welshe;' “Dymcheliad Allawr uchel y Pab ;' “Kynnifer llith, a ban o'r yscrythur ac a ddarlleir yr Ecleis,' &c. Cafodd ein cenedl flas ar lyfrau crefyddol o'r dechreu, a'r blas hwnw, a grewyd y pryd hyny, sydd wedi ei gadw yn ein plith hyd yn hyn, fel nad oes nemawr lyfr o werth yn ein plith, heb fod arogl erefyddol arno. Yn hyn y mae rhagoriaeth y Cymry ar bob cenedl arall; a hir, meddaf, y cadwont y neillduolrwydd hwn, er caeljeu dirmygu am hyny. Y mae dirmyg rhyw fath o bobl yn fwy o ogoniant nag o warth. Wedi i'r haul gyfodi ar lenoriaeth ein cenedl, a chwalu ychydig ar y niwl boreuol, hyd i ganol yr hanner cyntaf d'r 17fed ganrif, daeth cyfnod arall i mewn, yr hwn a wahaniaethid yn amlwg oddi wrth yr un blaenorol, yn y gyfres o lyfrau perthynasol i'w gilydd, a'r hanesion cyssylltedig â hwy yn ei ddynodi fel cyfnod newydd ar fasnach, gwladyddiaeth, a chrefydd. Y mae llyfrau pob oes yn adlewyrchiad o'r oes a'r cyfnod y cyhoeddwyd hwynt ynddynt. Y mae ysbryd y maill oes yn wahanol i'r llall, i'w gweled ar ei llyfryddiaeth. Mewn masnach ac anturiaethau mwngloddiawl yr oedd yr oes hòno mor * Timperley's Dictionary of Printers and Printing. [Un o ddygwyddion nodedicaf y fl. 1588 ydoedd cyflwyr ddinystr * Llynges Anorchfygol' Yspaen, yr hon a anfonasai Philip II. yn erbyn y deyrnas hon.] # Dictionary of Printers, o'r flwyddyn 1440 hyd 1450. BHAGDRAITH. xxix. hynod a'r oes hon. Y pryd hyny, 'mwnau sir Aberteifi oedd testyn yr ymddyddan a'r ysgrifenu ym mhob dull; ac yr oedd dynion o Holand a Germani yn ymfudo i Gymru, i wneyd eu hunain i fyny am eu hoes, fel y mae Cymry ac ereill yn awr yn ymfudo i Cali- ffornia, Awstralia, a lleoedd ereill. Yr oedd y rhyfel cartrefol* hefyd, a dorodd allan yn yr anghydfod rhwng Siarl y Cyntaf a'r Senedd, yn creu lledaeniad papyrau ar wladyddiaeth, na bu y fath erioed o'r blaen. Yr oedd Puritaniaeth ac Anghydffurfiaeth, a gwa- hanol dybiau, yn cael eu coleddu yn frwdfrydig gan wahanol ddosranau neu sectau o'r rhai hyn, yn gwneyd fod cynnyrch y wasg yn ddadleuol ar bynciau eglwysig a duwinyddol. Yr oedd y pethau hyn oll yn cael eu teimlo yng Nghymru, yr hyn a welir yn amlwg yng nghynnyrch y wasg yn yr oes hòno. Ychydig iawn, cyn y cyfnod hwn, oedd y llyfrau cyfaddas er addysg i'r cyffredin yn ein gwlad a'n hiaith. Yr oedd y llyfrau goreu, ac o gryn faint, yn fawrion ac uchel eu prisiau, yr hyn oedd yn eu caethiwo i'r mawrion a'r dysgedigion yn unig, ac o blegid yr un rheswm y cyhoeddid hwynt yn fynych yn Lladin, iaith y dysgedigion, fel y byddent yn wasanaethgar i ddysgedigion y Cyfandir, yn gystal a'r cyfryw yn y wlad hon. Dyma, fel y crybwyllwyd o'r blaen, yw yr achos eu bod mor anhawdd cael gafael arnynt, oddi eithr yn yr hen lyfrfaoedd a berthynent i'r hen blasau; ac y mae llawer o'r rhai hyny bellach wedi eu chwalu yn chwalfa y teuluoedd yn amser rhyfeloedd, a thrwy ymgyfathrach priodasol. Wedi dyfod felly dros gyfnod terfysglyd Siarl I. a'r Weriniaeth, yr hwn, er hyny oedd, gallwn feddwl, y cyfnod mwyaf crefyddol a fu ar ein cenedl erioed, a'r hwn nid yw ein haneswyr crefyddol wedi gwneyd cyfiawnder ag ef, deuir i gyfnod arall pan y mae Siarl II. wedi dyfod i'r orsedd, o'r hon yr hyrddiasid ei dad. Am gryn amser yr oedd sawyr yr oes a aethai heibio yn taflu ei bereidd-dra ar lenor- iaeth y cyfnod hwn, ond yn cael ei gymmysgu â gweithiau nad oedd- ynt yn hollol efengylaidd—llyfrau er arwain dynion i roi llawer o bwys ar ffurfiau, defodau, a'r Cymmun, heb son dim am yr angen- rheidrwydd o gyfnewidiad calon trwy weithrediad yr Ysbryd Glân. |Nid ydys yma yn condemnio y cyfryw yn eu lle, ac i bersonau priodol, personau wedi eu gwir ddychwelyd; ond eu cymhell a'u harferydfel gwir grefyddolder, gan bobl ddioruchwyliaeth, anystyriol, * [“Rhyfel gwladol' a arferir gan yr awdwr yn y lle hwn, ac yn gyffredin trwy yr holl waith. Y peth a olygir yw civil war, sef rhyfel rhwng dëiliaid yr un wlad neu deyrnas â'u gilydd, ac nid ag estron genedl ; a rhyfel cartrëf- ol yw ei gyfystyr cyffredin yn yr iaith Gymraeg. Èi gwladol yw pob rhyfel ond y cyfryw yr ymgymmèrir â hwynt ar yr un egwyddor â Rhyfeloëdd y Groes yn y canôloesoedd.] XXI. RHAGDRAITH. a rhydd eu buchedd, ydoedd yn cyfansoddi Pabyddiaeth o dan y gochl Protestaniaeth. Parhaodd y cyfnod cymmysgedig hwn ar lenoriaeth a llyfryddiaeth ein gwlad a'n cenedl hyd wawriad a chodiad Method- istiaeth. Yn y cyfnod o'r blaen, llyfrau Eglwyswyr a'r * Tri Enwad o Ym- neillduwyr ' oedd y cyfan ; ond o hyn allan ceir pedwar enwad. Y tri enwad a enwid ac a gydnabyddid ym mhob ymdriniaeth gyfreith- iol oeddynt, yr Annibynwyr, y Bedyddwyr, a'r Henaduriaethwyr. Yn awr y mae yr Henaduriaethwyr wedi diflanu, heb ddim o'u hen- aduriaeth i'w hadnabod, wrth eu nodau henaduriaethol fel trefniant; eglwysig ; ac nid wrth eu cyfundrefn eglwysig y gwahaniaethir hwy mwy, eithr wrth eu hynodion athrawiaethol. Collasant yr hyn oedd yn gwahaniaethu ac yn hynodi ein hynafiaid fel cyfundeb, a chodas- ant wahaniaethauathrawiaethol nad oedd eu hynafiaid yn eu cydnabod, ac ar yr un pryd galwant eu hunain yn Henaduriaethwyr! Y pedwar enwad presennol yw yr Annibynwyr, y Bedyddwyr, y Method- istiaid Calfinaidd, a'r Methodistiaid Wesleyaidd.: neu, gellir eu gwneyd yn dri enwad eto, er cau allan yr hen Bresbyteriaid Sosinaidd, a gadael iddynt ymfoddi yn yr Annibynwyr, gan nad oes yn awr wahaniaeth eglwysig eglur rhyngddynt, a chymmeryd yn eu lle y ddau enwad Methodistaidd yn un enwad Henaduriaethol neu Bres- byteraidd, yr hyn ydynt yn ol rhesymau llawer cryfach na'r hen Bresbyteriaid Undodaidd. Felly gellir galw y cyfnod hwn, cyn belled ag y mae llenoriaeth yn ei weddnodi, yn gyfnod Methodistaidd, fel y mae ei lyfrau yn ei hynodi yn amlwg. Fel y mae y cyfnod hwn yn dyfod ym mlaen, y mae llai o gyhoeddi ffurfiau o weddïau, gan fod mwy o weddïo o'r galon ac â'r ysbryd, a mwy o ddefnyddiau canu, mwy efengylaidd, nag a fuasai yn y cyfnodau a aethent heibio. Yr ydys yn anwesu y dyb fod y sylwadau hyn yn eithaf cywir, ae y gwelir hyny yn amlwg yng ngweddnod cynnyrchion y wasg, o tua'r flwydd- yn 1730 hyd o ddeutu dechreuad y chwarter diweddaf o'r ganrif, lle y ceir y llyfrau cyntaf a gyhoeddwyd yn gyssylltedig â'r “ chwyldroad gogoneddus' hwnw—yr adfywiad crefyddol yn yr Eglwys Sefydled- ig, o dan yr enw Methodistiaeth, er eu bod yn wahanol eu golygiad- au athrawiaethol, neu yn coleddu erthyglau yr Eglwys hòno yn ol y modd y deallent hwynt, gan wneyd casgliadau gwahanol i'w gilydd oddi wrthynt. Y cyfnod diweddaf yw chwarter olaf y ddeunawfed ganrif; canys hyd ddiwedd y ganrif ddiweddaf y cyrhaedd fy ymchwiliad. Cryf. Hâd Methodistiaeth yn yr Eglwys Sefydledig, ac allan o honi, oedd yn gosod ei argraff ar lenoriaeth y cyfnod a aeth heibio. Yr oedd “ hi eto yn dywyll' yn nechreu y cyfnod hwnw, ac yn * dydd- RPIAGDRAITH. XXII. hau' ar ei hyd ; ac yn awr gellir dywedyd fod * yr haul wedi codi,' a'r hwn sydd hyd yn hyn yn parhau i dywynu yn ei nerth, gan daflu allan ei belydrau tanbeidiol ar lenoriaeth ein gwlad a'n cenedl, fel na. raid i neb dramgwyddo yn nhywyllwch anwybodaeth. Wrth ddiweddu y Rhagdraith hwn, nis gellir llai nag awgrymu y byddai yn orchwyl canmoladwy parhau i ail gyhoeddi rhai o'n hen lyfrau, yr hyn a ellid ei wneyd yn esmwyth pe byddai mwy o chwaeth gwladgarol ym moneddigion ein gwlad. Pe byddent mor awyddus a pharod i gefnogi y cyfryw anturiaethau ag ydynt i gefnogi telyn- ganu mewn eisteddfodau, deuai y gorchwyl i ben yn eithaf rhwydd, yr hyn, yn nhyb llawer, a fyddai yn anferth fuddiolach i'n cenedl, ae yn anrhydeddusach iddynt hwythau. Wrth weled mor wasgaredig yw ein llyfrau, ae mor anhawdd, ond o ddamwain, yw cael gafael ar y rhan fwyaf o honynt, teimlir awydd ar fod i rywun gwladgarol gymmeryd arno gasglu a sefydlu llyfrfa Gymreig yn rhyw le yng Nghymru, i fod fel Amgueddfa Wladwr- iaethol Gymroaidd; lle y gellid rhoddi i gadw bob llyfr Cymraeg, a. phob llyfr o berthynas i Gymro, Cymry, Cymru, a Chymraeg, a ellid ei gael, fel y byddont wrth law i gyfeirio atynt, er adgyflenwi hanes- yddiaeth grefyddol ein gwlad ; yr hyn na ellir ei wneyd yn deilwng heb y cyfryw gynnorthwyon. Y mae Marwnad, Llythyr Cymmanfa, Cerdd, neu Almanae, weithiau, yn rhoddi mwy o wybodaeth nag a feddylid ar y dybiaeth gyntaf; ac heb law hyny, gwelid yn angen- rheidiol meddu holl gyfnodolion Cymreig pob oes yn llawn. I'r dyben hyny byddai yn briodol eu bod mewn rhyw amgueddfa, lle y gellid cyfeirio atynt ar unrhyw achlysur, fel y gwelai yr efrydydd yn angenrheidiol. [W. R.] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. TEBYGOL mai y Chinaiaid a ddyfeisiasant gyntaf y gelfyddyd o argraffu. Priodolir dyfeisiad y gelfyddyd yn Ewrop i dri neu bedwar o Germaniaid tua'r flwyddyn 1423.* Yn nesaf atynt hwy y daw yr Holandiaid; ae o Holand y dygodd William Caxton y gelfyddyd trosodd i Loegr tua'r flwyddyn 1473. Ond er bod Caxton wedi dwyn y gelfyddyd trosodd, ac iddo sefydlu argraffwasg, nid yw yn debyg iddo ef ei hun ddysgu argraffu, eanys masnachydd sidan ydoedd ef; ac iddo at hyny gymmeryd y gorchwyl o argraffu trwy wasanaeth yr estroniaid a ddygai drosodd o wledydd y cyfan- dir i'r perwyl hyny.f Wedi blynyddoedd o arferiad ar y gelfydd- yd yn y deyrnas hon, dynion o wledydd ereill a ddefnyddid fel cyssodwyr y llythyrenau. Hyd yn nod yn nheyrnasiad Elisabeth eeir awdwr yn ymddiheuro mewn Cynnwysiad neu Epï#ome, o dan yr enw * A Bref Abstraet, or Short Sume of several books of the Bïble,' ; blegid y cyfeiliornadau neu y gwallau a allasent fod yn y gwaith, el hyn :— y * Such faltes as you herein may finde, I pray you be content ; As do the same with will and mynde That was then our intent. * The prynters were outlandish mem, The faltes they be the more, Which are escapyd now and then,— But hereof are no store.'# * John Guttenberg, ieuaf, a John Guttenberg, henaf, John Ffaust [neu Ffust], ill tri o Ments, a Peter Schoeffer, o Gernshëim. Gwel Geirlyfr Cymraeg 0. Williams, yr hwn a rydd hanes helaeth am danynt ; y Gwyddoniadur Cymreig, o dan y gwahanol enwau ; Timperley's Dictionary of Printers and. Printing, &c., &c. ; yng nghyd ag agos bob Gêiriadur a Gwyddoniadur cyffredinol, y rhai sy'n traethu yn helaeth ar ddechreuad a chynnydd y gelfyddyd o ar- graffu. [Gwr genedigol o gymmydogaeth Ments, ond yn preswylio y rhan fwyaf o'i oes yn Strasbwrg, ydoedd Güttenberg, yr hwn hefyd, yn ol cyfenw ei dad, a. elwir Gen$fleisch. Mëwn llyfrau Lladin gelwir Schoëffer yn Opîlio, yr hyn nid yw ond cyfieithiad o'r enw Almaenig, sef bugail. Yr oedd dau Schoeffer, ond nis gwyddom ond am un Guttenberg.] f Y mae rhai yn rhoddi cred i ryw hanes am lyfr o'r enw * Sancti Jeronimi Exposicio in Simbolo Apostolorum,' ac yn dwyn āmseriad 1468, felly rai blyn- yddoedd o flaen Caxtorï, gan un Fredèrick Čorsellis, tramorydd.—Johnsôn's Typographia, vol. i. p. Ï18. [Dywed y Dr. Adam Clarke (Bibliographical {{38géllany, ii. 130), nïai–“The Gäme and Playe of the Chessè, impïinÈed by William Čaxton, ffynysshid the last day of Maïche, the yer of ôur Lord God â thousand foure horïdérd and lxxiiii,' tu hwnt i bob dadl, yw y llyfr cyntaf oll a argraffwyd yn Lloegr ; ond yn ddiau nid y cyntaf o waith Caxton'; canys dygai ef,ei gelfyddyd ym îmlaen ŷn Nghwlen (“Colonia'), yn yr Almaen, äm ryw ysbaid cyn ymsefydlu yn Westminster. Bernir iddo argraffu y llyfr a elŵir 'Le Recueil des Histoires de Troyes,' rhwng 1464 ac 1470, yn y àdiñas hòno.] ... # B;yleys Londoniana, ; or Reminiscences of the British Metropolis, vol, ll, p. 16. 2 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1525 Yn Llundain, Rhydychain, Mwythig, a Chaerlleon, y buwyd yn ar- graffu y llyfrau Cymraeg gyntaf ; ond bu argraffwasg yn Nhref- aldwyn, yn amser y terfysgiadau gwladol,* eanys ceir llyfryn Seis- onaeg wedi ei argraffu yn ' Montgomery ' yn 1648.f Y llyfr Cymraeg cyntaf a argraffwyd yng Nghymru ydoedd yn Ngwreesam, ae nid yn Nhrefhedyn na Chaerfyrddin, fel y credid o'r blaen. Y llyfr ydoedd ' Holl Ddyledswydd Dyn,* a'r flwyddyn ydoedd 1718 ;! o leiaf dyma y llyfr Cymraeg cyntaf a gafwyd eto wedi ei argraffu yng Nghymru. - Er bod Caxton ac ereill wedi cyhoeddi rhai pethau yn fore, iawn y gellid tybio wrth eu henwau eu bod yn dwyn perthynas â Chymru a'r Cymry ; megys, * Morte Darthur, Byrth, Lyf, &c., of Jïyng Arthur,” gan y cyntaf yn 1485 ;$ a “ Galfridî Monemuthensis Britan- 'nïae utrïusque Regum et Príncipum Origo et Gesta,' gan argraffwyr Baris, yn 1517. Ymddengys er hyny mai ail argraffiad ydoedd yr uchod, a bod y cyntaf wedi ei argraffu yn Paris yn 1508; a daeth allan argraffiad arall, neu yn hytrach gyfieithiad, gan Aaron Thomp- son, yn 1718 ; ac un arall gan y Dr. Giles, yn 1842. Rhydd y Rhestr- lyfrau waith Gildas fel wedi ei argraffu yn Llundain yn 1525. [Y traethawd * De Excidio Britanniae,' o waith Gildas, a gyhoeddwyd y tro cyntaf yn llyfr 8plyg bychan, yn Llundain, yn y flwyddyn 1525, gan yr Italiad dysgedig, Polydor Vergil. Rhed tudalen yr enw yn yr argraffiad cyntefig hwm fel y canlyn :–“ Opvs Novvm. Gildas Britannvs Monachvs cvi Sapientis cognomêtû est inditium, de calamitate excidio, &, conquestu Britanniae, quam Angliam nune uoeant, author uetustus a multis diu desyderatus, &, nuper in gratiam. D. Cutheberti Tonstalli, Londinen. Episcopi formulis excusus.” Ni fynegir ar y ddalen gyntaf pa bryd, pa le, na chan bwy yr argraffwyd ef ; ond terfynir y cyflwyniad i'r Esgob Tonstal fel hyn :–“ Vale. ad. VIII. Iduum April. M.D.XXV. Londini.” Cynnwys y gwaith 44 o ddail, a'r rhai hyny heb eu tudalenu ; ac y mae oll yn argraffedig mewn llythyrenau Italig] Yr oedd hefyd un Salisbury wedi cyhoeddi * Prîmer '| yn y flwydd- yn 1531, yr hwn oedd yn llyfr o un ddalen ar hugain, ac wedi ei * [Ymddengys mai gwasg symmudol, ac nid sefydlog, ydoedd hon.] + Gwel rhif 2, d.f. 1646. # Gwel rhif 5,d.f. 1718. $ Llythyr B. Davies, ger Caerfyrddin ; ond ymddengys fod llyfr o'r enw hwn wedi dyfod allan mor fore a l521. * Le Bregement de toutes les estatutes ausi bien des vielles come des nouelles nouellement abbreges. By Guillame Owein, a Welshman. Impressum Londiniper Richardum Pynsonum, 1521.” Nia a gawn hefyd * Assertio inclytissimi Arturii regis Britanniae, Joanne Lelando autore. Londini, 1544.” Teitl llyfr 1485 yn llawn sy fel hyn :–“A book of the noble Hystoryes of Kynge Arthur, and of certen of his Knyghtes, which book was reduced in to Englysshe by Syr Thomas Malory Knyght, and by me William Caxton, deceyded into xxi Books, chapytred and emprynted and fynyshed in abbey Westmestre 1485.' Y mae mewn llythyrenau duom. Cyhoeddwyd o ddeutu 51 argraffiad o hwn erbyn 1614. [Yn 1817, adgyhoeddwyd argraffiad Caxton, air yng ngair, a llythyren a llythyren, gan Robert Southey, y bardd llawryfog, gyda rhagarweiniad a nodiadau, mewn 2 gyfrol 4plyg.] | [Y mae yr awdwr wedi camddeall ystyr yr enw * Prymer of Salysbery' yn hollol. Nid llyfr o waith neu gyfieithiad neb o'r enw Salysbery neu Salisbury a olygir, ond y Primer, neu Lyfr y Gwasanaeth Eglwysig, arferedig yn Eglwys Gadeiriol Salisbury, Sarum, neu Gaergaradog. Cyn amser y Diwygiad nid yr un ffurfwasanaeth yn gwbl a arferid ym mhob esgobaeth yn y deyrnas ; ac yr 1546] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 3 argraffu gan Robert Copeland, yr hwn a fuasai yn wasanaethydd gyda Caxton. Ceir hefyd argraffiad arall yn 1535, dan yr enw * Prymer of Salysbery,'* ond ni ddywedir mai Cymraeg oedd y rhai hyn.f Ymddengys fod gan y Salisburiaid rywbeth i'w wneyd ag argraffu yn fore, fel y ceir gweled eto. Dyma yr amgylchiad cyntaf i gael yr enw Sa/ïsburyf yn gyssylltedig â llyfryddiaeth, ac yr oedd hyn cyn pen nemawr o flynyddau ar ol dwyn y gelfyddyd o argraffu i'r deyrnas hon. Yr oedd, ymddengys, un John Byddell, neu Bedel, yn galw ei hun yn Salisbury hefyd; canys argraffwyd ]lyfr yn y flwyddyn 1533, o'r enw ' Lyf of Hyldbrand. Imprinted by Wynkyn de Worde, for John Byddell, oíherwîse Salisbury.”$ Ond ni chafwyd fod dim wedi ei argraffu yn Gymraeg yn gynt na'r can- lynol, yn yr hwrî le ac amser y gellir, ae yr arferir amseru dechreu- ad Llyfryddiaeth y Cymry ; sef, 1546. * BEIBL. Yn y Llywyr hwn y Traethyr Gwyddor Kymraeg. RCalendyr. Y Gredo neu bynkey yr ffydd Gatholig. Y Pader neu Weddi yr Arglwydd. Y Deng air Deddyf. Saith rinwedd yr Eg- lwys. Y Kampay arveradwy, a'r Gweddiau Gocheladwy ac Keingeu.”| [Llundain, 1546, 4plyg.] oedd gan Salisbury, fel y gwyddys, ffurfwasanaeth, neu Lyfr Gweddi Gyffredin, Ineillduol iddi ei hun, aó yn amrywio mewn llawer o bethau oddi wrth y ffurf- iau arferedig mewn lleoedd ereill. Cyfeirir at ffurf neu “ arfer ' Salisbury yn y Rhagymadrodd i'r Llyfr Gweddi Gyffredin, yn y wedd ganlynol :–“ A lle bu cynThyn amrywiaeth mawr wrth ddywedyd a öhanu yn yr Eglwysi o fewn y Deyrnas hon, rhai yn canlyn Arfêr Salisbury, rhai Arfêr Henffordd, rhai Arfer Bangor, rhai Arfer Efräwg, a rhai ereill Arfer Lincoln : yn awr o hyn allan ni bydd i'r holl Deyrnas ond un Arfer.'] * Dictionary of Printing and Printers, p. 301. Yr oedd un cyfargraff o'r llyfr hwn, tybygid, yn llyfrfa Rug, gêr TCorwen, yr hwn a elwir yn rhestr gwerthiant eiddo y diweddar Syr Robert Williames Vaughan, yn * Salisbury Missall,' ac a brynwyd gan Mr. Hayes, llyfrwerthydd o Manchester, am 45p., er nad ydyw ond ychydig o ddalenău. ł Yr oedd un Cymro yn awdwr un o'r llyfrau a argraffwyd gan W. Caxton, Sef John Gower, ' brodor o Gymru, ac y mae rhagddalèn ei lyfr yn dar- llen, fel hyn :–“ Confessio Amaníis, that is to saye in Englisshe, Thë Coñfessyon 9j.the Lôuer, maad and compyled by me John Gower, Squyer. Enprynted at Westmestre by me Willyam'Öaxton, and ffynyssed the ij.'dåye of Septembre the fyrst yeré of the regme of Kyng Richard ïhe thyrd the ŷere of oúr lord a thousand cccclxxxxiij.” Dywedir fod yn yr amseriad hwn wall o un x yn ormod, ğ& Imai 1483 a feddylir. Cynnwysa 2ll o ddalenau. [Yn 1483 y dechreuodd £hisiart Wargam äeyrnasú, ac yn l4S5 y collodd ei fywyd ar Fäes Bosworth. iï *•is»xii. a'r flwyddyn &ïi i Risiart, gan hyny, yn anghysson â'u gllydd. # [* Salesbury,' yn hytrach na * Salisbury,' yr arferai yr hen Salsbrïaid ys- 8） £u henwau. „Am hanes dyddorawl am deulu y Salsbrïaid, ae am Wilym Salsbri yn neillduol, gweler Čwaith Gwallter Mechãin, ii. 187–202.] $ Dictionary of Printing and Printers, p. 287. | Rhydd.Johnson y llyfr hwn ym mhlith y llyfrau a argraffwyd gan Edward Whitchurch, a rhydd y geiri . & \7r yxrn -? ~ * y geiriau cyntaf fel hyn : * Ym Ihyvyr ;' a dywed ma 8plyg ydoedd.—TypogïaÈhia, vol:'i p. 517.T”T 4 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1546 Dywed yr Esgob Humphreys, gynt o Fangor, mai math o Almanae ydoedd, o ychydig o ddalenau. Dodwyd * Beibl,' mewn llythyrenau breision ar ben uchaf y ddalen gyntaf, i dynu sylw, mae yn debyg, gan fod rhanau o'r Beibl ynddo, yr hwn oedd hollol ddyeithr yng Nghymru yn y dyddiau hyny. Tybia rhai mai Syr John Price, LL.D., a gyhoeddodd y llyfr hwn. Brodor o sir Frycheiniog oedd Syr John, ae yn fab i un Rhys ab Gwilym Gwyn, ac yr oedd yn byw yn y Priordy, Aberhonddu. Y mae yn dra thebyg ei fod mewn urddau, ac felly yn dwyn rhyw berthynas eglwysig â'r Priordy, yr hwn le oedd mewn bri yn yr oes hòno ; ac y mae yn debyg mai o blegid hyny y gelwid ef “ Syr John,' am yr^arferid yn yr oes hòno alw dysgedigion mewn urddau eglwysig felly ;* ond dywed Wood iddo gael ei wneyd yn farchog, aeiddo lenwi amryw swyddau dinesig yn ei wlad. Yr oedd yn un o'r dirprwywyr a roddwyd ar waith gan Harri VIII. i chwilio y Mynachlogydd ag oedd i'w difrodi.f A chafodd ef y Fynachlog hòno, oedd yn werth y pryd hyny 134p. 118. 46. Prynwyd y lle wedi hyny oddi ar un o'r disgynyddion gan Syr John Jephrys, wyres yr hwn a'i trosglwyddodd trwy briodi i un John Pratt, a mab hwnw yn marw yn ddiblant, a'i gwnaeth yn ei ewyllys i Ardalydd Camden. Efe a gafodd neu a brynodd hefyd ddegymau Llanfair ym Muallt a Llanddewi'r Cwm. Y mae yn dra sicr ei fod yn Brotestant, neu wedi ymwrthod â i urddau eglwysig er ys cryn amser, canys ceir enwau ei blant i ddeg—5 o ferched a 5 o feibion ;[ er y dichon ei fod yn briod pan mewn urddau; canys ymddengys nad oedd gweddwdod offeiriadol yn cael ei gadw mor fanwl yng Nghymru, ag yr ydoedd mewn lleoedd ereill o'r gwledydd pabaidd, a bod Cymru yn addfedu er ys talm i fwrw ymaith iau Rhufain ; canys yr oedd y Deon Salisbury yn Llanelwy, yn amser Harri VII. a Harri VIII., yn meddu teulu mawr, ac er hyny yn cael ei gydnabod yn gyfreithlawn ddeon.$ Yr oedd Syr John yn hyn- afiaethydd enwog,| a hynododd ei hun trwy ei * Amddiffyniad o'r Hanesiaeth Frytanaidd,' yn erbyn Polydor Wirgil.** Rhoddodd hefyd gynnorthwy i Leland, yn ei * A88er#ïo Arturïî.'ff Gall hefyd y bu gan y Dr. John Dafydd Rhys law yng nghyhoeddiad y llyfryn hwn, gan ei fod yn byw ger Aberhonddu, ac felly yn adnabyddus â Syr John Price.jj. * Rhoid y blaen-enwad Syr i offeiriad heb gael ei ddysgeidiaeth yn y prif- ysgolion.—Gwaith Lewis Glyn Cothi, nod, t. 253. + Meyrick's Dwnn's Heraldic Visitation, vol. i. p. 97. # Humphreys's Additions to Wood's Athenae Oaeonienses. $ M. N. in the Arch. Camb. N. S. vol. ii. | Jones's History of Breconshire. ** Poly dorus Virgilius [neu Vergilius], oedd frodor o Urbino, yn yr Ital. TDaeth i Loegr yn 1503 fel negesydd dros y Pab Alecsander vI., i gasglu ceiniog- au Pedr, lle y treuliodd tua hanner can mlynedd o'i oes yn ysgrifenu ac yn cy- hoeddi amrai weithiau. Yr oedd yn dal archddiaconiaeth Wells, &c. Bu farw ym Urbino, yn 1555.—Penny Cyclopoedia. *f“f John Leland, hynafiaethydd enwog a anwyd yn Llundain yn nechreu y 16 ganrif, ac a fu farw yn 1552. j:# [Nid oes un lle i gredu nad gwr lleyg a marchog urddol ydoedd Syr John Prys. Crybwylla, yr Esgob Rhisiart Davies am dano, yn ei Epistol at y Cymry, megys * marchog urddol ;” a chyfeiria at yr hyn a wnaeth ef mewn perthynas i lyfryddiaeth Cymru yn yr ymadrodd hwn ;-–“ Eithr mor ddiystyr 1547] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 5 1547. 1. * A Dictionary in Englyshe and Welshe moche ne- cessary to all suche Welshemen as wil spedly learne the englyshe tôgue thought vnto the kynges maie- stie very mete to be sette for- the to the vse of his graces Subiectes in Wales: Whe revnto is p'fixed a litle treatyse of the en- glyshe pronûcia- eion of the let- ters, by Wyllyam Salesbury ' (*) Y mae yn blaenori y Geirlyfr hwn, * Johan Waley y prenter yn danfon anerch ar pobol Kymry.” Yr oedd y Cymraeg ynddo o flaen y Seisonaeg, er y dywedir ar yr wyneb-ddalen mai * Dietion- ary in Englyshe and Welshe' ydoedd ; yr hyn a wnaeth i bawb ei ystyried a'i ddarlunio felly, sef mai y Seisonaeg ydoedd gyntaf; ond fel arall y mae. Y mae y geiriau wedi eu trefnu yn golofnau ynddo, rywbeth yn debyg i silliadur ysgol, bedair colofn ar bob wyneb-ddalen fel hyn:— Kamberaec. ÃSaesonaec. JWelshe. JEnglyshe. dyn IO0.a,Il llaw hand pen head CO €S . leg ysgrifenu write cofio remember Nid yw y llyfr yn un bychan, ond y mae yn lwmp lled drwchus, o blygiad rhyw 12plyg ysgwâr ; ond o blegid ei gynllun uchod y mae llawer o'r dail yn ddiargraff. Yr oedd wedi ei gyflwyno i'r brenin Harri VIII., a'i argraffu dan ei nodded ef, fel y mynega yr wyneb-ddalen,–“thought vnto the kynges maîestïe very mete to be sette forïhe to the wse of his graces subïeetes in Wales.' Y mae Strype, yn ei * Annals,' yn galw yr awdwr yn * Wyllyam Salesbury of Llanrwst, genö. ;' ac yn dywedyd A ei fod yn gyfranog â * Joham Waley y prenter,” yn y breintlythyr fydday iaith y Cymro, a chyn bellet ir esceulusit, ac na allodd y print ddwyn ffrwyth yn y byt yw gyfri ir Cymro yn i iaith i hun hyd yn hyn o ddydd neu ychydic cyn hyn i gosodes Wiliam Salsburi yr Efengylon a'r epystelay, ā arferid yn yr Eglwys tros y flwyddyn, yn Gymraeg yn print, a' Syr Thon Prys yntay y |Pader, y Credo, a'r x Gorchymyn.” Diau y gwyddai yr Esgob Davies, ei gydoeswr a'i gydlafurwr, yn dda ddigon pa un ai gwr lleyg ai gwr eglwysig ydoedd Syr John Prys, a dylai ei dystiolaeth ef, yng nghyd â thystiolaeth Wood, fod yn benderfynol ar y pwnc.] ' s 6 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1547-48 V. am saith mlynedd i argraffu y Beibl yn Gymraeg.* Y mae copi o'r argraffiad hwn yn y Gywreinfa Brydeinig, yn Llundain. Dywed Johnson fod Edward Whitchurch wedi argraffu “ Englyshe and Welshe Dictionary', heb amseriad ; ond mae yn debyg mai yr un a enwir eto ydoedd hwnw. Bu Waley farw yn 1586. [Cymmaint ag a welir uchod, ar ddull cyrmen wrthdröedig, yw y cwbl sydd ar wyneb cyntaf dalen enwol y llyfr hynafol hwn. Ar gefn y ddalen hòno y mae y cyflwyniad i'r Brenin Harri VIII :–“To the moost Victoriouse & Redowbted prince Henry theyght by the grace of God Kynge of Englande, Eraunce and Irelande defender of the faythe And of the Churche of Englande and also of Irelâde in erthe the supreame Hedde be al prosperitye in continuall honour.” Yna y canlyn—*Wyllyam Salesburi wrth y darlleawdr,” yr hyn a gynnwys dair dalen. Wedi hyny y daw–“ Natur a sain y llythyreu wchod yn Saesnec ;' neu, fel y gelwir y rhaglith hwn ar frig y dail,–“ Athraw- aeth i ddyscy darllen Saesnec.” Cymraeg ydyw, a llenwa, 6 dalen. Yna y dechreu y Geiriadur ei hum. Cynnwys yr holl lyfr 83 o ddail, neu 166 o du- dalenau 4plyg bychan. Y mae oll yn y llythyren ddu, ac, fel llawer o lyfrau yr oes hòno, heb ei dudalenu. Nid * lwmp lled drwchus 'mo hono mewn un modd, ond, fel y gellir yn hawdd ddirnad wrth nifer ei ddalenau, llyfr pur deneu ydyw. Rhenir y tudalen yn bedair colofn, megys y canfyddir yn y cynllun a iydd yr awdwr : y golofn gyntaf sydd â'r gair Kamberaec (ac weithiau Camraec) uwch' ei phen ; uwch ben yr ail golofn saif Saesonaec (ac weithiau Saesnec) ; uweh beñ y drydedd ceir Welshe (a phryd arall Walshe) ; ac uwch ben y bedwaredd saif Englyshe. Y mae yr awdwr wedi bod braidd yn anffodus yn ei enghraifft o'r gwaith; canys dull neu gynllun ydyw, acnid dyfyniad allan o hono ; o herwydd yn y gwaith ei hun ni cheir, er enghraifft, ddim yn y golofn Seison- eg ar gyfer y gair ' dym ;' ac y mae llawer gair Cymraeg, mewn gwahanol . fānau yn y gwaith, heb un gair cyfystyr ar ei gyfer yn y golofn Seisoneg. INid yn' blaenori y Geirlyfr hwn” y geir–“ Iohan Waley y prenter yn danfon anerch' ar pobol Kymry,' ond ar y tudalen olaf oll o'r gwaith ; ac ar waelod |hòno y ceir yr argraffeb ganlynol:- *Imprynted at London in Foster lame, by me John Waley. (1547.) Cum priuilegio ad imprimendum solum.' { Y mae dau gyfargraff o Eirlyfr Salsbri yn y Gywreinfa Brydeinig, yn Llun- dain, um yn hōllol gyflawn, a'r llall yn ddiffygiol o'r ddwy ddalen gyntaf a'r pedair olàf. . Y mae peth goll hefyd yng nghanol y gwaith, Y mae cyfargraff Îerffaith hefyd o hono yn Llyfrgell Peniarth, Meirion. Hwyrach nad annifyr fyddai enghraifft arall o'r Geiriadur boreuol hwn. A ganlyii yw ei eglurhâd ar y gair Wynwyn :–“Wynwyn llyseun o ddyryr gwrag- ëdd wrth eu llygait er kymel wylo pan fo meirw eu gwyr.'] 2. 4 Calender of Months and Days, by W. Salesbury.”f [Diau mai yr un yw hwn â'r rhif 1, dan y flwyddyn 1546.] 1548, • A Dictionary in Englyshe and Welshe,' &c. Ail argraffiad oedd hwn, tybygid, o'r * Dictionary' y flwyddyn arall. Ei argraffydd oedd Edward Whitehurch. Yr oedd heb am- seriad, a gall y dylasai fod ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach. Yr oedd Tef yn un o argraffwyr Matthew's Bible,{ sef yr ail ar- * Dictionary of Printing and Printers, p. 297. + Yn ol Mr. O. E. Hughes, Trefriw, yn y Carnarvon Herald, Jan. 1, 1859. # Y mae yn cael ei alw yn “Matthew's Bible,' yn ol enw Thomas Matthew, yr hwn oedd enw ffugiol y golygwr, yr hwn mewn gwirionedd nid oedd neb Îlai na Jóhn Rogers, y merthyr.—Penny Cyclopaedia, d.g, Bible. 1550]. LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 7 graffiad o “Feibl Coverdale,' * gyda pheth gwelliadau. Yr oedd hyny yn y flwyddyn 1537. [Nid ymddengys i Eirlyfr W. Salsbri gael erioed ei ail argraffu. Tebyg ddigon gan hyny mai camgymmeriad yw ei £ß o dan y flwyddyn hon, yn gystal a'r trydydd argraffiad o hono dan y flwyddyn 1551.] 1550. 1. * A Brief and plain Introduction, teaching how to pronounce the Letters in the Brytysh Tongue.' Ail argraffiad ydoedd hwn o'r Litle treatyse of the Englyshe pronuneiañon of the Letters, oedd yn blaenori * Dictionary ' y flwyddyn 1547, gan Wylly am Salesbury, ae a argraffwyd fel hyn wrtho ei hun, yn Llundain, gan Robert Crowley.f [Nis gall dyfaliad yr awdwr fod yn gywir yma ; canys Cymraeg yw y cyfar- wŷddyð i seinio y llythyrenau o fläen y Geiriadur, ond Seisoneg yw y gwaith hŵn. ' Gweler d.f. 1567, lle y rhoddir enw y llyfr yn gyflawn.] 2. Dymchweliad allor uchel y Pab, gan W. Salesbury.' Llun- dain, 8plyg.{ [Ni chyhoeddodd Salsbri un gwaith o dan yr enw a gofrestrir yma. Y gwaith a olygir yw yr un Seisoneg canlynol :— * The baterie - of the Popes Botereulx, common- lye called the high Altare. Com- piled by W. S. in the yere of oure Lorde. 1550.? * Yna y canlyn dyfyniad o 2 Cor. x. 4—6. Ni chynnwys dalen yr enw un amseriad, mae enw argraffydd, nac enw argraffle ; ond ar y diwedd dywedir :— “Imprinted at London by Robert Crowley, dwellyng in Elye tentes in Holburne. The yere of our Lord. M.D.L.” Cynnwys 54 o ddail (8plyg) heb rifnodi eu tudalenau. Cyflwynir y gwaith yn y wedd ganlynol :—* To hys singuler good Lord, Syr Richarde Ryche, Lorde Ryche, &, Lord Chauncelloure of Englande : his mooste fayethfull and humble seruaunte Wyllyam Salesburye wysheth euerlastynge felicitie.” Cynnwys y llythyr cyflwyn ddwy ddalen ; yna y daw–“ William Salesburye to the Christen Reader,' yn cynnwys dwy ddalem arall ; ac yna y canlyn y * Baterie ' ei hun. Y mae argraffwaith y llyfr hwn yn llawer gwell nag argraffwaith y Geir- lyfr. Y mae cyfargraff o hono ar gadw yn y Gywreinfa Brydeinig.] 3. * Arweiniad hawdd ae eglur i'r iaith Gymraeg, gan W. Salesbury.' Llundain, 1550, 4plyg. Yr un ydoedd hwn â rhif 1, y flwyddyn hon ; ond dichon y âylasai fod ychydig ym mlaen—ef allai bedair neu bum mlynedd. [Ni gall hwn fod yr un â'r rhif 1, a gofnodir dan y flwyddyn hon ; canys gyfarwyddyd i'r Seison i seinio y llythyrenau Cymraeg yw hŵnw, ac yn yr iaith,Seis9peg y mae yn ysgrifenedig ; ond ymddengys,Tos yw ei enw yn gywir, mai llyfr Cymraeg ydyw hwn. Gweler d.f. 1567.] * Miles Coyerdale, cyhoeddydd y Beibl Seisonaeg cyntaf, a anwyd yn Eeseter, yn y flwyddyn, 1487 ; bu farw, tybygir, yn 1568, eañys cláddwyd ëf aì y 19ydd o Chwefror,yn y flwyddyn hòno, yng nghanghell Eglwyš St. Bartholomëuš, ym yr oedran teg o 8l oed.—Penny Cyclo., dan ei enw. t Dictionary of Printing and Printers, p. 297. # Cofrestr Moses Williams, 8 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1551 1551. 1. « KYNNIWER llith a ban or yscry- thur ae a ddarlleir yr Ecleis pryd Commun y Sulieu a'r Gwilieu trwy 'r vlwyddyn ; o Cam- bereiciat. W. S Tit;. ii } Tilewychawdr iachwyawl rat Deo i pawp dyn can en dyscu y ymwady ac annuwoldab a chwanteu bydol a byw yn sobr ae yn gyfyawn ac yn dduwiol yn y byd yn awr can ddisgwyl am y wynvydedic obaith a llewych- at gogoniant y Deo mawr a'n Iachawdyr Ieshu Christ, yr hwn ae dodes ehunan trosom er en pryny o ywrth oll enwiredd a charthy iddo ehunan popl priawt y ymgar a gweithredoedd da. Eom i. Nyd cywilyddus geny vi Euangel Christ ean ye gallu Deo ydyw hi ar iecheit i pop vn yn credy ynthei.' Ar ei ddiwedd y mae a ganlyn:— *-g • “| Imprinted at London by Roberte Crow- ley for William Sales- bury dwellynge in Elye tentes in |FIoulbourne Anno Domini |M.]D.L..i? [Yn ol Cofrestr Moses Williams, Ilyfr 4plyg ydyw.] 2. 4 A. Dictionary in Englyshe and Welshe,” &c.* Yr oedd hwn yn drydydd argraffiad o Eirlyfr º Wyllyam Salesbury, of Llanrwst, gent.f' Yr argraffydd presennol oedd Robert Crowley, yr hwn oedd frodor o sir Gaerwrangon. Y mae yn dra thebygol ei . fod yn Gymro, gan fod yr iaith Gymraeg yn cael ei siarad yn gyffredin yn siroedd y terfynau y pryd hyny. Arferai bregethu |hefyd, gan ei fod mewn urddau, ac yn Ficer St. Giles, Cripplegate, Llundain, lle y bu farw, Mehefin 18, 1588. Bu gorfod iddo ffoi, fel llawer ereill, i Ffrancffort, ar ddyfodiad Mari i'r orsedd.f * Gwel rhif 1, d.f. 1547. Os argraffodd Whitchurch hefyd * Dictionary,” yr oedd hwn yn drydydd argraffiad. [Gan mai ar awdurdod Seison y cofnodir yr argraffiad tybiedig hwn, prin y gellir credu fod mwy nag un argraffiad o Eiriadur W. Salsbri wedi ymddangos drwy'r wasg.] •F Gwel dan y flwyddyn 1547 a 1548. # Dictionary of Printing and Printers, p. 398. 1553] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 3. * Exemplifier of Eloquence. By W. Salesbury.” [! Egluryn Ffraethineb* Salsbri a Pherri ydyw hwn, ac nid argraffwyd mo hoïio ïyd y flwyddyn 1595 : ni ddylasai gan hŷny gael ei gofnodi yma.] Aeth deuddeng mlynedd heibio ar ol hyn cyn y cawn, fod dirp wedi ei wneyd gān y wasg er lles y Cymry, hyd y m9drais wybod. Ond yr oedä yñ Ipšwich, yn amser Edward VI, argraffydd Q'r enw John Oswen, yr hwn,yn y ffwyddyn 1548, a symmudodd i Gaerl9ey;.ac y mae yn y Roll's Chapel drwydded a roddwyd gan Edward vI. i John Ôswen, o'ddinas Caeíloew, â'i gynnrychiolwyr, i argraffu, ac,ail ar- graffu, pob math o lyfr neu lyfrau, a osodir allan gan ei fawrhydi, o berthynàs i'r gwasañaeth a ārferir yn yr eglwysi, a gweinyddiad y sacrainentau, ão addysg i'w ddeiliaid yn Nhywysogaeth Cymru, a'r terfynau perthynol i'r unrhyw, &c., am saith mlynedd, gan W3- haràd pawb erëill, pwy bynāg fyddont, i argraffu yr unrhyw-_„Efe a argrâffodd hyd y flwyddyn Ì553, yn yr hon flwyddyn, sef y 7fed o Edwârd vr, ŷ ëafodă ei benodi yn' argraffydd i Dywysogaeth Cymru, a'r terfynau perthynol i'r ünrhyw. Er y cyfan, nid ydys yñ deail i Oswen argraffu dim yn Gymraeg; ag aeth ei drwydded ällan heb wneyd diñ gwerth ei chaël, pan y rhoddwyd trwydded arall i John Waley.+ ÈIeb law hyny, bú farw y brenin Edward, a daeth Mari babaiād'i'r orsedd, yr hyn a rydd reswm arall pa ham y mae cymmaint o wagle a deuddeng mlynedd heb i Gymru gael dim trwy y wasg. 1553 * Here beginnith a litel treatess eonteyninge the ivgemêt of oryne most necessary for al such as be desirous to knoWe the state of their owne bodys or be vwylling to helpe theyr frindes, wrythyn in the latyn tong by John Nass and englished by hum efre Lloyd at the request of the Ryght honorable Lord Safford. Imprinted at London by Richarde Nattyl dwellyngin Fletestrete,” &c. 1553. - Ar ei ddiwedd fel hyn :— * Here endith the Boke yf Seynge of WWdenis Imprinted at London in Fletestrete at the Sygne of the George next to saynt Dunstons church by WWylliam Povvel In the yere of our Lorde M.D.LX.ii The xiiii day of Januarye.” •~ [Yn ol awdwr y Cambrian Plutarch, yr hwn a ganlynir yn y Biog. Dict. of Eminent Welshmen (d.g. * Humphrey Llwyd'), yn y fl. 155] yr ymddangosodd y gwaith hwn, sef y flwyddyn y cymmerth Llwyd ei radd o Athraw y Celfau ym Mhrifysgol Rhydychain. Amhawdd dyfalu pa fodd y mae cyssoni yr hyn a draethir yma yng nghylch y llyfr dan ystyriaeth, sef, y dywedir ar y ddalen gyntaf gael o hono ei argraffu yn Llundain gan Richarde Nattyl yn 1553, ac ar y diwedd, gan WWylliam Povvel yn 1562. Ymddengys fod yma ddau lyfr gwahanol yn cael eu crybwyll ; ac hwyrach i'r amryfusëdd ddygwydd trwy i'r awdwr gyfarfod â'r ddau wedi eu cyfrwymo ; sef, y “Ivgemêt of Oryne,” ar- * Yn ol Mr. 0. E. Hughes, Carnarvon, Herald, January 1, 1859. + Dictionary of Printing and Printers, dân y flwyddyn 1548, a d.g. “John Oswen.' 2 10 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1563-67 graffedig yn 1553, a'r “Boke of Seymge of WWdenis,' yn 1562 : ac os oedd diwedd y naill a dechreu y llall wedi myned ar ddifancoll, gallasai y camgymmeriad ddygwydd yn bur hawdd, Ni ddarfu i mi weled y gwaith neu y gweithiau a gofnodir.] [1563. * Gildae de Excidio Britanniae Epistola.' Argraffedig yn Llundain, 1563, gan J. Daye, 8plyg. IHwn, fel yr ymddengys, oedd y pedwerydd cyhoeddiad o argraffiad Polydor Vergil o Lythyr Gildas. Gweler tudalen 2, a chymharer rhif 6, d.f. 1587. Ymddangosodd yr ail argraffiad o hono yn Awgsbwrg yn 1534, a'r trydydd yn Basil yn 154l.] 1564-65. * The Letanye in Welshe.” Ni ellais wybod dim ychwaneg am yr uchod, na'i fod yn cael ei enwi ym mhlith y llyfrau a argraffwyd gan John Waley, yn y rhestr o honynt a roir gan Mr. C. H. Timperley.* 1567, 1. * Testament newydd ein Arglwydd Iesu Christ. Gwedy ei dynnu, yd y gadei yr aneyfiaith 'air yn ei gylydd or Groec a'r Llatin, gan newidio ffurf llythyren gairiae-dodi. Eb law hynny y mae pob Gair a dybiwyt y vot yn andeallus, ai o ran Llediaith y ’wlat, ai o ancynefinder y deunydd, wedi ei noti ai eglurhau ar 'ledemyl y tu dalen gydrychiol.” Yn niwedd y llyfr y mae y geiriau hyn:– * Imprinted at London, by Henry Denham, at the costes and charges of Humfrey Toy,f dwelling in Paules churchyarde, at the signe of Helmet. Cwm prïvîlegïo at ŵmprŵmendwm 8olum. Anno. 1567. Octob. 7.” Fe allai na byddai yn ammhriodol yma wneyd rhai sylwadau arweiniol, cyn sylwi ar gyfieithiad a chyhoeddiad y Testament hwn. Y cyntaf, am a wyddys, a gyfieithodd ranau o'r Beibl i'r iaith Gymraeg, oedd TALIESIN#—bardd enwog o ymyl Llanrwst, ag oedd * Dictionary of Printing and Printers. + Yr oedd Humffrey Toy, neu Toe, yn Gymro o du ei fam a'i nain ; canys merch oedd ei nain, mam Robert Toy, i David ab David, o Gaerfyrddin, a. gwraig Robert, mam Humffrey, oedd ferch Gruffydd ab John David Lloyd. Gan fod William Salesbury yn cyfeillachu llawer â'r Esgob Richard Davies, a hwnw yn byw yn Abergwili, ger Caerfyrddin, a Mrs. Toy yn argraffyddes, yn dwyn y gwaith ym mlaen ei hun ar ol marwolaeth ei gwr, hyd nes y cyfod- odd ei mab Humffrey, cafodd W. Salesbury ei gymhell i lettya yno, tra y byddai yn Llundain yn golygu y wasg, ac argraffu y Testament Newydd. Diau mai trwy ddylanwad ei fam y cymmerodd arno y gost o argraffu y Testa- ment. Yr oedd un John Toye yn argraffu yn * Powles chwrche yard, at the sygne of saynte Nycolas,' yn l531.—Johnson's Typographia, vol. i. p. 510. # [Nid oes un prawf ddarfod i Daliesin gyfieithu cymmaint a llinell o'r Ys” grythyr Lân i'r Gymraeg, mac i un iaith arall. Am y cerddi a elwir * Llath 1567] LLYFRYDDIAETH Y cyMRY. 11 yn blodeuo o ddeutu y flwyddyn 540. Math o alleiriad barddonol o ranau o'r Beibl yw ei waith, sef “ Deg pla poeni Pharo,' * Llath Eoesen,” neu Wialen Moses, ae ychydig am Dduw a Christ. Yr ailoedd|DAFYDD DDU o HIRADDUG,* yr hwn a flodeuodd o ddeutu y flwyddyn 1349. Y mae ei waith yn cynnwys rhan fawrf o'r Salmau, rhan o'r bennod gyntaf o Efengyl Lue, Cân Zacharïas, Cyfarchiad yr Angel i Mair, Cân y Tri Llanc, a Chân Simeon. Alleiriad barddon- ol neu gynghaneddol yw yr eiddo yntau gan mwyaf. Ond rhoddwyd yn fy llaw adysgrif y dywedid ei bod yn esiampl mewn rhyddiaith o'i gyfieithiad o “ Gyfarchiad yr Angel Gabriel i Fair:' ac fel hyny TOla,€) : —- * Gabriel a anfoned yn gennad y gan Dduw i ddinas yn Galilea yr hwn a elwir Nasraeth i briodi morwyn a gwr a elwid Ioseph o lwyth Dafydd. Ac enw y forwyn oedd Mair. A phan ddaeth yr angel i mewn attai y dywawd ef hanpych gwell Fair gyflawn o rad Duw gyda thi bendigaid wyt ynghyfrwng y gwragedd. A phan gigleu Fair hynny cynhyrfu a wnaeth a meddyliaw pa ryw gyfarch oedd honno. * A dywedyd a orug yr angel wrthi nae ofnhaa Fair canys ti a gefaist rad y gan Dduw ti a ymddygufeichiogi ith groth ac a esgory ar fab a elwy ei enw Iesu a hwnnw a fydd gwr mawr;a mab y gelwir i'r Goruchaf ae ef a rydd yr Arglwydd Dduw iddaw eisteddfa Dafydd ei dad ac ni bydd diwedd ar ei deyrnas ef.' Nid oedd yr ysgrifau hyn i'w cael ond yn llyfrgelloedd y cywrain a'r dysgedig, hyd y flwyddyn 1801, pryd y casglwyd ac y cyhoedd- ' wyd ystôr fawr o honynt yn yr Arehaiology of Wales, trwy lafur yr enwogion Owain Myfyr, sef Owen Jones ; y Dr. W. Owain Pughe, D.C.L., F.A.S. ; ae Edward Williams, neu Iolo Morganwg, * Bardd wrth Fraint a Defawd Beirdd Ynys Prydain.' Nid oes ammheu nad oedd rhanau ereill o'r Beibl yn Gymraeg trwy lafur rhai o'r mynachod, megys ag y cyfieithwyd yn aml gan fynachod gwledydd ereill. Tystia y Dr. Richard Davies, Esgob Ty Ddewi, iddo weled Pum Llyfr Moses yn nhy ewythr iddo, pan oedd yr esgob yn fachgen. Fel hyn y dywed y Doctor dysgedig, yn ei lythyr argraffedig gyda'r Testament cyntaf hwn :— “Yn lle gwir,niffynnodd eenifierioet gael gwelety Bibl yn Gymraeg: eithr pan oeddwn fachcen, cof yw cenmyfwelet pump llyfr Moysen yn Gymraeg o fewn tuy ewythyr ym' oedd wr dysgedig ; ond nid doedd Foesen,” * Plàu yr Aipht,” “ Gwawd Gwŷr Israel,' a.r.c., cyfansoddiadau ydynt; llawer diweddarach nag oes Taliesin. Ac nid yw y llinell– * A minnau Daliesim o lan llyn Geirionydd,” ond prawf pur egwan mai gwr * o ymyl Llanrwst ' oedd * Pen Beirdd y Gorllewin.'] * Ei enw yn briodol oedd Dafydd ab Roderic ab Madog. Y mae yn eglwys Dymeirchion, ar derfyn Dyffryn Clwyd, feddfaen cerfluniôl iddo. + [Yn hytrach, rhan fechan. Cynnwys gwafih Dafydd Ddu · Hiraddug gyfieithiad, peth mewn rhyddiaith, ond y rhan fwyaf ar fesur cerdd, o “ Was- anaeth Mair Fendigaid,' yr hwn sy gynnwysedig gan mwyaf o ddarnau o'r Ysgrythyr Lân. Ceir y gwaith hwn yn argräffedig yn agos i àdiwedd y gyfrol gyntaf o'r Myvyrian Archaiology of Wales: 3 cyf. 8plyg, Llundain, 18Ôl-7.] 12 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1567 neb yn ystyr y llyfr, nac yn prisio arno. Peth amhëus ydyw (ir a wnn i) a ellir gwelet yn oll Cymru un hen Fibl yn Gymraeg i'r penn golledwyt ae y speiliwyt y Cymry oy oll lyfray. Eithr diammay yw cennyffot cyn hynny y Bibl yn ddigon cyffredin yn Gymraeg. IPerffeithrwydd ffydd y Merthyron, eglwyswyr a lleigion, sy brawf cadarn fod yr Ysgrythyr Lân cenddynt yn iiaith eu hunain.—Hefyd, y mae cenym ni yn Gymraeg amryw ymadroddion a diarhebion yn aros fyth mewn arfer a dynwyt o berfedd yr Ysgrythyr Lân, ac o ganol Efengyl Crist. Yr hyn sy brofedigaeth ddigonawl fot yr Ysgrythyr Lân ym hen pob bath ar ddyn, pan y dechreuwyt hwynt, a phan y dygwyt i arfer gyffredimawl: megis, A Duvv a digon, heb Dduvv heb ddim.—A gair Duvv yn uchaf.—Y Map rhad.—Ni lafur, ni weddïa, nid teilwng iddo ei fara.—Eglwys pawb yn ei galon.—Cyn wired a'r efengyl.—Pan nad rhyfedd na thyf post aur trwy nen tŷ yr anwir.—Drwg y ceidw diawl ei was.—IDdvw y diolchwn gael bwyt, a gallu ei fwyta.—Rhad Dwww ar y gwaith ; ac eraill o'r fath hyn. Y mae llawer o enwau arferedig gynt yn mhlith y Cymry yn brawf ychwanegol o hynny ; megys, Abraham, IEsgob Menyw ; Adda Fras, un o'r Beirdd; Aaron, un o benaethiaid gwlad Forgan; Asaph, Esgob Llanelwy; Daniel, yr Esgob cyntafyn l}angor ; Iago ab Idwal ; Ioseph, Esgob Menyw ; Samuel Beulan, offeiriad dysgedig ; Samson, y chweched Esgob ar hugain, a'r diweddaf yn Menyw ; a'r cyfryw eraill a goffeir yn fynych yn yr hen achau. Y mae hyn yn dangos fot yr Ysgrythyr Lân yn wybod- edic iawn gan ein hynafieit ni gynt. Y mae prydyddiaeth Taliesin ben-beirdd yn gwiriaw yr un peth, yr hwn oedd yn byw yn amser Maelgwn Gwynedd, yn y chweched ganrif.”* IDengys y rhesymau uchod yn eithaf boddhaol fod y Beibl, neu ranau helaeth o hono, ym meddiant ein hynafiaid ni y Cymry yn foreuol iawn ; a thebyg yw iddynt eu colli trwy erlidigaethau a rhyfeloedd, o'r chweched hyd y bymthegfed ganrif,f pan yr ail lewyrchodd y goleuni dwyfol. Gwelwyd mai y rhanau cyntaf a argraffwyd o'r Beibl yn Gymraeg oedd rhai darnau yn y llyfr bychan a nodwyd fel y cyntaf a argraff- wyd o gwbl yn ein hiaith, sef llyfr y flwyddyn 1546, yn cynnwys y * Pader neu Weddi yr Arglwydd, y Deng air Deddyf,' &e.; y * Kynnifer llith a Ban,” &c., yn 1551 ; a'r * Letanye ŵn Welshe,” yn 1564-65. Rhoddodd y Dr. Malkin, ar sail hysbysiaeth a gawsai gan Iolo Morganwg,j hanes ddarfod i un Thomas Llywelyn, o'r Glyn Eithinog, yn Rhegoes, yr hwn sy ddosran neu dref ddegwm o blwyf Ystrad Dyfodwg, yn sir Forganwg, a'r hwn oedd fardd Cymreig enwog, yn Brotestant o nodwedd uchel, duwioldeb mawr, a moesol- deb manwl, ac yn byw yn amser Edward VI. hyd Elisabeth—iddo gyfieithu y Beibl i Gymraeg dda, o gyfieithiad Seisonaeg William * [Nid yw hwn ddyfyniad llythyrenol o Lythyr yr Esgob Davies ; ac ym- ddengys i'r awdwr ei gymmeryd o Eiriadur Ysgrythyrol Charles (d.g. Bibl), ac nid o Destament Salsbri, er nad yw yn cwbl gytuno â hwnw chwaith.] *f [Yn yr unfed ganrif ar bymtheg y cymmerth y Diwygiad le yn y deyrnas hon yn gystal ag ar y cyfandir.] # Dr. Malkin's Scenery, Antiquities, and Biography of South Wales, vol. i. pp. 297–300. 1567] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 13 Tyndal, tua'r flwyddyn 1540. Yr oedd ef yn meddu trwydded i bïegethu o dan law yr Archesgob Grindal, fel y cafodd ereill yn y dyddiau hyny. Byddai yn aml yn darllen y gwasanaeth eglwysig mewn annedd-dai,—yn ysgrifenedig ganddo ei hun (canys hyd yn hyn nid oedd dim yn argraffedig) a phregethai yn boblogaidd, a ffurfiodd lawer o gymdeithasau bychain. Dywedir hefyd fod llythyr mewn ysgriflaw yn llyfrgell Syr Thomas Mostyn, yn sir IFflint, oddi wrth y dywededig Thomas Llywelyn, at Richard Davies, yr ail Esgob Protestanaidd yn Nhy Ddewi, yn ei annog i gyfieithu y Beibl i'r iaith Gymraeg, ac yn rhoi rhyw hanes am yr hyn oedd ef ëi hun wedi ei wneyd. \ Nid ydys yn sicr a ddefnyddiwyd ysgrif Llywelyn gan y cyfieithwyr ; ond y mae yn dra thebyg ei bod yn adnabyddus i Salesbury, yr hyn, yng nghyd â rhesymau ereill, a brofant pa ham y darfu i Salesbury, ac yntau yn Wyneddwr, gym- mysgu cymmaint o briodwedd neu lediaith y Deheuwyr* yn ei gyf- ieithiadau, fel y ceir dangos eto. Y mae ar gof hanesyn tra tharawiadol am Thomas Llywelyn. Dywedir iddo, wedi claddu ei wraig gyntaf, fyned i geisio caru merch ag y buasai iddi ddau |blentyn gordderch, gan fwriadu gwneuthur ail wraig o honi. Aeth dau fab iddo, o'i wraig gyntaf, yn gymdeithion iddo i'w briodas, ac i gyrchu y ddarpar wraig dros afon Nedd. Yng nghanol yr afon fe drāmgwyddoddTy eeffyl dan y mab hynaf, yr hwn a ganodd y pennill triban canlynol ar yr achos :— ~ “Y ceffyl bal anhywaith A hapiws dripio unwaith Wrth 'mofyn gwraig i 'nhad dan glo,— |Fe dripiws hòno ddwywaith.” Ffromodd yr hen wr wrth y mab, ac nid ai ef i briodi y diwrnod hwnw ; ond gofynodd i'r ail fab ddyfod gydag ef ar ddiwrnod arall; ond hwnw eilwaith a ganodd fel hyn :— * Hawddfyd i'm mam gywir-dro, Un onest gorff a dwylo, Mae'n awr yn gorwedd yn y llwch– Un onest mynwch eto.' Wrth weled y meibion fel hyn yn anfoddlawn, fe roes heibio feddwl am briodi mwy : ac ym mhen ychydig wedyn ymroddodd i fod yn grefyddol iawn, a bu fyw ddeugain mlynedd wedi hyny.f [Gelwir ef weithiau Tomas Llywelyn Deio Pywel (neu ab Hywel). Y mae ym meddiant y golygydd hen draethawdl o waith y gwr hwn, yr hon a elwir * Prognosticasiwn Tomas Llywelyn Deio ab Hywel,' yr hon sydd yn dechreu fel hyn :— * Dyma lyfr a draetha Am bethau a ddygwydda Yn y flwyddyn o oedran * [Nid * llediaith ' mo honi ; os amgen, y mae y rhan fwyaf o lawer iawn o ysgrifeniadau Cymru wedi eu hysgrifenu mewn * llediaith.” Y rheswm pa ham y mae'r cyfieithiadau Cymreig o'r Ysgrythyrau yn dwyn arnynt gymmaiît o nodwedd y Ddeheubartheg, er mai Gwyneddigion gan mwyaf dll oëàd y cyf- ieithwyr, yw, o herwydd mai ynddi hi braidd yn hollol yr ysgrifenasid yr holl 'ryddiaith hyd yr amser dan sylw. Nid oes ond y peth nesaf i ddim o'gyfan- soddiadau rhyddieithol i'w cael yn nhafodiaith Gwynedd o flaen Testäment; Gwilym Salsbri ; a hyn, tebygol, yw yr achos fod ieithwedd y cyfieithiad hwnw mor hynod o drwstan ac annhelediw.] + Y Brython, ii. 54. 14 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1567 Crist ein Prynwr ei hunan, Un enil a, chwechant a deg : Os mynwch, rhowch im' osteg.” Ac yn flaenddodedig iddi y mae y nodyn canlynol yn llawysgrif rhyw un nas. medraf wneyd allan ei enw, gan mor anamlwg yr ysgrifen :—* Licensed in 1588 by Archbishop Grindal, and preached blind, being 100 years old—con- sequently must be 122 when he wrote this.” Ond rhaid fod rhyw anghy- wirdeb yma ; canys bu Grindal farw yn y fl. 1583, ac yr oedd wedi peidio â bôd yn Archesgob Caergaint am rai blynyddoedd cyn hyny. Y mae yn yr un llyfr gerdd arall o'i waith, yr hon a elwir * Breuddwyd Tomas Llywelyn Deio ab Hywel,' yr hon sy fath o gyfymgerdd rhwng “Tafarnŵr? a'r ' Eglwys.' Y mae ysbryd a rhediad y ganau dysyml hyn yn hollol gysson â'r hyn a ddywedir uchod am nodwedd grefyddol eu hawdwr.] *- Dywedirfod gyntynLlyfrgell Eglwys GadeiriolLlanelwy, “hen gyf- ieithiad, yn un llyfr, o'r Efengyl yn ol St. Matthew, St. Marc, St. Luc, a St. Ioan ; a chyfrifid ef yn gyfieithiad henyn y flwyddyn 1282, mal y gellir gweled oddi wrth lythyr nodded a braint Archesgob Caergaint, y flwyddyn hòno, yn caniatàu i Offeiriaid yn perthyn i Eglwys Llan- elwy, y rhyddid i gariaw y darn hwn o'r Testament Newydd o am- gylch y wlad, er mwyn ei ddangaws i bwy bynag a chwennychai gael golwg arno.'* Y mae llythyr yr archesgob yn Lladin ar gael,f a rhoir yma gyfieithiad Cymraeg Tegid o hono.j. * Cylch-lythyr Ioan, Archesgob Canterbury, yn caniatàu i Ganonwyr Llanelwy, yng Nghymru, i gariaw oddi amgylch yr Ys- grythyrau. * “Y Brawd Ioan, &c., i'r holl Offeiriaid, yn gystal ag i'r gwŷr llëyg, yn Esgobaethau Coventry, Lichfield, Henffordd, a'r holl Esgob- aethau Cymreig,iechyd athangnefeddtragywyddawlyn yr Arglwydd. Y llyfr neu eŵrïau yr Efengylau yn perthyn ŵ Eglwys Llanelwy, a elwŷr. yn gyffredŵn wrth yr enw EUEGGULTHEN, yr hwn sydd, fal y deallasom, mewn cyfrif mawr a pharch gan drigolion o bob gradd, ym mharth- au Cymru a'r Cyffiniau; ac, am fwy o resymau noc un, a gludir ar droion yn barchus o amgylch y wlad, fal yn beth sanctaidd, gan Offeiriaid yn perthyn i'r Eglwys a enwyd uchod : Nyni gan hyny yn cael ein tueddu i gymmeradwyaw y cyfryw arferiad a ddymunemi chwi dalu pob anrhydedd i'r llyfr ac i'r personau, y rhai a ddarlunir yma, y sydd yn ei ddwyn ef oddi amgylch, gan ddeisyfu arnoch er mwyn y parch y sydd genych i Grist, yr hwn yw Awdur yr Efengylau, i ganiatáu i'r Offeiriaid y soniwn am danynt, ymdaith yn eich plith gyda'r llyfr dywededig, ac iddynt allu llawenhau o blegid ddarfod iddynt hwy gael diogelwch a llonyddwch yn eu mynediad, eu har- osiad, ac yn eu dychweliad yn ol. * “IRhoddwyd o dan ein llaw, yn Lambeth, Gorphenaf y 14, o flwyddyn ein Harglwydd 1282.”? Yr oedd y cyfieithiad uchod, chwanega yr un gwr dysgedig, o'r IEfengylau yn Llanelwy hyd amser yr Esgob Goldwell, rhagflaenydd Richard Davies. Collodd yr esgobaeth ar ddyfodiad Elisabeth i'r orsedd, am na throai yn Brotestant ; ac aeth i Rufain, lle y bu farw. Meddylir iddo ef gymmeryd yr hen ysgrif gydag ef i Rufain, ac odid * Bedd Gwr Duw, gan y Parch. J. Jones (Tegid). + Brown Willis' Survey of St. Asaph. Appendix xxii. pp. 54, 55. # Bedd Gwr Dww, t. 20, 30. 1567] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 15 ei bod yno eto. Pa fodd bynag, nid oedd yn Llanelwy'yn amser yr Esgob Davies, y nesaf at Goldwell; canys nid yw ef yn crybwyll dim am dano, yr hyn a fuasai yn debygol, pe buasai yno, neu pe clywsai son am dano.* Daeth y Testament Newydd hwn o eiddo Salesbury allan mewn canlyniad i weithred seneddol a wnaed y bummed flwyddyn o deyrnasiad Elisabeth,–“ Bod i'r Beibl, cynnwysedig o'r Hen Dest- ament a'r Newydd, yng nghyd â Llyfr y Weddi Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau, gael ei gyfieithu i'r iaith Frytan- aidd neu Gymraeg.” Yr oedd i gael ei gyhoeddi o dan olygiaeth IEsgobion Llanelwy, Bangor, Ty Ddewi, Llandaf, a Henffordd, ac i gael ei argraffu a'i barotoi i'w ddefnyddio yn yr Eglwysi ar y dydd cyntaf o Fawrth, yn y flwyddyn 1566 ; ac yr oedd pob un o'r esgob- ion i gael ei ddirwyo i ddeugain punt—swm mawr yn y dyddiau hyny—os na ddeuai y gwaith allan yn yr amser gosodedig. Yr oedd y weithred seneddol hon yn gofyn fod i eilun, neu un llyfr o leiaf, o'r cyfieithiad hwn fod “ym mhob Eglwys Esgobawl, ym mhob Eglwys Blwyfawl, ae ym mhob Capel Eglwysig, trwy holl Gymru, i'w ddarllen gan yr offeiriaid pryd gwasanaeth dwyfol, ac amserau ereill, er lles pwy bynag a gai ar ei feddwl fyned i'r eglwys i'r dyben hyny.'T Ordeiniai y weithred hon hefyd fod i offeiriaid Cymru ddarllen yr Efengylau a'r Epistolau, Gweddi yr Arglwydd, Erthyglau y Ffydd Gristionogol, y Litani, a'r cyfryw ranau ereill o Lyfr y Weddi Gyffredin yn yr iaith Gymraeg, ag a gyfarwyddid ac a appwyntid gan yr yr esgobion a enwyd, hyd nes y deuai y Beibl allan.f { čl yn lle yr holl Feibl, ni chafwyd ond y Testament Newydd yn unig, yn gyfrol o 399 o dudalenau, mewn llythyrenau Brytanaidd * Bedd Gwr Duw, t. 30. + Yr oedd y ddeddf yn traethu fod i Esgobion Henffordd, Ty Ddewi, Llan- elwy, Bangor, a Llandaf, a'u holynyddion, gymmeryd y fath drefn yn eu plith eu hunain er mwyn iechyd eneidiau y praidd a roddasid i'w gofal, o fewn Cymru : 1. Fod i'r holl Feibl, yn cynnwys y Testament Newydd a'r Hen, gyda'r Llyfr Gweddi Cyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau, fel y mae yn cael ei arferyd yn awr o fewn i'r deyrnas yn Seisonaeg, gael ei gyfieithu yn wirion- eddol a chywir, i'r dafodiaith Frytanaidd neu Gymraeg, 2. Fod i'r unrhyw, wedi ei gyfieithu felly, gael bwrw golwg drosto, a'i ddarllen, a chaniatàu iddo gael ei argraffu hyd i'r cyfryw rifedi o leiaf, fel y byddo i un o honynt fod ar gyfer pob eglwys gadeiriol, pob eglwys golegol, a phob eglwys plwyf, a chapel anwes, yn y cyfryw leoedd, a'r wlad, o bob un o'r dywededig esgobaeth- au, lle y mae'r iaith hòno yn cael ei siarad neu ei harfer yn gyffredin, cyn y dydd cyntaf o Fawrth, ym mlwyddyn ein Harglwydd 1566. 3. Y bydd, o'r dydd hwnw allan, i'r holl wasanaeth dwyfol gael ei arferyd a'i ddywedyd gan y curadiaid a'r gweinidogion trwy yr holl esgobaethau dywededig, lle y mae y dafodiaith Gymraeg yn cael ei harfer yn gyffredin, yn y dafodiaith Frytanaidd neu Gymreig, yn y fath fodd a ffurf ag a arferir yn awr yn y dafodiaith Seisonaeg, ac heb wahaniaethu dim mewn un dull ma ffurf oddi wrth y llyfr Seisonaeg. 4. Am y llyfr hwnw, wedi ei argraffu felly, bydd i blwyfoliôn pob un o'r plwyfau hyny dalu un hanner neu ran, a dywededig berson â ficar pob un o'r plwyfau dywededig (lle byddo dau), neu ynte un o honynt, lle nad Toes ond un, dalu yr hanner neu y rhan arall. 5. Bydd i brisiau y llyfrau hyny gael eu penodi gan y dywededig esgobion, a'u holynyddion, neu gan dri o honynt o leiaf. 6. Yr hyn beth, os bydd i'r dywededig esgobion â'u holyn- # Dr. Llewelyn's History of the British Versions. 16 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1567 —y llythyren ddu neu y flewog, fel ei gelwir weithiau—wedi ei ranu yn llyfrau a phennodau, fel y mae yn awr ; ae hefyd gynnwys- iad o flaen pob llyfr a phennod, ac egluriadau ar ymyl y ddalen ar rai geiriau, ond heb gyfeiriadau at leoedd ereill ; ac yn wir ni allasai fod, gan nad oedd wedi ei ranu yn adnodau ond ychydig tua'r diwedd.* Yr oedd hwn yn gyfieithiad gan wahanol wŷr dysgedig. Cafodd llyfr y Dadguddiad ei gyfieithu gan T. H. C.M., fel y dengys y nod ar ymyl y ddalen ; sef Thomas Huet, Cantor, Rhaggeiniad, neu JPreeentor Mynyw, h.y., Ty Ddewi.f Yr ail Epistol at Timothëus, yr Epistol at yr Hebreaid, a dau Epistol Pedr, a gyfieithwyd gan D. R. D. M., fel y dengys nod ar ymyl y ddalen yn nechreu yr Epistol at yr Hebreaid. Y llythyrenau uchod ydynt am Dr, Richard JDavies Menevensis, neu Esgob Ty Ddewi. Y cwbl, heb law hyny, a gyfieithwyd gan William Salesbury, fel y mae y llythyrenau W.S. yn nechreu 1 •Ioan, 2 Tim., a diwedd 2 Thess., yn arwyddo hyny.! Y mae yn hawdd gweled pa ham y mae y cyfieithiad hwnw mor gymmysgedig o ddull pob rhan o'r Dywysogaeth, hyd yn nod llygriaith Deheudir Cymru, hyd i Ben Dewi; a gadael na chym- merodd, ac na welodd y gwŷr hyn y cyfieithiad o eiddo Thomas Llywelyn y sonia y Dr. Malkin am dano, ar awdurdod Iolo Morganwg, fel y ceir gweled cyfaddefiad Salesbury ei hun am y * Llyfr Gweddi Gyffredin' a gyfieithwyd ganddo. Argraffwyd y Testament hwn yn Llundain, yn y flwyddyn uchod, sef 1567, gan Henry Denham, ar draul a chost Humffrey Toy. Y mae Calendar yn gyssylltedig ag ef, a llythyr o gyflwyniad i'r Frenines Elisabeth, gan W. S., prif gyfieithydd a golygydd y cyfan ; a llythyr maith yn yddion ei esgeuluso, yna bydd i bob un o honynt fforffetio i'r frenines, ei Hetifeddion, a'i holynyddion, y swm o 40p., i'w codi oddi ar eu heiddo a'ui hanifeiliaid. II. Fod i un llyfr, yn cynnwys y Beibl, ae un arall o'r Llyfr Gweddi Gyffredin yn yr iaith Seisonaeg gael ei gyrchu, ac i fod ym mhob eglwys trwy Gymru, lle y ëeir y Beibl a'r Llyfr Gweddi Gyffredin trwy awdurdod y weithred hon (os na bydd un yno eisoes) cyn y dydd cyntaf o Fawrth, un fil, pum cant, a thri ugain a chwech. 2. A bod i'r unrhyw lyfrau aros yn y cyfryw leoedd cyflëus, o fewn y cyfryw eglwysi, fel y gallo y neb a fyddo yn eu deall gyrchu bob amser cyflëus, i'w darllen a'u chwilio ; ac hefyd, fel y gallo y rhai na allont. ddeall yr iaith ddywededig, trwy gymharu y ddwy iaith â'u gilydd, gyrhaedd yn gynt wybodaeth o'r iaith Seisonaeg ; 9ddi eithr er hyny, pa beth bynag šydā yn y weithred hon i'r gwrthwyneb.”—Journals of the House of Commons di that time. * [O ddechreu yr Ail Epistol at Timothëus hyd ddiwedd y Dadguddiad, yng nghŷd â phennod a darn o bennod o'r Actau, yw'r cwbl sydd wedi ei ranu yn adnodau.] + Y mae Cantref Dewsland (Tir Dewi, neu Pebydiog,) yn cael ei ranu yn dri chwmmwd,—Mynyw, Pencaer, a Phebydiog. Am hyny y gelwir Esgob Ty Ddewi yn Esgob Mynyw, neu yn Lladin, Menevensis.—Fenton's Pembrokeshire. # Ar ymyl y ddalen yn niwedd 2 Thes8. y mae y geiriau hym–“ Q Lyyer cenedleth. &c. yd y van hyn, W. S. ; ar Epistol iso D. R. D. M. ei translatodd.' Gyferbyn â deëhreu 2 Timothëus, dywedir, “W. S.yr vn hwn, a'r ddau iso.' Gyferbyn â dechreu yr Hebreaid, dywedir, “D. R. D.M.'yr yn hwn at yr Ebraieit y ddau i Petr, a'r vn i [aeo.” Gyferbym ag Epistol 1af Pedr y mae ' D. R.D.M.” Ğyferbyn â 1 Ioan y mae ' W. S. tri Ioan ac vn Iudas.”.. A chyferbyn â dech- réu y Dadguddiad y mae “T. H. C. M. a translatoedd oll text yr Apocalypsis 'yn ieith ei wlat.” 1567] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 17 Gymraeg, gan Esgob Ty Ddewi, at ei gydwladwyr, o'r hwn y rhoddwyd dyfyniad yn barod, a'r hwn hefyd a gyhoeddwyd wrtho ei hun rai gweithiau wedi hyny. Dywedir yn y ddeu-ddarn hyny, fod y cyfieithiad hwn wedi ei wneyd o'r Groeg, a'i gymharu â'r Lladin, ac mai Salesbury oedd yn golygu yr holl waith, trwy benod- iad yr esgobion. Felly nid ymddengys mai cymmeryd gwaith Llywelyn, o Regoes, a wnaethant, er y gallasent, os gwelsant hwnw, ddilyn peth ar ei orgraff. Ond os oedd Salesbury yn ymgynghori â Llywelyn wrth olygu, y mae yn berffaith sicr fod Llywelyn a'i waith yn ddyeithr i'r Esgob, pan ysgrifenodd ei Lythyr, gan y dywed na welsai ef ddim o'r Beibl yn Gymraeg ond Pum Llyfr Moses yn * tuy ' ei ewythr, pan ydoedd ef yn “ fachcen.” Buasid yn rhoddi esiamplau o'r cyfieithiad hwn, oni bai fod ail argraffiad llawn o hono .wedi ei roddi allan i'r cyffredin mor ddiweddar,* a bod y Parch. T. Charles yn gwneyd cymmaint defnydd o hono yn ei * Eiriadur Ys- grythyrol,' am bob gair ag y mae ef yn ei roddi yn wahanol i'r cyf- ieithiad awdurdodedig presennol, o'r geiriau a ddeuant dan ei sylw yn y gwaith hwnw. * Dichon, cyn yr eir ym mhellach, na byddai yn ammhriodol rhoddi ychydig o hanes y gwŷr hyn, a fuant mor gymmwynasgar i'n cenedl. WILLIAMr SALESBURY ydoedd yn deilliaw o un o hen deuluoedd cyfrifolaf y Dywysogaeth.f Pummed mab ydoeddi Ffoulk Salesbury, Ysw., o'r Plas Isaf, Llanrwst, yn sir Ddinbych. Ei daid oedd Robert Salesbury, yr hwn oedd yn bedwerydd Imab i Thomas Sales- bury Hen, o Leweni, ger Dinbych. Daethai i feddiant o etifedd- iaeth y Plas Isaf, trwy ei briodas â Gwenhwyfar, unig ferch a6 etifeddes Rhys ab Einion Fychan, o'r lle hwnw. Wedi bod am beth amser yn Rhydychain,í cafodd ei symmud i efrydu y gyfraith i Thawîes' Inn,$ Llundain. Yr oedd yn medru naw iaith heb law Cymraeg a Seisonaeg. Pan ymgymmerodd â chyfieithu y Testa- ment Newydd, yr oedd yn byw yn y Cae Du, ym mhlwyf Llansannan, yn sir Ddinbych, yr hwn oedd le gwledig a mynyddig, a phell oddi wrth bob cyfleusdra gwybodaeth a thrafnidaeth, ond hynod neill- * [Caernarfon, 1850, 8plyg. Dywedir mai y diweddar Barch. Isaac Jones, y pryd hyny curad Llanedwen, Mon, a olygodd yr argraffiad newydd trwy y wasg.] * Yr oedd y Salesburiaid yn deilliaw o Adam de Salbri, mab Dug Bavaria, yr hwn a ymsefydlodd yng Nghymru pan wnaed ef yn Gadben gwylwyr Castell Dinbych ; a daeth yr hiliogaeth yn enwog yn y wlad, a'r brif gangen a ym- sefydlodd yn Lleweni, yn Nyffryn Clwyd. Y mae yr achau yn dangos fod William Salesbury yn y ddegfed ach o'r Adam hwnw.—Gwel Dwnn's Heraldic Wisitation, vol, ii. pp. ll4, ll5.—[Gwaith Gwallter Mechain, ii. 190–202.] # Wood's Athenoe Oaeonienses, vol. i. p. 120. $. Thavies' neu Thawye's Inn, y gelwid un o'r lleoedd y cyfarfyddai y rhai a fwriadent, gynt, efrydu, ac ymarfer eu hunain â chyfraith y canghell-lys, lle yr oedd llys neu neuadd i'r perwyl. Nid yw yn awr ond yr hyn a eilw cyfreith- wyr yn Ystafell meu “ Siamber,' sef ystafelloedd colegaidd i rai a efrydant y gyfraith fel proffes, i lettya ac efrydu tra yn Llundain, o dan freintiau corfforawl perthynol iddynt eu hunain.—Penny Cyclo. s.vv. * Inns of Court,” “ Inns of Chancery.” 18 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1567 duedig oddi wrth bob achlysuron aflonyddwch, a lle y gallasai dyn fod ar hyd ei oes heb wybod nemawr am y byd, na'r byd am dano yntau. Dywedir bod yr ystafell lle yr arferai efrydu yn adnabyddus eto, ag un hynod o gyffredin a diaddurn ydyw. Cyhoeddasailawer o fân lyfrau o'r blaen fel y gwelsom;* a chanfyddir ei fod er ys ugain mlynedd yn ymlafurio er lles ei genedl. Dywed Strype iddo uno â John Waley, yr argraffydd yn Llundain, i gymmeryd breintlythyr am saith mlynedd, i argraffu y Beibl yn Gymraeg.f Yr oedd Henry IDenham, argraffydd y gwaith hwn, wedi argraffu rhai llyfrau i Salesbury o'r blaen.í Yr oedd Denbam yn byw yn White- Cro88 Street, yn y flwyddyn 1580 ; yn 1586, yr oedd wedi symmud i Aldersgate Street ; ac yn y flwyddyn 1587, yr oedd yn byw dan arwydd y “ Seren,” yn Paternoster Row, yr hyn a brawf hynafiaeth y * Row' fel cyfnewidfa fawr masnach y llyfrau ; ac y mae, hyd y dydd hwn, wedi cadw ei henw, ei gwaith, a'i henwogrwydd, fel y cyfryw, yn fwy nag un lle arall yn y byd. Yr oedd y llywodraeth erbyn hyn wedi rhoddi yr hawl-fraint o ar- graffu Beiblau Cymraeg iddo, cyn bod yr un i'w argraffu. Ym- ddengys mai cyhoeddwr oedd Humffrey Toy, yr hwn oedd yn byw yn arwydd yr “Helmet,' ym Mynwent St. Paul ; ac er bod Toy yn argraffydd ei hun, nis gallai argraffu yr Ysgrythyrau, am fod y Senedd wedi rhoddi yr hawl-fraint i Denham. Yr oedd gan H. Toy y pryd hyny egwyddorwas, o'r enw William Jones, yr hwn oedd Gymro, mae yn debygol ; canys yr oedd hwnw, yn y flwyddyn 1597, yn gyhoeddwr ac yn argraffydd ei hun, ae yn rhoddi gwaith i un Richard Jones,$ yr hwn a arferai roddi y ddiareb Gymreig, “EIeb Dduw heb ddim,' yn arwyddair ar ragddalen y llyfrau a argreffid ganddo.| Y mae yn dra thebyg i Salesbury ddwyn Cymry i Lundain i'w dysgu, fel y gallai gael argraffu ei Gymraeg yn rhwyddach.** Yr oedd yr EIumffrey Toy hwnw yn fab i Robert Toy. Yr oedd Waley a Toy yn gyfranogion ; a chan fod Salesbury wedi cael hawl-fraint gyda Waley, a Waley yn gyfranog â Toy, a bod * Gwel d.f. 1547, 1548 ; rhif 1, 2, a 3, d.f. 1550 ; rhif 1 a 2, d.f. 1551 ; a 1564-65. *f Strype's Annals. # Rhif 1, 2, a 3, d.f. l550, mae yn debyg. $ Bu Richard Jones am beth amser yr argraffydd mwyaf ei waith yn Llun- dain yn ei amser ; cafodd o fewn 17 o flynyddoedd drwydded i argraffu l08 o gerddi, o un i un, am yr hyn yr oedd yn talu o 4c i 8c. ; ac un waith cafodd drwydded i argraffu 123 o gerddi ar unwaith, am y swm bychan o 58.—Collier's Eaetracts from ühe Register of the Stationers' Company, vol. ii. || Timperley's Dictionary of Printers and Printing, dan yr enwau uchod, yn ol y ddangoseg. ** Y mae ar gael enwau llawer y gellir eu cyfrif yn Gymry, ym mhlith yr argraffwyr cyntefig yn Llundain ; megys, William Middleton, yn 154l ; W. Powell, rhwng 1547 â 1567 ; Thomas Powell, yn 1556 ; Owen Rogers, neu Ap IRogers, yn 1556 ; William Griffith, yn 156l ; Richard Watkin a James Roberts, rhwng 1570 a l594 ; Richard Jones, yn 1570 ; Hugh Middleton, yn 1569 ; Thomas Salisbury, yn 1593. Yn y siārtr a roes Philip a Mari, yn 1556, i'r Cwmpeini o Safwerthwyr, y mae enwau amrai y gellir tybio mai Cymry oedd- ynt. Heb law rhai o'r hen ārgraffwyr uchod, y Čeir hefyd John Rogers, Thomas Powell, Humphrey Powell, William Baldwyn, a Richard Baldwyn. 1567] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 19 ganddynt Gymro yn eu gwasanaeth, yr oedd yn maturiol i Toy gael cyhoeddi y Testament, er ei fod yn gorfod rhoddi y gwaith o'i ar- graffu i Denham. Yr ydys yn cael fod y Senedd wedi rhoddi yr hawl-fraint i Salesbury a Waley am saith mlynedd, ac y mae yn dra thebyg fod yr amser hwnw wedi dyfod i ben, cyn i Denham gael yr hawl-fraint. Dywedir mai yn 1570 y bu W. Salesbury farw.* [Nid oes un tebygolrwydd, chweithach prawf o hyn, ond haeriad Maunder yn unig ; a lle y mae hynafiaethwyr Cymru yn anwybodus gyda golwg ar beth o'r fath, lle da fod Sais fel Maunder yn gwybod. Dywed Syr John Wynn, megys y coffëir isod, ddarfod i Salesbury fyw o ddeutu 24 mlynedd ar ol yr anghydfod llenyddol rhyngddo ef a'r Esgob Davies, a Davies yntau 5 neu 6 mlynedd ar ol yr amgylchiad hwnw. Os cywir hyn (a rhaid fod Syr John yn gwybod yn llawer gwell na Maunder), bu Salesbury fyw tua 17 mlynedd ar ol 1581, sef blwyddyn marwolaeth yr Esgob ; ac felly bu fyw hyd o gylch y fl. 1598. Ond gan i Henri Perri, yn 1595, gyhoeddi * Egluryn Ffraethineb,” a. ddechreuasid gan Salesbury, gellir barnu fod cyfieithydd hybarch y Testament; Newydd wedi marw ryw gymmaint o amser cyn y flwyddyn hòno, a bod y IBarwnig o Wydir wedi camsynied o leiaf dair neu bedair blynedd yng nghylch amser ei farwolaeth. Ond os bwriwn ni ddarfod i Salesbury dreulio, megys yr awgrymir iddo wneuthur, o gwmpas dwy flynedd gyda'r Esgob yn Abergwili wrth y gorehwyl o gyfieithu yr Hen Destament, ar ol gorphen y Newydd, deuir i'r fl. 1569; ac os chwanegir 24 at hyny, ni a gawn 1593; ac y mae yn ym- ddangos yn dra thebyg mai yn rhywle o gylch y flwyddyn hòno yr ymadawodd. Salesbury â'r fuchedd hon. Od yw y dyfaliad hwn yn agos i gywir, rhaid fod yr Esgob Davies wedi byw rai blwyddau yn hwy nag y mynegir gan Syr John Wynn. Y mae yn ffaith ddigon hysbys ddarfod i'r Esgob fyw 14 blynedd ar ol cyhoeddiad y Testament Newydd yn 1567; ond tueddai dywediad Syr John ni i dybied na fu efe byw ond tua hanner hyny o amser.] ♦ Am RICHARD DAVIES, D.D., mab ydoedd i Dafydd ab Gronwy, yr hwn oedd yn gurad Cyffin, ger Conwy, yn sir Gaernarfon, lle y ganwyd ef yn 1501, mewn lle a elwir hyd heddyw, Plas y Person, a derbyniodd ei addysgiaeth yng Ngholeg New Inn, Rhydychain. Cafodd ficeriaeth Burnham, a phersoniaeth Maidsmorton, yn sir Eucks, gan Edward VI. Pan ddaeth Mari i'r orsedd, cymmerwyd ei fywoliaethau oddi arno; a rhag canlyniadau gwaeth, efe a ffodd, gyda'i wraig, trosodd i Geneva, lle y dyoddefod lawer o eisieu, gan ei fod yn dibynu ar elusen ei gyd-fföedigion cyfoethoeach ; ond ym mhen tair blynedd, yr oedd wedi dysgu yr iaith Ffrengig cystal, fel y gallai weinidogaethu ynddi, a derbyniodd ofal gweinidog- aethol, oddi wrth yr hyn y cafodd gynnaliaeth dra chysurus ; ae yn Geneva y ganwyd tri o'i feibion. Ar farwolaeth Mari, a dyfodiad Elisabeth i'r orsedd, cafodd adfeddiannu ei fywoliaethau, a'i ddyrchafu hefyd i Esgobaeth Llanelwy, i'r hon y cyssegrwyd ef Ionawr 21, 1559.f O ddeutu dwy flynedd a chwarter y bu yn Esgob Llanelwy, pan y trosglwyddwyd ef i Esgobaeth Ty Ddewi, Mai 21, 1561. Yr oedd yn un o ysgolheigion enwocaf ei oes. JBu ganddo y llaw benaf yng nghyhoeddiad y ' Llyfr Gweddi Gyffredin.'í Cyhoeddodd hefyd bregeth Seisonaêg ar farwolaeth * Maunder's Biographical Treasury. * [Felly y dywed Tegid (Bedd Gwr Duw, t. 6, 11) ; ond Ionawr 31, 1560, yn -ol yr Eminent Welshmen.] # Gwel rhif 4, y flwyddyn hon. , 20 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1567 Iarll Essees.* Bu farw Tachwedd 7, 1581, yn 80 mlwydd oed, yn y palas esgobawl, yn Abergwili, ger Caerfyrddin, a chladd- wyd ef yn yr eglwys hòno.f Wrth adgyweirio neu adeiladu eglwys newydd yn Abergwili, yn 1850, deuwyd ar draws bedd yr Esgob. Ar ei feddrod nid oedd dim ond llechfaen gyffredin y wlad, â'i enw ef arni, a dim ond ei enw, yng nghyd â'r flwyddyn y claddesid ef.. Canfuwyd arch yn y beddrod, ae ysgrifen yn rhedeg ar hyd ei hymylau—darllenwyd enw yr Esgob ar yr arch. Rhodd- odd Esgob presennol Tyl)dewi Wyddfaen Raynor, ar ei draul ei hun, ar fur y ganghell uwch ben eifedd; ac ar y gwyddfaen y mae yn ys- grifenedig, wedi ei dori â chŷn, y beddargraff canlynol:— * ER COFFAIDWRLAETEI AM Y GWIR BAR€HEDIG IDAD YN NUW: YR ESGOB RICHARD DAWIES, D.D. GANWYD EF YN MEILWYF GYFFIN, GER ABER CONWY, YN NGWYNEDD, DYGWYD EF I FYNY YN NEW INN EIALL, RHYDYOHAIN, CODWYD EF I ESGOBAETH LLANELWY, IONAWR 21AIN, 1559 ; AC I'R ESGOBAETH HON (TY DEWI), MAI 21AIN, 1561. BU FARW TACHWEDD 7FED, YN Y FL. 1581, ODIDEUTU LXXX OED : AC A GLADIDWYD YN YR. THGLWYS EION. EFE A GYFIEITHODD IOSUA. BARNWYR. RUTH. I SAMUEL A'R II SAMUEL YN Y BIBL SAESONEG PAN Y DIWYGIwyD YR HEN GYFIIETHIADAU O DAN AROLYGIAD a* YR ARCHESGOB PARKER, YN Y FL. 1568 : AO EFE EIEBYD A GYFIEITEIODD I TIMOTHEUS, YR HEBREAID, IAGO, I PETR A'R II PETR, YN Y TESTAMENT NEWYDD CYNTRAEG. A GYHOEDDWYD, A CHAN MEWYAF A GYFIEITHWYD, GAN WILLLAM SALESBURY, o'R PLAS ISAF, GER LLANRWST, * YN Y FL. 1567. ESGOB oedd Ef o ddysg bur, a Duwiol, A diwyd mewn llafur ; Gwelir byth, tra'r YsGRYTHUR, 0l gwiw o'i ofal a'i gur. TEGID.'í Dechreuodd yr Esgob a Salesbury gyfieithu yr Hen Destament hefyd; a buasent wedi myned trwyddo, medd Syr John Wynn, o Wydir, oni buasai i ymrafael gymmeryd lle rhwng yr Esgob a * Gwel d.f. 1577 le + Athenoe Oaconïenses, vol. i. p. 160. Williams's Dictionary of Eminent Welshmen. •** # * Bedd Gwr Duw, Darlith a dradddowyd yn Eglwys Abergwili, dydd IMercher, y 17 o Hydref, 1849, ar yr achlysur o godi Gwyddfaen Coffadwr- iaeth, am y Gwir Barchedig Dad yn Nuw, Richard Davies, D.D. Esgob Ty Dewi ; gan J. Jones, A.M. (Tegid), Gweinidog Plwyf Nanhyfer, yn Mhenfro, Prebendur Ty Dewi, &c.” [Llanymddyfri, 1850, 16plyg.] Darlith ragorol ar y testyn a'r achlysur, seiliedig ar destyn a dery bob un â syndod ar ei briodoldeb, a chyfatebrwydd yr amgylchiadau, 1567] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 21 Salesbury—yr hwn â fuasai byw gydag ef agos i ddwy flynedd yn y gorchwyl hwn—am ystyr cyffredin a thadogaeth un gair, yr hwn a fynai yr esgob ei fod un ffordd, a W. Salesbury ffordd arall, er mawr golled i'r hen famiaith Frytanaeg ; canys, gan eu bod gyda'u gilydd, hwy a dynasant homiliau, llyfrau, ac amryw draeth- odau ereill yn yr iaith Frytanaidd; buasent wedi gwneyd llawer mwy, oni buasai i'r anghydfod anffodus uchod ddygwydd; canys bu yr esgob fyw bum neu chwe' mlynedd wedyn, a William Salesbury o ddeutu pedair ar hugain : ond rhoes i fyny ysgrifenu, mwyaf y gresyn, o blegid yr oedd yn * rhagorol, yn en- wedig megys Hebrëwr, yr hyn nid oedd llawer yn y dyddiau hyny.* Am THOMAS EIUET, nid oes nemawr o hanes ar gael, ychwaneg na'i fod yn gantor, neu Preeentor, yn Nhy Ddewi, o'r fl. 1562 i 1588, a'i fod yn dal bywiolaethau plwyfau Cefnllys, yn sir Frych- einiog, a Dyserth, yn sir Faesyfed. Yr oedd yn anneddu yn Aber IDihoew, ger Llanfair ym Muallt, lle yr oedd, hyd ddechreu y ganrif hon, garfanau gwely ag arnynt yn gerfiedig * T. H.' Bu farw Awst 19, 1591, a chladdwyd ef yn eglwys Llanafan, sir Frychein- iog, yr hyn a arwain i'r dybiaeth, y gall mai brodor ydoedd oddi yno, ac mai yno yr oedd claddfa y teulu.f 2. * Epistol at y Cymry. Gan Richard Davies, Esgob Mynyw.' Llundain, 4plyg.f T)ichon mai rhoddi ychydig gopïau o hono wrtho ei hun a wnaed wrth ei argraffu yn gydiol â'r Testament Newydd; yr hyn a wneid yn fynych, pan y cyhoeddid neu yr argreffid dau beth gwahanol ar yr un pryd i'w cydrwymo. * 8. “Llyfr Gweddi Gyffredin.”$ 1567. * Finis Tra Wo—Imprinted at London by Henry Denham at the costes and charges of Humfrey Toy, 1567, and are to be sold at his shop at the sygne of the Helmet in Paules Churchyard. Cum privilegio ad imprimendum Solum.”| [unplyg.] Yr oedd hwn yn Llyfr Gweddi mawr i'r Eglwysi, mewn cydym- ffurfiad â'r Weithred Seneddol a grybwyllwyd yn barod. Dywed N[oses Williams mai cyfieithiad William Salesbury ydoedd ; ond dywed y Parch. R. Williams,** mai cyfieithiad yr Esgob Davies ydoedd, ac iddynt dalu y draul o argraffu rhyngddynt. * Williams's Eminent Welshmen. Memoir of Sir John Wynn. + [Gweler Gwaith Gwallter Mechain, ii. 206.] # Moses Williams. $ Moses Williams. | Yr Hawl, 1863, t. 217. ** Ehminent Welshmen. [Nïd oes ond ychydig o anghyssondeb rhwng y ddau fynegiad., Cydwaith Davies a Salesbury ydoedd y cyfieithiad ; a g6iyga y paill awdwr mai yr Esgob a gynnorthwyai Salesbüry, ac ystyría y iiâïñä Salesbury a gymnorthwyai yr Esgob. Ond pa un o honynt ôedà â'r Îlaw benaf yn y gwaith, annichonadwy bellach yw dywedyd. Priödola Tegid (Bedd Gwr Dww, t, 24) y gwaith i'r Esgob, gyda chynnorthwy Salesbury.] 22 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1567 4. “Dosparth byrr ar y rhan gyntaf i Ramadeg Cymraeg, lle cair llawer o Byngciau anhepcor i un a chwennychau na Doedyd y Cymraeg yn ddilediaith, na'i Serifenu'n iawn. Gan Gryffythius IRubertius, h.y. Gr. ab Rhotbert. 8°. Mediolami. 1567.”* Dyna fel y mae Moses Williams yn ysgrifenu yr enw. Buasem ni yn yr oes hon yn ei ysgrifenu, “Griffith Roberts, Ysw., M.D.,' sef Meddyg. Wrth * Mediolani,' y deallir Milan, yn yr Ital, am mai yno yr argraffwyd ef. Darlunia y Parch. J. Jones (Tegid) yr un ammherffaith oedd yn ei feddiant ef fel hyn:–“ D.S.—Arferir ynddo •u yn lle w ;_l yn lle !] ; â yn lle dd; ph yn lle ff'f Ond yn yr adysgrif- en dilynodd Mr. Jones y dull cyffredin, gan roddi y siamplau hyn, a dechreu fel uchod. * [Yn gywirach fel hyn :— * Dosparth Byrr ar y rhann gyntafiramadeg cymraeg lle cair llawer o bynciau amhepcor i un a chwennychai na doedyd y gymraeg yn ddilediaith, na i scrifennu'n iawn. A orchfygo yna a goronir fry. 1567. Primo Martij.” Nid oes arno enw awdwr, nac un mynegiad pa le y cafodd ei argraffu. - Ail argraffwydy Gramadeg hwn gan W. Spurrel, Caerfyrddin, yn 1857, 16plyg ; ond nid yn hollol gyflawn, canys y mae ychydig o'r cyfieithion ary diwedd yn eisieu ¥; yr argraffiad newydd. Y mae y llyfr hwn yn brin iawn. Y mae cyfargraffo ono yn Ty Gywreinfa Brydeinig; un ym Mheniarth ; ac yr oedd uñ aråll yn Wynnstay ; ond llosgodd hwnw pan aeth y llyfrgell ôdidog hòno ar dân y fl. 1858. Gan nad oes ar gael ond ychydig iawn ō hanes y Dr. Gruffydd Roberts, hwyrach nad ammhriodol cyflëu yma y crybwylliad canlynol am dano, allan o'r Harleia'n Miscella'ny, cyf. vii. t. 132, col. 2 :–“ Oddi yno [sef, o Lyons] aethom i Milan, lle, ym mhalas y Cardinal Borromeo, y cawsom yn llettya Gymro â'i enw Dr. Robert Griffin [gwaII am Gruffydd Roberts], gwr mawr ei gymmeradwyaeth yno, a chyffeswr i'r dywededig Gardinal ; gan yr hwn y croesawyd ni yn dra chyweithas, ac yr anfonwyd ni i dŷ offeiriad Seisonig yn y ddinas, o'r enw Meistr Harries, yr hwn hefyd a roddes i ni dderbyniad o'r mwyaf hynaws ; a'r un modd tri boneddig o Loegr, y rhai a arosent yn ei dy, ac oeddynt newydd ddychwelyd o Rufain ; hwy hefyd, o ran traul a syberwyd, a ymddygasant, fel 'boneddigion tuag atom, yn ystod yr amser yr arosemTym Milan.' Ceir y dyfyniad uchod hefyd mewn llyfr tra phrin aČ anghyffredin, o'r enw * The English Roman Lŵfe, &c......Imprinted at London by John Chorlwoode for Nicholas Ling dwelling in Paul's Churchyard Anno 1590 ;' yr hwn sy lyfryn pedwarplyg, mewn llythyren ddu, yn cynnwys 72 o dudalenau. Cynnwys y dyfyniad blaenorol un ffaith nas gwyddys yn gyffredin mewn *; i'ï Gramadegwr boreuol hwn ; sef, ei fod yn gyffesŵr i'r Cardinal orromeo, archesgob Milan, ac un o urddasogion goreu ac enwocaf Eglwys Bhufain yn yr 16fed ganrif, yr hwn, ar gyfrif ei rinweddau a'i dduwioldeb, a. seintiwyd gan y Pab Pawl v. yn 1610. Ganed Sant Carlo Borromeo yn Arona, yn yr Ital,Ty fl. 1538, a bu farw yn 1594 ; ac y mae ei gorff, â'i wisgoedd arch- esgobawl am dano, ar gadw hyd heddyw mewn cigysfaen o grisial naturiol, yng nghapel tanddaiarol Eglwys Gadeiriol Milan. Yr oedd Borromeo arall (Ffederico), cefnder i'r sant, yn Gardinal ac yn archesgob Milan yn agos i'r cyfnod hwn ; ond gam mai yn 1564 y ganed ef, ac ma, wmaed mo hono yn Gar- dinal hyd 1587, ac yn archesgob dan 1595, rhaid mai i'r sant, ac nid iddo ef, yr oedd y Dr. Roberts yn gyffeswr.] + [Yn yr argraffiad gwreiddiol rhoddir pyncyn (.) dan d, l, ac ^t, pan y safant am dd, ll, ac w ; a rhoddir math o hirnod ar n, pan y saif yn lle m, yn gyffelyb i'r modd y gwneir yn yr Yspaeneg, pan y saif y llythyren hòno am 'nì (neu gn yn yr Italaeg). Peth cyffredin yw arfer pyncynau o dan y llythyr- enau cyfnewidiol yn y dull uchod, yn y Wyddeleg.] 1568] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 23 * Dosparth Byrr ar y rhan gyntaf i ramadeg Cymraeg, lle ceir llawer o bynciau anhebgor i un a chwenychai ma doedyd y Gymraeg yn ddilediaith, na'i scrifenu 'n iawn. A orchfygo yma, a goronir fry. 1567. Primo Martij.' * Cynnwysa hwn o dudalenau 95. * Dosparth ar yr ail rann i ramadeg, a elwir cyfiachyddiaeth. (Ammherffaith.) Tudal. 112. * Y rhan ddiweddaf i ramadeg, a elwir Tonyddiaeth. T.d. 72. * Dosparth ar fessurau cerdd dafod, yn dangos beth yw mesur a phessawl rhywogaeth sydd o honynt. (Ammherffaith.) T.d. 56.” Yna y canlyn enghreifftiau barddonol, yn dechreu fel hyn:— * Symlen yr abostolion, a eilw Cymru, y gredo, a deuddeg prif- bwne ynddi, wedi eu cynnwys mewn deuddeng englyn. (Ammher- ffaith.) T.d. 54.” * Llyfr Marews Twlliws Sisero, a elwir Caton hynaf, ne, o henaint, at Titws Pomponius Atticus. (Ammherffaith.) T.d. 8.* Gwelir ei fod yn llyfr o tua 200 o dudalenau. 5. * A playne and familiar introduction, teaching how to pro- nounce the lettersin the Britishetounge. ByWilliam Salesbury, 1555, and now augmented: printed by H. Denham for LIumphrey Toy, 1567.” 4plyg. Argraffiad newydd diwygiedig, o lyfr a argraffasid ddwy neu dair gwaith o'r blaen.f [A ganlyn yw enw y llyfr yn gyflawn a chywir, yn ol y cyfargraff sydd o hono yn y Gywreinfa Brydeinig :— “A playne and a familiar Introductiô, teaching how to pronounce the letters in the, Brytishe tongue, now commonly called Welshe, whereby an Englysh man shall not onely wyth ease reade the sayde tonge rightly : but marking%he same wel, it shal be a meane for hym wyth one labour to attayne to the true Wŷyg） of other expedient and most excellent languages. Set forth by . Salesbury, 1550. And now 1567, pervsed and augmêted by the same. This Treatise is most requisite for any man, yea though he can indifferently well reade the tongue, who wyl be thorowly acquainted with anie piece of translation, wherein the sayd Salesbury hath dealed. Imprinted at London by Henry Denham, for Humfrey Toy, dwellyng at the sygne of the Helmet in Paules churche yarde. The xvii. of May. 1567.' Llyfryn 4plyg bychan, o 27 dalen, mewn llythyrenau duon, ydyw. Cyflwyn- ir ef→“To my louing Friende Maister Humfrey Toy ;' a dyddir y cyflwyniad yn yyedd hon :–“ Sojurning at your house.in Paules Churchyarde, the 6, of Maij. 1567.', Cymharer dan y ffwyddyn 1550. Y mae yr enw wedi ei argraffu yn fath o binygl, fel rhif 1, d.f. 1547.] * 1568. 1. "| * Descriptio Britanniae, ex libro Pauli Jovii. 1568.' Unplyg. *, Y Gwladgarwr, 1840, t.d.205-6 ; hefyd yr Haul, 1857 ; lle y rhoddir enghreifftiau helaeth o hono. [Nid oes neb o'r dyfynion uchod yn gwbl gywir o barth llythyraeth, a manylion ereill ; ond gan-mai dyfyniadau 6 ääŷfyìïäääü ydynt, mid cymhwys y bernir eu cyfnewid.] *f Gwel rhif 1 a 3, d, f. 1555. 24 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1570-72 Gwaith Syr John Prioe ydoedd hwn, ymddengys, yr hwn a hel- aethwyd gan Humphrey Llwyd, ac a roddwyd yn flaendraith i Eïanes Cymru gan Caradog. Gwelrhif 1, d.f. 1584 ; ond mewn gwir- ionedd Ëpistol Gildas, nëu ranáu tâlfyredig o hono, ydoedd, yn gystal a'r rhif 1, d.f. 1575. [Paulus Jovius neu Paolo Giovio, ydoedd Italiad dysgedig, yr hwn a anwyd yn Como yn y fl. 1483, ac a fu farw yn Fflorens yn 1552. Ysgrifen9dd lawer o weithiau hanesol, rhai yn yr Italaeg, ond y rhan fwyaf yn y Lladin : ond pa. gyssylltiad a ddichon fod rhyngddo ef a'r gwaith a gofnodir yma, a pha fodd y géllir dywedyd fod * Darluniad Prydain' gan Syr John Prys, yedi ei gymmeryd ällan o un o'i lyfrau ef, sy ddirgelwch nas geill yr ygrifenydd ei egluro. Tebygol mai y * Description of Wales' y crybwyllir am dano yn y nod ar rif 2, d.f. 1573, ydyw y gwaith a olygir.] 2. [* Gildae eui eognomentum est Sapientis, de Excidio et Conquestu Britanniae, ae flebili castigatione in reges, principes et sacerdotes epistola, vetustissimorum exemplariorum auxilio non solum a mendis plurimis vindicata, sed etiam accessiome eorum quae in prima editione a Polydoro Wergilio resecta erant, multi- plieiter aucta.' Londini, 1568, 8vo. Y golygydd ydoedd John Josseline, ysgrifenydd i'r Archesgob Parker.] [1570. 'De Monâ Druidum Insulâ Antiquitate... .et de Armamentario IRomano.” Antwerpiae, 1570.* . Gwaith Humphrey Llwyd yw y ddau draethodyn hyn. Ysgrifenwyd bwynt ganddo yn 1568, ychydig amser cyn ei farwolaeth ; a chyflwynwyd hwynt i'w gyfaill mynwesol Ortelius, y daiarydd clodfawr, yr hwn y daethai yn gydnabyddus ag ef ychydig o'r blaen, trwy gyfrwng Syr Rhisiart Clwch, gwr, fel Llwyd, genedigol o Ddinbych, yr hwn a gyfanneddai yr amser hyny yn Añtwerp. I'r gydnabyddiaeth hon, fel yr ymddengys, yr ydym yn ddyled- ius am rai o ysgrifeniadau Llwyd. Ganed Abraham Ortelius yn y fl. 1527, yn Antwerp, yn yr Iseldiroedd, o deulu a ddaethai ar y cyntaf o Awgsbwrg, yn Bavaria. Gwedi gorphen ei addysg, ymdeithiodd trwy Loegr, yr Almaen, Efrainc, a'r Ital ; a chyhoeddodd amryw o weithiau dysgedig, yn dwyn cys- sylltiad yn benaf â daiaryddiaeth. Yr oedd yn gydnabyddus â'r rhan fwyaf o ddysgedigion ei oes, ac yn arfer ymohebu â hwynt. Bu farw yn ei dref enedigol yn 1598. Cyhoeddwyd y ddau weithyn a gofnodir uchod yr ail waith yn 1573, yn abtodiad i'r * Historioe Britannicae Defensio' o waith Syr John Prys Farchog.] 1572. • Commentarioli Britannicae Descriptonis Fragmentum.” Coloniae, 1572, 8vo. [Gwaith Humphrey Llwyd, o Ddinbych. Cyfieithwyd ef i'r Seisoneg gan Twyne, a chyhoeddwyd ef dan yr enw “ Breviary of Britayne,” yn 1573. Canfyddir mai yng Nghwlen, yn yr Almaen, yr argraffwyd ef.] * Parry, Cambrian Plwtarch, p. 307. 1573] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 25 1573. 1. * The Breviary of Britayne. As this Most Noble, and renowned Land, was of Auncient time devidedinto three Kingdomes, England, Scotland and Wales. Contaynyng a learned discourse of the variable state, & alteration therof, under divers, as wel natural: as forren IPrinces, & Conqueruors. Together with the Geographieall description ofthe same, such as nether by elder, nor later Writers, the like hath been set foorth before. Written in Latin by EIumfrey Lhuyd of Denbigh, a Cambre Britayne, and lately Englished by Thomas Twyne, Gentleman. 1573.” Dywedir mai Sais o sir Hamp oedd John Twyne, ae iddo ysgrif- enu llyfr o'r íenw * De rebus Albïonïeîs, Britannïeis, atque Anglŷeîs Commentarîorum librì duo.” Argraffwyd y llyfr gan ei fab Thomas uchod, yr hwn hefyd a'i cyfieithodd i'r Seisonaeg, dan yr enw * Brevïary of Britaîn ;”* ond dywedir mewn lle arallf mai cyfieithiad ydoedd o * Commentarîolî Brîfannïae Descriptionîs Fragmentwm.” [Cymharer d.f. 1572.] 2. * Historiae Britannicae Defensio. Ioanne Prise o Eqvestris Ordinis Brytanno Authore. Londini, Impressum in aedibus H. Binneman typographi, impensis Humfredi Toy. Anno 1579.' Yr wyf yn tueddu i feddwl mai yr un yw y ddau, os nad y tri uchod,{ ac iddo gael ei ysgrifenu yn Gymraeg, ae yma ei droi i'r Lladin, ac o'r Lladin i'r Seisonaeg, gan T. Twyne. Dywedir mai llyfr 16plyg ydoedd, mewn llythyrenau duon, ac mai 116 o dudalen- au oedd ei faint.$ Gwaith Syr John Price ydoedd yr uchod, yn erbyn P. Wirgil, ac a gyhoeddwyd gan ei fab Syr Richard Price. Cyhoeddwyd gwaith Syr John Price fel arweiniad i mewn i waith Caradog o Lanearfan, gan y Dr. D. Powel. Ymddengys mai ail foldio y cwbl o waith Syr John Price ae Humphrey Lhwyd a * Hanes y Bedyddwyr, gan J. Thomas. + Hanes Crefydd yng Nghymru, gan D. Peter. # [Gweithiau gwahanol ydynt. Ysgrifenodd Syr John Prys–“ A Description of Cambria,' yr hwn a helaethwyd gan Humphrey Llwyd, ac â ragddodwyd i Hanes Cymru o waith Caradog (rhif Ì, d.f. 1584), yr hwn a gyfieithwyd gan Llwyd i'r Seisoneg, ac a helaethwyd ac a gyhoeddwyd gan y Dr. Dafydd Powel yn y flwyddyn ā nodwyd, dan yr enw * Historie of Caìnbrïa.” Gwaiüh cwbl wahanôl yw yr * Historioe Britannicae Defensio,' yr hwn a ysgrifenodd y marchog urddol o.Frycheiniog yn erbyn yr Italiad Polŷdor Vergil, a'r hwn ā gyhoeddwyd gan £i fab yng nghylch ugain mlynedd ar ol marwolaeth yr awdŵï. Llyfr 8plyg bychan yw y “Breviary.” Dèngys enw y llyfr, yr hwñ yr ŷm wedi ei goffioôï yn gyflawn, beth yw ei ansawdôl, a phwy yw ei āwdwr.] $ Rhydd Wood ei enw a'i sylw arno fel hyn :—* The breviary of Britayne, &c., containing @ learned discourse of the variable estate amd alteïatïon theŵeof, dec. London, l573, oct. written by Hump. Lhwyd. This translation beiñg esteemed yery go9d of its time, was usher'öl into the world by the copies ôï Verses of Thbm. Brown, Prebendary, and Edw. Grant, Schoolinaster of West- 'mînster, Lodowick Lhwyd, Lawrence and Joh. Twyne, brethren to the translator,' —Athenoe Oaeon. vol. i. p. 329. * » 26 . LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1574-77 wnaeth Twyne, dan yr enw “ Brewïary of Britayne.” Cafodd un John Twyn, gyda Thos. Bruster, llyfrwerthydd, Thos. Douer, argraffydd, a Nathan Simon, llyfrwerthydd, eu profi am gyhoeddi llyfr teyrn- fradol, yn 1664, a chyhoeddwyd hanes y prawf. 3. * The Whole Workes of W. Tyndall, John Frith, and Doct. Barnes, three worthy Martyrs, and principallteachers of this Churche of England, collected and compiled in one Tome together, beyng before scattered, & now in Print here exhibited to the Church. To the prayse of God, and profite to all good Christian Readers. At London Printed by Iohn Day, and are to be sold athis Shop vnder Aldersgate. An. 1573.' [Pa gyssylltiad a eill fod rhwng cynnwysiad y llyfr hwn a Chymru, nis medrwn ddyfalu ; oddi eithr mai Cymro y cyfrifir Tyndal, un o'r tri merthyr : ond a gadael i hyny fod, nis gellir canfod mo'r berthynas leiaf rhwng y gwaith a'r Dywysogaeth.] [1574. * Aelfredi Regis Gesta. Auctore Asserio Menevensi.” Londini, 1574, fol. Colwynydd yr argraffiad hwn o Hanes y Brenin Alffred gan Asser o Dŷ Ddewi, ydoedd yr Archesgob Parker. Argraffwyd y gwaith mewn llythyrenau Sacsonig, o barch i'r adysgrif henafol y cymmerasid ef o honi. Ni chrybwyllir ar y rhagddalen mo enw yr argraffydd na'r fan y cafodd ei ddwyn trwy'r wasg: ond gwyddys yn dda ddigon mai yn Llundain y cafodd ei gyhoeddi. Ail ar- graffwyd ef yn Ffrancffort, yn unplyg, yn y fl. 1603, yn yr hyn a elwir “Casgliad Camden ' yr hanesydd ; a thrachefn cyhoeddwyd y gwaith gan Efransis Wise, yn wythplyg, yn Rhydychain, yn 1722; ac adargraffwyd yr olaf hwn yn y * Monumenta E[istorica Britannica,” yn 1848.] 1577. * A funerall Sermon preached the xxvi day of November in the year of our Lord, M.D.LXXWI, in the Parishe Church of Caer- marthyn, at the burial of Walter Earle of Essex and Ewe.” By IRichard Davies, Lord Bishop of St. David's. London, Henry Denham, 4to. Y mae yn ei ragflaenu englynion yn Seisonaeg, Lladin, Hebraeg, Groeg, a Chymraeg, yng nghyd ag achau a chofiant bywyd yr Iarll. Y mae eofnod o'r drwydded a gafodd Denham i argraffu y bregeth uchod wedi ei eirio fel hyn yn Register y Stationers' Com- pany :—* xxvJTO DIE APRILIS. Henry Denham. Lycensed unto him a funerall sermon preached the xxvjth ofnovembre, 1576, in the parishe Churehe of Carmarthyn, by Rie. Bishop of St. Davyes, at the buriall of the right honorable Walter Erle of Essex and Ewe, IErle marshall of Irland, viscount hereof, &c. Authorised by the IBishop of London. . . .iiij, and a copie.” Gwelir y talodd Denham 49;am.y.dïwydded i argraffu hon. Bu farw yr Iarll yn Dublin, 1578-84] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 27 Medi 12, 1576 ; pregethwyd y bregeth Tachwedd 26, 1576 ; a thrwyddedwyd i'w hargraffu Ebrill 26, 1577. [Gwelsom gyfargraff o'r Bregeth hon yn Llyfrgell Coleg Dewi Sant, Llanbedr.] 1578. 1. “| * A Book of Glamorganshire Antiquities. By Rys Mireke.' 1578. Ysgrifenydd yr Heddwch, neu Gofiadur yr Ynadon, dros sir For- ganwg, oedd Rhys Meyrick. Yr oedd yn byw yn y Cottrel, ym mhlwyf St. Nicolas, yn y sir hòno. Syr Thomas Phillips, Barwnig, a fynodd adargraffu y llyfr hwn allan o'r Llawysgrif wreiddiol, yn llyfrfa Coleg y Frenines, Rhydychain. Yr oedd Rh. Meyrickhefyd yn awdwr llyfr bychan, a elwir ' Cottrell's Book.” Yr oedd yr ysgrif hòno ym meddiant y diweddar Arglwydd John C. Iarll Clarendon.* Nid ydwyf yn sicr iddo gael ei argraffu y flwyddyn hon ; ond gosodir ef yma, gyda'r ystyriaeth ammhëus hon, hyd nes y ceir gwybodaeth sicrach. 2. % Dean Nowell's Catechisme in Welsh. 1578.” Enwir y llyfr uchod, fel uchod, gan Johnson, ym mhlith y llyfrau a argraffwyd gan Richard Jones, yn y flwyddyn uchod.f 3, “ A Sonett or a Synners solaee made by Hughe Gryffythe, prysonor, both in welche and englishe.' 4. * An Epitaphe of the death of Sr Yevan Lloyde, ofYale, made by the said Hughe Gryffythe, 1579.' Cafodd Hugh Griffith drwydded i argraffu y eanau uchod (rhif 3 a 4) Mawrth 20, 1578, am yr hyn y talodd 4e. yr un. Trwy y cyfnod hwn cyfrifid H. Griffith ym mhlith y Beirdd yn Riston's Bïbl, Poe#. 229.j 5. * A. General Map of Wales and Denbigh, by Caxton, 1579.' 1584. 1. * The historie of Cambria, now called Wales: A part of the most famous Yland of Brytaine, written in the Brytish language aboue two hundreth years past : translated into English by H. Lhoy d Gentleman: Corrected, augmented, and continued out of Records and best approoued Authors, by Dauid Powel Doctor in diuinitie. Cwm Privilegio.” 4to. * Traherne's Stradling Correspondence. t Typographia, vol. i. p. 585. %giers Extracts from the Registers of the Stationers' Company, vol. ii. p, 232. 28 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1584 A• Nid oes amseriad ar yr wyneb-ddalen ; ond yn niwedd y Rhagy- madrodd y mae–“ From my lodging in London the 25. of March. 1584;”ae yn niwedd y llyfr y mae “ 1584.” “Imprinted at London by Rafe Newberie and Henrie Denham. Cum Priuilegio Regiae Maiestatis.' Y prif argraffydd Rafe, neu yn hytrach Ralph Newbery, ydoedd yn byw yn Fleet Street ; yr oedd yn wardain i Gwmpeini y Safwerthwyr yn 1583, ac yn feistr y Cwmpeini hwnw yn 1591 a 1601. Dywed Timperley mai y llyfr cyntaf a argraffodd ydoedd yn 1560. Yr oedd y Dr. PowEL yn wr dysgedig, a defnyddiol iawn i'r Cymry. Yr oedd yn cynnorthwyo i gyfieithu y Beibl i'r Cymraeg ; ac ysgrif- enodd amryw o weithiau ereill, y rhai a gofnodir yn eu priod leoedd, Casglodd ddefnyddiau lawer tuag Eirlyfr Cymraeg. Heb law ficer- iaeth Rhiwabon, cafodd hefyd ficeriaeth Meifod yn 1574. Yr oedd gyda hyny yn dal personiaeth segurol Llansantffraid ym Mechain, a phrebenduriaeth Llanfair Talhaiarn, yn eglwys esgobawl Llanelwy. Yr oedd yn byw fynychaf yn Rhiwabon. Bu iddo chwech o feibion a chwech o ferched. Yr oedd enwau pump o'i feibion hynaf yn diweddu ag el,—Samuel, Daniel, Gabriel, Raphael, a Michael.* Bu farw o gylch y fl. 1590. Y mae enw y Dr. Powel i'w weled fel diwygiwr gwaith Caradog ; ond yr hynafiaethydd Humphrey Llwyd ydoedd y cyfieithydd i'r Seisonaeg.f Rhydd ysgrifenydd diweddar- ach yr hanes ganlynol am y cwbl:— * Yr oedd y Caradog hwn o Lancarfan, awdur o gywirdeb diammheuol, yn gydoeswr â Geoffrey, yr hwn, trwy ddechreu lle yr oedd yr hanes Frytanaidd yn diweddu, a wnaeth barhâd trwy deyrnasiad amryw o dywysogion Cymru, hyd y fl. 1157, o ddeutu yr hwn amser yr oedd yn ei flodau. Ar ei ol ef, cadwyd a chofnod- wyd pob peth a ddygwyddodd yng Nghymru ym Mynachlogydd Conwy, yng Ngogledd Cymru, ac Ystrad Fflur, yn Neheudir Cymru, lle y cleddid tywysogion a phendefigion Cymru, fel yr ym- ddengys drwy dystiolaeth Gutyn Owain, yr hwn oedd yn byw yn amser Edward Iv, ae a ysgrifenodd yr eilun cywiraf a pherffeithiaf o'r unrhyw. Dyma y modd y cafwyd yr holl ddygwyddiadau hynotaf a gofnodwyd yn y mynachlogydd hyny, pan oedd y ' Beirdh? neu y Prydyddion a berthynent i'r ddau dŷ hyny yn myned ar eu hymweliadau arferol, yr hyn a elwid * Clera.' A pharhaodd hyn hyd y fl. 1270, ychydig cyn marwolaeth y Tywysog Llywelyn, yr hwn a laddwyd ym “ Mualht.” Darfu i Humphrey Llwyd, yr hwn oedd yn ei flodau yn amser Harri VIII, ac yn hyddysg iawn mewn hanesiaeth Frytanaidd, barhau yr hanes hyd farwolaeth y Tywysog Llywelyn ; ac ar ol hyny, wedi cyfieithu y cwbl i'r iaith Seisonaeg, efe a fwriadodd ei roddi yn y wasg; ond darfu ei farwolaeth eirwystro yn ei fwriad, ac attal cyhoeddiad yr hanes hon am hir amser wedyn, hyd oni fu i David Powel, D.D., yn amser y Frenines Elisabeth, gael gafael yng nghyfieithiad Humphrey Llwyd ; ac wedi casglu yr * Cambrian Quarterly, vol. i. p. 325. [Gwaith Gwallter Mechain, iii. 101.] + Wood's Athenae Oaeonïonses ; a Williams's Dictionary of Eminent Welshmen, 1585] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 29 hyn a allai allan o haneswyr Seisonig, yr hyn a chwanegodd i mewn dull o sylwadau, ac felly cyhoeddodd ef yn y fl. 1584.”* Dywedir gan Anthoni Wood mai yn Lladîn yr ysgrifenodd Caradog ei hanes,f ond dywedir yng ngwyneb-ddalen yr argraffiad- au o'r hanes, mai yn yr iaith Frytanaidd yr ysgrifenodd Caradog ef. Ãm HUMPHREY LLwYD, neu LHwYD—yn ol fel yr ysgrifenid y gair gynt,$ ac, tybiaf, y dylasai gael ei barhau—ydoedd fab i Robert Lhwyd, Ysw., o Ddinbych. Enw y teulu yn wreiddiol ydoedd Posŵndale, ac yr oeddynt yntrigfanu yn Foaehall, neu yn hytrach Foulks- hall, ger Dinbych.| Cyfansoddodd amryw weithiau ereill. Yr oedd wedi cael ei ddwyn i fyny, ae yn arfer yr alwad feddygol. Bu hefyd yn aelod seneddol dros Ddinbych. Bu farw yn 1568, yn 41 oed, a chladdwyd ef yn yr Eglwys Wen, ger Dinbych.** 2. “Y Drych Cristianogawl, yn yr hwn y dichon pob Cristiawn ganfod gwreiddin a dechreuad pob dajoni sprydawl, sef gwybod modd i wasanaethu Duw, drwy ei garu ai ofni yn fwy na dim,” &c. Nid oes enw awdwr i'r llyfr hwn. 1585, 1. [Pontici Wirunnii Britannicae Historiad libri vI. Londini, 1585, 8vo. IBrodor ydoedd Ponticus Virunnius o Treviso, yng nghylch 40 milltir o Venis, yn yr Ital. _Talfyriad yw ei waith, gan mwyaf oll, ô Frut Gruffydd ab Arthur (Sieffrai o Fynwy) ; a dywedir iddo ei ysgrifenu er mwyn boddio teulu pendefigaidd yn Venis o'r enw Badoeri, y rhai a hanent o fonedd Brythonig. Llefara yn uchel iawn am alluoedd ac ysgrifeniadau Sieffrai, ac ymddengys éi fod yn credu pob gair o'i ramantau. Hwn ydoedd yr ail argraffiad ; Čanys ymddangosasai y gwaith y tro cyntaf, yn Venis, mor gynnar a'r ffwyddyn 149Ö ; a daeth allan argraffiad arall o hono yn Heidelberg, ym mhen dwy flynedd ar ol hyn, mewn casgliad o Hanesyddion Prydeinig.—Gŵeler rhif 6, d.f. i5S7.] 2. [“Itinerariwm Cambriae: sev Laboriosae Baldwini Cantuar. Archiepiscopi per Walliam legationis, aeeurata descriptio, Auctore Sil. Giraldo Cambrense. Cum Annotationibus Davidis Poweli Sacrae Theologiae professoris. * Preface to the Edition of 1774. + Athenae Oaeon. vol. i. p. 129. # [Nid oes rhith o ddadl i fod am hyn : mewn Cymraeg ddiledryw yr ysgrifen- odd Caradog.] $ [Hyny yw, cyn i'r llythyren Il ddyfod i arferiad cyffredinol yn yr egwyddor Gymraeg, yr hyn nid ydoedd yn y cyfnod dan sylw.] | Y cyntaf o'r teulu a ddaeth i Gymru—canys o sir Lancaster y daethent ar y cyntaf—ydoedd Foulk Rosindale, oddi wrth yr hwn y galwyd y ty yn Foulkýs Hall, ac a lygrwyd mewn amser yn Fog-Hall. Trwy briodi i äeulu y Llwyd. iaid o Aston y daeth yr enw Lloyd neu Lhwyd i mewn. ** Parry's Cambrian Plutarch, Wood's Athen. Oaeon. Pennant's Tour in Wales. 30 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1585 Londini Apud Edmundum Bollifantum, impensis Henrici Denhami, & Radulphi Nuberij, 1585.' 8vo. Ymddangosodd argraffiad mawrwych o'r gwaith hwn yn y fl. 1806, dan olygiad Syr R. Colt Hoare, yr hwn hefyd a'i cyfieithodd i'r SeiŠoneg.] 3. [* Cambriae Descriptio : Avetore Sil. Giraldo Cambrense. Cum Annotationibus Davidis Poveli SacraeTheologiae professoris.” Londini, 1585, 8vo.] * * GIRALDUs DE BARRI [neu, fel ei gelwir yn gyffredin, GIRALDUs CAMBRENSIs] oedd fab i William de Barri, o Angharad, wyres i Rhys ab Tewdwr, Tywysog Deheudir Cypru. Ganwyd ef yn Maenor Bŷr, neu Manorbeer, yng ngwaelod'sir Benfro, yn 1146. Wedi teithio yn Ffrainc, efe a gymmerodd urddau eglwysig, cafodd Archddiaconiaeth Aberhonddu, yn Eglwys Esgobawl Ty Ddewi. Wedi bod yn Iwerddon ar meges tros y brenin, efe, fel un ag oedd yn gweithredu yn lle Esgob Ty Ddewi, a deithiodd gyda Baldwin,* i gyfieithu iddo pan yng Nghymru yn pregethu y Groes, neu yn hytrach yn cymhell y Cymry i ymfyddino yn Rhyfel y Groes, er gyru y Tyrciaid o wlad Canaan ; a'r pryd hyny efe a ysgrifenodd y teithiau uchod sydd yn cael cyfeirio atynt gan yr holl hynafiaethwyr Cymreig. Methodd gael ei gyssegru yn Esgob Ty Ddewi pan fynai, a gwrthododd y swydd pan gynnygiwyd hi iddo. Bu farw yn 1220, yn 74 oed, a chladdwyd ef yn Eglwys Gadeiriol Ty Ddewi.t 4. [! De Britannica Historia reete intelligenda Epistola.” Londini, 1585, 8vo.] [Y pedwar gwaith blaenorol (rhif 1, 2, 3, 4) a gyhoeddwyd gan y Dr. Dafydd łowel, Ebrwyad Rhiwabon, mewn un gyfrol 8plyg, yn y fl. 1585. Cyflwynir y gwaith i Syr Henri Sidney gan “ Dauid Pouelus ;' a dyddir y llythyr èyflwyn–“ Ruabonae pridie Calend. Iunij. 1585.” Yr Henri Sidney hwn ydoedd dad Syr Philip Sidney, awdwr yr Arcadia. „Yr oedd mewn mawr gymmeradwyaeth gydag Edward VI, yr hwn a'i gwnaeth ef yn farchog urddol, äö a'i hanfonodd yn llysgenad i Ffrainc. Yr oedd hefyd mewn parch gan y Frenines Mari, yr hwn hefyd a fwynhaodd hefyd o dan Elisabeth, yr hon a'i gwnaeth ef yn arglwydd raglaw Iwerddon, ac yn llywydd Tywysogaeth Cymru. 5. * Act for Reformation of Errours in Fines and Recoveries, in the xii Shires of Wales, Towne and Countie of Haverford-West, with the Counties Palatine. Imprinted by C. Barker, 1585.' Y mae yn yr hen lythyren ddu. * Baldwin, Archesgob Caergaint, yr hwn gan Harri II, a anfonwyd i Gymru i bregethu yr angenrheidrwydd o ymuno yn Rhyfel y Groes. . Yr oedd y pen- derfyniad hwn wedi dyfod i rym ym mhlith penaethiad Cristionogol IEwrop, sef codi rhyfel yn erbyn y Mahometaniaid, y rhai oeddynt elynion Cristionogaeth, ac yn meddiannu y Tir Santaidd ; ganys yr oeddynt yn ystyried mai gwarïh ar enw Crist oedd bod y tir y cerddasai ef arno ym meddiant y fath bobl ; am hyny penderfynwyd casglu milwyr trwy ran fawr o Ewrop i ennill Ïerusalem, â'r bröydd oddi amgylch.—Geirlyfr Cymraeg, dan y gair ' Baldwin.' + Fentôn's Hištory of Pembrokeshire; Williams's Ewŵnent Welshmen; ac Wood's Athenae Oaconienses. 1586] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 31 1586, 1. * LLIVER GwEDDI GYFFREDIN, a Gweinidogaeth y Sacramentae, ac eraill gynneddfau a Ceremoniae yr Eccles Loeer : Vewed, peru8ed and allowed by the Bïshop8, aecording to the aeí 8tablished for the tran8- latïon of the Bïble and thîs Book into the British tongue. At London imprinted by John Windet at the costes and charges of Thomas Chard.* 1586.—Cum privilegio.” 4plyg. Llyfr 4plyg bychan yw hwn, o ddeutu modfedd a hanner o drwch. Yn ei ddechreu y mae y calendar am y llithiau. Y mae y geiriau ar ben uchaf y dalenau mewn argraff goch, ae yn gwahaniaethu rhywfaint bob mis, megys, * Mai ys ydd yddam. xxxj. die.” “Mehevin ys ydd yddaw. xxx. die.” “ Gorphenaf ys ydd yddo. xxxj. die.” Ar gongl aswy pob dalen y mae arlun bychan yn cynnrychioli y tymmor; ae o dan bob arlun, pennill diarebol ; megys, ar gyfer Gorphenaf, y mae dyn yn tori gwair, menyw yn cribinio, a dyn ym mhen uchaf y maes yn yfed diod, a hanner dwsin o fydylau; ac o danodd y llinellau hyn:— * I may tempestl gorhena Yn ddrwg arles cynhaia Cyweiroth wair achludwch IRhag ofyn gwlaw, nag oydwch.' IE[yny yw,— Y mae tymmestl Gorphenaf Yn ddrwg ar les cynauaf; Cyweiriwch wair a chludwch, Rhag ofn gwlaw, nac oedwch. Ar ddalen Awst y mae llun medelwyr—y meistr ger llaw yn eu gyfarwyddo, a morwynig draw yn y pellder yn dalTgwydryn diod bychan ar ei llaw, ac o danodd y llinellau hyn:– * Mis Awst o byddi hyndda Niw na niwed yr cynhaia Ac ar ol cynhaia yd Medwn lafur wydyna ibrid.' IE[yny yw,— Mis Awst, os bydd yn hindda Ni wna niwed i'r cynaua', Ac ar ol cynauaf yd, NIeda lafur wydna'i brid. Ar y gongl uchaf ddeheuol i bob dalen y mae codiad a machludiad yr haul am y diwrnod hwnw, megys fel hyn am “Racfyr:•– cyuodi vii. min. 34. Haul yn { ymachlyt } a,Wr {# min. 26. *. Yr oedd Thomas Chard, neu Charde, yn byw ym Mynwent Bishopsgate. Cyfrifid ef ym argraffydd da. Bu yn y gwaith oïeiaï ugain mlynedd, er ß ei enw wrth lawer o lyfrau.—Timperleŷ's Dictionary of Printejs. 32 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1586 Yna yn blaenori “Y drefn py wedd y gosodwyt darllen y Psaltwyr,” y mae yr ymadroddion hyn:— * Y TABWL A'R KALENDAR LN dangos trefn y Psalmae a'r Llithia e, y arferir ar Woreu a Phrydnawn weddi, trwy yr vlwyddyn, dyeithr : ryw wiliae, megys y mae y Reoleu syn canlyn yn espesy yn eglurach.' Yn nesaf y mae yr * Aet an vnfvrviat Gyffredin vweddi a gwasan- aeth y Saeramentae.” Yna y cawn y * Racymadrodd,' yr hwn, gan $. fod yn ddernyn o hynafiaeth mor ddyeithr,* a roddir oll ger I'OIO :— s g * NY BU erioed, dim wedi ei ddychymygu mor ddiball gan syn- hwyr dyn, nei wedy ei ddysyly morgadarn, yr hwn trwy yspeit amser ny lygrwyt : megys ymplith pethae ereill y mae yn gwbl eglaer wrth y gweddieu cyfredin yn yr Eeeles, yr ei a elwir yn sathredie Gwasanaeth Dew. Bonedd a' dechreat eysevin pa rei as chwilid ymyse gwaith yr hen Dadae, e geffir gwelet nad ordeiniwyt y gwasaneth hwnw namyn er purpos daOnus, ac er mawr dderchawiat dywoldap. Can ys wynt wy a drefnesont y mater velly, yd pan |byddei ir Bibl oll ai i'r part imwyaf o hanaw bod wedy ei ddarllen trostaw vnwaith yn y vlwyddyn: can amcanu wrth hyny, vod ir gwyr llen ac yn enwedic i'r sawl a wyddei weinidogion y Gynnylleidfa, allu [trwy vynech ddarllen a' mefyriaw gair Dyw bod wed yrymddarpary ar dwywoldap, a's bot hefyt yn ablaeh y annoe yr eill trwy ddyseeidiaeth iachus ir vn peth ; ac y allu gorthrech dadyl yr ei a wrthwynepei y gwirionedd. Ac ym-pellach ; allu o'r pobul trwy glywet beunydd ddarllen yr Serythur lan yn yr Eccles.] ymgynnyddu yn oystad vwyvwy am wybodaeth am Ddyw, a' dyuot; y gary yn gynnesach ei wir greddyf ef. Eithyr ystalm o vlyydyn- edd, y darvu newidio, tori, ac esgeulusaw y ddywyl a'r weddus drefn hon yma o waith yr hen Dadae, can planny y mewn yn ei lle, Historiae amheus, Legendae, Atebion, Gwersi, Adwersi gweigion, Coffaduriaethae, ae Seneddolion, megis yn gyffredin pan ddechreuit vy llyfer o'r Bibl cyn darvod darllen tri n'ei pedwar Penn o hanaw, cwbyl anyd hyny byddei wedi ei ady eb ddarllen. Ac yn y sort hyn y dechreuit llyver Esai yn yr Aduent, ae y llyver Genesis in Sep- tuagesima ; eithyr ei dechry a wneit yn vnie, eb' orphen ei ddarllen byth. A'r un ffynyt ydd arferet am lyfre 'r eill o'r Scrythur lan. Ac gyd a hyny lle mynei Sanet Paul bod yn dywedyt cyfryw iaith wrth y pobul yn yr Eccles, ac a allent wy ei ddyall, ae gaffael lleshat gan glywet. Y gwasanaeth yn yr eccles hon y Ioeer es llawer o vlyddynedd a ddarllewyd yn Llatin ir pobul, yr hyn nid oeddent wy yn yr ddyall: megis ac ydd oeddwynt yn clywet vnie a ei clustiae, aeei calonae, ei hyspryt, a' ei meddwl oedd yn ddiadeil o ywrthaw. Ac eb law hyny, cyd byddei i'r hen Dadae barthu y Psalmae yn saith ran, a phob vn o hanaddynt a elwyt Noeturn: yr owrhon yn hwyr o amser, cyfran bach o hanynt a ddywedyt * [Anghydnabyddiaeth yr awdwr â'r Llyfr Gweddi Gyffredin a barodd iddo feddwl fod yr hyn sy'n canlyn yn ddernyn o hynafiaeth dra dyeithr ; canys nid yw ddim amgen na'r Rhagymadrodd a welir o flaen pob argraffiad o'r llyfr * hwnw, heb ddim gwahaniaeth ond cymmaint ag y sydd yn yr ieithwedd a'r llythyraeth.] 1586] LLYFRYDDIATETH Y CYMRY. 33 beunydd, ean ei mynych aldywedyt a' gady y ddarn arall heibiaw eb yngan ymgair. Gyd a hyny, nifeiri a' chaledrwydd y Reolon yr ei a elwyt y Pica, ac amrafaell gynewidiau y gwasanaeth oedd yr achos, pan yw troi at gyvnotae y llyvr yn vnie, ytoedd beth mor galet ae mor rwystrys, ac vn wynech o amser y byddei mwy o trallawt yn chwiliaw am y peth a ddarlleit, mae yn ei ddarllen wedy byddei ei gaffael. *Welly ean syniaw ar yr ancymmessurwydd hyny, ef a osodir ymy gyfryw drefn, ae y cyweirir yr vnrhyw pethae. Ac er mwyn parot- rwydd yn y devnydd hyn y tymwyt Kalendar er yr vn purpos, yr hwn ys id eglaer, a hawdd ei ddeall, ympa vn (yd y galler) y darperir darllen yr Scrythur' lan, yd pan yw gwneythur pob peth mewn trefn eb' ohanu vn dryll o haneio ywrth y gylydd. Ac o bleit hyn y toret y vaes, Anthemae, Respondae, Inuitatoriae, a' chyfryw wae pethae amperthynasawl ar oedd yn toricwrs cyfan ddarlleniat yr Yserythur. Eto can nad oes modd amgen amyn yn angenreidiawl bot embell reol erwydd paam y gosodit yma ryw Reolae, yr ei megis Imad ynt anyt ychydigion o niuer, velly y maent yn rhwyddion ac yn hawd ei dyall. Wrth hyny y mae y chwi yma ffurf ar weddiaw (tu ag at am ddarllen yr Scrythur lan) yn gwbl gysson a meddwl a phurpos yr hen Dadae, ae o lawer mwy profitiol, a' chymwynasol, na'r vn yn hwyr o amser y arverit. Y mae yn fwy profitiol achos bot yma yn gady allan llawer o bethe, o pa sawl ymae 'r'ei eb vot yn wir, 'r'ei yn ameus, rhei yn wac ac yn wan-goel nid ys yn ordino darllen dim, anyd gwirbur 'air Dyw, yr yscrythur lan, aei cyfryw ac a sailir arnei yn eglur, a hyny yn-cyfrywiaith a' threfn, ac ys id es- mwythaf a hawsaf, ei ddeall y gan y darlleodron ar gwrandawieit. Y mae e hefyd yn vwy commwynasol, yn gystal am ei vyvret, ac am eglurder ei drefn, ac am vot y reolae o ychydie niver ac yn hawdd. A' chyd a hyny, trwy waith y drefn hon, ny rait ir Curatieit vn llyvr arall yn ei gwasanaeth public anit y llyver hwn a'r Bibl. Erwydd paam, nit raid ir popul vynet mewn cymeint o' draul am lyfrae, ac y byddent amser a vu. * Ae lle bu ym-blaenllaw amrafael mawr wrth ddywedyd a' chany yn yr Ecclesidd o vewn y teyrnas hon, yr ei yn canlyn arver Salesbury, 'r' ei arver Henffordd, 'rei aruer Bangor, 'rei yr yddo York, ac rei aruer Lincoln : yr owrhon o hyn allan ny bydd i'r oll deyrnas anyd vn aruer. Ac a barn nep y ffordd hon yn fwy poenus, achos bot yn ddir darllen pob peth ar y llyuer lle o'r blaen o erwydd ryw vynych atdywediat, y gwyddynt lawer peth ar davot leferydd ; eythyr a'scyfryw 'r' ei a gytpwysant ei llafur, y gyd a'r budd a'r gwybodaeth a gaffant beunydd wrth ddarllen ar y Îlywer, ny wrthddodant wy y poen, wrth welet meint y budd a dyf ô hyn yma. * Ac yn gyment na ellir gosot dim mor eglur ei draethiat, ac na ch9to petrutser.wrth ymarver o hanaw. I oystegu oll cyfryw am- rafael (a wydd ir yn gyvody.) ac am ddosparth pðp ryw 'bedruster, yncylch y devnydd, pa.wedd y mae deall, gwnéythy 'r' a' chwplaü pop peth or sydd wedy' gynwys yn y llyuer hwn: y partiae a wô yn pedruso velly, ai a bo yn cymeryd dim mewn amrafaël vodion, vyúd dir yddynt yw at Episcop yr Episcopaeth, yr hwn wrth ei ddoëth- 34 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1586 inap a rydd drefn er esmwytho ae heddychu y ddadyll, dieythyr na bo y drefn hono yn wrthwynep y ddim y sydd o fewn y' llyver hwn. Ac o bydd Episcop yr Episcopawd mewn dim pedruster, yna y gall ef anfon am yspyserwydd ar yr Archepiscop. * Cyd bo wedy'r osot yn y racysgrifenedie Racymadrodd bot bob peth ar a ddarlleir yn yr eccles yn iaith camberaee, er mwyn adeilat yr Eccles: er hyny nid ys yn meddwl pan ddyweto nep blygain a' gosper', sef voreu a' phrydnawn weddi wrth o ehun na ddychon ef ei ddywedyt ym-pa iaith bynac ar a ddeallo. * Ac pop Offeiriat a' Diacon vydd rwymedie y ddywedyt beunydd y Boreol ar Prydnawnol weddi, yn aill ai yn ailltuol ai ar oystee, dyeithr bod rrwystr arnaddynt y gan precethy, studeo duiuiniti, ai o ran achos arall tra angenreidiol. * A'r Curat sef y periglor a vo yn gwasanaethy ym-pob Eccles plwyf ai capel ae efe gartref, eb luddias rhesymoll arnaw, raid iddo ddywedyt y gwasanaeth hwnw, yn yr Eccles plwyv ai'r capel lle bo ef yn gwasanaethu, a' bot cany cloch yddaw ar amser cymmesur cyn nac yddo ddechrey, modd y gallo y nep a vo ganto divossion ddyfot y wrando gair Dvw, ae y weddiaw gyd ac ef.' Yn nesaf yw yr “ Or Ceremoniis, paam y dilewyt rei ac yn cyn- haliwvyt rei ereill.' Yna ceir, * AN ExPLANATION of certain wordes, being quarrelled withall, by some, for that in this translation they be othervvisse written, then either the wnlettered people, or some parts of the countrŵe sownde o'r speake them. A signifying if, or whether, for o. A being relative, or a voyee expletiue, for y, not vsed to them of Southwales. Anival for enivel. Anid for Onid, or Ond. Antemtie, amhymhie. -awd -awdd } in the end of a word for, -od, odd, or -oedd, and ol. -awl As for a ys or Os. Bwystfil (which radder would be written Bestvel) for coruptlye pronounced gwystvil. C for K (because the printers haue not so many as the Welsh requireth) and in Some words for g. Cent in some place for cant. Dew for IDuw in Northwales speech, and for dyw as they of Southwales speake it. Ef, for the Northern efo, or fo. F, sometimes for ff. R, for v. Ei, for i, or y, to them of Southwales. IEich, for ych. Gestwng, for gistwng, or gostwng. THanwynt, hanynt, hanaddynt, for the corrupt honynt. 1586] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 35 Ioan for Ieuan, Iouan, Ievan, Ifans,95 Iwon: euen for that it is go diuersly sounded in diuers parte8 of the country. Iorddanen, for Irddonen. Iuddew, for Iddew. ♦ Megis, for the Southern meis. ♦ t* Mojíyíh for mynydd: so they pronounce it at Sanct Dauids. Myvn for myhun or vyhun. INëbun, for neb, or ryW yn. O bleit, or o blait, for o blegit. ï3 sométime remaining not íurned into b or ph. Bemp for Or pump. # ÈÑý in Southwales, for pa vodd. Te6biil for pôbyl, or the Southern pybyl or gwerin. IPleit, for plait, or plaid. ♦ Tragyvyth, for tragywydd, or tragowydd; to keepe his.orth95 graphie, for it is comißounded of tra ey and wyth : for }hereby is it älsó more effeetuall in signification. Tangneddif, for tangneuedd or heddwch. Tuy, for the Northern ty, W, for F. Wcäin, vgain, ygain or igen. Vi-eaf, för vineār or vinghar: wherein n is receiued without good Ca,U1S€. Wi-dew, for vinuw, or viniw, wherein d is retained, euen for the more signifietiue expressing of the grace of the Word; Wi-pöpul for vimhobl, to saue the word the les maimed. WyÈtröed, for vynhroed, that the signification may be more appârant to the strange reader. ¥ being relatiue, ör a kind of expletiue, for a, vnto the North- wales readers. Yd for hyd, yddy duy, for y ew, or w dy in Northwales. Yddwynt for yddynt, or vdunt. Yr ei for rrei, or y rrai. Ysy or sy per synaloepham, for ysy or sy: comming before a vowel beginning another word propter euphonîan ys ydd, for y sydd. Ys ef, or 'sef. Ys, is verie often vsed in the translation to expresse the em- phatical energie or notable vehemence, where the Latine hath etîam, and the English yea or euen. And beside these is verie little alteration either of the commune writing, or ofstraungenes of words, which benot Opened by referring to like mark in the margent, as the word is marked in the text: as thus Dew* cemych oll [*y gyd a chwi.] And as for some of the faultes. that esgaped in printing, the meanlie learned reader may espie them and correct : as where three d d d or three l l l come together, or else where a letter is mis set, or one letter for an other, or sillable both want, or is superfluous : euen as the Northern or- thographie is to the Southern tongue, which onelie in pronunciation would be reformed. The rest of the faultes may the wellwilling learned find out himselfe and helpe to gorrect as oecasion serueth. But let euerie such one as shall reade the seruice to the people, 86 }LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1586 mark well the three peirites, or staies in reading, being these , : . Wherat namlie in reading the Psalmes exeept he staie and rest aecordingly, he shal wonderfullie eonfound the matter and astomish the hearers. And for example hereof the first verse of the 80 IPsalme maie serue ful wel. The verse that I meane is this. Can na phery anyd enhyd bach yn ei lit : ac yn ei garennydd y mae bywyt : wylofain a all aros eros echwydd, anyd e ddaw gor- uoledd y borae. Which verse being distinctlie read, is, verie comfortable to the hearers soule otherwise it is a verie Chaos, or aS it were, a com- mixtion of heauen and hell together. As for these two half circles () who is it but knoweth that they be- token a Parenthesîn, or a clause inserted, which might beleft out, and the sentence perfect, yea and for the most part more plaine and sensible to wnderstand.” * - Y mae y penau neu y cynnwysiad ar ben uchaf y dalenau olynol yn rhedeg fel hyn, trwy yr holl lyfr:— * Y Letaniae—Y Collectae, yr Epistolae, ar Euangelon—Y Llun cyn die Pasc—Die Mawrth kyn die Pasc—Die Iou cyn die Pase– Pured gaeth y sanctes Wair vorwyn–Die natalie–Die gwyl y meib- ion gwirion—Die Kalan neu Enwaediat Christ–Sul y Trintot— Sanct Ioan varyddwr—Y Commun—Betydd public–Bedydd priuat —Confirmation—Y Cathechism, sef yw hyny, athrawiaeth yw ddyscu gan bob plentyn, cyn ei ddwyn yw confirmo ean yr Episcop —Y ffurf solempnization neu drefnit Priodas—Y drefn am visitation y claf, Neu ofwy y elwyfus—Commun y claf—Trefn claddedigaeth y marw—Diolwch y gwragedd, neu eglwysa—Commination neu vygwth yn erbyn pechaduriait.' Ac ar ei ddiwedd y mae,— * Finis Tra Wo at London, Printed by John WWindet, for Thomas Chard. 1586.? Ond rhaid eto roddi ychydig o siamplau o hono, fel y gweler pa fath gyfieithiad ydoedd. Derllyn “Y Collect' am ddydd • Sanct Ioan vatyddwr,' fel hyn:— * Oll-alluawc IDuw, o raeluniaeth pa vn y ganet dy was Ioan vatyddwr, ac ydd anfonwyt i arlwyaw ffordd dy vab Iesu eyn iach- awdyr gâ bregethu edifeirwch: gwna y ny velly ddilyn ei ddysc- eidiaeth ai sanctaidd vywyd ef, yd pan yw i ni wir edifarhau wrth y bregeth ef, ae ar ol ei esempl yn wastadol draethu y gwirionedd, ynhyderus geryddu y camwedd, ac yn vfydd ddioddef er mwyn y gwirionedd, trwy Iesu Christ eyn Arglwydd.” Gan fod yn debyg fod cyfieithiad y rhanau o'r Testament Newydd sydd yn dyfod i mewn yn y Weddi Gyffredin, yn debyg i'r unrhyw yn y Testament ag oedd eisoes yn Gymraeg er ys deunaw mlynedd, ac nad oedd dim o'r Hen Destament wedi âyfod hyd ym mhen dwy flynedd wedyn, rhoddir yma ddernyn sydd ' yn lle yr epistol' am * Y xxv. Sul gwedi Trintot,” gan ei fod o'r Hen Destament, ac felly yn gyfieithiad cynnarach na'r eiddo y Dr. Morgan. 1586] LLYFRYDDIAETH Y ČYMRY. 37 * Jer. xxiii. * Ny cha, y mae'r amser yn dyvot, medd yr * vlaguryn, gan, gen. Arglwydd, y cyfodaf o Ddauid* vagluryn cyfiawn, ac a deyrnasa Brenin ae a lwydda, ac a wna varn a' chyfiawnder ar y ddaear. * y gwaredir. Yn y ddyddiae ef* ydd iacheir Judah, ae * yr. Israel a breswilia yn* ddioval, a hwnyw* ei enw y galwant Ef, yr Arglwydd eyn cyfiawn- * gobaith. der. Am hyny* nyeha, y mae'r dyddiae yn * Wele dyvot medd yr Arglwydd, pryd na ddywed- ant mwy [ys] byw yr Arglwydd, yr hwn a * Egypt. ddue blantyr Israel allan o tir yr*Aipht, eithyr [ys] byw'r Arglwydd yr hwn a ddue ae a ddeuth a had tuy'r Israel allan o'r Gogledd- dir, ae o'r oll tiredd ar y goyscereiswn wy, ac wy a drigiant yn ei tir ehunain.' Y mae y Salmau yn gyssylltiol â'r “Llyfr Gweddi' hwn, â gwyneb- ddalen iddynt wrthynt eu hunain, wedi ei hymylu ag amryw gerf- luniau. Y geiriau sy fel hyn:— * PSALLWYR* neu Psalmae Dauid, wedi ei Gamberei—gaw ŵn nesaf ae a' ellit a' ehadw, bwyll, i'r llythyr Ebrew : a'i ddosparth wrth y drefn y darlleir in yr Eccles. Perused and allowed aecordŵng to the gueenes ŵnïunetïons. Anno Domini 1586.' Fhoir i'r darllenwyr yma yr * ARGwMIENT,' ac un o'r Salmau, fel esiampl o'r cyfieithiad a'r llythyreniad:— “YR ARGwMENT NEU ystyriaethau y Lliver hwn.” * Y Llywer Psalmae hyn a estennir y ni gan yr yspryt glan yw gymeryd ai vawrhau mal treasawr or gwerthvawrocaf, yn yr hwn y cynysir pop ryw beth a perthyn y wir ddedwyddit : vn gystal yn y yuchedd gydrychiol hon, ac yn y vuchedd a ddaw. Can ys golud gwir wybodaeth, a nevawl ddoehinep y osodwyt yma yn agoret y ni, y gymryd o hanaw yn ddyandlawr. AS mynem ad nabot ardderchawcvawr orucheldap Dyw, yma y cawn weled ei lewyrch, yn tywynu yn gwpl ddysclaer. As ceisiem ei anveidrawl ddoethinep, yma y mae yscol yr athroeth hyny : Asmynem ddeall ei ancystal ddayoni ef, a dynesau ataw, a llanwy ein dwylaw ar tresawr hynny, yma y cawn y ddrychiolaf ar diddanusaf oreuchwaith o hanaw. AS * Psallwyr = Psalter—Llyfr y Salmau wedi ei ddosbarthu i'w ddarllen yn ddefosiynol, yn ol ei raniad dyddiol, yn ol trefn y Foreuol a Phrydnawnol Weddi yn Eglwys Loegr. Yr hen air a arfer Lewis Glyn Cothi yw * Llaswyrau.” “Arwer mae Annes o Baderau, Arver eiliw ser â Llaswyraw.” [“O'r galon y rhy'r Gwyliau am Sallwyr, O lawer synwyr, elusenau.” \* Gwaith L. G. Cothi, I. xxxi. 15. INid yw.sallwyr a llaswyr ond gwahanol lunweddiadau o'r Groeg psaltêrion; Llad, psalterium : ac o'r un gair y ffurfiodd y Seis. psalter; y Ffr. ?šautier ; a'r It, a'r Ysp. salterio.] 38 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1586 mynem ni gahel dyall hanvot ein iachawdwriaeth aph wedd y mae dyovt y fywyt tragwythawl, yma y mae Christ ein ŵnio brynawdr, an cyfryngwr wedyr yscrythru yn dra eglur. Yma y gally goludawe ddyscuiawn arver ei olud. Y gal tlawd gael ei vodloni. Hwn a vyn ymlawenhau a gaiff ad nabot y gwir lawenydd, a pha mae cadw mesur ynto. Yr ei ys y mewn poen a gorthrymder a gâtym– pa beth y saif y dyhuddiant wy, a pha delw y dlyant volianu Dyw, pan ddanvono wared yddwynt. Yr anewolion ac erlidwyr plant Dyw a gant welet val y bydd llaw Ddyw byth yn y erbyn hwy : ae er yddo ddyoeddef ynddynt lwyddo dros eneydie, eto y mae ef yn ei ffrwyno wy mor gaeth na allan wy yhwrdd a blewyn pen nébun, dyeithr ynddo ef eu goddef, ac val yn y dywedd y mae y destruwed- igaeth wy yn ddigon truan, I wyrhau, yma y gallwn gael yr ym waredae parotaf yn erbyn oll brouedigaetheu, a chynnwrf meddwl a chydwybot, ac velly gwedy i ni ymarver yn-dda o hyn, byw yn gwir ofn a chariat Dyw, ac or dywedd vwynhau yr anllwgredic goron gogoniant, yr hon ys ynghadw i'r sawl oll y garant dyuodiat ein Arglwydd Iesu Christ.' “ Boreu Weddi. Psal. i. Gwyn ei vyd y gwr ny rodiawdd yn cyceor yr andewiolion, ae ny sawodd yn ffordd pechaturiei, ac nyd eiste ddawdd yn eistedd- fa yr ei gwatworus. * ynghyfraith. Eithyr bot ei ewyllys yn* Deddyf yr * gyfraith. Arglwydd, ac yn *Ddeddyf ef bot yn mevyrio ddydd a' nos. * Ac ys. *Canys ef vydd mal pren wedy'r blanny * avonydd. yn* glan dyfredd yr hwn a dowc ei ffrwyth * amser. yn ei* dempor : a' ei *dalen ny wywa, a pha * ddail. beth bynac y wnel ef, a lwydda. * mal. Nyd velly [y* bydd] y ei annuwioll, eithyr *gwan, peiswyn, llwch. mal à *man vs, yr hwn a chwal y gwynt aith. Am hyny ny saif yr amdewiolion* yny varn, na'r pechaturiait yn cynnulledfa yr ei cyfion. Can ys yr Arglwydd a edwyn ffordd yr ei cyfion, a ffordd yr andewiolion a gyfergollir.” Dyna olwg agos cystal ar y llyfrau hynafol hyn, a phe'u gwelsid. Buasai yn foddhaol pe gallesid rhoddi esiampl foreuach o'r * Kynnifer Ilith a ban' y fl. 1551, ae ereill cyn hyny, Ni roddais esiampl o * Destament Salesbury,' am fod hwnw yn awr yn dra ad- nabyddus. Y mae yr yr esiamplau a roddwyd yn peri i un farnu yn iselach am chwaeth yr hen Salesbury nag yr arferid barnu. Nid oes ammheu fod ei ddysgeidiaeth yn alluog i'r gwaith—nid ei fedr oedd ddiffygiol, ond ei chwaeth. Nid oedd ef yn ymlynu yn gysson YWrth unrhyw drefn. Weithiau defnyddiai air anghynnefin yn y Gogledd, am fod pobl y Deheudir yn ei arfer ; a phryd arall ym- wrthodai â'r un gair, gan ddefnyddio gair dyeithri'r Deheuwyr, am 1587] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 39 fod y Gogleddwyr yn ei arfer. Pryd arall defnyddiai air nad arferid ond mewn rhyw gwr bychan o'r Deheu neu y Gogledd, er y byddai yn anarferedig ym mhob man arall, megys y gair “monyth,' am,“fynydd,' yng nghymmydogaethau Pen Dewi, yn sir Benfro. Pryd arall y mae wedi silliadu neu lythyrenu geiriau i ateb i'r modd llawn, byr, neu gwta, yn ol arfer tafodiaith gwahanol leoedd o seinio y geiriau yn eu siarad cyffredin ; a phryd arall gwnai y gair yn glogyrnaidd ac anystwyth, trwy gadw at ei wraidd a'i gyfan- soddiad, er na byddai yn cael ei arfer felly yn unman, nac yn ddeall- adwy felly i neb ond dysgedigion. Pryd arall, y mae geiriau wedi eu hanner-gyfieithu—Cymraegâtherfyniad Lladinaeg neu Seisonaeg, fel nad oedd yn dilyn unrhyw gynllun rheolaidd, er y gallasai, fel y gwelwn wrth ei daflen o egluriadau. Dylid dywedyd fod y cyfieithiad hwn yn cael ei briodoli i William Salesbury, ac y mae yn debygol i'w waith ef hefyd, er nad yw ei enw wrtho yn unman, hyd y gallwyd gweled. 2. * A History of the aneient Inhabitants of Britain, their Origin, Manners and Laws.' Gwaith Lladinaidd gan yr enwog Camden yw hwn. Efe, WILLIAM CAMDEN, a anwyd yn Llundain yn lö51. Gwnaed ef yn ben-athraw Ysgol Ramadegol Westminster yn 1593. Yr oedd yn ysgolhaig a hynafiaethydd enwog. Bu farw yn 1623, yn 72 oed.* 1587, 1. * A. Treatise containing the Equity of an Humple Suplieation which is to be exibited to Her Gracious Majesty, and the EIigh Court of Parliament, in the behalf ofthe country of Wales, that some Order may be taken for the preaching of the Gosbel among those people ; wherein is also set down as much of the estate of our people as without offenee could be made known to the end (if it please God) may be pitied by them who are not of this assembly, and so they also may be drawn to labour in our behalf. Erinted at Oxford by Joseph Barnesf—to be sold in Paul's Church-yard, at the sign of the Tiger's Head. 1587.' Dywedir mai gwaith cyntaf John Penry ydoedd.f 2. * Dadseiniad Meibion y Daran, gan Morus Cyffin.” [Y mae yn ammhëus iawn a argraffwyd llyfr o'r enw y flwyddyn hon. Gal- wodd Charles Edwards, awdwr Hanes y Ffydd, ar yr enw hwn yr ail argraffiad 9 gyfieithiad Morus Cyffin o “Ddiffyniad Ffydd Eglwys Loegr,” gwaith yr Esgob Jewel, yr hwn a gyhoeddwyd ganddo yn Rhydychain Tyn T167l ; ond îmis gwyddys i Cyffin ei hun gyhôeddi un gwaith yn dwyn y cyfryw enw.] * Jones's Biographical Dictionary. * Ym mhen blynyddoedd ar ol hyn ceir hanes am un Thomas Barnes, wedi ei droi o weinidogaeth Maghor [Magwyr], yn sir Fynwy, ac yn cael ei anfon gan ryw eglwys o'r enw Alhall, yn Llundain, i bregethu "yr efengyl yng Nghymru, yr hyn a wnaeth mewn amseroedd eelyd. ï3u faÈw tua ï70š. ? Balmer's Calamy's Noncon, Mem., vol. iii. p. 505-6. # Waddington's Pilgrim Martyr, p. 10. 40 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1587 3. •| “The Misfortunes of Arthur, Uther Pendragon's Son. By Thos. Hughes. Imprinted by R. Robinson. 1587.' 4. * The Worthyness of Wales, wherein are more than 1000 things rehearsed, set out in Prose and Werse, and enterlarded with many wonders, &e., by Thomas Churchyard. 1587.” 4plyg. Er nad yw ond llyfryn bychan o ychydig o ddalenau, cyrhaeddodd i 9p. ar ail law unwaith. Ganwyd Churchyard yn Amwythig, o deulu da, meddai ef ei hun; ac yr oedd yn ei fri yn nheyrnasiad Harri VIII, Edward VI, Mari, ac Elisabeth. Bu farw yn 1570. [Os bu Churchyard farw yn 1570, megys y dywedir uchod, bu farw rai blynyddoedd cyn cyhoeddi ei waith, yr hyn nid yw debygol. Yn ol Maunder yn gynnar yn y l7fed ganrif y dygwyddodd ei dranc.] 5. •| An Ancient Survey of Pen Maen Mawr, North Wales.” [Gweler rhif 5. d.f. 1603.] 6. [* Rerum Britannicarum, id est, Angliae, Seotiae, vieinarumque insularum ae regionum, scriptores vetustiores ae praecipui.”—Heidel- berae,* 1587, fol. Cynnwys y casgliad hwn y gweithiau canlynol :— l. * Galfredi Monumetensis, cognomento Arturi, de Origine et Gestis Regum Britanniae libri XII.” 2. * Pontici Wirumnii Britannicae Historiae libri vI.” 3. * Gildae Sapientis de Exeidio et Conquestu Britanniae Epistola.” 4. * Bedae Anglo-Saxonis Historiae Ecclesiasticae Gentis Anglorum libri v.” 5. * Continuatio ejusdem Historïae, incerto auctore, libris tribus com- prehensa.” 6. * Gulielmi Newbricensis de Rebus Anglicis libri vI.” 7. * Joannis Frossardi Historiarum Epitome.” Argraffasid y rhif 1, sef Brut Lladin Gruffydd ab Arthur, o'r blaen yn Paris, yn 1508 ac 1517. Yr oedd rhif 2, yr hwn nid yw fawr amgen na thalfyriad o chwech llyfr cyntaf Gr. ab Arthur, wedi ei argraffu yn Venis, er y fl. 1490, a chan y Dr. Dafydd Powel yn Llundain yn 1585. Cyhoeddasid rhif 3, sef Llythyr cwynfanllyd Gildas, gan Polydor Wergil yn Llundain yn 1525 ; yn Awgsbwrg yn 1534 ; yn Basil yn 1541, yn y gwaith a elwir * Opus Historiarum nostro Saeëulo convenientissum ;' gan Daye yn Llundain yn 1563 ; gan Josseline, yn yr un lle, 1568; ac yn Basil yn yr un flwyddyn ; ymddangosodd argraffiadau ereill yn 1569, 1576, 1587 (yr un a nodir uchod), 1610, ac 1677; yn 169l, daeth allan argraff- iad Gale (yn ei “Rerum Anglicarum Scriptores Veteres') yn Rhydychain ; argraff- odd Bertram ef ym Copenhagen yn 1775 ; a Jos. Stevenson, dros y Gymdeithas Hanesol Seisonig, yn Llundain, yn 1838 ; a chyhoeddodd y Dr. John A. Giles ei argraffiad yntau, yn yr un lle, yn 1841. Y mae Gildas hefyd yn un o'r awduron cynnwysedig yn y * Monumenta Historica, Britannica,” Llundain, unplyg, 1848. Yn 1638, ymddangosodd, yn Llundain, gyfieithiad Seisoneg o hono gan Habington, dan yr enw canlynol :—* The Epistle of Gildas the most ancient British Author : who flourished in the yeere of our Lord, 546. Amd * [Mewn rhai o'r llyfrau y mae Lugdunî (sef, y mae yn debygol, Lugdunum. Gallicwm.=Lyons, yn Ffrainc, nid Lugdunum Batavorwm =Leiden, yn Holand) yn lle Heidelbergoe ar ddalen yr enw. Nid peth anghyffredin yn yr amser hwnw ydoedd argraffu dalenau enwol er mwyn cyfaddasu yr argraffiad ar gyfer gwahanol lyfrwerthwyr. Pa fodd bynag, yng ngwasg Ierom Commelin, yn Heidelberg, yr argraffwyd y gwaith.] 1588] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. • 41 who by his great erudition, sanctitie, and wisdome, acquired the name of Âapìen$. Faithfully translated out of the original Latine.” 12plyg. Ym- ddengys mai cyfieithiad diweddarach yw–“ A Description of the State of Great Britain, written eleven hundred yeares since.? Llundain, 1652, 12plyg. Cy- weiriad o gyfieithiad Habington yw yr un a ymddangosodd dan enw y Dr. Giles, ym y “Six Old English Chronicles,' Llundain, 1848, 8plyg bychan. Y tri Ilyfr cyntaf o * Gesta Regum Anglorum,' gan Gwilym Malmsburi, yw rhif 5, er nad ymddengys fod y ffaith hon yn hysbys i'r golygyddion cyntefig.] 1588, 1. “Y Beibl Cyssegr-lan. Sef yr Hen Destament a'r Newydd. Imprinted at London by the Deputies of Christopher Barker, I?rinter's to the Queen's most Exellent Majestie. 1588.' Unplyg. Hwn yw cyfieithiad y Dr. William Morgan, Esgob Llanelwy. Y mae yr Apocrypha hefyd rhwng y ddau Destament. Ym mhen un mlynedd ar hugain ar ol cael y Testament Newydd y cafwyd yr holl Feibl i'r Cymry. Y mae yn hynod fod y gwaith wedi ei oedi dros yr amser a ofynid gan y weithred seneddol,* yr hon oedd yn rhwymo yr Esgobion i fynu gweled y gwaith wedi ei ddwyn i ben erbyn y dydd cyntaf o Fawrth, 1566, o dan boen o 40p. o ddirwy ar bob un o'r Esgobion, os methent ; ac eto aeth dwy flynedd ar hugain heibio cyn i'r ammod gael ei ehyflawnu. Ond pa gyfrif neu reswm a ellir ei roi am yr esgeulusdra hwn ? Nid o eisieu ewyllys ; canys yr oedd y cynnorthwy a gafodd Salesbury i gyhoeddi y Testament yn profi hyn; ac nid o eisieu gwŷr o ddysg ddigonol i'r gwaith. Tybygid fod rhesymau ereill am y gohiriad ; ac un ydoedd, eisieu amser digonol i'r gwaith ; canys buwyd bedair neu bum mlynedd yn cael y Testament Newydd allan, ac er arfer pob diwyd- rwydd, aeth yn flwyddyn dros yr amser y gofynai y Senedd i'r holl IFeibl fod yn yr Eglwysi. Yr oedd gwall arall hefyd yn y weithred seneddol hòno ;—nid oedd yr un ddarpariaeth gogyfer â'r draul; ni roddwyd gorchymmyn breninol—ni ofalwyd am wobrwyo y neb a ywnai ; ac ni ofalwyd am ddosranu y gwaith i wŷr cyfadddas ato. Mewn gair, ni roddwyd yr un cynllun i fyned ym mlaen wrtho— nid appwyntiwyd neb i gymmeryd y gwaith, na rhan o hono—dim ond deddfu ei fod i gael ei wneyd gan—neb !f Ean aed i gyhoeddi y Beibl Seisonig, yn amser Iago, ni adawyd y peth mor esgeulus a hyny, ond rhoddwyd cynllun cysson i fyned ym mlaen wrtho—rhanwyd yr holl Feibl yn ddosbarthiadau— neillduwyd gwŷr penodol, y rhai o ran eu rhifedi oeddynt agos yn Ñeptuagŵnt [seithdeg], a'r rhai hyny y dynion mwyaf eu dysg â'u talentau a allesid eu cael trwy yr holl deyrnas—telid am eu bŵrdd a'u lletty, a chostau angenrheidiol ereill (yr hyn a gyfrifid uwch law mil o fareïau, neu agos saith gant o bunnau) gan y Wladwriaeth heu y Llywodraeth ; a rhoddwyd gorchymmyn āllan gan y brenin fod iddynt gael yn fuan eu gwobrwyo yn àda â'r pêrsoniaethau, * [Nid mewn ufudd-dod i'r weithred seneddol y cyfeirir ati, yr mgymmer y Dr. Morgan â'r gwaith ; ac nid oedd un šïïä rhwng y3####ğ a'r weithred hòno, yr hon bellach nid oedd ddiîm amgen na Îlythŷren farw.] + Dr. Llewelyn's British Versions, [Gwaith Gwallter Mechain, ii. 222.] 42 , LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1588 bywoliaethau, ac urddasiadau eglwysig ereill, a ddeuent yn rhydd gyntaf. Ond pan aed i orchymmyn eael y Beibl yn Gymraeg, ni threfnwyd y fath bethau, dim ond bod i'r Esgobion fynu gwneyd y gwaith, a'u dirwyo i 40p. bob un, os na wnaent ; ac eto buasai gwneyd yn eu taflu i fwy o draul na chan punt bob un, a hyny yn yr oes hono.* Ond pwy a gymmerodd y gwaith mewn llaw ?— WILLIAM MoRGAN, D.D., genedigol o Ewybrnant, yr hwn le sydd ar derfyn plwyfau Dolyddelen a Phenmachno, yn sir Gaernarfon. Yr oedd ef, pan gymmerodd y gwaith mewn llaw, yn fieer Llan- rhaiadr ym Mochnant, ar derfyn siroedd Dinbych a Threfaldwyn. Cafodd ei ddysgeidiaeth yng Ngholeg St. Ioan, Caergrawnt ; a'r fywoliaeth gyntaf a gafodd oëdd ficeriaeth y Trallwng Coch, yr hon a gafodd ef Awst 8, 1575. Tair blynedd y bu yno, pan y symmudodd i Lanrhaiadr ; a dechreuodd yn ebrwydd ar ei waith clodfawr, wrth yr hwn y bu yn llafurio yn ddyfal am ddeng mlynedd. Wedi ei orphen, gwobrwywyd ef â phersoniaeth Llanfyllin, gyda pherson- iaeth anghuriog Pennant Melangell ; ae yn 1594, â phersoniaeth anghuriog Dinbych, a dyrchafiaethau ereill. O'r diwedd, yn dra haeddiannol, dyrchafwyd efi fod yn Esgobllandafyn 1595; a chafodd eisymmud oddiyno i esgobaeth Llanelwy, yn 1601, ar ddymuniad pen- odol y Frenines Elisabeth ; ac yno y bu farw, Medi 10, 1604.+ Yr oedd ei waith yn gyfieithiad o'r oll, neu y rhan fwyaf o'r Hen IDestament a'r Apocrypha i'r Gymraeg, ae yn wellâd ar yr hen gyf- ieithiad o'r Testament Newydd; a mynodd ei argraffu yng nghyd yn un llyfr mawr unplyg, mewn llythyrenau duon, neu yr hen lythyrenau Brytanaidd. Y mae ynddo gynnwysiad i bob pennod— wedi ei ranu oll yn adnodau—rhai cyfeiriadau ymylenol—llythyr T„ladin at y frenines yn ei ddechreu—ae hefyd Galendar, a dwy o daflenau ereill; ac, fel Testament Salesbury, y dalenau, ac nid y tudalenauf sydd wedi eu rhifnodi, yn cyrhaedd i 555. Yn Llun- dain y cafodd ei argraffu, gan Christopher a Robert Barker ; am y rhai, ef allai na byddai yn ammhriodol gwneyd peth sylw yn y lle hwn. Yr oeddynt yn byw dan arwydd ' Pen y Teigr,” yn Paternoster JRow, ac yn cadw maelfa ym Mynwent St. Paul, dan arwydd y * Ceiliog Rhedyn.” Yr oeddynt yn deilliaw o deulu cyfrifol, ac wedi cael trwydded i argraffu yr Ysgrythyrau gan y Frenines IElisabeth. Adnewyddodd y Brenin Iago yr hawl-fraint i Christo- pher, mab Robert Barker. Dywedir gan Ames, fod Robert IBarker, yr ieuangaf, wedi talu 3,000p. am ddiwygio Seisoneg Beibl y Brenin Iago, yr hyn oedd yn swm anferth yn yr oes hòno, ac y mae yn rhaid ei fod yn talu yn llawn i'r holl gyfieithwyr ;$ ond er * Llewelyn's British Versions. *f Williams's Eininent Welsh^men. # [Hyny oedd dull cyffredin llyfrau yr amser hwnw, nid yn unig yn Gym- raeg, ond mewn ieithoedd ereill hefyd.] $ [Nid ymddengys mai yr argraffydd oedd yn talu cyfieithwyr Beibl y Brenin Iago (1611) am eu gwaith, ond yn hytrach y Llywodraeth, y rhai a'u gosodasent ar waith. Y mae Beibl y Brenin Iago yn dra chywir o ran ei argraffwaith ; ond dichon fod gwallau lawer wedi ymlithro i argraffiad 1632 o'r unrhyw.] 1588] ILLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 43 hyny, hynod o wallus y gwnaed y gwaith ; cany8 yn y Beibl Seis- onig a argraffwyd gan Robert Barker a Martin Lucas, yn y flwydd- yn 1682, argraffwyd mil o honynt â'r gwall pwysig hwn ynddynt, sef, * Thou shalt eommît adultery,' yn y seithfed gorëhymmyn, trwy adael allan y ' not;' sef “ Gwna odineb,” yn lle * Na wna odineb.' |Pan ganfuwyd hyn, galwyd yr holl lyfrau i fyny, a dirwywyd yr argraffwyr i 3,000p., am yr hyn, yn ol gorchymmyn y Brenin Siarl I. y prynwyd tawddlestri i wneyd llythyrenau Groeg, i argraffu rhyw weithiau enwog a gawsid yn llyfrgelloedd y brenin, a'r ddwy brifysgol ; a rhoddwyd y gwaith i Barker a Lucas, o dan yr ystyr- iaeth eu bod wedi eu mawr dlodi trwy y ddirwy fawr hòno. Ond er y ddirwy uchel hòno, gwallus yr oedd argraffwyr y brenin yn gwneyd eu gwaith ar y Beiblau (Seisonig); canys yn y fl. 1634, daeth Beibl allan â'r gwall hwn ynddo, yn Salm xiv. i;–“ The fool hath said in his heart there îs a God ! '–“ Yr ynfyd a ddywed yn ei galon y mae un Duw ! ' yn lle * Nid oes un Duw ;' am yr hyn eto y dirwywyd yr argraffwyr yn drwm, ac yr attaliwyd lledaeniad y Beiblau. Bu Christopher farw Tach. 29fed, 1599 ; a Robert a fu farw yng ngharchar y Kŵng's Bench, Ton. 10fed, 1645, wedi cael ei ddwyn i iselder amgylchiadau, mewn rhan fawr trwy y dirwyon trymion hyny.* Wedi cilio fel yna rywfaint oddi wrth y testyn, eto o fewn cadw golwg arno, deuir yn ol eto at brif gyfieithydd y Beibl Cymraeg hwn—yr Esgob Morgan. Pa fodd y daeth ef i gymmeryd y gwaith arno? Ymddengys nad oedd wedi ei roddi ar waith gan y frenines na'r esgobion ; ond iddo gymmeryd y gwaith arno ei hun, oddi ar deimlad o'r angenrheidrwydd mawr am yr holl Ysgrythyrau i'r Prydeiniaid.f Yr oedd hefyd alw mawr yma a thraw ar hyd y wlad am y Beibl oll ; er bod ysbryd Pabaidd yn gryf y pryd hyny yn erbyn i'r cyffredin gael y Beibl yn eu hiaith eu hunain ; ac i'ŵ attal, dyfeisiwyd celwyddau noethion yn erbyn y ficer, hyd yn nod gan ei blwyfolion ei hunan-trigolion Llanrhaiadr ym Modhnant. Aethant mor bell ag achwyn ar ei anaddasrwydd i'r fath orchwyl, ynid yn unig wrth esgob ei esgobaeth,j ond hefyd wrth Archesgob Caergaint,$ o flaen yr hwn y gorfu i'r ficer nesäu yn grynedig. Eithr wedi i'r archesgob ei holi, gwelodd yn eglur ei fod yn un ō'r rhai medrusaf yn yr Hebraeg a'r Groeg, ae mor eglur deallodd an- wiredd ei gyhuddwyr. Gofynodd yr Archesgob (Whitgifft) iddo, * A fedrwch chwi Gymraeg yn gystal a Hébraeg?? Y ficer a'i hatebodd yn ostyngedig, gan ddywedyd, ' Gobeithio, fy arglwydd, y goddefwch i mi eich sicrhau y medraf iaith fy mam yn well nag un iaith arall.' Gwedi hyn, cafodd bob annogaeth i fyned yrñ * Timperley's Dictionary of Printers and Printing. *. [Yn hytrach i'r Cymry ; canys er eu mwyn hwynt, ac nid er mwyn neb ereill o'r Prydeiniaid, y gwnaed y cyfieithiad dan syïŵï' # Y Dr. W. Hughes, yr hwn yn lle ei feio, a'i cynnorthwyodd. $ [Nid ymddengys fod y berthynas leiaf rhwng y gwyn a ddug ei blwyfolion yn ei erbyn a chyfieithiad y Beibl i'r Gymraeg. Oúid föd neb o ŵŷr ei blŵyf yn gwybod dim am ei addasrwydd ne'i anaddasrwydd at y cyfryw oïchwyl.] 44 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1588 mlaen yn ei orchwyl llafurus.* Wedi y cyfan, ymddengys nad oedd amgylchiadau y ficer yn gyfryw ag a'i galluogent i ddwyn y gwaith ym mlaen, heb lawer o gynnorthwy, yn enwedig cynnorthwy tym- morol, fel yr ymddengys oddi wrth ei gyfaddefiad ef ei hun, yn ei lythyr cyflwyn o'r Beibl i'r Frenines Elisabeth ; canys ymadrodda yno fel hyn:–“ Ae wedi ei ddechreu, diffygiaswn, o ran anhawsder y gwaith, a mawredd y gost, a dygaswr Bum Llyfr Moses yn unig at yr argraffwasg, oni buasai i'r Parchedig John Whitgifft, Arch- esgob Caergaint, achleswr dysgeidiaeth, amddiffynwr y gwirionedd, a thirion wrth ein cenedl ni, fy nghymhorth â'i haelioni, â'i awdur- dod, ae â'i gynghor, i fyned ym mlaen. Yn ol ei esiampl ef daeth gwŷr da ereill (sef Esgobion Llanelwy a Bangor ; y Dr. Dafydd Powel; Mr. Gabriel Goodman ; Mr. Edmund Prys ; Mr. Richard Vaughan, o Liverworth), yn gynnorthwy i mi, hyd oni chyfieithais yr Hen Destament i gyd, a diwygio y Testament Newydd.” Bu cryn ymrafael rhwng yr Esgob a Syr John Wynn, o Wydir, ger Llanrwst, pan oedd yn Esgob Llanelwy, o blegid na werthai yr Esgob ddegymau y plwyf hwnw i'r barwnig ; ac y mae Syr John yn edliw iddo mai trwyddo ef yr oedd wedi ei ddyrchafu i'r esgobaeth, ac * mai, pan gyfieithodd yr E[en Destament i'r iaith Gymraeg, ei fod wedi cael mantais a chynnorthwy gweithiau yr Esgob Davies a William Salesbury, y rhai oeddynt wedi gwneyd rhan fawr o hono ; eto ei fod ef (y Dr. Morgan) yn cymmeryd yr enw am y cwbl.' Yr oedd hwn yn gyhuddiad heb nemawr o sail iddo, os dim ; canys y mae yn amlwg, wrth y cyfieithiad ei hun, ei fod yn hollol newydd, neu o leiaf, yn gymmaint o ddiwygiad ar waith clogyrnog yr Esgob T)avies a William Salesbury, fel y cafodd fwy o waith i'w ddiwygio na'i gyfieithu yn wreiddiol. Ar ol y gwaith clodfawr hwnw, cafodd ei raddio yn D.D., a'i ddyrchafu yn esgob, a hyny drwy orchymmyn penodol y frenines, o dan ddylanwad Whitgifft, yr archesgob. Bu y Dr. Morgan farw yn 1604, ym mhen deunaw mlynedd ar ol cy- hoeddiad y Beibl cyntaf hwn.f Bellach teflir golwg fanylach ar gefnogwyr a chynnorthwywyr yr esgob yn ei waith clodfawr o gael yr hollFeibl yn Gymraeg y waith gyntaf. Y cyntaf a enwir ganddo yw JOHN WHITGIFFT, Archesgob Caergaint, yr hwn a anwyd yn Great Grimsby, yn sir Lincoln, yn y fl. 1530, neu 1533. Yr oedd yn deilliaw o hen deulu cyfrifol—ei dad yn fasnachwr, a'i ewythr, Robert, yn abad i fynachdy o Offeiriaid Duon, yn Wellow, ger Grimsby. Yr abad oedd y cyntaf o'r teulu i newid ei egwyddorion crefyddol, sef o Bab- yddiaeth i Brotestaniaeth. “Nis gall y grefydd yr ydym yn ei phroffesu lbarhau yn hir,” meddai ef wrth ei mai John (yr archesgob); * mi a ddarllenais yr holl Ysgrythyr trwodd, ac ni ellais erioed ei chael * Gwnaeth Sion Tudur gywydd iddo, yn yr hwn y dywed :— * Cei glod o fyfyrdod fawr, A da dylych hyd elawr, Tra, gwneir tai, tra camer tant, Tra fo Cymro'n cau amrant.” * Dr. Llewelyn's British Versions ; a Timperley's Dictionary of Printers. 1588] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 45 yno.' I'r ewythr hwn y rhoddwyd gofal dysgeidiaeth y nai. Wedi öael dysgeidiaeth arweiniol mewn ysgol berthynol i grefydd-dy St. Anthoni, yn Llundain, efe a symmudodd, yn 1548, i Goleg y Erenines, Caergrawnt, ac wedi hyny i Neuadd Penfro, lle y mwyn- haodd gyfarwyddiadau John Bradfford, y merthyr. Fel yr oedd yn myned ym mlaen, yr oedd dyrchafiaethau yn ei gyfarfod, nes o'r diwedd, yn y fl. 1583, ei gyfodi yn Archesgob Caergaint, ar farwol- aeth y Dr. Grindal. Cafodd gynnyg ar y lle hwnw, hyd yn nod mywyd ei ragflaenor, gan fod Grindal wedi mawr anfoddhau Èlisabeth, o blegid bod yn rhy dyner wrth y Puritaniaid*—bai na allesid condemnio Whitgifft o hono. Yr oedd yn fawr yn ffafr y frenines, yr hon oedd yn coleddu ysbryd mor erlidgar, a chreulon- ach yn erbyn y rhai a feiddient ymneillduo oddi wrth Eglwys Loegr, nag oedd ei chwaer Mari yn erbyn y rhai a ymneillduent oddi wrïh Eglwys Rhufain.f Un chwerw iawn yn erbyn y Puritaniaid ydoeddWhitgifft, a bu mewn dadl ag un Thomas Cartwright. Efe, ar gais penodol y frenines, a wnaeth reolau er rheoleiddio yr ar- graffwasg. Yr oedd hyny yn y fl. 1585, dair blynedd cyn cyhoeddi y Beibl Cymraeg. Yn y flwyddyn yr argraffwyd y Beibl Cymraeg, ölaeth allan gan un a ffugenwai ei hun yn “Martŵn Mar-Prelate ;' yr hwn a gynnwysai sylwadau llymion ar y Llywodraeth, y frenines, a'r esgobion, yn enwedig yr Archesgob Whitgifft. Bernid mai yr awdwr oedd Gymro o'r enw John Penry (neu ab EIenry), yr hwn a gawsai ddechreuad ei ddysgeidiaeth yn yr un brifysgol â'r arch- èsgob, ae wedi hyny yn Rhydychain.f Yr oedd yn amser y Frenines Elisabeth a Whitgifft, un Thackwell yn argraffu Cymraeg, yr hwn oedd yn cyhoeddi llyfrau Pabyddol; ac y mae Martin Mar-Prelate, Penry, fel y credid y pryd hyny, yn un o'i bapyrau yn erbyn Whit- gifft, yn ei gyhuddo o fod Thackwell, y Pabydd, yn cael llonydd, * [Nid am fod yn rhy dyner wrth y Coethynion, ond am esgeuluso ei swydd, neu yr hyn a ystyrid yn perthyn i'w, swydd, megys archesgob, y syrthiodd Grindal dan wg y frenines. Pan fyddo dyn yn ymgymmeryd â swydd, o ba. natur bynag y byddo, dysgwylir arno gyflawnu dyledswyddau y swydd hòno, neu ymddïosg o honi. Yr oedd gan Grindal gyfiawn hawl i fod yn Goethyn, os oedd yn ewyllysio ; ond nid i fod yn Goethyn ac yn Archesgob Caèr- gaint ar yr un pryd. Ond pa un ai Elisabeth ai Grindal oedd nesaf i'w lle sy bwnc gwahanol.] + [Nid cywir hyn ; a phe bai gywir, nid yw yn cyffwrdd dim â “Llyfrydd- iaeth y Cymry.”_Nid oedd goddefiad neu ryddid crefyddol yn perthyn i ysbryd yr oes yr oedd Whitgifft yn byw ynddi. Gwnaeth yr archesgob garedigrwydd mawr â chenedl y Cymry trwy ei waith yn noddi ac yn cefnogi yr Esgôb Mor- gan. Gan fod yr awdwr (fel llawer gydag ef) â'i ergyd yn arw ar Whitgifft, am nad oedd mor bleidiol i wrthwynebwyr yr Eglwys yn ei oes, ag y bärná rhai yn yr oes hon y dylasai fod, hwyrach nad ammhriodol gosod yma y dyst- iolaeth ganlynol am dano gan ysgrifenydd hanes ei fywyd yn y Penny Cjclo- poedig, cyhoeddiad y gwyddys nad yw yn cynnrychioli golygiadau a ystyrir yn ychel-eglwysig.:–“Yng nghanol ymrysonau chwerwon ei amser, nid yw'ryfeâd i'w. frwdfrydedd a'i weithgarwch ywrth gydgorffori a chadarnhau yr Eglwys Ddiwygiedig, ei wneuthur yn wrthddrych llawer o enllib ; ond ennilldâd ei uniondeb, ei dduwioldeb, a'i ddysgeidiaeth iddo glod a chyammeradwyaeth dynion goreu ei amser ; ac ym mhen hir dalm ar ol ei farwoläeth, dywedwyd am dano gan [y Dr. Thomas] Ffuller, yn ei Hanes Eglwysig, ei fod yn un o'r dynion teilyngaf a lywodraethasant Eglwys Loegr erioed.'] # Wood's Athenoe Oacon. vol. i. pp. 227, 228. 46 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1588 tra y ceisid am fywyd Waldegrave, y Puritan, yr hwn a dybid oedd yn argraffu papyrau Mar-Prelate ag argraffwasg symmudol, yma a thraw ar hyd y wlad. Bydd mwy eto i'w ddywedyd am Penry mewn lle arall. Y mae yn briodol dywedyd fod yr archesgob yn fath o lywodraethwr dan y frenines ar Dywysogaeth Cymru, yr hyn a'i gwnaeth yn dra adnabyddus â'r esgobion Cymreig,* a gallasai fod hen adnabyddiaethfelly rhyngddo a'r Dr. Morgan. Bu farw yn y fl. 1608, yn 73 oed. * Y rhai nesaf a enwir gan y Dr. Morgan fel ei gynnorthwywyr, yw Esgobion Llanelwy a Bangor. Esgob Llanelwy oedd Y Dr. WILLIAM HUGHES. Yr oedd yn frodor o sir Gaernarfon ; yn fab i Hugh ab Cynrie (neu Cynfrig) ab Tudur ab Gruffydd Gymro ab Ieuan ab Llewelyn ab Rhys ab Madog ab Meirig ab Dafydd ab Llywarch ab Ieuam ab Cynddelw ab Rhys ab Edryd ab Enethan ab Iasseth ab Carwed ab Marchudd, un o 15 Illwyth Gwynedd ; o Gwenllian, merch John Fychan ab John ab Gruffydd ab Owen Pygott. Cafodd ei ddysgeidiaeth mewn rhan yn y ddwy brif- ysgol—Rhydychain a Chaergrawnt. Bu yn offeiriad teuluaidd neu gapelwr i Ddug Norffole. Gwnaed ef yn berson Llysfaen, neu Llys Ifan Rhos, yng nghwmmwd Creuddyn, yn sir Gaernarfon. Yn 1573, gwnaed ef yn esgob Llanelwy. Dywedir fod gan yr esgob hwn un ar bymtheg o blwyfau neu fywoliaethau yn ei feddiant ei hun. Yr oedd wedi cael breinteb oddi wrth archesgob Caergaint i ddal archddiaconiaeth Llanelwy, a rhagorfreintiau ereill, i'r gwerth o 150p. yn y flwyddyn. Y mae yr archddiaconiaeth oddi ar hyny wedi ei chyssylltu â'r esgobaeth. Daliai yr Esgob Hughes y bywoliaethau canlynol:–Llysfaen, yn 1573; Castell Caereinion, yn 1574 ; Cwm, yn 1574; Gresfford, yn 1577 ; Llandrinio, 1577; Bettws yn Rhos, yn 1577 ; Meifod, yn 1578; Llandrillo yn Edeyrnion, yn 1582; Ilanycil, yn 1582 ; Abergele, yn 1582 ; Llandrillo yn Rhos, yn 1583; Llangwm, yn 1585 ; Whitfford, yn 1587; Mallwyd, yn 1587; Llan- fawr, yn 1588 ; a Llanrwst, yn 1592. Darfu i Geidwad y Sel Fawr, Egerton, roddi dwy o honynt i ereill, a'r frenines ei ddifuddio o ddwy arall, ac angeu ei ddifuddio o'r cwbl yn 1600, wedi iddo gadw rhai o'r plwyfau hyn yn ei law am saith mlynedd ar hugain. Eu farw yn 1600.f Ei wraig ef oedd Tiuws, merch un Robert Knowsle, ab John I{nowsle, ão iddynt y bu dau o blant—William, yr hwn a fu farw yn ddiblant ; ae Ann Huws—canys dyna fel y mae yr enw yn yr achau –yr hon a briododd Thomas Moisden, neu Mostyn, o'r Rhyd.f Esgob Bangor oedd EIUGH BELLOTT, D.D. Cafodd ei ddwyn i fyny yng Nghaer- grawnt. Gwnaed ef yn esgob Bangor yn y fl. 1585; a symmudwyd ëf i Gaerlleon, lle y bu farw yn Bers Hall, yn y fl. 1595, neu 1596 ; * [Gan ei fod yn archesgob Caergaint, yr oedd esgobion Cymru o angenrheid- rwydd o fewn ei dalaeth.] + Llewelyn's British Versions ; Cambrian Quarterly Magazine, vol. i. p. 304. [Gwaith Gwallter Mechain, iii. 101.] :# Dwnn's Heraldic Visitation. 1588] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 47 a chladdwyd ef yng nghanghell Eglwys Gwrecsam. Tybir wrth ei enw mai Sais ydoedd ; ond, fel T. Gouge wedi hyn, yr oedd yn gymmwynaswr i'r Cymry. Am DAFYDD PowEL, D.D., gweler yr hyn a ddywedwyd mewn lle arall.* Am y nesaf, GABRIEL GooDMAN, D.D., dywed y Dr. Morgan am dano ef, iddo ei lettya ef ar ei draul ei hun, tra yr oedd yn aros yn Llun- dain i arolygu argraffu y Beibl. Yr oedd yn enedigol o Ruthyn. Ei dad oedd Edward Goodman, masnachwr yn y dref hòno. Gwnaed ef yn gyntaf yn Brebendur, ae ym Medi, 1561, yn Ddeon Westmin- ster, lle y bu am o ddeutu deugain mlynedd. Efe a gyfieithodd yr Epistol Cyntaf at y Corinthiaid ym Meibl Seisoneg yr Esgobion [T568]. Yr oedd ty y deon yn dra chyflëus i'r Dr. Morgan—yn fwy cyflëus na thy yr Archesgob Whitgifft, yr hwn oedd yn Lam- beth, onid e buasai Morgan wedi cymmeryd cynnygiad Whitgifft i lettya gydag ef. Ymddengys mai y deon oedd un o'r rhai cyntaf o'i deulu a gofleidiodd y grefydd Brotestanaidd. Yr oedd ei frawd, Edward Goodman, yn esgob Pabaidd Caerloew, yn amser y Frenines N[ari ; a'i nai, Godffrey - Goodman, wedi cael amryw fywoliaethau eglwysig olynol, a ddyrchafwyd i esgobaeth Brotestanaidd Caer- loew, yn 1624, o'r hon y diswyddwyd ef am ryw dybiau Pabaidd a osododd ef allan mewn pregeth o flaen y teulu breninol, ac am nacàu rhoddi ei law wrth ryw ganonau newyddion o eiddo yr Arch- esgob Laud. Enciliodd i fywyd anghyhoedd, a bu farw mewn undeb ag Eglwys Rufain, yn y fl. 1655.f Y nesaf yw EDMUND PRYs, archddiacon Meirionydd. Y mae ei enw ef yn eithaf adnabyddus fel cyfansoddydd y Salmau ar gân, i wasanaeth addoliad cyhoeddus. Dywedir iddo gael ei eni [o gylch y fl. 1541] mewn lle a elwir Gerddi Bluog, ym mhlwyf Llandeëwyn, ger Maen- twrog, i'r hwn blwyf, neu yn hytrach Ffestiniog, o'r hwn blwyf y mae Maentwrog yn gapeliaeth, y gwnaed ef yn berson yn y fl. 1572. Cafodd ei ddysgeidiaeth yng Ngholeg St. Ioan, yng Nghaergrawnt ; a'i ben- odi i fywoliaeth Ffestiniog, yn 1572; ac i Landdwywe, yn 1550 ; ac i archddiaconiaethMeirionydd, yn 1576; ac i ganoniaeth yn Llanelwy yn 1602. Yr oedd yn byw yn y Tyddyn Du, ym mhlwyfMaentwrog, gan fod y gapeliaeth hòno yn gydiol â Ffestiniog. Yr oedd ganddo hefyd ryw gyssylltiad urddasol ag Eglwys Gadeiriol Llanelwy.! Yr oedd yn wr dysgedig mewn wyth o ieithoedd, ac ystyriai y Gymraeg yn rhagori arnynt oll. Yr oedd yn fardd enwog. Y mae yn eithaf ad- mabyddus mai efe droes y Salmau ar gân ; ond heb law hyny, y mae pedwar ar ddeg a deugain o gywyddau o'i waith ar gael, y rhai sydd fath o ymryson lled isel a choegaidd rhyngddo a Wil- iam Cynwal, o Ddolyddelen, yn sir Gaernarfon. " Yr oedd y ddadl hòno yn ddyddorol iawn ym mhlith y beirdd y pryd hyny, am * Gwel rhif 1, d.f. 1584. + Y mae hanes helaeth am y Deon a'i berthynasau, gan yr Archiagon New- come, wedi ei gyhoeddi. [Memoir of the Goodinans, 4plyg, i825.] # [Yr oedd, megys yr ydys newydd grybwyll, yn un o Oniaid Llanelwy ; â. Èhïäi hyn fod cyssylltiad rhyüğâãoŵ; Eglwys ēj wy 48 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1588 fod y ddau yn cael eu hystyried yn feirdd enwog ; er mai rhyw fath o gamu cellweirus, goganllyd, ydoedd y ddadl, ac, o du yr archddiacon yn dra ammhriodol i un a gymmerai arno ymdrin â phethau ys- brydol.* Yr oedd Prys yn fardd Lladinaidd hefyd, ae y mae enghraifft o'i fedr yn nechreu Gramadeg Lladin a Chymraeg y Dr. Davies. Bu farw o ddeutu y flwyddyn 1621,f tua 80 oed,j a chladd- wyd ef ym mynwent Maentwrog ; ond mi ŵyr neb pa le y mae ei fedd hyd y dydd hwn. Yr olaf a enwir gan y Dr. Morgan, fel êi gynnorthwywr, yw Y Dr. RICHARD WAUGHAN, neu FYCHAN. Yr oedd ef yn enedigol o Nyffryn, lle rhwng Tudweiliog ae Edeyrn, yn Lleyn, sir Gaer- narfon. Yr oedd yn ŵyr i Robert Vaughan ab Gruffydd, o Dal- henbont, yn Llanystumdwy. Ei dad a elwid Thomas ab Robert Waughan, a'i fam oedd yn ferch i Gruffydd ab Sion ab Gruffydd o Leyn, o Gefn Amlwch, mae yn debyg. Cafodd ei addysg yng Nghaergrawnt ; ond ei gorffori ne'i gadarnhau yn ei raddau gan TRydychain. Wedi bod yn dal prebendaeth Holborn, ac arch- ddiaeOniaeth Midlesees, cyssegrwyd ef yn esgob Bangor yn 1595 ; a symmudwyd ef i Gaerlleon yn 1597 ; ac i Lundain yn 1604. Pan oedd yn cefnogi cyfieithiad y Beibl, yr oedd yn berson “Iiverworth? neu Leiverwerth (Lutterworth), meddai Dr. Morgan. Dywedir fod gan y Dr. John Davies, person Mallwyd, hefyd law yn y gwaith, a diammheu ereill nad yw eu henwau wedi eu trosglwyddo i'r oes hon. Ceir achos eto i grybwyll am dano ef. Bu yr Esgob Waughan farw yn 1607. Yr oedd yn cael ei ystyried yn ddyn rhagorol mewn duwioldeb, ac yn bregethwr doniol.$ Y mae yn dra thebyg fod y gwŷr dysgedig hyn yn adnabyddus * [Yr ydym wedi darllen y “ Cywyddau Ymryson' oll drostynt, ac hyd yma nid ŷm wedi canfod yr ammhriodoldeb y cwynir o'i herwydd, yn enwedig os ystyrir yr oes yr oedd yr Archiagon yn byw ynddi, onid ydys wedi penderfynu na ddylasai efe ysgrifenu dim ond Salmau, neu gyfansoddiadau cyffelyb. Y mae y sylw canlynol o eiddo Daniel Ddu o Geredigion, yn ei Ragymadrodd i Winllan y Bardd, yn haeddiannol o ystyriaeth llawer un o feirniaid Cymru yn y dyddiau hyn :—* Rhai ond odid a'm beiant am ysgrifenu ar destynau digrif ; ond gan i'r dwys-fyfyrgar a chrefyddol Brydydd Seisnig, Mr. Cowper, ysgrif- enu y gerdd lawen hòno, “ John Gilpin, &c.;” a chan fod yn arferol gan lawer o brydyddion Seisnig ereill, y rhai a arferant fynychaf ymdrin â thestynau dwys- ion, adael i'r Awen weithiau ymddifyru ar destynau digrif, pa fodd y gellir beio ar brydydd Cymreig wrth ddilyn eu hol, hyd ag yr ymgadwo rhàg troseddu rheolau gweddeidd-dra ? Mae rhai o'm cydgenedl a alwant ym mron bob cerdd, os na fydd ar destyn crefyddol, yn faswaidd ; wrth yr hwn air y deallir anfoesol. Gwahanol i hyn yw syniadau cenedloedd gwareiddiedig ereill, y rhai a ymhyfrydant mewn cerdd ar unrhyw destyn diammhur, hyd ag y byddo ynddi syniadau prydyddol ac iaith weddaidd. Y mae gwahaniaeth rhwng cân ddifyrus a chân faswaidd ac anllad.” Ysgrifenodd yr Archiagom Prys amryw o ddarnau prydyddol ereill heb law y Salmau, a'r “ Cywyddau Ymryson ' â Wiliam Cynwal ac â Sion Phylip.] + [Yn 1624, yn ol yr Eminent Welshmen, ac o ddeutu 83 oed ; ac yn ol yr un awdurdod, yn Eglwys Maentwrog y cafodd ei gladdu.] # Dwnn's Heraldic Visitation, vol. ii. p. 227. $ Wood's Athenae Oaeonïenses, vol. i. pp. 752, 756 ; Williams's Eminent |Welshmen. 1588] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 49 â'u gilydd pan oeddynt yn y brifysgol, gan eu bod oll yn wŷr 9 Wynedd, ać felly yn cynnal cyfeillach â'u gilydd mewn bro estronol. Hŵy a gefnogāsänt ae a gynnorthwyasant y cyfieithydd, fel y dywed ef yn ei lythyr cyflwyniadol, “opem tulernïu non contemnendam;' rhoisantiâdo rydd fynedfa i'w llyfrfaoedd; hwy a ddarllenasant ac a chwiliasant ei gyfieithiad, gan ei olygu a'i ddiwygio drost9. Diau fod y darllenydd yn dysgwyl gweled enw Wiliam Salesbury yn eu plith ; ond mae yn debyg ei fod ef wedi marw erbyn hyn, er na ellir sicrhau ym mha flwyddyn y cymmerodd hyny le. Y mae Brown Willis yn ychwanegu enw y Dr. John Salesbury, yr hwn oedd esgob Manaw.* Yn awr gwelir, mai wedi hir oediad o agos i ddeng mlynedd ar hugain y cyfieithwyd yr holl Feibl i'r iaith Frytanaidd, ac y cwbl- haŵyd gofyniad y gyfraith o'r diwedd. Eto rhaid addef mai prin oedd gair Duw yn y wlad er hyny, gan nad argraffwyd ond prin ddigon i gyflenwi lleoedd addoliad yr Eglwys Sefydledig; ac felly nidöeddunddarpariaeth ar gyfer anghenrheidiau yr Anghydffurfwyr, neu y Puritaniaîd, y rhai oeddynt Ymneillduwyr yr oes hòno, o ba rai yr oedd cryn nifer yng Nghymru.t Darpariaeth brin iawn yn wir—dim ond i un ty yn y plwyf, a'r ty hwnw yn cael cyrchu iddo yn anfynych gan yr holl blwyfolion, a dim ond unwaith yn yr wyth- nos gan neb o honynt.1 Yn wir, y mae yn ammhëus iawn, fel y sylwa y Dr. Llewelyn, a oedd yr argraffiad hwn yn gyfartal i bob eglwys blwyf. Rhif yr eglwysi, medd Walker,$ oedd o ddeutu * Timperley's Dictionary of Printers and Printing. Y Dr. John Salesbury oedd yn aelod o deulu y Salesburiaid o Leweni, ger Dinbych. Ar ol amrai ddyrchafiaethau a symmudiadau meu gyfnewidiadau, gwnaed ef yn esgob |Mānaw yn 1571 ; a bu farw yn 1573; pryd y gwnaed Cymro arall yn esgob ]Manaw, o'r enw John Merick, neu Meirick, yr hwn oedd fab gordderëh i Owen ab Hugh ab Owen Meyrie, o Fodeon, ym Mon, o Gwenllian, ferch Ifan Owen, o Bemryn Deudraeth, yr hwn oedd hanner brawd i Syr Hugh Owen, o Orielton, yn sir Benfro. Ar ei ol yntau, rhoddwyd esgobaeth Ynys Manaw i Gymro arall, sef, y Dr. George Lloyd, yr hwn oedd fab i Meredith Lloyd, o sir Gaernarfon.—Wood's Athenoe Oaeon. vol. i. p. 615 ; Williams's Eminent Welsh/men. + [Yr oedd yr eglwysi plwyfol yn agored i'r Anghydffurfwyr yn gystal a'r Eglwyswyr, nid yn unig i wrandaw yr Ysgrythyrau yn cael eu darllen ynddynt; yn y gwasanaeth cyhoeddus, ond hefyd i ymgynghori â hwynt pa bryd bynag yr ewyllysient. Gweler y nod + ar dudalen l5.] # [Nid oes un prawf, na thebygolrwydd chwaith, na chedwid gwasanaeth mewn llawer o'r eglwysi yn amlach nag unwaith yn yr wythnos, yn unol â'r gorchymmyn awdurdodaWl a geir o flaen y Llyfr Gweddi Gyffredin :–“ A phob Offeiriad a Diacon sydd rwymedig i ddywedyd beunydd y Foreol a'r Brydnawn- o¢ Weddi, naill ai yn neillduol, aïar osteg, oddi eithr bod rhwystr arnynt trwy glefyd, neu o ran achos arall tra angenrheidiol. A'r Curad, sef y Periglor, a fo yn gwasanaethu ym mhob Eglwys neu Gapel, ac efe gartrëf, heb luddias rhesymol arno, a ddywed y gwasanaeth hwnw yn yr Eglwys blwyf, neu'r Capel lle y bo efe yn gwasanaethu ; ac a bair ganu cloch iddo añmser cymmesur, cyn y dechreuo, modd y gallo'r bobl ddyfod i wrando Gair Duw, aö i weddïó gydag ef.', Pa le y mae'r prawf mai ychydig a arferent ymgyrchu i'r Eglwys yn yr oes hòno ?] $ Walker's Sufferings of the Clergy. 50 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1588 wyth gant; a chwanega at hyny yr eglwysi cadeiriol, a'r capeli anwes, gellir golygu yr holl rif rhwng naw cant a mil. Yr oedd yr un rhwystr ag oedd yn attal ei ddygiad allan o gwbl, yn attal hefyd gyhoeddi rhifedi helaeth o'r argraffiad. Nid oedd y rhifedi a argreffid o unrhyw lyfrau mor lluosog y pryd hyny ag yn awr. Ystyrid pymtheg cant o Feiblau Seisonig yn rhif mawr. Os oedd hyny o Feiblau Seisonig yn cael ei ystyried yn rhif mawr i Loegr, gallasai hanner hyny, ïe, chwarter hyny, gael ei ystyried yn rhif mawr i Gymru ; os felly, peth mawr yw os argraffwyd mwy na phum cant neu chwech o'r Beibl y pryd hyny yn Gymraeg. Ond ef allai y dywedir fod y weithred seneddol yn gofyn cael nifer cyfartal i'r lleoedd addoliad perthynol i'r Eglwys Sefydledig yn y IDywysogaeth. Ihyn gellir ateb, fod yr un ddeddf yn gofyn fod y cyf- ieithiad a'r argraffiad wedi eu gorphen erbyn Mawrth 1af, 1566 ; ae os troseddwyd y ddeddf mewn un peth, pa ham na ellid gwneyd felly mewn peth arall?* Y mae yn deilwng o sylw yma, mai esgobion Cymreig a fuont offerynol yn y gwaith gorchestol hwn. Ond beth pe buasai ein Tywysogaeth fel y mae yn awr, yn llawn o esgobion Seisonig ? Pa beth a ddaethai o honom ? Diau mai yn ein tywyllwch y buasem eto, o'u rhan hwy, gan na buasent yn alluog i gymmeryd y gwaith arnynt,—heb fedru ein hiaith ; ond tra yr oeddynt yn Gymry, yr oeddynt yn gallu cydymdeimlo ag angen y genedl, a'i llesäu.f Yr oedd cyhoeddiad Llyfr Duw yn yr iaith Gymraeg—oll, y tro cyntaf, yn galw am fanyldra, a gynnyddodd i feithder dan y flwydd- yn hon. 2. * A. viewe of some Part of such publick Wants and Disorders as are in the service of God within her Majestie's Countrie of Wales, together with an humble Petition to the High Court of Parliament for their speedy Redresse.” [8plyg.] Argraffwyd 30 llyfr o hwn fel siampl o'r hen waith, yn 1861. 3. * Exhortations unto the Governors and people of Wales to labor earnestly to have the preaching of the Gospel planted among them.' [8plyg.] Y mae y ddau lyfr uchod yn cael eu priodoli i John Penry, gan * [Gwaith dygn a dyrys oedd cyfieithu, yn gofyn am lawer o amser, ac yn galw am lawer o gymhwysderau yn y neb a ymaflai yn y gorchwyl : ond nid felly argraffu. Unwaith yr argreffid cymmaint ag un llyfr, nid oedd un rhwystr, ond y draul yn unig, i argraffu mil neu chwaneg o hono. Nid yw eu bod wedi gorfod anufuddhau i un ran o'r weithred seneddol yn rhoi un lle i goelio iddynt anufudd- hau i'r rhan arall hefyd; ac y mae yn fwy na thebyg na buasai y gwŷr a ymroisant o'u bodd i gyfieithu yr Ysgrythyrau i iaith y Cymry, yn foddlawn i un plwyf fod yn amddifad o honynt. Nid oes, gan hyny, un sail i dybied fod nifer y Beiblau a argraffwyd yn llai na nifer yr Eglwysi y pryd hwnw yn y Dywysogaeth. Pa ham y ceisir rhoi y lliw gwaethaf ar bob peth ?] ·f Llewelyn's British Versions. 1588] LLYFRYDDIAET# Y cYMRY. 51 haneswyr crefyddol Cymreig. Anhawdd yw dywedyd pa effaith a gawsant ar y Llywodraeth, heb law cael yr Ysgrythyrau yn Gym- raeg, ac, fe allai, yr * Aet o Unffurfiad' i ddiwygio y ' Dîsorders în the şerwîee of God.'' Bernir mai un yn ceisio diwygiad yn yr Eglwys ydoedd Penry, ac nid Anghydffurfiwr hollol oddi wrthî. Am JoHN PENRY, neu JoHN AB HENRY, bernir iddo gael ei eni yn y Cefn Brith, ym mhlwyf Llangamareh, yn sir Frycheiniog, ac ei fod yn deilliaw ô hen deulu boneddigaidd a fuasai yn byw mewn lle a elwir Llwyn Cyntefig, o deulu a honent eu disgyniad oddi wrth Elystan Glodrydd, un o ba rai a elwid Henri ab Owen, a'r hwn, tuag amser Harri (neu Henri) VII, a gymmerodd y cyfenw Henry, a'r hwn, gan dafodau y werin a aeth yn Penrî.* Ganwyd ef yn 1559, y flwyddyn gyntaf o deyrnasiad Elisabeth. Anfonwyd ef i gael ei ddysgeidiaeth i Gaergrawnt—i Goleg Sant Pedr, pan yn bedair ar bymtheg oed. Yno y daeth yn adnabyddys ag egwyddor- ion y Puritaniaid. Efrydodd yno hyd agosi gyrhaedd eiradd o A.C., ac yna symmudodd i Rydychain. Yr oedd 'Puritaniaeth yn cael ei choleddu a'i noddedu yn fwy yno nag yng Nghaergrawnt yn y dyddiau hyny, gan fod Iarll Leicester, y Canghellwr, yn tueddu atynt ; a'r Dr. Reinolds, yn Ddarllenwr Duwinyddiaeth yno, ac wedi hyny yn Llywydd Coleg Corpus Christï. Yr oedd Rhydychain hefyd yn gyrchfa gyffredinol efrydwyr o Gymru. St. Alban Hall oedd y coleg y derbyniwyd ef iddo, a chafodd ganiatâd i gymmeryd ei radd o A.C. Cafodd hefyd ei ordeinio y pryd hyn, a phregethodd yn Rhydychain a Chaergrawnt, a chyfrifid ef yn ysgolhaig gwych, yn bregethwr adeiladol, ac yn ddyn da ; ond gan ei fod yn Gymro, cyf- rifid ef yn orselog, meddai Wood, yn ei Athenae Oaconïense8. Pan y byddai gartref rhwng termau y coleg, efe a deithiai gymoedd a mynyddoedd y Deheudir, gan bregethu—a'r cyntaf yn y parthau hyny. Wrth weled agweddiadau tywyll ae anfoesol y wlad, efe a ysgrifenodd draethawd o flaen y rhai uchod,f yn galw sylw y Llyw- odraeth at y diffyg oedd yn bod. Yr oedd efrydwr arall o'r enw John Whitgifft. Yr oedd ef yn hynach o flynyddoedd na Penry. Gan y canfu y frenines ynddo ysbryd o'r fath ag a fynai fod yn y rhai a gaffent ffafr yn ei golwg, i'w gwneyd yn wŷr ei llys, ae yn rhai y gallai roddi ymddiried ynddynt, efe a godwyd yn fuan i'r sefyllfa uehaf o awdurdod yn yr Eglwys—yn Archesgob Caergaint ;Í ae hefyd yn Rhaglywydd Cyffiniau Cymru. Yr oedd yn gweinyddu ei swydd â llaw uchel. Yr oedd bod efrydydd ieuane yn meiddio awgrymu ar gynllun i efengyleiddio y Dywysogaeth, ac yn enwedig y gellid gwneyd hyny trwy offerynoliaeth dynion heb dderbyn or- * Jones's History of Breconshire. [Ab Henri, mae yn ddiau, a droed yn Penri, yn gyffelyb i enwau ereill o'r fath.] + Gwel rhif 1, d.f. 1587. # [Y mae yr awdwr yn y lle hwn, ac mewn llawer o fanau ereill, yn galw * Caergrawnt' (= Capïbridge) ar Gaergaint (= Canterbury). Nid oesTnac esgob nac archesgob yn perthyn i dref Caergrawnt, na phrifysgol yn perthyn i ōdinas Caergaint. Y mae amryw ysgrifenwyr ereill wedi gwneuthur ŷ cyffèlyb amryfusedd mewn perthynas i'r ddau le hym.] 52 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1588 deiniad esgobawl, nae yr un arall, yn drosedd ag oedd yn peri i'r archesgob ryfeddu fod neb mor hyf a'i gyflawnu. Rhoddwyd gor- chymmyn allan i attafaelu ei lyfrau, ae i'w ddal yntau, a thaflwyd ef i garchar, a gorchymmynwyd yn gaeth i'r eeidwad ei gadw yn ôdiogel. Ym mhen y mis, dygwyd ef i gael ei holi, neu yn hytrach i'w geryddu, pryd y cyhoeddwyd mai heresiaeth warthus oedd meddwl nad oedd offeiriad yn wir weinidog yr Efengyl. “Yr wyf yn diolch i Dduw,” meddai Penry, * i mi wybod erioed am y fath heresiaeth, a thrwy ras Duw, mi a ymadawaf yn gynt â'm bywyd, nag yr ymadawaf â hi.” Priododd ferch i un Mr. Godley, o North- ampton, ac ymsefydlodd yn yr un gymmydogaeth. Yr oedd yn y gymmydogaeth hòno hen balas mawr mewn eoed anferth, o'r enw Ffawsley, yn yr hwn y trigiannai gwr boneddig o'r enw Syr Richard IKnightley, yr hwn oedd yn llochesu y Puritaniaid, ac yn eu cyn- northwyo â'i arian ; ae yno yn fynych y cyfarfyddai duwinyddion * o'r ffordd hòno.” Wedi i Penry sefydlu yn Northampton, daeth Syr Richard i fod y cyfaill goreu iddö. Yr oedd y dirprwywyr yr Uchel Lys wedi penderfynu rhoi y pregethu i lawr, trwy ddefnyddio arfaethau y Star-Chamber,* yn erbyn argraffu, yn gystal a phreg- ethu.f Galwyd a chyfarfu cynghor dirgel yn Ffawsley i ystyried y pethau hyn ; a phenderfynwyd sefydlu argraffwasg ddirgelaidd, fel y gallent argraffu traethodau a fyddent yn llefaru ar bwne yr amser- oedd—yn erbyn esgeulusdra yr eglwyswyr am les ysbrydol y werin. Cymmerodd Penry arno ymofyn am le i'r argraffwasg, a chafodd ran o dŷ gwraig weddw yn Mouldsey, yn Surrey, o'r enw Mrs. Grant. Y gwaith cyntaf a argraffwyd yno ydoedd y Rhif 2, uchod, am y flwyddyn hon, a'r nesaf yn ebrwydd ar ei ol. Enw yr ar- graffydd ydoedd Waldegrave. Er bod y wasg yn ddirgelaidd yr oedd Penry bob amser yn rhoddi ei enw yn llawn–“John Penry? —wrth ei waith. Yr oedd papyrau Penry yn lled wallus o ran eu hargraff, gan eu bod yn cael eu gwneyd ar frys, a * gallasai yn hawdd,” meddai un, *fod llawer o wallau ynddynt, gan mai gwasg * [Y Star-Chamber (neu y Ser-Ystafell, fel, hwyrach, y gellid cyfieithu yr enw) ydoedd ystafell modedig yn Westminster, yr hon a elwid felly, fel yr ydys. yn tybied, oddi wrth fod ei nen yn frith o luniau ser goreurog. Rhoddes yr ystafell ei enw i'r llys a gynnelid ynddi, yr hwn a gyfansoddid o amryw ar- glwyddi tymmorol ac ysbrydol, y rhai oeddynt gyfrin-gynghorwyr, yng nghyd â dau farnwr o lysoedd y gyfraith gyffredin, y rhai a farnent, ac a ddedfrydent heb gyfryngiaeth rheithwyr. Yr oedd gan y llys hwn feirniadaeth ac awdur- dod ar derfysgoedd, anudon, camymddygiad swyddogion cyhoeddus, ac amryw droseddwyr ereill, yng nghyd ag ar lawer o achosion gwladol. Daeth y llys. hwn o'r diwedd yn dra llygredig a gormesol, fel y diddymwyd ef yn ystod teyrnasiad Siarls I.] + Yr oedd penderfyniad neu arfaeth y Star-Chamber, am Ton. 29, 1566, fel hyn :—* That no person shall print or publish any book against the Queen's injunctions, ordinances, or letters patent, set forth, or tô be set forth, or against the meaning of them. *That such offemders should forfeit all their books and copies, and suffer three months' imprisonment, and never practise the art of printing any more. “That no person shall'sell, bind, or stitch such books, upon pain of twenty shillings for each book.' 1588] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 53 bererindodawl ydoedd.'* Er anghyfleusdra mawr i Penry, ac er ei waethaf, argraffai Waldegrave ryw bethau ereill, dienw, yn enwedig traethodau, neu bapyrau bychain, yn cynnwys sylwadau isel, absenllyd ar y frenines, yr archesgob, a'r holl fainc eglwysig. Y ffugenw wrth y papyrau hyn ydoedd * Mar-Prelate.” Yn y flwyddyn hon yr argraffwyd y cyntaf o honynt, yn Kington, yn yr un gymmydogaeth.f Tueddwyd sylw yr archesgob at y papyrau hyn, a gosodwyd ysbiwyr i wylio symmudiadau y Puritaniaid; a phan ddaeth llwyth cert o daclau argraffu i dy Mrs. Grantí ryw ddydd Nadolig, hi a ofnodd, ac a gynghorodd ar iddynt gael eu dwyn yn ol i Northampton. Wrth eu dychwelyd yn ol, a'r ffyrdd yn arw, gogrymodd rhai llythyrenau allan rhwng dellt y fasged, a'r bachgen yn awyddus i wybod beth a allasent fod, a'u dangosodd i ryw rai. Pa fodd bynag, o'r diwedd dygwyd hwy i balas Ffawsley, ae oddi yno i ryw le yn y dref, ae wedi hyny i ffermdy yn Norton. Credai gelynion Penry mai efe ydoedd awdwr y Mar-Prelates, er ei bod yn amlwg i bob dyn o sylw fod gwahaniaeth mawr rhyngddynt a gweithiau addefedig Penry. Torwyd i mewn i'w dŷ yn Northamp- ton, a chwiliwyd am dano, a chymmerwyd ymaith ei bapyrau a'i lyfrau. Rhoddwyd gorchymmyn i chwilio am lyfrau, papyrau, argraffweisg, argraffyddion, a llyfr-rwymwyr, a'u cymmeryd i fyny. Daeth hyn i glustiau Syr Richard Knightley, yr hwn a anfonodd ei was yn ebrwydd i hysbysu y pleidiau i ymlechu ; ac yn brin iawn y diangasant. Yn Chwefror, 1589, cafodd Penry le i'r wasg yn nhy * Ames's History of Printing. + Dengys teitlau y ffaglau hyn, y fath oeddynt, a'r cynhwrf a allasent ei wneyd yn y deyrnas yn yr oes hòno :--* Certain demonstrative conclusions set down and collected by Martin Mar-Prelate the Great, serving as a manifest and sufficient confutation of all that ever the College of Catereaps, with their whole Band of Clergy-Priest, have, or can bring for the defence of their am- bitious and Antichristian Prelacy—Published by Martin Junior, 1589, in octavo, and dedicated to John Kankerbwry,' sef John [Whitgifft], Archesgob Caergaint. * The just censure and reproof of Mart. Mar-Prelate to Martin Junior.” “ Protestation of Martin Mar-Prelate : Wherein, motwithstanding the surprising of the Printer, he maketh it known unto the World, that he feareth neither proud Priest, Antichristian Pope, Tyrannous Prelate, or Godless Cater- caps.” Wedi ei argraffu yn 1589, yn ddirgelaidd, ac yn llawn gwallau. * Dialogue, wherein is plainly laid open the tyrannieal dealings of the Lords Bishops against God's Children.” Printed in l589. Cynnwysa hwn ryw chwedlau yn gwarthruddo y Dr. Martin Culpeper, Wardain y Coleg Newydd, yn IRhydychain, a'r Dr. R. Bond, a'i ddawns. Dywedir am un o honynt–“ Printed where I was, and where Ishall beready by the help of God and my Muse, to send you a may-game of Martinîsm.” Yn 1590. * Ha y any work for a Cooper,' yn erbyn Esgob Lineoln, enw yr hwn oedd Thos. Cooper. Am un arall dywedir, * Printed over sea in Ewrope, within two furlongs of a bouncing Priest, at the cost and charges of Mart. Mar-Prelate, Gent. Yr oedd y blaid arall wrthi yn ysgrifenu yn yr un dull, megys y dengys eu henwau. “ Pappe with an hatchet : alias, A Fig for my God Son: or Craek me this Nut : Or, ATCountry Cuff ; that is, A sound Box of the ear for the Idiot Martin to hold his peaöe : Written by one that âares call a dog a dog—Imrinted by John Anoke.” “ Martin's month mind.” * A Countercuff given to Martin Junior.” “ An Almond for a F）. or an Alms for Mart. Mar-Prelate.”—Wood's Athen. Oaeon. dan yr enw enry.' # [Mrs. Crane yn y gynysgrif ; ond ymddengys mai yr un â Mrs. Grant y tudalen blaenorol a olygir.] 54 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1588 Mr. Hales, yn Coventry, yr hwn oedd nai i Syr Righard, yr hon a symmudwyd wedi hyny i balas Syr Roger Wigston, i Woolston, gwraig yr hwn a roes barlwr bychan i'w gwasanaeth. Yr oedd Waldegrave wedi ymryddhau oddi wrth y wasg hon yn awr, ac un Hodgskins wedi cymmeryd ei le. Er mwyn gwell diogelwch iddo ei hun a'i deulu, symmudodd Penry i Seotland, ac aeth Waldegrave gydag ef, fel y gellid argraffu cynnyrchion ysgrifell Penry yno, sef yn Edinburgh. Talwyd yr holl draul, yn gystal a chynnaliaeth Penry a'i deulu, trwy ymdrech un Job Throgmorton. Er hyny, yr oedd yn hiraethu am “ anwyl dir ei wlad.' Tra yr oedd yno, symmudwyd y wasg o Woolston i Warrington, lle y cafodd y cariwr * wasg ar- graffu, dwy gist o lythyrenau, basged, a chrochan pres ;' a hwy a gludwyd i Fanchester, a chanfuwyd hwy yn Newton-lane, gan IEIenry, Iarll Derby. Cymmerwyd i fyny yr holl argraffwyr, a'r wasg a'r llythyrenau. Anfonwyd yn ebrwydd at yr archesgob, ac yntau a anfonodd at yr Arglwydd Drysorydd, yn erfyn arno ddyfod ym mlaen i'w cospi. Cymmerwyd y cwbl i fyny, o Syr Richard IKnightley hyd y dyn oedd yn gyru y cart. Er yr holl holi a'r croesholi fu arnynt, ni chafwyd dim o bwys yn eu herbyn, gan mor ochelgar yr atebent, na dim i gael craff ar Penry, at yr hyn yr ym- geisid. Pa fodd bynag, anfonodd y frenines lythyr â'i llaw ei hun at frenin Scotland, Iago, yn deisyf arno beidio â chynnwys y fath grwydriaid yn ei deyrnas, ond eu halltudio o'i wlad. Ac i brysuro yr un amcan rhoddwyd allan warant, wedi ei harwyddo gan Whitgifft a phump ereill, yn hysbysu fod “ un John Penry yn elyn i'r llywodraeth, ae os yw heb ei gymmeryd fel y cyfryw hyd yn hyn, y dylent yn awr gymmeryd gwybodaeth a hysbysiad o hyny oddi wrthynt hwy, a'i gyfrifeffelly ohyn allan, ac y gwnaentfelly wasanaeth da i'w mawrhydi.* Mewn ufudd-dod i erfyniad Elisabeth, anfon- odd Iago ei lythyrau allan i alltudio Penry o deyrnas Seotland. Ond nid oedd gweinidogion Scotland mor barod i ufuddhau i hyn, eithr yn wir, attaliasant y cyhoeddiad ym mhob lle y gallent, gan gelu Penry, lle y cafodd gyfleusdra i roi allan lyfryn arall, er profi mad oedd y rhai ydoedd am ddiwygiad yn elynion i'w Mawrhydi a'r Llywodraeth. Tra yr oedd yn enciliedig yn Scotland, efe a gyf- ieithodd ' Egwyddorion Duwinyddiaeth ' Theodor Beza ae Anth. IFaius. Gan nad oedd Penry yn gweled un gobaith am ddiwygiad yn na thrwy yr Eglwys Sefydledig—yr hyn yn ddiau yr oedd ef, ac agos yr holl ddiwygwyr yn ei geisio, efe a ymunodd â chymdeithas ineillduedig a gyfarfyddent yn Southware, ac a elwid yn ammhriodol yn Brownïaid.f Erbyn iddo ddyfod i Lundain, cafodd fod ei gyf- eillion–un yn marw wrth y fodfedd yng ngharchar Marshalsea, ae un arall newydd ei ryddhau o garchar. Cymhellid Penry i gym- meryd y swydd weinidogaethol yn eu plith, ond gommeddai, am ei fod wedi bwriadu defnyddio ei dalent fechan yn ei wlad dlawd ei * Baker's MSS. vol. xxi.. + [Pa beth oedd neu sydd ammhriodol yng ngalw canlynwyr Robert Brown yn Frowniaid, mwy na galw dilynwyr Luther yn Lutheriaid, dilynwyr Calfin yn Galfiniaid, neu ddilynwyr Wesley yn Wesleyaid £] ♦ 1588] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 55 hun, Cymru, ' lle y gwn fod y bobl dlodion yn meirw o eisieu gwybodaeth.” Yn awr yr oedd Penry eto yn ei elfen, ym mhlith cyfeillion ag oedd wedi tyngu ffyddlondeb i'w gilydd, ac i gadw pob cyfrinach o weithrediadau eu cyfeillion ; ae efe a ysgrifenodd y pryd hyn yr olaf o'i draethodau, sef “ History of Cora, Dathan, Abîram,' mewn 16 o bennodau, a'r hwn a daenwyd mewn llawysgrifau ym mhlith y frawdoliaeth ; a dechreuwyd ei argraffu, ond gadawyd ef yn anorphenol, pan gymmerwyd yr awdwr yn garcharor : ond cy- hoeddwyd ef gan un o'i gyfeillion, yr hwn a ddywed yn y rhag- ddalen iddo gael ei ysgrifenu gan * John Penry, Merthyr Tesu Grist ;' ac yn yr * Epistol at y Darllenydd,' ei fod yn ddyn duwiol, dysgedig, selog, ae o ymarweddiad a thymmer Gristionogol—iddo drwy ofal duwiol a llafur, ymdrechu eael yr Efengyl wedi ei phregethu a'i phlanu ym mhlith ei gydwladwyr tlodion; sefyllfa y rhai yr oedd yn mawr resynu wrthi, ae yn teimlo trostynt am fod arnynt eisieu moddion iachawdwriaeth yn eu plith. Wedi hyn, gan fod Duw yn ei ddefnyddio fel offeryn ym mhellach er mwy eglurhâd o'r gwirionedd, efe a driniwyd yn galed, a garcharwyd, a gon- demniwyd, ac a ddienyddiwyd ; ac felly dyoddefodd ferthyrdod er mwyn enw Crist.* Cymmerwyd y rhan fwyaf o aelodau y gym- deithas yn Southware i garchar, a dienyddiwyd dau, sef Barrowe a Greenwood, ar y 6ed dydd o Fai, 1593. Nid oedd bosibl cadw Penry rhag yr un farwolaeth. Yr oedd un John Edwards—Cymro ef allai—wedi dyfod gydag ef o Scotland, a rhoddodd hwnw hysbysiaeth i ustus o'r enw Young, ei fod wedi gadael Penry a'i wraig yn nhy un Nicolas Lee; a rhoddwyd enwau lleoedd ereill lle y galwodd ae y llettyodd Penry a'i wraig ar eu pererindodau ; a thrwy gynnorthwy ficer Stepney, efe a ddaliwyd yn IRatcliff, yr 22fed o Fawrth, 1592-3, a'r dydd nesaf dygwyd ef ger bron yr Ustus Young, ae anfonwyd ef i garchar ar y 26fed. Galwyd ato amrai o dduwinyddion i ymgynghori ag ef, i ymddadleu, ac i hela rhywbeth o'i ben a allesid ei wneyd yn uchel-fradwriaeth. Yr oedd ei ffyddlawn wraig wedi gwybod bwriad ei elynion o'i flaen ef, ae wedi anfon erfyniad at y Llywodraeth yn ei henw ei hun o'i blaid. Ysgrifenodd yntau lythyr maith ati hithau yn llawn o deimladau Cristionogol, ac yn deisyf ei gofio yn garedigol at ei gyf- eillion yn Seotland a Chymru, ae y mae yn enwi un Jenkin Jones (ac un Dafydd), yr hwn oedd yn gwybod yn dda am ei holl gudd- fëydd. Ysgrifenodd hefyd lythyr at ei blant bychain. Holwyd ef yn faith ar ei brawf, gan un Ffenshaw ; ac wedi ei holi, anfonwyd ef yn ol i'w gell yn dra blinedig, heb gael penderfyniad ar ei achos, o'r lle yr anfonodd lythyr caredigol at ei gyfeillion yn Llundain, wedi ei amseru Awst 24ydd, 1593. Yr oedd y bobl erbyn hyn yn ōechreu cynhyrfu, fel na wyddai yr eglwyswyr pa fodd i wneyd, gan yr ofnent y terfysglu ; ac felly, er eu bod wedi claddu y mer- thyron ereill mor ddirgelaidd ag ydoedd bosibl, ac yn penderfynu y mynent ddienyddio Pénry, ni chyhoeddasant eu penderfyniad, trwy gyhoeddi y ddedfryd, ac hefyd nid oeddynt yn gallu gwneyd achos eglur yn ei erbyn: ac yr oedd Penry ei hun wedi ysgrifenu papyr * Wood's Athen. Oacon. vol. i, p. 228. 56 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1589 mewn dull cyfreithiol, er dangos nad oedd ef yn droseddwr o unrhyw gyfraith ag oedd mewn bod. Er y cwbl, traddodwyd ei achos i frawdlys Westminster, a dadleuwyd o bob tu ger bron yr Arglwydd Erif Farnwr, a'r barnwyr ereill, ar yr 21fed o Fai, 1593; a chafwyd cwyn cywir yn erbyn Penry, trwy fawr drafferth. Y dydd nesaf symmudwyd ef i'r Queen's Beneh, Southware, o'r lle yr anfonodd erfyniad at yr Arglwydd Drysorydd Burleigh, yn tystio ei ddiniw- eidrwydd, ond y cwbl yn ofer ; canys ar y 25med o Fai, cyhoedd- wyd barn marwolaeth arno ; ond buwyd bedwar diwrnod heb ar- wyddo y warant, yr hyn a dwyllodd y bobl i feddwl na chyflawnid y ddedfryd. Anfonwyd y warant yn ebrwydd i'r sirydd, yr hwn a orchymmynodd wneyd y crogbren y diwrnod hwnw yn St. Thomas- a-Watering. Pan oedd Penry yn bwyta ei giniaw, dyma y swydd- ogion i mewn i beri iddo barotoi, am y byddai raid iddo farw am bedwar ar gloch y diwrnod hwnw. Arweiniwyd ef am bump o'i garchar yn yr Heol Fawr, Southware, i le y dienyddiad, heb fod nemawr yn gwybod, ac ar yr awr annysgwyliadwy hòno, fod dim o'r fath beth ar waith, rhag iddo ddechreu llefaru wrth y bobl, a chyfodi cynhwrf. A naeawyd iddo ddywedyd gair oddi ar yr esgyn- glwyd. Cymmerwyd ei fywyd, a gwasgarodd y bobl, ae ni wyddys pa le y claddwyd ef.* Tystiolaetha ysgrifenydd eglwysig diweddar, ae un nodedig o ammhleidiol, iddo gael ei ddienyddio, wedi cael ei drin yn greulawn a dideimlad, ar y 25med o Fai, 1593, yn 34 oed. Dywed hefyd fod ei ddienyddiad yn hollol anghyfiawn. Iddo gael ei farnu yn euog trwy dreisio y gyfraith.f * Rhaid i ni beidio ag edrych heibio,” meddai Maskell, “na chafwyd dim prawf, ac hefyd fod Penry ei hun, ar y pryd (i'r hyn nis gallaf roddi nemawr bwys), a phob amser wedyn, hyd yn nod pan yn myned i farw—pan y mae un yn dueddol i gredu y llefarai y gwir—yn gwadu fod ganddo ef ddim i'w wneyd ag ysgrifenu y papyrau hyn.'í 4. * Psalmau Dafydd. 1588.” 4plyg.$ 1589, « The Appelation of John Penri unto the High Court of Parlia- ment, from the vile and injurious dealing of the Archbishop of * John Penry, the Pilgrim Martyr, 1559-1593, by John Waddington. + Enwogion Cymru. A Biographical Dictionary of Eminent Welshmen, By the Rev.TRobert Williams, M. A. ; at yr hwn waith rhagorol y cyfeirir yn fŷnych yn y gwaith hwn, er nad yn llawn bob amser. # Maskell's History of the Martin Mar-Prelate Controwersy, pp. 197-9. [Can- fyddir fod yr awdwr wedi rhoddi gofod pur helaeth i Penry, er nad yw y rhan fwyaf o'i ysgrifeniadau yn dal ond ychydig o berthynas â llenoriaeth Cymru. Perthyn Penry yn fwy i hanes Anghydffurfiaeth neu Ymneillduaeth nag i hanes'llenoriaeth, yn enwedig llenoriaeth Gymreig ; gan nad ymddengys iddo ysgrifenu cymmaint a llinell erioed yn yr iaith hòno.] $ Y mae Johnson yn ei nodi fel yna ym mhlith y llyfrau a argraffwyd gan y Barkeriaid, er na welais y cyfryw, na chrybwylliad o berthynas iddo, heb law yr eiddo ef.—Typographid, vol. i. p. 591. [Pur debyg mai amryfusedd Johnson yw y cofnod.] 1590-92] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 57 Canterbury, and others, his colleagues in the High Commission, wherein the complaintant, Submitting himself and_his cause unto the determination of this honourable assembly, craveth nothing else, but either release from trouble and perSecution, or just trial. Anno Dom. 1589.' 1590. * Britannia, sive Florentissimorum Regnorum, Angliae, Scotiae, E[iberniae, et Insularum adiacentum chorographica descriptio. Authore Gwilielmo Camdeno.” Londini, 1590. [Hwn oedd y trydydd argraffiad o Camden's * Britannia.'] 1592. * Cambrobrytannicae Cymraeeaeve Lingwae Institwtiones et Rwdi- menta accuratè, & (quantûm fieri potuit) suecinetè & compendiosè \ conscripta â Joanne Dauide Rhaeso Monensi Lanuaethlaeo Cambrobrytanno, Medieo Senensi: Ad Jllust. virum Edouardum Stradlingum Equestris ordinis Cambrobrytannum: Ad intelligend. IBiblia Sacra nuper in Cambrobrytannieum sermonem & castè & eleganter versa, non minús necessaria quâm vtilia : Cum exaeta carmina Cymraeca condendi Ratione, & Cambrobrytannicorum Eoematum generibus, alijsquè rebus nonnullis eôdem speetantibus, ijsdémque pariter non minús necessarijs quâm vtilibus. Londini Excudebat Thomas Orwinus. 1592.” 4to.* *. Yn Gymraeg yn debyg i hyn :–“ Gosodiadau ac Egwyddorion y Gymreig- iaith Brydeinaidd, wedi êü gosod allan yn ofalus, ae, hyā y gellid, yñ ddichlyñ- aidd a chryno,.yng nghyd â rheolau cyŵir fydryddiaeth Gymreig,”&c. -, t. [Nid unplyg mo hono, ond pedwarplyg lled fawr ydyw ; a chynnwys 304 o ğgdalenau, héb law dalén yr enw, ŷ Cyflwyniad i Syr' Edwård Sîradling, !!linellau Lladin o glod i'r Aŵdwr o'wäith Gui]. Camdenüs a Ioan. Stradlingŵ3, £hagymadrodd. Hümffrey Prichard, Anerch yr Awdwr * at y Cymry? â 9byweiriad Gwallau 3y Èhai oll a leñwant 24 tüdalen ;—y cyfan yn gwneüthur 828 o dudalenau. Niā yr awdwr yw yr unig un sydd yn āyweăyð mai llyfr %plğ9.yw y Gramadeg hwn. Mynegir hymŷ gan y Dr. Owain Êuw, yn y ei 9ambrian.ŷugrterly Ãīagazine, ii. 226 ; gañ ŷ Pärch. Robert Williáñs,” yn lEminent Welshmen, d.g. * John David Rhyš;' a öhan ysgrifenydd yn y Cambrian J.0*al, iii. 55, 57. Ônd y mae cyfargïaff cwbl gyffawn o'r gwaith yn awr 9'rh blaen, a phedwarplyg yúyw, fel y mïäe yn ddigon hawdd i bawb weled, ond sylwi ar y nôd-lythyíeñáu aí oâre y dail. Y mae y cyfargraff y cyfeirir ato Yedi ei gydrwyñno â Geiriadur y Dï. Davies, yr hwn hefyd sy bedwarplyg, er dywedyö o rg- Williams, ać ereill ar ei ol, mai umplyg ydyw.] 58 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1592 Llyfr unplygf ydyw, yn cynnwys tri chant a dwy o dudalenau, heb law tuag ugain tudalen o Ragymadrodd. Y maeepistol Lladin- aeg yn ei ddechreu, o gyflwyniad i'w gefnogwr–“Illvstri Wiro, Erwditione et Prvdentia Praestantis, eximióque literarum et liter- atorum Patrono, Edouardo Stradlingo Cambrobrytanno, Equiti aurato.” Yn canlyn y * Llythyr Cyflwyn,' y mae Englynion T„ladin o ganmoliaeth i'r gwaith a'r awdwr—y cyntaf gan Camden. Yna y mae Rhagymadrodd Lladin, gan * Hw mfredw8 Prïeh ardw 8 • Wen edo# w& Bangorŵe n 8 â8.” Canlynir hyna gan gyfarchiad yn Gymraeg–“ At Bendebhigion, a' Bonhedhigion, a' Phrydydhion, a' Chymreigydhion, ac at eraïlh o m' Annwylieid o Genedl Gymry, ac erailh amgen no“r hain, Annerch a' Lhwydhiant.” Y mae y llythyr anerch hwn yn gryn faith, yn cynnwys drossaith[wyth]tudalenunplyg pedwarplyg] mewn argraff fân, ac mewn llythyrenau Italaidd; a'r wn, oni buasai ei feithder, a fuasem yn ei ddodi oll ger bron y darllenwyr ; ond rhaid ymattal, gyda rhoddi y ddosran derfynol yn unIg :— * A' mwyabh parth o'r Llybhr yma a bhybhyriwyd ac a bhedhyl- iwyd yn gyntabh, ynn Nhy y Pendébhie M. Morgan Merêdydh o ymyl y Bugeildy ynn Nyphryn Tabhîda o bhywn Swydh Bhaesybhed: ynn y lhe lawer gwaith y bû bhawr bhy ghhroeso, a'm' hansawdh o bhwyt a' lhynn gann y gwrda a'“r “wreicdha. Eithr diwedhbarth y Lhybhr hynn, a bhybhyriwyd dann berthi a' dail gleision mywn gronyn o Bhangre i mi bhyhûnan a “elwir y Clûn Hîr, ym mláen Cwmm y Lhwch, a' thann “Odreuon Mynydh Bannwchdêni. Rhai a “eilw y Mynydh hynn [Bann Arthur,] erailh [Móel Arthur.] Dann grîb y Bhóel honn, ac ynn ei harphet, y mae Lhynn digon “i bheint, ae yn abhrîbhed ei dhybhnder, ac yn rhybhedh ei ansawdh ; o ethryb [mal y cerdhant chwedleu] ny “welspwyt eirióet edêryn o'r byd ynn eyrchu nac idho, nac atto, nac ynn nobhiaw arno ; onyd yn holholh ynn ymwrthod ac êbho: a' rhai a dhywêdant, na's gnotáynt nag anibheilieid na milod o vnrhyw, ybhed dhim dwbhr o hono. A?lhawer o enrhybhedôdeu erailh, (ac o rann canbhod arr brydieu betheu dieithr dros benn yn ghhylch y Lhwch yma) a ydys ynn eu hadrodh gann gyphrêdin y “Wlâd honno ; ac yn enwêdic gann y sawl a arbhêrynt o ymgyrchu i'r Moelydh a'r Banneu hynny er mwyn bugeila. A'r Lhynn neu'r Lhwch hynn, a “elwir Lhynn Cwmm y Lhwch. Eithr ymchwêlwn bellach i adrodh ichwi taw ym mha le bynnac y dechreuwyd, mae y cenôlwyd, nac y diwêdhwyd y Lhybhr yma ; nag ym mha bhann bynnag y mybhyriwyd vn dim arno, i chwî, ae er eyeh mwyn chwî y gwnaethpwyt hynn olh. Ac o'r ethryb hynny, odd oes dim yndho a bhô tebye i “wneuthur dim lhês nag i'r Iaith, nag i chwitheu y Pendebhigion a' Bonhedigion Gwlâd Gymry, y mae yn dhâ iawn gann bhy ghhallon : onyd êbh, gydâwer heibio mal diphrwythbeth, a dechymyger ryw bêth aralh a bhò gwelh nog ebh, a' charer bhi (o's mynner) am bhy ewylhys da, er imi o dhamchwain bhÔd (a' hynny o eisieu galhu) yn dhyphygiol (seatbhydh) o barth perpheithio bhy ghorchwyl. A' hynn a dhy- wêdabh wrthych' cymn ymâdo o honobh' â chwî, na “wnaethpwyt 1592] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 59 ermóed dhim ynn y byd yma yn gyn gystadled, nac yn gyn ber- pheithied, na's galhei ryw dhyn cynbhigennus, a' drwc ei ewylhys, o'i dhrwc dabhawt, gymryt arno anurdho y pêth da hynny â'i “eirieu dúon marwâraidh, o damwheiniei idho arr adêgeu ymgybh- arbhod ac vndyn aralh annealhus a bhwriei ei góel arno, ac a gredei i'r pêth a dhywettei. Weithion rhag tra gormodh blino arnoch?, yma y cymhêrabh bhy ghennad ganwch', gann dheisybh ynn bhy ghwedhi rhât y Tâd, a'“r Mâb, a'“r Yspryt Glân i'ch plith olh yn “wastad. Amen. * O'r Clûn Hïr y chweched dydh o bhis Tachwedh, oedran eyn Harglwydh Iesu Grist, mîl a' phymeant a' deudhee a' phedwar vgeint. “Yr eidhoch' olh, ac yn holh yr eidhoch', I. D. R.' Yn niwedd yr % Epistola Dedicatorïa' y mae–“ Brychanj prìd. Non. Julïa8. 1590. Ec anîmo tuî amantï88îmus & obseruantîs8îmus, Ioannes Dauides Rhaesus ;' ac yn gyssylltedig ag enw y llyfr ar y ddalen gyntaf o gorff y gwaith, y mae enw yr awdwr drachefn [yn y cyflwr annibynol]–“ Ioan ne Da uôde Rhae8 o Cambrobrytanno Authore.” Gwelir mai y peth hynotaf yn y llyfr hwn yw ei ddull yn llythyrenu yr iaith Gymraeg. Yn lle llythyrenau dyblyg, y mae yn chwanegu h at y wreiddiol, megys ]h am l]; dh am dd; bh am f; gh am ng ; ac fel yr holl hen lyfrau, yn cyfnewid w am u, ac u am v.* Heb law hyny, y mae ganddo ddwy lythyren nad oes eu bath mewn argraff yn awr. Nid ellir eu dangos, am nad oes un gan yr argraff- yddion, heb fyned i'r draul o fathu rhai yn bwrpasol. Y llythyren- au hyn ydyw w ae y. Y mae yr w rywbeth yn debyg i'r rhifnod 8, â'i ben uchaf yn agored (8), ac y mae un ochr yn troi yn fachog ar y llaw aswy, yn debyg i ddwy Sigma Groeg, yn groes i'w gilydd ; neu yn hytrach ar lun y nod am ac felly ym mlaen bychan (&) â'i faglau i fyny (*).f Y mae yr y yn tolcio ar led yn ei dwy fraich, yn debyg i freichiau dyn yn uwch na'i ben, neu yn hytrach heb ei ben, a'r goes hefyd yn rhoi dau gam toleiog, yn debyg i goes rhedynen, neu y Gamma Groeg (Y). Nid hon yw yr unig y chwaith, canys y mae ganddo y gyffredin, ac mae y hòno mor fynych a'r llall, ond yn meddu ei lle ei hun. Y mae yr y gamog ym * [Nid arferir v ganddo mewn un modd ym mhlith llythyrenau yr Egwyddor Gymraeg;ond yn y Lladin defnyddir v yn lle w, ac w yn lle v, î yn llej, a jyñ lle i, agos yn ddiwahaniaeth, yn ol dull û yr oes hòno : a cheir v weithiau yn lle ŵ mewn geiriau Cymraeg. Egwyddor Gymraeg y Dr. Rhys yw' y ganlynol :—a, b, bh, c, ch, d, dh, e, g, gh, ghh, h, i, lh, l, m, îmh, ri, ^h, 0, p, ph, rh, r, s, t, th, u, w, y (o ddau fath)=31. Arferir y ddeu- fath hyn o y hefyd yng Ngramadeg y Dr. Davies (1621) ; a chedwir yr un nod- wedd yn yr ail argraffiad ô hono a ymddangosodd yn Rhydychain yn 1809.] . + [Ceir y âull hwn ar y ß w, neu um cyffelyb iddo, yn gyffredin laWn mewn hen lawysgrifäu Cymreig, megys y Llyfr Coch o Hergest, a.r.e.] 60 • LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1592 mhob lle y mae yr y gyffredin yn cadw ei sain heb” leddfiad, megys yn bychan ; ondyry gyffredin ym mhob gair lle y lleddfir ei sain i u, megys bys. Y mae ganddo hefyd ddau dolnod, os bydd y gair yn ddiffygiol o ddwy lythyren, neu yn ddau air ; a'r nodau yn troi eu penau yn groesion, er dangos yn gydiol â pha lythyren y dylasai y llythyren goll fod, pe cadwesid gwreiddioldeb y gair ; megys a' %r am ae yr, neu o' “r am oc yr. Y mae yn briodol rhoddi hefyd ychydig esiamplau o hono. Rhaid dewis rhai byrion. O dan y pen “IDe Figura. Dulh,” ceir ei_ddull yntau fel hyn: Simplex: lhâdh, lh08gy, b6d, rhedeg, |Figura ver- ) 0didawe: yt; rhodïo, gwnábh, &e. eybhladh, borum alia ) Composita : gwrthladh, atbheîlîaw, dam- Cybhansodhedie : gylchynu, perpheîthwnabh, &o. f a u;.,,1:... ( Ystudïaw, ex arti- ( studïaw Articulis: Ystabhelhu, } culo y, {## verbis. Y$sydh, & ys & l 8ydh ( drygladh, Y [ drwg. cammdybïaw, 60%7????)., Nomini- ] gwr!adh, gwr. bus: vt } treŵsdaraw, HCum {?„;,, e¢gwerthu, cčg. Ugwalhgoôhîaw J gwalh. C r £n -N 90. omponuntur * digerydhu, dč. ß •{ #º, 4 abhlonydhu, } cum { abh. aut cum IJS: braîdhgobhï, braódh. Udateónu, J dat quasi dîaf. ( amd6ŵ, h ^ 0%. damgylchynu, dam. .cyngydŵaw, cyn. Præposi- \ traw8neîdîaw, traws. tionibus :{ traehobhiaw, } eum ! tra. yt; ateb&gwrtheb, ač, gwrth. atbheŵ/ïaw, â#. cy88eŵnïaw, 6y8. U ymdóraw, J Cymm pro ynn.* Fel hyn y mae yr holl lyfr, yn llawn o gromfachau, ymsangau, a chyssylltiadau, pa le bynag y mae yr awdwr yn dosbarthu ei esiamplau gramadegol. Yn Lladin y mae yr addysg gan mwyaf, a'r esiamplau neu y gwersi yn Gymraeg : ond y mae weithiau yn chwanegu cyfieithiad o'r addysg neu ei gyfarwyddiadau, yn Gym- raeg; megys ei * Methodus cognoscendŵ syllabas numero syllabdrum dwbîas,' pryd yr ychwanega yr un peth yn Gymraeg, fel hyn :— * Modhion i adnabod, bêth yw sylhabh betrus ai vn sylhabh, ai ynteu mwy. * Tudalen 83 1592] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 61 « 1. Y môdh cyntabh yw, sebh: Pann liossoccer gair ag [y] bhydharsain yndhô, herwydh rhïbh ei sylhâbheu, ag nyd herwydh syñwyr y gair o rann vnig a lhiossog : edrycher ar y lhiossog o sylhâbhéu ; ag yma wrth bhall y bo ynn y gair ]hiossog o sylhâbheu, bhelhy y bydh yn herwydh ei bhôdh ynn yr vnig a' “r odidog o sylh- âbheui, cyn ei liossÔgi. Canys ony wydhys bêth yw [Bagl] ai vn sylhabh ai dwy, na pha bhodh yr scribhenner ynn y mydr : lhiossoccer [Bagl] herwydh rhîbh sylhâbheu, a dywetter [Bagleu,] ag yna dwysylhábhog a bhydh [Bagleu.] Ag am hynny vnsylh- âbhog oedh [Bagl] mywn cerdh dabhod a mytr. A phann liossoeeer 'bhelhy, yna y tawdh yr [y] rhwgh y lythyren bhûd a' “r lhythyren dawdh, am bhod [y] a sain bhydhar neu sain dywylh arnei. Ag o'r achos hynny, ny scribhennir dhim o honei mywn cerdh dabhod, nag ynn yr vnig, nag ynn y lhjossog, onyd mall hynn.: [Bagl, bagleú.] Eithr mywn rhydhiaith bhall hynn ydh arbhêrynt o scribhènnu, [Bagyl a bagyleu ;] yr vn yn dheusylhâbhog, a'“r Ihalh yn drisylhâbhog. Ae ynn yr vn mòdh, dwysylhâboe yw [Bwgwl] ynn yr vnie ; ag am hynny trisylhâbhoe a bhydh [Bygyleúl ynn y Ihiossoe. Canys sylhabh rhagor a dhyly bôd ynn y Ihiossoe, nog ynn yr vnie ; na rhannêdig na chybhansodhêdig bhô y gair. Rhann- êdig, megys y clywsoch' vchod ; a' chybhansodhêdig: megys [Eürlhiw ae eurlhiwîeu.] Ag ynn yr vn wêdh y bernir am y cyphêlyb.' « NôT. * 0°s herwydh synwyr y gair yn vnig, y Ihiossoeeer y gair; ynn lhawer lhe ny bydh mwy o sylhâbheu ynn y lhiossog, nōg yr ŵnio neu “r odidog, megis ynn yr hain : Sebh, [Clerwr, elerwyr.T March, 'meŵreh] &e. * A chytboent rhai o'r geirieu a synwyr lhiossog yndhynt wnig ，# odidog : etto rhaid yw bôd y lhiossog yn Ý; *"） âbheu no“r odidog. ..Canys ny elhir.[elér] onyd o lawer, na [choed] o vnprenn ; eissoes lhioSSoccer y geirieu mall hyn: [Cleroedh, eoed. ydh,] y lhiossoe hynny yssydh yn bhwy o rïbh sylhâbheu no“r vnig, er bôd synwyr y lhiossoc a' “r odidoc ynn myned mywn rhyw bhôâñ yn vnparth. $ 2. Yr ail pêth i adnabod sylhabh betrus, yw cybhansodhiad y gair. Canys wrth bhall y bo ynn y gair cybhansodhêdie, bhelhy y |bydh ynn y rhannêdie, nag odidog na lhiossog bhô y gair. Ag am y!ny o's dausylhâbhoe yw [Lheidrdhyn,] vnsylhâbhoe oedh [!heidr] C. * 8. Y trydydh pêth i adnabod petrusder sylhabh, yw Ardhis- gynniad y gair. Canys wrth bhall y bo ynn y gair ardhisgynnêdig, bhelhy y bydh ynn y gair cyssebhin. Ac am hynny, o's pedwaŁ- sylhâbhoe yw [Dynïoneu.] trisylhâbhoe yw [dynion.] Ae ô°s dwy- Sylhábhoc yw [Lleidraidh,] ynsylhâbhoe yw [!heidr.] Ag bhelhy y bernir am [4u'r ae euraidh] a''r cyphêlyb.”* * TEudalen 135, 62 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1592 Yr ydys yn ofni mai prin y medr y darllenwyr wneyd rheswm o'r esiamplau hyn, gan mor estronol eu hymddangosiad, er eu bod yn Gymraeg lân loew, yng ngwisg yr ieithydd hynafol hwn ; gan hyny, rhoir ychydig linellau yn yr hen ddull hwn, ac yn y dull cyffredin, bob yn ail linell:— * Hyd neu gyhydedh y sylhâbheu, a bhydh herwydh messur o * Hyd neu gyhydedd y 8ŵllafau, a fydd herwydd meswr 0 lythyr ag amsêroedd gosodiâdeu a bhô yndhynt. A' lhiaws amser lythyr ac amseroedd gosodïadau a fo ynddynt. 4 lluaws amser a bhydh i sylhabh hîr, ac vn i sylhabh bherr. Canys hwy o amser a fydd â 8îllaf hŷr, ae wn â 8îllaf fer. Cany8 hwy o amser y bydhir ynn dywedud sylhabh hîr, nog yn adrodh vn bherr. Hir gy byddŵr yn dywedyd 8îllaf hŵr, nag yn adrodd «n fer. Hźr yw pôb lhedhybh, a' byrr pôb talgrwnn : ag etto hwy yw diphthogh yw pob lleddf, a byr pob talgrwn : ao eto hwy yw dîphthong dalgronn, no sylhabh aralh dalgronn. A' rhai o'r sylhâbheu dalgron, na 8ŵllaf arall dalgron. 4 rhać o'r 8ô/lafa« lhedhbhon, a bhydhant hwy no rhyw ledhbhon erailh, o herwydh lleddfon, a fyddant hwy na rhyw leddfon ereill, o herwydd messur o lythyr ag amsêroedh a bhônt yndhynt.”* 'meswr o lythyr ac amseroedd a fônt ynddynt. Y mae rhan fawr o'r llyfr hynod hwn, % De Poemate metrŵeo,' h.y. am Fesurau Cerdd ; lle y rhoddir llawer o esiamplau o hen englyn- ion, cywyddau, ac awdlau, wedi eu gosod yn yr un dull cyplysog, taflenog, ymsangog, a chromfachog, ag yw y gwersi mewn rhydd- iaith. Rhoddir yma un esiampl ; ond nis gellir ei gosod yn eglur a chyflawn, o ddiffyg cromfachau taflenog priodol:— * Awdl gywydh a bhessúrir o bedair sylhabh arr dhêg, saith ym mhôb Bann o“r dhau Bhann ; a' “r Gair cyrch ynn nechrau yr ail Bann, ynn atteb i'r Awdl gyntabh ; a'“r Awdl dhiwêthabh yn ymrabhael; a' honno yn vnawdl drwy y Cowydh, bhall hynn :— * JEaeemp%/m Recentãorðn. Wn a dâl y nydôlig, obr didhig i Brydydhion ; Ag a bryn dhêg obaeiraid, Thonghaid bhal y golhynghon. Norïbïtur & âta. Wn a dâl y nydôlig, Obr didhig i Brydydhion ; Ag a bryn dhêg o bei raid, Lhonghaid bhal y golhynghon. * Tudalen 144 *. Carmen. { 1592] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 63 Atgue etîa'n hoe m0do. Wn a dâl y nydôlig, Obr didhig, I Brydydhion : Ag a bryn dhêg o bei raid Lhonghaid Bhal y golhynghon. Wn-a. dâl-y. ny-do. lig, Obr-di. dhig-i. bry-dy. dhion. Ag-a. bryn-dhêg. o-baei. raid. Lhon-ghaid. bhal-y. go-lhyn. ghon.* Sean8ïo. Y mae y Gramadeg hwn yn diweddu gydag attodiad maith, yn cynnwys llawer o ddarnau barddonol helaeth ; megys, * Owdl Bhair a gânt Gwilim Têw, i dhyscu Ihawer o'r hen Bhessûrau gorchestawl, ae nyd ydynt y“w cael ond ynti hi am Bhardh- ōniaeth ; ond am Dhewiniaeth, gochêlwch' y surdoes, medh William Midelton ;'f * Owdl a gânt Lewys Morrgannwg wrth Leision Abad Glynn Nêdh, a''r pedwar mesur arr hugein yndhi, arr dhulh yr oes honno,” &c. ;í a'r oll yn y ffurf uchod o lythyrenu a sillebu. Am y T)r. SION DAFYDD RHYs hwn—dywedir i Jane, merch Thomas Stradling, Ysw., o Gastell St. Donat's neu Dunwyd,$ yn sir Forganwg, briodi â Syr William Griffith, o sir Gaernarfon, yng Ngwynedd; ae yn Eglwys St. Donat's y priodwyd hwynt. Ar eu dychweliad i Wynedd, cymmerodd Syr William gydag ef un Dafydd Rhys, i fod yn arddwr iddo ; a chymmerodd ei wraig Jane hefyd ei morwyn gyda hithau. Yr oedd y Dafydd Rhys hwn yn frawd i IRisiart ab Rhys, y bardd, o Ferthyr Mawr, ger Pen y Bont ar Ogwy, yr hwn oedd athraw Iorwerth Fynglwyd, y bardd, o Graig yr Eos, ym mhlwyf Sant y Brid, ae un o feirdd teuluaidd Castell St. Donat's. Darfu i'r Dafydd Rhys hwn a gwasanaethyddes Syr William Griffith ymbriodi. Ei henw hi oedd Annes neu Agnes. Cawsant fab, yr hwn a alwasant John neu Sion, a dilyn enw ei dad, Sion Dafydd Rhys.| Bu farw ei dad, Dafydd Rhys ; ae yn fuan wedyn, bu farw Syr William Griffith, a'i foneddiges ; a bu gorfod i Agnes a'i mab bychan ddychwelyd i St. Donat's, gan gerdded yr holl ffordd o sir Fon i sir Forganwg ; canys yr oedd hi a'i gwr wedi cael tir tuag at eu cynnaliaeth yn Llanfaethlu, yn sir Fon. Yr oedd cangen, ae y mae eto, o'r Griffithiaid yn byw yn y plwyf hwnw, a dichon mai yno, yn y lle a elwir y Gareg Lwyd, yr ymsefydlasai Syr William pan ymbriododd. Bu * [Tudalen 192-3.] + [Tudalen 235.] # [Tudalen 239.] $ [Sant Dunwyd, neu Sandunwyd.] | [Ganwyd ef yn y flwyddyn 1534.] 64 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1592 gorfod i Dafydd Rhys droi allan o'r lle ar farwolaeth Syr William Griffith.* Pan oedd gweddw Dafydd Rhys yn dychwelyd o Fon, yr oedd y bachgen, Sion Dafydd Rhys, yn rhy ieuanc i gerdded; o ganlyniad, bu gorfod i'w fam ei gario yn ei breichiau, ac ar ei čhefn, y rhan fwyaf o'r ffordd. Erbyn iddi gyrhaeddyd St. Donat's, yr oedd yn glaf iawn, a bu farw o'r cystudd hwnw. Cymmerodd Syr Edward Stradling y bachgen bychan ato ef i'r Castell ; a rhodd- odd ef o dan ofal yr un athrawon â'i fab ei hun, Thomas. Daeth y ddau fachgen yn gyd-gyfeillion hoffus iawn o'u gilydd, ac yn an- ewyllysgar i ymwahanu, na bod oddi wrth eu gilydd. Wedi cael addysg deuluaidd yn y Castell, anfonwyd y ddau wr ieuanc i Brif- ysgol Sienna, yn yr Ital, lle y dygwyd hwynt i fyny yn dda, yn holl ôdysgeidiaeth y lle a'r oes. Wëdi eu dychweliad adref, priododd Syr Thomas; cafoddfab, yr hwn a alwyd Edward; a phenodwyd Sion T)afydd Rhys i fod yn athraw iddo, yn y Castell. Rhywbryd, fel yr oedd yr etifedd ieuanc yn rhodio ar hyd traeth y môr sy'n terfynu ar y Castell, efe yn ddifeddwl, a arosodd ar le oedd yn uwch na lle arall, hyd nes oedd y llanw wedi ei amgylchynu yn rhy ddwfn i gerdded trwyddo. Efe a waeddodd am gynnorthwy, a chlywyd ei lef o'r Castell. Aeth dynion ar geffylau yn ebrwydd i geisio ei waredu; ond ni ellid llwyddo i gael yr un ceffyl i gymmeryd y dwfr, · yn erbyn y tònau ewynog. Ar hyn taflodd Sion Dafydd Rhys ei ddillad uchaf oddi am dano, ac aeth yn hyfi'r dwfr, yn erbyn yr holl dònau, a dygodd yr etifeddieuanc i dir yn ddiangol. Os oedd ei barch yn y ty yn fawr gynt, yr oedd yn filwaith mwy bellach. Pan ddaeth yr amser priodol, anfonwyd y boneddwr i'r un brifysgol ag y buasai ei dad ynddi o'r blaen, yn yr Ital, a Sion Dafydd Rhys gydag ef, i fod yn brif athraw iddo. Arosasant yno rai blynyddau ; a daeth S. ID. Rhys yn glodfawr am ei helaeth wybodaeth, a chafodd ei raddio yn D.M. (Doctor Meddyginiaeth). Ym mhen amser efe a ddychwel- odd i Gymru, ym Babydd o ran dygiad i fyny, ac yn fynach ; ac o blegid bod yr holl fynachlogydd wedi eu diddymu, efe, fel y gwel- wyd, a brynodd etifeddiaeth fechan mewn lle a elwir y Clyn Hir, neu Glyn Hir, ar derfyn Cwm Llwch, wrth droed mynydd Ban uwch Deni, neu Banau Brycheiniog.f Am y rheswm iddo ddewis sir Frycheiniog i anneddu ynddi, dywed ef ei hun fel hyn:— * Ac er imi “alhu o gybhiawnder, îeu ae o bêth haedhiad arr bhy Ghwlâd, ardhelw y mann cyphrêdin a bhynnwn yndhi i drigiaw, a' mawr groeso i m' ynn y lle y delwn am dhybhod : eisoes mybhî (ac nyd amgen nog o ewylhys da parth ac at y “Wlâd) a dhewisais bhy * [Ychydig linellau o'r blaen awgrymwyd ddarfod i Dafydd Rhys farw o flaen Syr W. Griffith. Ac os oedd gweddw Dafydd Rhys yn feddiannol ar dir at ei chynnaliaeth yn Llanfaethlu, y mae yn hynod, braidd, iddi ddychwelyd i Forganwg ar farwolaeth ei gwr ; er, mae yn wir, y gallasai hyny ddygwydd.] + Doom of Colyn Dolphin, gan Taliesin ab Iolo, t. 91-95 ; lle y ceir achau teulu y Stradlingiaid o Gastell St. Donat's, ym Morganwg, allan o lythyr y Parch. Edward Gamage, o St. Athan, ym Morganwg, at Llewelyn ab Ifan, Tachwedd 23, 1726. - 1592] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 65 mhreswylbhod ynn Swydh Bhrycheinawe ; a' hynny nyd yn vnie o achaws bhy môd bhyhûn yn Gymro ; onyd hebhyd (o's bhi a gaphwybh bharnu) o ethryb bhy môd ynn tybieid yn fy ghhallon, madd oedh wnwlad ynn Ghhymru o rann Pendebhigion, a' Bon- hedhigion, a' Chyphrêdin, “welh ei phobl, “lanach eu cynhedhbheu, syberwach eu moeseu, na hawdhach cáel cymwynas dhâ ganthynt', ym mhÔb môdh ae y ceisiyd na gleindid, na hawdhgârwch, na -chymwynas, na syberwyd, na dim dâ aralh mywn vndyn ; no phobl *Wlad Bhrycheinioe.?* Yn y lle hwnw y gorphenodd efrydu ei Ramadeg meistrolgar ; ae yr oedd Syr Edward Stradling, bywyd yr hwn a achubasai, yn ei gynnorthwyo ag arian, ae angenrheidiau ereill ; gan ddangos iddo gyda hyny barch diderfyn.f Yn ei hen ddyddiau, a hen iawn ydoedd, efe a symmudodd i dref Aberhonddu, lle y diweddodd ei -ddyddiau, o ddeutu pedwar ugain mlwydd oed, yn amser y Brenin Tago I, yn 1617.1 Dywed rhai iddo farw yn ddyn unig ; Ond dywed Theophilus Jones fod bedd ei wraig yn Aberhonddu, ag arno y eerfiad hwn:–“ Ucor Joh'îs David.” Dywed hefyd fod eifab, Walter, yn Brotestant, ac yn Ficer Aberhonddu.$ Nid y Gramadeg hwn oedd ei unig waith. Cyfansoddodd, yn yr Italaeg, gynnulliad o * Reolau i ddechreu dysgu y Lladinaeg,' yr hwn a gyhoeddwyd yn Wenis. Ysgrifenodd hefyd Draethawd Lladin ar “ Lafaredigaeth yr Italaeg,”| yr hwn a argraffwyd yn Padua.** Ond ei orchestwaith yw y Gramadeg Cymraeg hwn yn Lladin.ff Am Humphrey Priehard, yr hwn a ysgrifenodd Ragarweiniad i'r Gramadeg, dywedir mai brodor o Fangor, yn sir Gaernarfon, ydoedd. Rhoddwyd iddo fywoliaeth Llanbeulan, Mon, dan yr enw * Humphrey Prichard ab John,'ff ar Awst 6ed, 1548, gan Arthur IBulkeley, Esgob Bangor. Pabydd ydoedd y pryd hyny ; ond yn 1570, a'r 13edd o deyrnasiad Elisabeth, efe a ymddangosodd ger bron yr Esgob Robinson, ac a danysgrifiodd y. 39 Erthyglau. Barn- wyd wedyn nad oedd wedi ei urddo, a rhoddwyd arall yn ei le, ar ol hir ymgyfreithio yn llys Bangor ; ac nid oes dim ychwaneg o'i hanes hyd ei gyssylltiad â'r Gramadeg hwn.$$ Haerir gan rai mai efe a olygodd yr argraffiad pan ydoedd yn dyfod trwy y wasg yn Llundain, ae iddo gymmeryd gryn hyfdra trwy roddi ei ragymad- * * At y Cymry,” ·f Parry's Cambrian Plwtarch, p. 309, &c. # [Yn y fl. 1609, yn ol y Cambrian Plwtarch, t. 313, a'r Eminent Welshmen, d.g.] $ Jones's History of Breconshire, vol. ii. p. 51. | [“De Italicae Linguae Pronumtiatione.'] ** Gwladgarwr, 1839, t. 161-63. ·f“f Doom of Colym, Dolphin, p. 95. #f [* Humphrey ap Richard ap John,' ym o| y gofres ar ddiwedd Rowlands's JMona Antiqua, t. 335. Canlynŵyd ef ym mhersðniaeth Llanbeulan gan Hugh Edwards, A.C. ; ond ni ddywedir, yn y gofres a nodwyd, pa un ai ār farwôl- aeth Prichard, ai ar ei ymddiswyddiad, y cafodd ef hi.] $$ A. Llwyd's History of Moma, p. 360. 66 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1592 rodd ei hun i mewn, a chwanegu rhyw eiriau yn y rhagddalen, heb genad yr awdwr ;* ond y mae llythyr ar gael, wedi ei ysgrifenu gan yr awdwr ei hun, ar ei ddyfodiad adref o Lundain, wedi bod yno yn golygu yr argraffu, lle y dywed ei fod wedi ei ddarllen, * llen am len,” ei hunan. Ymddengys hefyd mai 1250 o lyfrau a argraffwyd o honynt, a'r cwbl ar draul Syr Edward Stradling, i'r hwn y mae yr awdwr yn rhoddi cyfrif llawn.f Yr oedd y llyfrau * [Os Pabydd, fel y dywedir, oedd y Dr. Rhys, a bod Humffrey Prichard y pryd hwn yn Brotestant, nid yw annhebygol i ragymadrodd o waith Prichard gael ei osod o flaen y gwaith, er mwyn hyrwyddo ei gylchrediad ym mhlith Protestaniaid yn gystal a Phabyddion. Ond y mae yn ammhëus iawn ai Pabydd ydoed y Dr. Rhys pan y cyhoeddodd ei Ramadeg ; ac ym mhlith pethau ereill a dueddant i ddangos mai Ardystiwr ydoedd, gellir nodi mai ' anhygoel yw y buasai Pabydd, ïe, Pabydd cymmedrol (ac nid eymmedrol mo IBabyddion yr oes hòno yn gyffredin), yn dywedyd mewn perthynas i ' Awdl Tair? gan Gwilym Tew, * am Ddewiniaeth, gochelwch y surdoes, medd Wiliam Midelton,' yr hwn, fel y gwyddys yn dda ddigon oedd yn Ardystiwr ; ac nid oes dim yn yr awdl hòno a ystyrir yn “ surdoes ' gan Babyddion. Ni ddywedir ar ragddalen y gwaith mai amcañ yr awdwr ydoedd hyrwyddo gwybodaeth o'r Ysgrythyrau ym mhlith y bobl gyffredin trwy gyfrwng y Gramadeg hwn : ond diau mai yr hyn a olygid ydoedd, cynnorthwyo y gweinidogion i ddeall yr iaith Gymraeg (canys yr oedd pregethu Cymraeg wedi myned i gryn raddau allan o arfer yng Nghymru cyn y Diwygiad), fel y byddai iddynt hwy hyfforddi y bobl mewn gwybodaeth o'r Ysgrythyrau, yr rhai, y pryd hwn, oedd newydd gael eu cyfieithu yn Gymraeg gan yr Esgob Morgan. Nid amcanai y Dr. Rhys, mwy na'r Dr. Davies ar ei ol, i'r cyffredin bobl fyfyr- io ei Ieithadur cywrain ef, canys nis gallai llyfr Lladin fod yn ddealladwy iddynt ; ond yr oedd yn ddealladwy i'r gwŷr eglwysig ; ac o'i ddeall, dysgwyl- id iddynt gyrhaedd mwy o fedrusrwyd yn yr iaith, a thrwy hyny allu o honynt addysgu y bobl yn amgenach. Dysgu yr athrawon oedd bwriad y Dr. Rhys ; a gadewid iddynt hwythau daenu gwybodaeth ym mhlith y werin, a hyny trwy gyfrwng yr iaith Gymraeg.] “F * To the r. wor. Sr. Edwarde Stradlinge, Knighte. * My duty remembered to your wor. You shall understande that I am come home ; but noe sooner came but that Mr. Justice Walter, hearing that shortlie I was to departe from London, and leavinge one at Brecknock to solicit my hastie repayre to him to Ludlow : upon this occacion, and for that hee is the Justice of Assise in this circuyth, and to be kept in hand for manye purposes, I am going this daie to Ludlowe, havinge a farr greater desire (as God knoweth) to resïoreto my Maecenas. But, after my return from Ludlowe I will (throughe God's grace) be shortlie there. The cause of my longe tarynge in London was for the sure setlinge and placinge of the bookes, and pusinge every one of them, sheete by sheete, ûhat noe impfèction might, be foundein them : which sheets in xii hundreth and odd bookes growe to a greate number and a tedious pusall. Of these bookes the Queen'Matie hadd one, my LOrde Tresorer* another, and my L: of Essex the thirde, for that these three hadd just cause to have consideraeon of this exellent language. From the Queen I_know not what aunswere was hadd, for that Icame away before I spake with Mrs. Skudamore, whoe did deliver the booke ; but at the cominge of Mr. Skudamoref to Home- Lasye I shall knowe. There is more worshipfull speeches concerning your selfe about the settinge foorthe of that booke then about any ome thinge that ever you dyd in your life. And thus, with my humble dutye to yor selfe and to your singular good ladye, and hartye comendacons to Mr. John Stradlinge, I beseeche God to blesse and save you all. Brecknocke, this xiith of Julye 1592. Yor wor to comaunde during liffe, JoHN DAvYs.' * Lord Burleigh. * Yr oedd John Skudamore, 9 Hom-Lacy, yn foneddig gwastrawd i'r Frenines Eisabeth, a gwnaed ef yn farchog, ac yr oedd yn un o'r äelodau droßTsïr Henffordd mewn pum eisteddiad #šg! gwahanol yn y teyrnasiad hwnw. Yr oedd y foneddiges Skudamore yn un o ffafriaid y I'€DIn€8, 1592] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 67 ym mherchenogaeth Syr Edward pan y bu farw, ac yn cael eu trefnu yn fanwl ganddo yn ei lythyr cymmyn, onid hanner cant i'r awdwr. Amserwyd yr ewyllys hwn y 10fed o Fai, 1610.* Dywed Prichard mai prif amcan yr awdwr oedd rhwyddhau y bobl gyffredin i ddeall yr Ysgrythyrau, y rhai a gyfieithasid yn ddiweddar i'r iaith Gymraeg. Y mae rhai wedi casglu oddi wrth y dywediad hwn o eiddo Mr. Prichard, fod y Dr. Rhys wedi eofleidio crefydd y Diwygiad, sef Protestaniaeth, ac felly, fel y gwelwyd, y barnai hanesydd enwog, sir Frycheiniog : ond y mae Charles Dod yn ei gyfrif ym mhlith y Pabyddion Seisonig.f Yn wir y mae y llyfr ei hun yr un ammhriodolaf i'w roddi yn nwylaw y cyffredin, er hyrwyddo deall yr Ysgrythyrau, o bob un a ellid meddwl am dano ; canys pa rwyddineb i'r cyffredin a wnai llyfr sy gan mwyaf o lawer yn Lladin ? Gall, ar yr un pryd, ei fod yn Babydd lled gymmedrol, er bod rhai pethau ereill yn arwain i dybio mai H. Prichard a Theo. Jones sy gywir ; canys yr oedd mewn parch mawr gan deuluoedd gwir Brotestanaidd Cymru, megys Gwilym Ganoldref, am yr hwn y dywed yn olysgrifen rhyw esiamplau o englynion:–“ Yr Eghlyn- ion vchot a dherbynnais gann bhy hên Annwyliad a“m' Cybhwlâdwr Gwilim Genoldrebh [Captain Midleton] o Swydh Ddimbeeh.” Yr oedd hefyd ei noddwr o Gastell St. Donat's, wedi eofleidio Protes- taniaeth, ac yn amddiffynwr a noddwr galluog i'r Brenin Siarl I, y rhyfel gwladol. Ymddengys mai dyben y Dr. Rhys oedd dwyn rhagoriaethau yr iaith Gymraeg i sylw dysgedigion, trwy gyfrwng yr iaith Ladin, yr hon a ddeallid gan agos bawb y pryd hyny a honent ryw hawl o gael eu hystyried yn fedrus ar lyfrau. Yr oedd Syr Edward Stradling, noddwr diweddaf y Dr. S. D. Rhys, yn ysgol- haig enwog ei hunan, ae yn fardd. Y mae llinellau Lladin o'i eiddo yn gyssylltedig â'r Gramadeg ;Í a chyhoeddwyd llyfryn o'i * Epigrammata '—Englynion—yn y fl. 1607, lle y mae un Lladinaeg O ganmoliaeth i'r Dr. Rhys a'i waith. Yr oedd y Syr Edward o'r * * Item, whereas there were printed at my expenee twelvehundred and fifty British Grammars, I do give fifty of them ready bound to my friend Mr. Doetôr Davys, the author of them ; and my will is that the rest of them shall be given and bestowed from time to time by my eousin, Sir John Stradling, upon Such gentlemen and others as he shall think fit, for the advancement of the British tongue.”—Traherne's Stradling's Letters. Temp. Qu. Eliz. *f Dod's Church History of England, o'r fl. 1500 i 1688, yr hwn a gyhoedd- wyd yn Brussels, yn l742. # [* Ioan.” (= Ioannes, Ioan) Stradling sydd yn anerch y Dr. Rhys yn nechreu y Gramadeg. Syr Ioan neu J ohn Stradling ydoedd fab i Ffransis Strad- ling, a chefnder i Syr Edward Stradling. Ganed ef yn 1563, a bu farw Medi ll, l637. Ei gyhoeddiad cyntaf oedd–“ De Vita et Morte contemmenda ? (8plyg, Ffrancffort ar y Main, 1597). Yn 1607 ymddangosodd ei * Epigram- 'matwm Libri guatuor' (8plyg, Llundain) ; yn 1623, * Beati Pacifici” (4plyg, Llundain) ; yn l625, “Divine Poems ' (4plyg, Llundain). Urdölwyd' éf yii farchog yn 1608, ac yn farwnig yn 16ll. Ar farwolaeth Syr Edward Stradling yn.l609, daeth i feddiant o drefitadaeth y teulu, ac ymsefydlodd yn Sandunwyd. 9liannwyd ef gan ei fab Edward ; a mab arall iddô ydoedd y Dï, George StÈad- |ing, yr hwn a fu farw yn y fl. 1688. Os yn y fl. 1ö09, megys y dywêâir, y bu farw Syr Edward Straöling, nis gall ei lythyr cymmyn fodŶedi ei amseru'ar y 10fed o Fai, 1610 ; ac nis gâllasai yr un gwr fod yn āmddiffynwr i Siarls I, gañ na ddechreuodd y penadur hwnw äeyrnāsu hyd y fl. 1625.] 68 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1593 blaen—ewythr i'r uchod—yn enwog fel ysgolhaig Cymreig, a dy- wedir iddo yntau ysgrifenu Gramadeg. Teulu Normanaidd ydoedd y Stradlingiaid, yn deilliaw o Wiliam de Esterling, un o'r deuddeg marchog Normanaidd, rhwng pa rai y rhanwyd Morganwg, yn y gwrthryfel â Rhys ab Tewdwr ; ond yr oeddynt wedi cymmysgu cymmaint â theuluoedd Cymreig y Dywysogaeth, nes eu bod wedi naturioli i'r wlad a'r genedl. Y maent yn awr wedi hollol ddiflanu, oddi eithr y waedoliaeth a honir gan deuluoedd a briodasant ferched y Stradlingiaid.* 1593. [Yn llawysgrif yr awdwr, yn gystal ag yn yr erthyglau a ymddangosasant. yn y Traethodydd, gosodir “Egluryn Ffraethineb' Salsbri a Perri o dan y flwyddyn hon: ond gan mai yn 1595 yr argraffwyd ef, symmudwyd ef oddi yma, a chofrestrir ef o dan y flwyddyn hòno.] . 1. * Bardhoniaeth neu Brydydhiaeth, y Lhyfr Kyntaf. Gan Capten William Middleton. Thomas Orwin a'i Printiawdh yn Llundain. 1593.' 8plyg.f Mab ydoedd WILLIAM MIDDLETON i Richard Middleton, o Ddin- bych, a brawd i Syr Hugh a Syr Thomas Middleton. Efe a ym- gymmerodd â morwriaeth, ac a wasanaethodd yn llynges y Frenines Elisabeth yn erbyn yr Yspaeniaid. Y mae y gwaith uchod yn cael ei alw “Y Lhyfr Kyntaf,' fel pe buasai ei fryd ar gyhoeddi ychwaneg. Dywedir mai efe, gyda'r Cadben Thomas Prys, o Blas Iolyn,Ł ae un Cadben Koet, a fygasant dybaceo gyntaf yn gyhoeddus yn Llun- dain. Yr oedd y Llundeinwyr yn ymdyru o bob parth i'w gweled.$. Nid oedd pibellau i'r pwrpas hwnw wedi eu dyfeisio eto ; ac felly yn ddail wedi eu cordeddu yr arferent ef, yn debyg i geglys neu 8îgar$ yn yr oes hon.| 2. 4 Grammatica Britannica in uSum linguae studiosorum suecinctâ methodo et perspicuitate facili conscripta, et nunc prim- num in lueem edita. Henrico Salesburio, Denbighiensi, autore.” Londini, 1598, 8vo. * Cambrian Plwtarch, p. 310 ; Colyn Dolphin, pp. 99–104. + Dyry Ritson ei enw yn Lladin fel hyn:–“Bardoniaeth, sive De Arte Poëseos Cambro-Britannicae (Auctore G. Middleton). Londini 1593.' [Ymddangosodd ail argraffiad o'r gwaith hwn yng nghysswllt â * Flores Poetarum Britannicorum' yn l710. Gweler rhif 5, dan y flwyddyn hòno.] # Gwyliedydd, Mai, 1833, t. 153. $ Pennant's Tours in Wales. | [Gweler hanes pur gyflawn am Wilym Ganol dref, ac ereill o'r Miltwll- laid, yng Ngwaith Gwallter Mechain, ii. 431.] 1593] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 69 Nid yw y llyfr wedi ei rifo yn dudalenau, ond arwyddion y papyr- leni yn unig, yn cyrhaedd i len K. Argraffwyd hwn yn Llundain gan Thomas Salesbury, er mai HENRY SALESBURY o Ddinbych oedd yr awdwr, a'r hwn a anwyd yn Dôl Belider, yn y fl. 1561, a'r hwn oedd yn gangen o'r Salesburiaid o Leweni, a châr i William Sales- bury. Yr oedd wedi cael ei raddio yn B.C. ym Mhrifysgol Rhyd- ychain ; ac astudiodd ac arferodd feddyginiaeth. Y mae ei lyfr hwn yn gyflwynedig i Henri, Iarll Penfro. Yn ei lythyr at y darllenydd, yr hwn sydd yn Seisonaeg, efe a ddywed, fod * amrai bethau da ereill yn barod i'r wasg, megys y Testament Brytanaïdd, wedi ei ddiwygio yn ddiweddar gan Esgob Llanelwy.” Mynega Ames* ddarfod i Morgan edrych dros Destament Salesbury, a'i ddiwygio ym mhellach, a'i fod yn barod i'r wasg pan fu farw. Mae yn debyg mai at hwnw y cyfeirir uchod, oddi eithr y meddylir am waith arall a adawodd yr awdwr ar ei ol, sef Geirlyfr Cymraeg a Lladin, a'r hwn a fwriadai ei argraffu, pan y gelwid am argraffiad newydd o'r Gramadeg. Yr oedd rhagddalen y llyfr bwriadol hwnw yn rhedeg fel hyn :–“ Geirfa Tafod Cymraee: hoe est, Vocabularium Linguae Gomeritanae, sive vocum antiquitus IBritannicarum ferme Omnium, una cum Latinis quibus explicantur, Commentariolum per Henricum Salesbury. Cui accessit ejusdam Linguae Grammatica ab eodem authore olim edita, jam denuo recognita, ad limam revocata, et pluribus locis adaucta, cum rerum et loeorum insignium locupletissimo Tndice.” Dywedir gan Wood i'r Geirlyfr hwn, yn anorphenol, ddyfod i law y Dr. Davies o Fallwyd, ac iddo wneyd defnydd mawr o hono yn ei waith ei hun, pan y dywed ereill, fod ynddo lawer o eiriau nad ydynt gan Davies.f Ond ymddengys mai nid yn anorphenol y gadawyd yr ysgrif, am y dywed yr Esgob Humphreys fod copi perffaith o'r ysgrif ganddo ef.í Gan ddyfod o honof eto ar draws y Salesburiaid, gellir hysbysu yma, ddarfod, yn y gwrthryfel rhwng y Frenines Elisabeth a Mari o Scotland, i un Thomas Salesbury ac Edward Jones, gyda phump ereill, gael eu profi am deyrnfradwriaeth, sef pleidio hawl Mari i'r orsedd yn lle Elisabeth, ae iddynt gael eu crogi ym Meusydd St. Giles, ger Llundain, Medi 21fed, 1586. Ar y 10fed o Fai, 1644, dechreuwyd cyhoeddi papyr Whigaidd, o'r enw * Flying Post,' a'r argraffydd oedd John Salesbury, yr hwn a elwir gan Dutton, y * desperate hypergergonïe Welshman.'$ 8. [* Philadelphus, or a Defenee of the Brutes and the Brutans. IBy Richard Harvey.' London, 1593, 4to.] * Typographical Antiquities. f [Nid oes anghyssondeb yn y ddau ddywediad. Gallasai Davies adael bagad o eiriau SãlŠbri allan er mwyn byrder, megys y gwnaeth â Geirlyfr ïïäîŷïý'ïrï'ŵïûrïï * ~s íWood's Athenoe Oaeonienses, vol. i. pp. 226, 754; Bishop Humphreys's Additions to the same ; Williams's Dict. of Emîïent Welshînen. $ Dictionary of Printing and Printers. 70 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1594-95 1594, * Diffyniad Ffydd Eglwys Loegr. Gan Esgob Jewel, wedi ei gyfieithu o Ladin, yn Gymraeg, drwy waith M. Kyffin, o'r Glasgoed, Llansilin.'* MoRUs KYFFIN neu CYFFIN, oeddfab hynafi Richard Kyffin, Ysw., o'r lle uchod. Yr oedd yn fardd da, ac y mae cryn lawer o'i waith ar gael. Dywed yn ei Ragymadrodd y bwriadai droi y Salmau ar gân, yr hyn, er hyny, ni chwblhawyd. Cyfrifir y gwaith hwn fel yn un o'r esiamplau goreu o gystraweniad pur Gymreigaidd sydd yn yr iaith.f [Yr awdwr, JoHN JEwEL, a aned ar y 24ydd o Fai, 1522, yn Buden, ym mhlwyf Berri Nerber, yng ngogledd Dyfnaint. Pan yn dair ar ddeg oed an- fonwyd ef i Rydychain, pryd yr aeth yn aelod o Goleg Corff Crist (Coleg Merton, yn ol ereill). Cofleidiodd yn fore athrawiaethau y Diwygiad. Pan esgynodd Mari i'r orsedd, gorfu arno ef, fel llawer ereill, ffoi i'r cyfandir ; a bu am heth amser yn Ffrancffort, ac wedi hyny yn Strasbwrg : ond pan ddechreu- odd Elisabeth deyrnasu, dychwelodd yn ol i Loegr. Yn y fl. 1560 gwnaed ef yn Esgob Salsbri; ac yno yr arosodd hyd ddydd ei farwolaeth, yr hwn a ddy- gwyddodd ar y 22fed o Fedi, l571. Ysgrifenodd lawer yn ei ddydd, yn en- wedig ar y dadleuon cyffredin yn ei oes rhwng y Protestaniaid a'r Pabyddion ; ac y mae ei ysgrifeniadau mewn bri a chymmeradwyaeth hyd y dydd heddyw. Ymddangosodd ei * Apologia Ecclesiae Anglicanae” y tro cyntaf yn y fl. 1562, a buan y cyfieithwyd y gwaith nid yn unig i'r Gymraeg, ond i amryw o ieithoedd y cyfandir; a dywedir i'r llyfr hwn, yr hwn sydd wedi ei ysgrifenu mewn Lladin goeth, wneuthur mwy o les i achos y Diwygiad nag un gwaith a gyhoedd- wyd yn yr oes hòno. Nid yw eto wedi myned allan o'i amser ; ond cyfrifir ef yn un o'r amddiffyniadau goreu o Eglwys Brotestanaidd Lloegr a ymddangos- odd erioed. Casglwyd gwahanol gyfansoddiadau yr Esgob Jewel mewn un gyfrol unplyg yn 1609 ; a chymmaint oedd y parch i'w ysgrifeniadau yn yr amser gynt, fel y gosodid un neu chwaneg o'r llyfrau hyn mewn amryw o'r eglwysi, fel y gallai y plwyfolion ddyfod yno i'w darllen ; a cheir rhai o'r cyfrolau hyn hyd heddyw mewn ambell eglwys wedi eu cadwyno wrth y ddar- llenfa. Dywedir ei fod yn enwog am ei hynawsedd, purdeb ei fuchedd, ei dduwioldeb, a'i ddysgeidiaeth.] 1595, 1. * Egluryn Phraethineb, sef Dosparth ar Retoreg, un o'r saith gelbhydhyd yn dyscu lhuniaeth ymadrodh a'i pherthynasau. A dhechreuwyd gan Mr. William Salesbury, a anghwanegwyd ac * Yn ol Moses Williams. [Rhagddalen y gwaith hwn, yn gywirach, sydd yn y wedd ganlynol, yn ol fel y mae ar ddiwedd y Rhagymadrodd i'r ail argraff- iad, gan na welais mo'r argraffiad cyntaf :—* Deffyniad_Ffydd Eglwys Loegr: Ile y ceir gweled, a gwybod, dosparth gwir Grefydd Crist, ac anghywirdeb Crefydd Eglwys Rufain. Wedi ei gyfieuthu o Ladin, yn Gymraeg, drwy waith IM. Kyffin.” Cyhoeddwyd ail argraffiad o'r gwaith yn Rhydychain yn y fl. 1671, dan olygiad Charles Edwards, awdwr Hanes y Ffydd ; trydydd argraffiad yn y Bala yn 1808, gan y Parch. T. Charles ; a 4ydd argraffiad yn Llundain yn Ì849, gan y Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristionogol. Er lbod y Rhägymadrodd wedi ei amseru–“ O dref Lunden ym-Mis Hydref. 1594,' ymddengys mai yn 1595 y cyhoeddwyd y gwaith ;* ac felly y mae yr awdwr wedi ei ragamseru wrth ei osod dan v flwyddyn hon.] * Williams's Eminent Welshmen, d.g. * Morus Kyffin.” + Williams's Ehninent Welshmen. 1595] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 71 a orphenwyd gan Mr. Henri Perri, drwy draul Syr Sion Salis- bury o Leweni sir Dhinbych. Printiedig gan Ioan Dantes, yn Lhundain. 1595.' Yr oedd y gwaith wedi ei gyfansoddi er y fl. 1580; ond ni ddeallir iddo gael ei argraffu y pryd hyny. Yr oedd HENRI PERRI, neu yn hytrach Henry Parry, yn enedigol o'r Maes Glas, yn sir Fflint. Yr oedd yn dal o bryd i bryd amrai ddyrchafiaethau eglwysig—yn ganon yn Eglwys Gadeiriol Bangor, yn berson Llanfachraith a Rhos- colyn ; a dywedir ei fod yn meddu Trefdraeth yn 1606—oll yn sir IFon. Yr oedd hefyd yn gapelwr, neu weinidog teuluaidd, i Syr IRichard Bulkeley, o'r Baron Hill, yn yr ynys hòno. Bu farw, tybygid, tua'r fl. 1617.* Y mae yn nechreu y llyfryn hwn enwau deuddeg neu ychwaneg, o wŷr dysgedig, yn gosod allan ei glod, mewn ffordd o englynion a llinellau canmoliaeth—rhai yn Seisonaeg, rhai yn Lladin, a rhai yn Gymraeg. Argraffwyd ef hefyd ddwy- waith yn y ganrif bresennol.f • 2. * Perl mewn Adfyd, neu, Perl ysprydawl, gwyrthfawrocaf, yn dyscu i bôb dyn garu, a chofleidio y groes, meis peth hyfryd angenrheidiawl ir enaid, pa gonffordd sy yw gael o honi, ple, ac ymha fodd, y dylid ceisiaw diddanwch, a chymorth ym hob adfyd: a thrachefn, pa wedd y dyle bawb i ymddwyn i hunain mewn blin- der, yn ol gair duw, a escrifennwyd yn gyntaf mewn Dwiteh gann bregethwr dysgedig Otho Wermulerus, ac a droed i'r Saesonaeg gann D. Miles Coverdal, ac yr awrhon yn hwyr ir Gambraeg gann. H. L. Joseph Barnes a'i printiodd yn Rhydychen. 1595.” 12plyg. Gwr o Landdeiniolen, yn sir Gaernarfon, ydoedd HUGH LEWIs.j Mae yn debyg mai yr argraffydd ydoedd un Joseph Barnes;$ yr hwn oedd yr unig argraffydd yn Rhydychain, o'r fl. 1585, yr hwn oedd yn argraffydd i'r brifysgol o'r amser hyny hyd y fl. 1617.| Y * D. Miles Coverdal' ydoedd y Dr. Miles Cöverdalë, golygydd argraffiad Testament Tindal, a'r argraffiad cyntaf o'r Beibl Seison- ig yn y fl. 1535. Mae yn debyg mai pan oedd yn Holand yn achos argraffu yr Ysgrythyrau, y cyfieithodd ef y gwaith, gan fod Cuth- * Jones's History of Breconshire; ac A. Llwyd's History of Moma, pp. 360, 391. t [Yn Llundain, dan olygiad y Dr. Owain Puw, yn 1807, 8plyg; ac Llanrwst yn 1829, 12plyg.] S 9 |plyg yn # Greal, 1805, t. 106. $ [Nid 9es ammheuaeth am hyn; canys dywedir ar y rhagddalen mai * Joseph Barnes a'i printiodd.” Rhoddir yr eiiw ŷm gyflawn, alïan o gyfargraff ym imeddiant y golygydd; ond yn y cyfryw gyfâïgraff y mae daïñ bŷöhan o'r argraffeb ar goll.] | History of Printing, London, 1770, p. 127. 72 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1597-1600 bert Tonstal, Esgob Tilundain, wedi gwahardd eu hargraffu yn y deyrnas hon, a llosgi cymmaint ag a gawsid wedi eu hargraffu.* [“Hvw Lewys' yr ysgrifena y cyfieithydd ei enw ar ddiwedd y cyflwyniad * Ir Gwir Barchedic, ar Anrhydeddvsaf Wr, Richard Vychan, Doctor o Ddiviniti, Archiagon o Fydlesex' ; i'r hwn y dymunir “r“ad a thangneddyf Ynghrist, Jesu.” Heb law y llythyr cyflwyn at y Dr. Vaughan (Esgob Llun- dain wedi hyny), yr hwn a gynnwys 9 tudalen, ceir yñ rhagarweiniol i'r gwaith wyth o Englynion “At yr vnrhyw wr,” y rhai a lofnodir * Hv : Lewys' ; ae anerch o 9 tudalen “Ir Darllennydd Christnogaidd rhad a thangneddyf Ynghrist'. Y mae oll, ond yr arweinolion hyn, wedi ei argraffu mewn llythyr- en ddu led brydferth ; a gwna yr awdwr, ar ddiwedd ei anerch “Ir Darllennydd', y sylw canlynol o barth i'r llythyraeth :–“ Na feia am nad oes (y) ymhob mann o flaen (n) ne (r) lle i dyle fod, canys ni alle y printiwr wneuthyr amgen, am nad oedd ganthaw cymaint ac oedd angenrheidiol or llythrennae hynny : ac felly cymer y (d') yn lle y (dd) ac (l') yn lle (ll) ac os damwainiodd i wm llythyren ne i air fod allan oi le, meddwl mae Saeson ai printiodd, 'rhai oeddynt anghyfarwydd yn yr iaith. cymer bob peth mewn rhann dda, a thi am anogi i, ag eraill hefyd, i gymeryd poen mewn pethau eraill o hyn allan, ôlrosot. yn iach.' Gyda golwg ar y dull y cyflawnodd ei waith, Ilefara y cyfieithydd yn y wedd ganlynol :–“ Bellach i bwysaw at ddiwedd : na fid rhyfedd, na chwith genyt, paham yr henwais y llyfr hwn yn berl, (gann mae gair Saesonaeg yw perl) nid wyf yn gwneuthyr ym hynn ond fal y gwnaeth fyngwell om blaen, canys darllain y trydydd pennod ar ddeg o Efangyl Sainct Mathew, yn y 45. ar chweched wers a deugain, a thi a gai yr vn gair. Heb law hynn, Oni chan- lhynais, fy Awdur air yngair, na feddwl wneuthyr o honof ar fai : canys weithieu (yr wyf yn cyfaddef) mi a rois lai, weithieu eraill, mi a rois fwy nae sydd yn y llyfr Saesonaeg, ond cofia beth o ddywaid y Bardd lladin non verbwm 'reddere verbo, Cwrabit fidus interpres. my-fi a wneuthym yr hyn a dybais fod yn oreu ar dy les.'] 1597. “| * Acte for the repairing of the Bridges of New Port and Carlion, in the Co, of Monmouth, 1597 ; Aete for the ereetinge a Bridge over the River Wye, at Wilton, neere Y° Towne of Rosse, in Co. Here- ford.” (With a great meny of the ancient Aets of Parliament passed in Q. Elizabeth's time.) * Imprinted by C. Barker, 1597.' Y mae wedi ei argraffu â llythyrenau Brytanaidd, neu Dduon. 1599. “Llyfr Gweddi Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau, ac eraill Gynneddfau a Ceremoniau yn Eglwys Loegr. Printiedig yn Lvndain gan Ddeputiaid Christopher Barker, T?rintiwr i ardderchoceaf Fawrhydi y Frenhines, 1699.” 4* 1600. a* 1. * Darmerth, neu Arlwy Gweddi, a ddychymygwyd er mawr dderchafiad Duwioldeb, ae i chwanegu Gwybodaeth ac Awydd yr annysgedig ewyllysgar i iawn wasanaethu'r gwir Dduw. Gan IRobert Holland, gweinidog gair Duw, a Pherson Llan Ddefer- Owg, yn sir Gaerfyrddin.” [Rhydychain, 4plyg.] * Hästory of Printing, 1770, p. 66. 1601] 'LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 73 Dywedir mai 4plyg oedd y llyfr hwn, ae iddo gael ei argraffu yn IRhydychain. Y lle a gam-elwir * Llan Ddeferowg' a ddylasai fod yn Llanddowror. {Adroddir chwedl led hynod yn y Liber Landavensis, t. 120, 121, yng ynghylch tarddiad enw y lle hwn. Yr oedd yn byw yn ardal Deugleddyf, ym Mhenfro, yn amser Teilo Sant, wr o'r enw Cynwain, yr hwn oedd yn hanu o deulu pendefigaidd, ond yr oedd wedi syrthio i ddirfawr angen a thlodi, o herwydd lluosogrwydd ei blant, o'r rhai y genid iddo un bob blwyddyn. Gwedi ymgynghori o'r tad helbulus â Sant Teilô yng nghylch ei deulu nifeiriol, a derbyn ei gynghor, ond heb ei ddilyn ond mewn rhan yn unig, penderfynodd foddi y plant, neu eu rhoi i fyny i'r sant, os gofalai ef am danynt. * Fel yr oedd Sant Teilo un tro yn dyfod heibio ar ddamwain y ffordd hòno, efe a ganfu y tad yn Rhyd Synedig, ar lan yr afon Taf, o dan gynhyrfiad y diafol, yn suddo y plant o un i un yn yr afon i'w boddi ; o achos ei dlodi a'i angenoctyd. Pan welodd Sant Teilo y fath anfadwaith, derbyniodd hwynt oll yn adfyw, ac wedi rhoddi diolch, bedyddiodd hwynt yn enw y Tad, a'r Mab, a'r Ysbryd Glâm. Gwedi cymmeryd ymaith y saith mab oddi wrth y tad anffodus, dygodd y sant hwynt i fyny, anfonodd hwynt i astudio llenoriaeth, a gosododd hwynt i fyw ar ei dir ei hun yn Llandeilo [fel y gelwid y fan y pryd hwnw] ; ac felly derbyniodd y lle oddi wrthynt hwy yr enw Llanddyfrgwyr, o herwydd, o achos eu buchedd grefyddol, nid oedd iddynt un ymborth ond pysgod dyfrol, y rhai, ym ol eu rhifedi hwynt, sef saith, a anfonid iddynt gan Dduw yn feunyddiol, ar gareg yn yr afon Taf, yr hon, o herwydd hyny, a alwyd Llech y Myneich. A thrachefn, gelwir hwynt Dyfrgwyr, am eu cael yn y dwfr, eu dianc o'r dwfr, a'u cynnal gan bysgod o'r dwfr. Dwfrgwyr, yn yr iaith Frythoneg, sydd yn arwyddo ag uaticî wiri.' Yn ol y ffuglith yma, yr hon yr ymddengys fod rhyw faint o sail iddi, iawn enw y lle yw Llanddyfrwyr, yr hwn yn ddigon hawdd a lygrwyd yn Llanddow- 'ror. Mewn cyfeiriad at yr un chwedl, sonir am yr un lle mewn man arall o'r un llyfr (t. 74), dan yr enw * territoriwm Aguilentiwm,' h. y. tiriogâeth y Dyfr- «wyr. Saif Eglwys Llanddowror ar lan yr afon Taf, o ddeutu deng milltir i'r de- orllewin o Gaerfyrddin, ac ar gyffiniau swydd Benfro.] 2. * The Golden-Groue Moralized, in three Books : a work very necessary for all such as would know how to gouerne themselves, their houses, or their countrey. Made by W. Waughan, Master of Arts, and Student in the Ciuil law. IPrinted at London, by Simon Stafford, dwelling in Aldings hill, 1600.” [8vo.] Y mae y * Golden-Groue ' hwn wedi ei gyflwyno i frawd yr awdwr—sef Syr John Waughan, Marchog [Iarll cyntaf Carberi], o'r Golden-Grove, sef y Gelli Aur, yn sir Gaerfyrddin.* 3. “| * Rent Rolls of the Lands of Edward Price, Newtowne, called Renty Penathe, sometime purchased by John Price from |Edward Herbert.” Unplyg, wedi ei argraffu ar groen, yw hwn.f 1601. 1. M| * The Passionate Poet : with a Description of the Thracian Ismarus. By Thomas Powell, a Cambrian. London, W. Simmes. 1601.' * Llythyr J. Joseph, Ysw., F.S. A. [Am yr awdwr, gweler Williams's Eminent Welshmen, â.g.] + J . R. Smith's Old Book Cšrcwlar. 10 74 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1602-3 Llyfryn o 26 dalen 4plyg ydoedd. Gwerthwyd un ail law unwaith am 4p. 68. [Ismarus sy fynydd yn Thracia, ger llaw aber yr afon Hebrus, yn llawn o winllanoedd hyfryd. Nid ymddengys fod un berthynas rhwng y llyfryn hwn a llenoriaeth Cymru, ond yn unig ei fod yn waith Cymro.] 1602, “| “ Giraldi Cambrensis Cambriae descriptio. By W. Camden.' Unplyg. Ail argraffiad.* [Cymh. rhif 4, d.f. 1603.] 1603. 1. * Psalmae y Brenhinol Brophvvyd Dafydh, gwedi i cynghan- edhu mewn mesurau cymreig. Gann Gapten Wiliam Middelton. Yn nesaf y gallodh at fedhwl yr Yspryd glân. Simon Stafford a Thomas Salisbury a'i printiodhyn Llunden. 1603.” 4plyg.f Soniwyd o'r blaen am Thomas Salisbury a'r Cadben Middle- ton.Í Pa bryd y dechreuodd ar y gwaith uchod, ni wyddys, ond tystia â'i law ei hun, ar ddiwedd y Salm olaf, iddo ei orphen y 24ydd o Ionawr, 1595, mewn ynysig yn yr India Orllewinol. Yr oedd y gwaith hwn yn cael ei gyhoeddi o dan anfanteision anferth —yng nghanol prysurdeb a bloddest byddin ryfelawg, yng nghanol tân a mwg, a thrwst brwydrau, y môr a'i ryferthwy. Yr oedd yn orchest o'r mwyaf iddo allu gwneyd, ae iddo droi ei feddwl erioed at y fath beth, yn y fath le, ac ar y fath amser. Cyhoeddwyd ail argraffiad o hono yn y fl. 1827, ac awgryma awdwr y Rhagymad- rodd i hwnw–“ Pe buasai yr awdwr byw i gyhoeddi ei Psalmau ei hun, y mae sail i gredu yr ymddangosasent mewn amgenach diwyg, ô barth geiriau anghyfiaith ; ac fe allai y buasai i rai o'r Psalmau gael eu cynghaneddu ar fesurau Dyrŵ, ac am hyny yn fwy addas a defnyddiol i'w canu mewn addoliad crefyddol.'$ Yng nghylch pymtheg o bedwar mesur ar hugain Dafydd ab Edmwnt, a elwir Dosbarth Caerfyrddin, a ddefnyddiodd yr awdwr ar y Salmau, * Gwel rhif 3, d.f. l585. + [Y mae yn argraffedig yn y llythyren ddu, a chynnwys 287 o dudalenau, heb law y llythyr–“To the Reader ”—yr hwn a lofnodir gan *Thomas Salis- bury.'] # Gwel rhif 1 a 2, d.f. 1593 [a rhif 2, d.f. 1603]. $ [Golygydd yr ail argraffiad ydoedd y Parch. Walter Davies (Gwallter Mechain); a'r cyhoeddwr, Mr. Robert Jones (Bardd Mawddach), argraffydd, y pryd hwnw yn Llanfair Caereinion. Pe na buasai gan y Cymry un cyfieith- iad ond hwn o'r Salmau, prin y gallasent dderbyn nemawr yn fwy o lès oddi ywrthynt na phe gadawsid hwynt yn yr Hebraeg gyssefin. Amcanodd y cad- fardd yn dda, ac ymegnïodd yn galed i ddwyn yr amcan i ben ; ac am hyny teilynga barch ei gyd-genedl : ond am wneuthur gwir ddaioni i werin Cymru trwy gyfrwng y fath wag orchest, mae yn syn i neb anwesu y meddwl fod fath beth o fewn cylch tebygolrwydd.] y 1608] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 75 ae yng nghylch trê ar ddeg o rai ereill, a eilw efe yn ofer fesurau ; ac ni allesid dodi arnynt enw cymhwysach. Mae ei gynghaneddion yn fynych yn wael ac anamlwg ; , ac am aceniad rheolaidd, ni wiw braidd edrych am dano. Y mae y dull yn gaeth ac afrwydd yn gyffredinol, a'r caethder hwnw yn cael ei chwanegu rai gweith- iau, trwy gadw at yr un brifodl drwy y Salm i gyd, megys yn ÃSalmau ix, xx, xlvii, xlviii, lxiii, &c. ; yr hyn, er ei fod yn mwyhau yr orchest, sydd yn peri fod y gân yn unffurf a diflas, ac nid yw yr orchest o'ddim gwerth.* Gellir chwanegu fod amrai Gymry yn gwasanaethu ar longau y frenines y pryd hyny, pan oedd rhyfel rhwng y frenines a Spaen. Mewn ysgrif o farddoniaeth, o gasgliad y Parch. Mr. Bulkeley, o'r Bryn Du, ym Mon, y mae cân o * EIanes Bagad o Gymry, a aeth- ant yn amser y Frenines Elizabeth, trwy ei gorchymmyn hi, i'r Gorllewin India, i ddial ar, ac i anrheithio'r Hispaenwyr.' Golyg- edig gan y Cadraglaw Peilyn, 1570. Enwau y Cymry yw, “Captain Belings, Captain Roberts, a Lieutenants Salisbury a Peilyn, Sergeant Hughes, Hugh Middleton.'f 2. * Rhann o Psalmae Dafydd Brophwyd, Jvv canu ar ôl y dôn arferedig yn Eglwys Loegr. Simon Stafford , a'i Printiodd yn Llunden dros T. S. 1603.” 4plyg. Y T. S. yma oedd Thomas Salisbury, yr hwn a gyhoeddodd gynghaneddiad William Middleton o'r Salmau. Y mae iddo Rag- ymadrodd yn Gymraeg gan Edward Kyffin. Tair Salm ar ddeg Ta gynnwysir yn y “IRhann' hon. Diwedda y llyfr fel y canlyn:— * Terfyn ar hyn: hyd oni threfno Duw Gymmorth ymhellach.” Ef allai fod y ddau ddiweddaf hyn yn gyd-gyhoeddedig â'u gilydd, o blegid ceir hwynt yn gyd-rwymedig. Ymddengys mai Syr Thomas Salesbury, yr ail farwnig, o Leweni, ger Dinbych, oedd hwn, a mab Syr Henry Salesbury, a Hester, merch i Syr Thomas Middleton, Barg., o Gastell y Waen. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhydychain, a dywed Wood, gan fod ganddo awenyddiaeth, iddo ymarfer llawer yn y modd hyny. Efe a briodasai Hester, merch Syr Edward Tirrell, o Thorton, a bu farw yn 1643.j Dywed Morus Cyffin, o'r Glasgoed, Llansilin, mai * gwaith rheidiol iawn fyddai troi y Psalmau'i gynghanedd Gymraeg; nid i gynghanedd Englyn, nae Awdl, na Chywydd, mae i fath yn y byd ar gerdd blethedig ; herwydd felly ni ellir troi na'r Psalmau na dim arall yn gywir. Eithr i'r fath fesur a thôn cynghanedd ag sydd gymmeradwy ym mhob gwlad a ddiwygiwyd trwy dderbyniad dysgleirdeb yr Efengyl: a€ fal y gwelir yn y Seisonaeg, Scot-iaith, Tfrangaeg, iaith Gêrmania, iaith Itali, a'r cyfryw ; fal y gallo 'r * Traethodydd, 1852, t. 179. f Llythyr H. Thomas at y Parch. P. B. Williams, yn y Camb. Quart. Mag. 9yf, ii. t. 356. [Ymddeugys mai gwr lleyg, ac nid gwf llên, oeâd “Wiliaîm *）; o'r Brynddu ym Môn, Esq.” Gwei y Diddanwêh Teuluaidd, arg. 1763, # Burke's Baronetage. 76 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1603 bobl ganu i gyd ar unwaith yn yr Eglwys: yr hyn beth a fyddai ddifyrwch a dyddanwch nefawl iddynt yn y Llan a chartref.' Ychwanegai, “ Petai genyf y seibiant a'r hamdden sydd gan lawer, cyntaf peth a chwannocaf poen a gymmerwn i arnaf, fyddai tueddu at hyn o waith, ar ol cydsiarad â dysgedigion Cymru yng nghylch pa ddull ar gynghanedd a dybid oreu a chymmesuraf i hyn o dduw- ioldeb.”* Nid ydys yn deall i Morus Cyffin gael yr hamdden hòno, ond ymddengys fod un arall o'r teulu, ef allai brawd i Morus, o'r enw Edward Cyffin, â'i feddwl wedi ei droi y ffordd hòno, a'i ffrwyth yw y llyfr uchod. Y mae yn ei ragflaenu ragymadrodd— * At fy ngharedigion wlâd-wyr y sawl a garant Ogoniant yr Ar- glwydd, ag ymgeledd eu gwlad-iaith,' a'r hwn sydd yn nodedig o ddymunol, ac yn terfynu,–“ Yr eiddoch i'w orchymmyn yn-Christ Iesu: Edward Kyffin.” Gan fod hwn wedi ei ddarlunio yn ddi- weddar, a'r rhagymadrodd tlŵs hefyd wedi ei roddi ar yr un pryd, mi raid manylu yma.f 3. “Itinerarium Cambriae, &e. Frankfort, 1603.' Unplyg. [Rhan (sef y 9fed) yw hwn o rif 4, sef y gwaith nesaf a gofnodir ; ac ni ddylesid ei osod i lawr ar ei ben ei hun.] 4. * Anglia, Normannica, Hiberniea, Cambrica, a veteribus Scripta, Gul. Camdeno, Asserus Menivensis, de AEfredi rebus ; Thomae Wal- singham, Hist. Ang. ; Ypodigmae Neusbrioe, per Tho. de Walsing- ham ; Itinerarium Cambrae Auctore Sylv. Giraldo Cambrense, cum annotationibus D. Poweli. Frankford. 1603.” Gwahanol argraffiadau yw y rhai uchod o waith Gildas a theith- iau W. Camden, gyda gwahaniaeth eglurhaol gan y Golygwyr. Cy- hoeddwyd ef hefyd, gyda llawer iawn o chwanegiadau, yn 1806, o dan olygiad Syr Richard Colt Hoare, Barg. F. R.S., F.A.S.f [Yn y modd uchod, yn amryfus iawn, y rhoddir yr enw gan yr awdwr ; ond, yn gywir, fel hyn y mae :-. *Ãnglica, Nôrmannica, Hibernica, Cambrica, a Veteribus Scripta.” Francofurti, 1602 & 1603, fol. Cynnwys y gyfrol hon y mân weithiau canlynol, o'r rhai canfyddir fod amryw yn dal cyssylltiad â Chymru :- 1. * Assér de Rebus gestis AElfredi Regis.' Adgyhoeddiad o argraffiad yr Archesgob Parker (y rhifyn d.f. 1574), gyda chywëïrion. Gweler hefyd rif ll, d,f. l722. 2. * Fragmentum de Guilhelmo Conquestore.' Darn wëdi ei dynu allan o waith Ordericus Witalis, mewn perthynas i farw- olaeth y Goresgynydd. 3. * ÖhronicàThomae Walsingham quondam monachi S. Albani.' Cyrhaedd y brud hwn o B. A. 1273 hyd 1422. 4. * Ypodigma Neustriae, per Th. de Walsingham.' Dethoïion ö waith ysgrifeñwyr ereill yw hwn gan mwyaf ohl. * * Anerch' M. Kyffin, o flaen Diffyniad Ffydd Eglwys Loegr, 1594. + Traethodydd, 1852, t. 243-45. # Gwel 1590; 1602. [Gwaith gwahanol yw hwn i'r un a gofnodir d.f. 1590; ac nid oes dim a fyno â “gwaith Gildas,” na “theithiau Camden.” Gwaith Giraldws yn unig a gyhoeddwyd gan Syr R. C. Hoare yn 1806.] 1604] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 77 Mš. ',vita et Mors Edwardi II. Regis Angliae, conscripta a Thoma de la OOÌ'. 6. * Wilhelmus Gemeticensis de Ducum Normannorum gestis.' 7. * Topographia Hiberniae, auctore Giraldo Cambrense.' 8. “Expugnatio Hiberniae, sive Historia Vaticinalis Silvestris Giraldi Cambrensis. 9. “Itimerarium Cambriae, seu Laboriosae Balduini Cantuariensis Archiepiscopi E）. Walliam Legationis accurata, descriptio, auctore Silvest. Giraldo Cam- I' €In S e . Rhydd hanes am bererindod yr Archesgob Baldwin i Gymru i bregethu Rhyfel y Groes ; a chynnwys ddarluniad o'r wlad, chwedlau, gwyrthiau, hanesynau, hanes anianol, a rhyw ychydig mewn perthynas i'r Croesodau. Cyd-deithiai Gerallt â'r Archesgob drwy Gymru ar yr achlysur hwn. Ar- graffiad diweddarach yw o rif 2, d.f. 1585. 10. * Cambriae Descriptio, auctore Sil. Giraldo Cambrense.” Ymddangosasai hwn o'r blaen (rhif 3, d.f. 1585) dan olygiad y Dr. Powel. Cyflwynir y gwaith hwn o eiddo Gerallt i'r Archesgob Stephan Langton ; ni chynnwys ond ychydig iawn o ddefnydd hanesol oddi eithr yr achau ar y dechreu, er mai hanesol y cyfrifir yr holl gyfrol y cyhoeddwyd ef ynddi. Golygydd y gyfrol hon ydoedd Gwilym Camden, awdwr y “ Britannia ;' a. gelwir hi yn gyffredin, * Casgliad Camden.'] 5. “| * Am Ancient Survey of Pen Maen Mawr, North Wales, of the Time of Charles the First, containing curious notices of Priest- holme, Aber, Penmaenmawr, and the ancient ruins, Conway, &e.' [London, 1859, 8vo.] Mewn hen lawysgrif yr oedd hwn hyd y fl. 1859, pryd y darfu i Mr. J. E. Adlard gyhoeddi argraffiad o 30 cyfargraff yn unig.* [Mr. J. O. Haliwel a barodd argraffu yr hen weithyn hwn ; MIr. Adlard oedd y cyhoeddwr.] 6. “| “A Welch Payte to spare Provender: or, a Looking beake wpon the Time. By Thomas Powell. London, 1603.' Llyfryn o 16 dalen 4plyg ydyw hwn. 1604. 1. * The Genealogy of the High and Mighty Monarch James, by the Grace of God King of Great Brittayne, &c. with his 1ineall Descent from North, by divers direet lines to Brutus, first Inhabiter of this Ile of Brittayne ; and from him to Cadwalader, the Last IKing of the Brittish bloud ; and from thenee Sundry wayes to his Majesty ; wherein is playnly shewed his rightfull Title, by lawfull Descent from the said Cadwalader, as well to the Kingdome of [Os ym y fl. 1859 yr argraffwyd y gwaith gyntaf, ni ddylasid ei gyflëu yma ym mhlith y llyfrau a argraffwyd ŷï ïêëïrëü y 17fed ganrif ; o iïëgïä ž amseryddol o lyfrau argraffedig yw y gwaith sy genym mewn llaw. Ond y mae wedi ei gofnodi amryw flynyddoedd yn rhy gynnar, hyd yn oed gyda golwg ar amser ei gyfansoddiad ; canys yn y flwyddyn 1625 y dechreüödd Siarls I. deyrnasu ; â rhaid mai rhyw âmsêr wedi hyny y cafodd ei ysgrifenu, Torfynyglwyd y brenin anffodus hwnw, fel y gwydöyš fl. 1649. Cym- härë#ïïï5; ā.ï, ï5šïï , Iel y gwyddys, yn y ym 78 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1605 Brittaine, as to the Principalities of North-wales and South-wales ; together with a briefe Cronologie of the memorable Acts of the Eamouse men touched in this Genealogy, & what time they were. Where also is handled the worthy deseent of his Majesties an- cestour Owen Tudyr, and his Affinity with most of the Greatest Brinces of Christenedome. With many other maters worthy of Note. By George Owen Hari, Parson of Whit Church, in IRemeis.” [London, 1604, 4to.] Y Whitehurch uchod a elwir yn Gymraeg Llan Tre' Howel,* yr hwn sy blwyf ger Solfach, yn eithaf gorllewin sir Benfro. Gelwir yr awdwr yn gyffredin yn GEORGE OWEN. Yr oedd yn dal sefyllfa urddasol yn Eglwys Gadeiriol Ty Ddewi. Yr oedd hefyd yn berson Llanfihangel [Penbedw]. Y mae Theo. Jones, yn ei * History of JBreeonshire,” a Fenton, yn * History of Pembrokeshŵre,' yn gwneyd defnydd mawr o'r awdwr hwn. Yr oedd yn awdwr gwaith arall, o'r enw * The Well Spryng of True Nobîlitîe ;' ond ni ellais gael sicrwydd i hwnw erioed gael ei gyhoeddi. Efe a adwaenid yn gyffredin wrth yr enw ' George Owen Harri,' ond efe ei hun a ysgrifenai, o leiaf felly yr arwyddodd linach ei achau i Lewis Dwnn, yn 1597, yn * George Owen, Clerk,' ond yn yr achau geilw ei hun • Georg. ap Owain, Person Penbedw a'r Eglwys Wen ;' a'i dad oedd Owain ab EIarri o Lan Elli, yr hwn yntau oedd fab i Harri ab Owain, o'r un lle, yr hwn oedd yntau yn fab i Owain ab Ieuan o'r un lle, ac yntau yn fab i Ieuan ab Henri ab Richart ab Gwhafet ab Einion ab Llywarch ab Cynhaethwy ab Gwrwared ab Seissyllt ab Rhun ab Llywarch ab Rhyrid ab Mor ab Pasgen, brenin Gŵyr, ab Urien Rheged, brenin Gŵyr. 2. * Remains of a greater work concerning Britain, the Inhabi- tants thereof, their Languages, Names, Surnames, Empresses, wise Speeches, Poesies, and Epitaphs.' Casgliad yw hwn o'r pethau a hysbyswyd i'r enwog W. Camden, tra yr oedd yn casglu defnyddiau ei * Britannia.'f 1605. *| Ordovicis Britanni, Davidis F. Disputationum Theologicarum et scholasticarum de Antiehristo et ejus Ecclesia Libri duo. Gabrielis Powelli. Londini, 1605.” * [Tregroes y gelwir Whitchurch gan Gymry y wlad oddi amgylch iddi; ac ni «ŷź % âğ am “Lan tre' Howel.” Gwelir uchod fod G. Owen Harri ei hün yn galw y lle yn Eglwys Wen. Y mae eglwys a phlwyf Llan Hywel yn yr un gymmydogaeth.] + Jones's Biographical Dictionary. Gwel rhif 2, 1586 ; 1590 ; 1602; a rhif 4, 1603. 1606] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 79 Gabriel Powelydoedd fab i'r Dr. Dafydd Powel, ficer Rhiwabon (rhif 1, d.f. 1584). [Nis gwyddys yn iawn pa beth i'w wneuthur o'r enw uchod. Cyhoeddodd GabrielT”öweÌ yn y fl. 1606, lyfr o'r enw–“ Disputationes Theologicae de Anti- christo et ejus Ecclesia ;' ac yn yr un flwyddyn waith arall yn dwyn yr enw— * De Adïaphoris Theses Theologicoe et Scholasticae;' yr hwn a gyhoeddwyd yn Seisoneg yn 1607. Gweler Williams's Eminent Welshmen, d.g. Nis dylai enw yr awdŵr sefyll, megys y mae uchod, ar ei ben ei hun, heb un cyssylltiad rhyngddo a'r ymadrodd blaenorol neu ganlynol. GABRIEL PowEL ydoedd drydydd mab y Dr. Powel, a ganed ef yn Rhiw- abon yn 1575. Aeth i Goleg Iesu, Rhydychain, yn 1592, cymmerodd radd Baglor y Celfyddydau ; ac yna gadawodd y brifysgol am beth amser ; ond dyëhwelodd yno cyn hir drachefn. Cyhoeddodd lawer o lyfrau dysgedig, o'r sāwl ceir enwau un ar ddeg yn Williams's Eminent Welshmen, d.g. Tynodd ei ddysg, a'i enwogrwydd fel awdwr, sylw y Dr. Rhisiart Vaughany> esgob Llundain, yr hwn a'i cymmerodd ef i'w deulu, ac a'i penododd yn gaplaniddo ; a buasai, meddir, yn gwneuthyr llawer drosto, pe buasai byw ; ond bu farw yr esgob a'i gaplan hefyd o fewn corff yr un flwyddyn, sef 1607.] 1606. 1. * Pregethau a osodwyd allan trwy awdurdod i'w darllein ymhob Eglwys blwyf a phob capel er adailadaeth i'r bobl annysced- ig. Gwedi eu troi i'r iaith Gymieraeg drwy waith Edward Iames. IRobert Barker printiwr i odidawgaf fawrhydi y Brenin ai Erintiodd yn Llundain. Anno Dom. 1606.” [4plyg bychan.] Llyfr yr Homï/ïaw* yw yr uchod, yr hwn a ystyrir fel safon athrawiaeth Eglwys Loegr yn amser y Diwygiad.f Gan fod yr hen argraffiad hwn yn brin iawn, a bod cryn gyfnewidiad wedi ei wneyd yn ei sillebiaeth yn yr argraffiad a roddwyd allan yn Nol- gellau, yn y ganrif hon, dan olygiad y diweddar Barch. John Foberts, o Dremeirchion,í ar derfyn siroedd Dinbych a Fflint—yr unig un ar ol yr argraffiad henafol hwn—byddai yn briodol rhoddi esiampl o hono yn ei hen ddiwyg, yr hyn a wneir o ddiwedd yr ail ran o'r bregeth am Gadwedigaeth Dyn :— * Megis nad hyn yw gwir ystyr yr athrawaeth ymma : yr ydys yn * [Yn y cyfieithiad hwn rhenir yr ail lyfr yn ddau, a thrwy hyny gwneuthur tri llyfr, yn lle dau fel yn y Seisoneg. Dechreu yr ail lyfr fel hyn :–“T * Yr ail rhan o Lyfr yr Homiliau neu'r Pregethau ;' a'r drydedd yn llyn :–“ Y drydedd ran o lyfr y Pregethau cyhoedd.? Y mae y gwaith oll, oddi eithr penawd y |pregethau, y rhed-destynau, a “baiau ' y wasg ar y diwedd, mewn llythyren ddu led fras a darllenadwy. Y mae y llyfr hwn bellach yn dra phrin, yn en- wedig cyfargraffau perffaith o hono.] * [Nid ystyriwyd yr Homiliau erioed ym safon athrawiaeth yr Eglwys. Barn yr Eglwys am danynt yw, eu bod * yn cynnwys Athrawiaeth dduwiol ac iach- yls, ac angenrheidiol i'r amserau hyn' (1562)... * am hyny yr ydym yn barnu £9d eu âarllen hwy yn yr Eglwysi gan y Gweinidogion, yn ddiešgeulus, ac yn llawn llythyr, fel y gallô'r böbl eu deall.”—Erthygl xxxv.j # [Ymddangosodd argraffiad y Parch. John Roberts o wasg Dolgellau, mewn cyfrol wythplyg, yn y ff. 1817 ; a daeth allan argraffiad arall, wedi ei gyfnewid ym mhellach, dan olygiad y Parch. Morris Williams, o wasg y Bala,Ŷm 1847. Y mae y ddau hyn, yû enwedig yr olaf, wedi eu cyfnewid gymmaiñt, fel näs gellir mewn un modd eu hystyried yn adgyhoeddiadau o'r argraffiad cyssefin.] 80 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1606 ein cyfiawnhau ni yn rhâd, heb weithredoedd, neu fe'n cyfiawnhau'r ni trwy ffydd ynghrist yn vnie : nid yw yr ystyr, meddaf, mai'n gorchwyl ni yn eredu ynghrist, neu ffydd Grist, yr hon sydd ynom ni, sydd yn ein cyfiawnhau ni, ac yn haeddu ini gyfiawnhâd (o herwydd ni byddai hynny onid ein cyfrif ein hunain yn gyfiawn drwy ryw weithred neu rinwedd ynom ni ein hunain. Ond gwir ystyr a meddwl yr athrawaeth hon, yw, er ein bod ni'n gwrando gwir air Duw, ac yn ei gredu, er bod ynom ffydd, gobaith, cariad, etifeirwch, ae ofn Duw ae er ein bod ni yn gwneuthyr llawer o weithredoedd da, etto rhaid ini ymwrthod a holl haeddiant y rhin- weddau ymma, ffydd, gobaith, a chariad, a phob rhinweddau a daionus weithredoedd eraill ar a wnaethom, a wnawm, neu a allon eu gwneuthur, megis pethau o lawer yn rhy weinion, yn rhy analluog, ae yn"rhy anghyflawn i haeddu ini ollyngdod o'n pechodau, a chyf- iawnhâd, ac am hynny rhaid ini ymddiried, yn vnie ynnhrugaredd Duw, a'r aberth a wnaeth ein Archoffeiriad, a'n ceidwad Christ Iesu mâb Duw a offrymmodd ef vnwaith drosom ni ar y groes, i hebrwng ini trwy hynny râd Duw a gollyngdod, cystadl o'n dech- reuol bechodau, cyn bedydd, ac o'n pechodau gweithredol, y rhai a wnaethom ar ol bedydd, os ni a wir etifarhawn, ac a drown yn ddi- ragrith atto fe. Fal er rhinweddoled, ac er duwioled oedd Ioan fedyddiwr, etto yn hyn o beth, am faddeuant pechodau, fe ddan- fonodd y bobl oddiwrtho ei hun, ae âu danfonodd hwy at Grist, gan ddywedyd, wele Oen Duw yr hwn sydd yn tynnu ymaith bech- odau 'r byd: felly er maint ac er duwioled rhinwedd yw bywiol ffŷdd, etto y mae hi yn ein danfon oddiwrthem ein hunain, ac yn ein gollwng, ac yn ein gyrru ni at Grist, i gael yn vnic gantho fe ollyngdod o'n pechodau neu gyfiawnhâd: fal y mae ein ffydd ni ynghrist, megis yn dywedyd wrthym ni fal hyn, Nid myfi sydd yn tynnu eieh pechodau chwi ymmaith, onid Christ yn vnie ac atto ef yn vnic y danfonaf chwi er mwyn hynny, gan ymwrthod mewn hyn o beth â'ch holl rhinweddau da, gairiau, meddyliau, a gweithredoedd, a chan osod a dodi eich ymddiried ynghrist yn vnie.”* [Nid ymddengys fod ar gael ddim o hanes EDWARD JAMES, cyfieithydd hy- barch yr Homiliau i iaith y Cymry. Er gwasanaethu o hono ei genedlaeth mor rhagorol, nis gwyddys pa le na pha bryd y ganwyd ef, nac y bu farw ; ac nid oes un sicrwydd pa un ai gwr llên ai gwr lleyg ydoedd. Ni cheir mo'i enw mewn un geiriadur bugraffiadol, ac mid oes un gramadegydd na geirlyfrwr wedi dyfynu cymmaint a llinell o'i waith. Y mae ei gyfieithiad o'r Homiliau yn gyfieithiad rhagorol dros ben, ac yn teilyngu sylw, pena bai ond er mwyn ei briod- ŵedd wir Gymreig yn unig. A mae lle i farnu, gyda chryn ddilysrwydd, wrth ambell ymadrodd, ffurf rhai geiriau, ac ychydig neillduoldeb yn yr ieithwedd, mai gwr o'r Deheudir ydoedd y cyfieithydd clodwiw. Saif Edward James ar orsaf iichel, fel gwasanaethwr ei gyd-genedl, yn ymyl Gwilym Salsbri, yr Esgob NIorgan, a'r Esgob Parri ; ac fel ysgrifenwr Cymraeg dilediaith, nid yw yn ail i un o honynt.] 2. * Ioannis Audo eni Epigrammata.' Londini, 1606, 8vo. Hwn yw yr argraffiad cyntaf o Bennillion Lladin John Owen. * [Llyfr Cyntaf, t. 33.] 1607] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 81 JoHN OWEN ydoedd drydydd mab i Thomas Owen, Yswain, o'r Blas Du, ym mhlwyf Llanarmon, ger Pwllheli, yn sir Gaernarfon. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Ysgol Westminster, a Phrifysgol Rhyd- ychain, lle y cyrhaeddodd y radd o B.C.L. ; ac wedi hyny bu yn cadw ysgol ym mhlwwf Trelech, yn sir Fynwy, hyd nes, yn 1694, y cafodd ei ddewis yn athraw Ysgol Rydd Warwig. Gwnaeth ei Englynion Lladin ef yn boblogaidd iawn fel bardd.: ond ymddengys mai tlawd ydoedd ar hyd ei oes, fel y beirdd yn gyffredin. Yr oedd yn digio llawer wrth ddywedyd ei feddwl yn rhy gras-finiog. Dy- wedir iddo felly ddigio ewythr cyfoethog iddo, fel y gadawodd ef allan o'i ewyllys diweddaf. Tynodd Eglwys Rhufain hefyd yn ei ben, fel y collfarnwyd ei lyfr.* Bu farw yn 1622, a chladdwyd ef yn Eglwys Gadeiriol St. Paul, ar draul ei gâr, yr Arch- · esgob John Williams, ac ar haelioni yr hwn yr oedd yn ym- ddibynu fwyaf yn ei fywyd. Cyfieithwyd ei englynion i'r Seisonaeg, y Ffrancaeg, a'r Yspaeneg. 3. “| * Wictoria Christiana. Concio ad Clerum, habita Oxonii, anno 1591, edita et inscripta Nov. Gul. Herberto, tum Cardidiae despotae, nune Pembrochiae Cometi. Londoni, 1606.' 4. “| * Acte for the new makinge wp and keeping in reparation of Chepstowe Bridge. London, Imprinted by Robert Barker, 1606.' Cynhwysa y sypyn oll 25 o Actau ereill—un hen iawn iawn o berthynas i Welche Cottons ; yr hanes hynaf am gotwm a wyddom sydd ar gael.f 5. [Historie of Great Britannie, declaring the Successe of Times and Affaires in that Island, from the Romans' first entrance, with Account of the Warres upon the Ancient Inhabitants of South and North Wales, the Owerthrowe of Caraetaeus, their Captaine, the Subdueing of the Isle of Anglesey, the doctrine and manners of the religious Druids,” &e. London, 1606, 4to.łl 1607. 1. “Yr Athrawiaeth am Weddi. Gan John Prideaux, Esgob Caerwrangon.' TDywedir mai *William Salbri, Ese.,” a barai y llyfr hwn ym rint.'. Pan oeddid yn son am y Dr. Morgan a'i gynnorthwywyr yng nghyfieithiad y Beibl, yn 1588, dywedwyd fod Salesbury wedimarŵ * Y Brython, iv. 421. + Holton's Catalogue. È Thomas Arthur's Catalogue, Nov. 1866. 11 82 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1607 er ys blynyddau.* Y mae yn rhaid, gan hyny, mai wrth *barai y llyfr hwn ym rint,' y deallir iddo ei adael yn barod i'w argraffu, ao nid iddo ef ei hun olygu yr argraffiad; neu fod y llyfr hwn ychydig yn rhy bell yma : eto, pe buasai yn gynnarach ni buasai yn amser Gruffydd a William*Philip; canys y mae yn gyssylltiol â'r llyfr— “IEaglynion o fawl i'r Awdwr,' &c., gan ' Gr. a Wi. Philip.” Yr awdwr, *. | Y Dr. JOHN PRIDEAUx, a anwyd ym mhentref Stafford, ym mhlwyf Hartfford, yn Nyfnaint, yr 17fed o Fedi, 1578. Cafodd ei ddysgeidiaeth fel bachgen tlawd, yng Ngholeg Eeseter, Rhyd- ychain, lle y cyrhaeddodd ei B.C. Gan ei fod ym ysgolhaig enwog, gwnaed ef yn B.D., ac yn ganlynol yn D.D. Yr oedd cyn hyn wedi cael rheithoriaeth y Coleg. Yn 1615 cafodd ganoniaeth Eglwys Grist, a phersoniaeth Ewelm, yn sir Rhydychain, ac wedi hyny gwnaed ef yn rhaglywydd y Coleg. Yn 1641, dyrchafwyd ef i Esgobaeth Caerwrangon, oddi wrth yr hon ni dderbyniodd ddim elw, gan i'r Senedd ddiddymu esgobyddiaeth, yr hyn a'i dygodd ef i dlodi mawr. Ysgrifenodd a chyhoeddodd amrai lyfrau—tua 18 neu 20 o wahanol fathau bychain, yn Lladin ae yn Seisonaeg, heb law tua 82 o bregethau. Ymddengys mai y llyfr o'i waith a elwir * Euchologia, or Doetrine of Practical Prayer,' ydoedd y llyfr hwn, yr hwn a gyhoeddwyd yn Gymraeg wedi hyn, wrth yr enw uchod, o gyfieithiad Row. Waughan.f Bu yr awdwr farw yn nhy ei fab yng nghyfraith, y Dr. H. Sutton, yn Bredon, sir Gaerwrangon, yn 1650, yn 72 oed.j. 2. “Ioannis Stradlingi Epigrammatum Libri Qvatvor. Londini, Impensis Geo. Bishop & Ioannis Norton, 1607.' Yr oedd y Syr John hwn yn fab i Ffrancis, ac ŵyr i Harri Strad- ling, ac yn hen ewythr i Syr Edward,$ noddwr y Dr. * John Davys? IRhys. Efe a anwyd yn St. George, ger Bristol; ond dywed awdurdod arall mai yng Nghastell St. Donat's, yn sir Forganwg, y ganwyd ef yn 1563. Cafodd ei ddysgeidiaeth yng Ngholeg Brasennose, Rhyd- ychain, a chymmerodd ei raddau yn Neuadd Magdalen, yn 1583. Cyfrifid ef yn ysgolhaig anghyffredin. Wedi teithio ar y cyfandir, aeth i efrydu y gyfraith. Pan oedd yn Llundain, daeth yn ad- * [Dangoswyd mewn nod (t. 19), ei bod yn dra thebygol fod W. Salsbri yn fyw pan gyhöeddodd yr Esgob Morgan ei gyfieithiad o'r Hen Destament yn 1588; er yn ddiau ei fod wedi marw cyn ymddangosiad y gwaith a gofnodir dan y flwyddyn hon.] + Gwel rhif 6, d.f. 1715. # Wood's Athenae Oaconienses, vol. ii. pp. 68-7l ; Jones's Christian Biographî- cal Dictionary. $ [Harri Stradling, ac nid Syr John Stradling, ydoedd yn hen ewythr i Syr Edward Stradling, noddwr y T)r. Rhys. Dau gefnder oedd Syr John a Syr Edward. Gwel rhif 1, d.f. 1592 (nod. t. 67). Cyfieithiad (ychydig yn anghywir) yw yr ymadrodd o Williams's Eminent Welshmen, d.g. lle y dywedir:–“ Sir John Stradling was the son of Francis and grandson of Harry Stradling, who was great uncle to Sir Edward Stradling.'] 1608] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 83 nabyddus â'r personau a enwir eto, ac ereill. Y gwaith cyntaf a gyhoeddodd oedd “De Wita et Morte Contemnenda,' yr hwn a ar- graffwyd yn Ffraneffort, 1595. Cynnwys y gwaith bennillion at * Clarisissimum Dracum;' at “Io. Dauidem Rhesum ' (=Sion Dafydd Rhys, awdwr y Gramadeg Cymraeg); at * Tho. Leysonum medieum Eathoniensem ' (=Thos. Leyson, meddyg yn y Bath); a phennillion ereill ar * Meth a Metheglyn ' y Doctor hwn, &c., &c. Y mae y pennillion yn anerchedig gan mwyaf at ei gyfeillion yn sir Forgan- wg. Cafodd ei urddo yn farchog yn 1608. Ar farwolaeth ei ewythr, Syr Edward, yn 1609, daeth i feddiant o'r etifeddiaeth. Urddwyd ef yn farchog yn 1611. Yn 1625, dewiswyd ef yn farch- og sir Forganwg. Bu farw Medi 11, 1637, yn 73 oed.* 3. * God's Warning to his people of England, by the great over- ffowing of waters or floudes, lately happened in South Wales, and many other plaees: wherein is described the great losses and won- derful damages that happened thereby; by the drowning of many townes and villages, to the utter undoing of many thousandes of people.' London, 1607. 4to. 4. [Epigrammatum Ioannis Owen, Cambro-Britanni, Ad Excellentissimam EIeroinam, D. Arbellam Stuart, Liber Singularis. IEditio Prima. Londini, Ex officinâ Humfredi Lownes, sumtibus Simonis Waterson. 1607.” 12mo. Yr un y cyflwynir y llyfr hwn iddi ydoedd yr anffodus Arglwyddes Arabella Stuart, yr hon a elwir yn gyffredin yr * Arglwyddes Arabella.” Y ' bendefiges hon ydoedd unig blentyn Charles Stuart, Iarll Lennocs, brawd i Henri Darnley, priod Mari (brenines Ysgotland), a thad Iago I, ac felly yr oedd hi yn gyfnither i'r brenin hwnw. Yr oedd y Stuartiaid yn eiddigus iawn o honi, ac anfynych y goddefid iddi rodio yn rhydd. _Yn 1610 priododd yn guddiadan â William Seymour, ŵyr Iarll Hertfford. Tynodd hyn arni wg y brenin, a charcharwyd hi yn Lambeth, a'i gwr yn y Tŵr. Amcanasant ddianc o'u carchar, allwyddodd Seymour i gyrhaedd y cyfandir; ond daliwyd ei gyd- wedd anffodus, a charcharwyd hi yn gaeth hyd ddydd ei marwolaeth, yr hyn a barodd iddi orphwyllo. Bu farw Medi 27, 1615, yn 38 oed.] 1608. * Merlini Ambrosii Britanni Prophetia Anglicana & Romana.' IFrancofurti, MDCWIII, Brophwydoliaethau Myrddin yn Lladin ydyw, wedi ei argraffu yn Ffrancffort, yn Germani. [Y mae yr awdwr yn ysgrifenu enw y llyfr blaenorol mor hynod anghywir, ac annhebyg i Ladin, fel nad oes genyf ond barnu mai rhywbeth tebyg i'r un uchod yw ei wir enwad. Nis gwn a ymddangosodd Prophwydoliaethau * Wood's Athen. Oacon. vol. ii. pp. 68-71 ; Traherne's Stradling Correspon- dence ; Colyn Dolphin ; Williams'STEminent Welshmen ; Jones's Christ. Biog. JDict. 84 ILLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1609-10 Myrddin yn y Lladin yn y flwyddyn hon yn Ffrancffort, ond cyhoeddwyd yno ğiad Almaenig o honynt o fewn y flwyddyn dan sylw, dan yr enw Čam- ynol:— *Weissengnugen Merlins mit einem Kommentar des Alanus ab Insulis.” Yr oedd Prophwydoliaethau Myrddin yn hynod boblogaidd am oesoedd lawer ar Gyfandir Ewrop yn gystal ag yn y deyrnas hon. Ymddangosodd ar- graffiad o honynt, yn y Ffrancaeg, yn Paris, yn y fl. 1498 a 1528; yn Seisoneg, yn Llundain, yn 1529 a 1533, a thrachefn yn 164l a 1658 ; ac ym Edinbwrg, yn 1615 ; yn yr Italaeg, yn l539 ; yn Lladin, yn Venis, yn 1554 ; ac yn yr Almaeneg, megys y crybwyllwyd, yn 1608.] 1609, 1. “Crynhodeb o addysgCristionogawl, a Dosparth Catholicar ddeu- ddeg pwnc y Phydd a elwir y Gredo, hefyd ar weddi yr Arglwydd, sef y Pader ar Gyfarchiad yr Angel, a elwir Ave Maria, yn ddiwedd- af ar y Deg gair Deddf a elwir y deg gorchymyn. Gwedi i gyf- ieithu o'r Lladin i'r Gymeraeg, drwy ddyfal astudiaeth a llafur D. IRosier Smith o dref Llan Elwy, Athraw o Theologyddiaeth, megis ymddiddan ne ddialogiaith rhwng y discibil a'r athraw.' Y mae D. o flaen enw y cyfieithydd yn lle Dr. am IDoetor, fel y gwelwyd am y Dr. Miles Coverdal o'r blaen.* 2. [* Mirrour for Magistrates, with the Wariable Fortune and TJnhappie Falles of such Princes as hath happened since the Conquest.' London, 1609, 2 vols. 4to. Cynnwys amryw o gyfeiriadau at hanes Cymru; megys, Pa fodd y lladdwyd y Brenin Morgañ ym Morganwg; Pa fodd y deolwyd Cadwaladr gan y Sacson- iaid; Pa fodd y bu i Owain Glyndwr gael ei dwyllo gan brophwydoliaethau gau, ac yna cymmérwyd arno fod yn Dywysog Cymru, a chael o hono ei erlyn gan y Tywysog Henri ö Loegr i'r mynyddoedd, lle y bu farw yn druenus o eisieu ymborth; a phethau cyffelyb.] 1610. 1. Glamorganshire, with the situation of the chief towne of Cardyff and ancient Llandaffe described, by John Speed. 1610.' 2. Pembrokeshyre described, and the situations both of Pem- lbroke and St. David's shewed in due form as they are taken by John Speed. 1610.' * Rhif 2, d.f. 1595. [Yn hytrach talfyriad ydyw o Dominus, y gair Lladin am feistr neu arglwydd; a cheir ef yn fynych o flaen enwau awduron ac ereiÌ1 nad oeddynt Ddoethoriaid. Mewn oes ddiweddarach, arferid Mr. yn bur gyffredin o flaen enwau awdwyr. Yn rhif 4, d.f. 1607, canfyddir fod D. yn cãël ei arfer o flaen enw benyw (yr Arglwyddes Arabella Stuart), lle y mae yn âynodi Domina.=arglwyddes, meistres, boneddiges.] 1610] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 85 8. 'The Countie of Radnor described, and the shyre townes sittuations. By John Speed. 1610.' 4. [“A Map of Merionethshire. By John Speed.” Unplyg mawr. Ar gefn yr hen dudlen hon y mae dysgrifiad o'r sir, hanes y cymdrigolion, a rhestr o'r trefi a'r lleoedd mwyaf nodedig.] 5. [* A Map of the Principality of Wales, by John Speed.” Unplyg mawr. Cynnwys olygfëydd o wahanol drefi yn y Dywysogaeth; megys Biwmares, Caernarfon, Harlech, Aberteifi, Penfro, Caerfyrddin, Bangor, Ty Ddewi, Llandaf, Llanelwy, Caerdydd, Aberhonddu, Maesyfed, Trefaldwyn, Fflint, â Dinbych.] 6. [“Anglesey, antiently ealled Mona, described by John Speed.' Unplyg mawr. Un arall o hen dudleni Speed ; ar ei chefn y mae hanes yr hen drigolion, y crefydd-dai, y prif drefi, a.r.g.] ♦ 7. [* A Map of Carnarvonshire. By John Speed.' Ar gefn y dudlen, ceir, fel arferol, hanes y cyndrigolion, a'r lleoedd hynotaf yn y swydd.] 8. [* Cardiganshyre described. By John Speed.” Tudlen unplyg o Geredigion; ar ei chefn geir hanes y swydd, ei hen drigolion, y prif drefi, a'r lleoedd mwyaf hynod ynddi.] 9. [* A MapTof Denbighshire. By John Speed.'] 10. [* A Map of Flintshire. By John Speed.'] 11. [* A Map o Carmarden, both Shyre and Town. By John Speed.' TUnplyg mawr neu freninol.] 12. [* A. Map of Breknoke, both Shyre and Towne. By John Speed.” S !!!p;ys mawr ydyw, â'i gefn yn cynnwys y dysgrifiadau arferol yn nhudleni peed.] .* 13. [* A Map of Monmouthshire. By John Speed.' Unplyg mawr.] 14. [* A Map of Montgomeryshire. By John Speed.'] 15. * Description of the Counties of Wales, from Holland's edition of Camden,” 1610. 16. [* Gildae de Exeidio et Conquestu Britanniae Epistola.” Parisiis, 1610. 86 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1611 Llundain, 1525), yr hwn oedd y cyntaf oll a argraffwyd. Gweler tu- dalen 9 ; a chymharer rhif 6, d.f. 1587. _Ymddangosodd yr argraffiad hwn yn y gwaith o elwir * Bibliotheca Patrwm'=Llyfrgell y Tadau.] *- 1611. 1. * Catechism Petrus Canisius, yr hwn a gyfieithiwyd yn Gym- raeg gann D. Rosier Smyth, S.Th.D. o EDref Lanelweu, 1611, ac a brintiwyd yn ninas Paris.” wš ydoedd hwn o argraffiad anghywir ac ammherffaith Polydor ergil ( * Y mae un peth tra nodedig yn perthyn i'r flyfr hwn. Argraff- wyd ef â'r un llythyren â Gramadeg y Dr. Gruffydd Roberts. TCry- bwylla y Dr. Smyth am y Doethor Roberts, a'i fod yn byw ym Milan ; ac y mae y llythyren yn dangos gael o'r Gramadeg ei ar- graffu ar y cyfandir; ond pa un ai ym Milan, yn yr Ital, ai yn Paris, yn Ffraine, nis gellir yn hawdd benderfynu, o blegid yn Paris, ac inid ym Milan, yr argraffwyd * Catechism ' Smyth, a hyny â'r un llythyrenau ag yr argraffwyd y Gramadeg â hwynt. Dyma synwyreb o'r llyfr a argraffwyd yn Paris:–“ Gwelais yn da ganlyn yr hybargus orthographiad a'r arderchawg athraw ï). Grufyd Robert Canon Theologaid o Fam-Eglwys Dinas Milen gwr a haedai glod a mawl tragywydawl nid yn unig o herwyd ei aml rinwedau eithyr hefyd er mwyn y-e dysg a ye wybodaeth, ac yn ben- difadeu yn yr Iaith Gymraeg.” '* Yr awdwr, * PETRUS CANISIUs, a anwyd yn 1534, yn Nîmeguen, yn nhalaeth Guelderland, yn yr Iseldiroedd. Efe oedd y cyntaf yn yr Almaen a ymunodd ag Urdd yr Iesuaid; a bu trwy ei oes yn aelod gweithgar a llafurus iawn o'r frawdoliaeth hòno. Yn 1559, gwnaed ef yn Athraw Duwinyddiaeth, ac yn Rheithor ae Is-ganghellydd Prifysgol Ingolstadt. Gwedi hyny efe a ymosododd ar ddiwygio Prifysgol Wienna, gan ei gwneuthur yn fwy cydunol â golygiadau yr urdd y perthynai ef iddi. Darbwyllodd Fferdinand I. i drefnu mesurau gormesol yn erbyn yr Ardystwyr ; sylfaenodd y colegau yn Prag, Awgsbwrg, Dilingen, ae yn Ffreibwrg, yn y flwyddyn 1597. Ys- grifenodd gryn lawer, ac y mae ei Holwyddoreg yn cael ei defnydd- io ar y cyfandir hyd y dydd heddyw.'f 2. * A Display of Heraldrie. By John Gwilym.' Y JoHN GWILYM hwn ydoedd o Langarran, yn sir Henffordd, ac a anwyd o ddeutu y fl. 1565, o deulu Cymreig, a derbyniodd elfenau ei ddysgeidiaeth yn ysgol ramadegol y ddinas hòno, a gwedyn symmudodd i Goleg Brasennose, Rhydychain, yn 1581. Penodwyd ef yn Rhingyll Arwyddfardd y Groes Goch yn 1618, a bu farw yn 1621.1 + Llythyr y Parch. D. Silvan Evans. * Llythyr y Parch. D. Silvan Evans.—[Gwnaed y nodiadau hyn yn benaf ar awdurdod Tegid, gan yr hwn yr oedd cyfargraff o'r ddau waith.] # History of Herefordshire, vol. vi. p. 497 ; Meyrick's Lewis Dwnn's Heraldic |Visitation of Wales, vol. i. p. xii of the Introduction. Lewis Dwnn ydoedd fab Rhys ab Owen, a chafodd ei gyfenw Dwnn, oddi wršh amgylchiad digrifol. Yr oedd un o hynafiaid ei fam, o'r enw Gruffydd 1612] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 87 [* Guillim” neu “Gwillim' yr ysgrifenir enw yr awdwr yn fwyaf cyffredin ; er nad oes dadl nad Gwilym y Gymraeg ydyw. Dywedir mai gwir awdwr y gwaith ydoedd y Dr. John Bankham, yr hynafiaethydd, yr hwn a aned yn 1572, ac a fu farw yn 1642. Bu argraffiadau ereill o'r gwaith yn 1632, 1638, J660, 1679, a 1724. Yn ol Syr Ffrëderic Madden (Notès and Queries, 2nd S. vol. vi. p. 10), yn y fl. 1610 (ac nid yn 16ll, megys y cofnodir ef yma), yr ym- ddangosodd y gwaith hwn gyntaf.] 3. * A Briefe and necessarie Catechism. With a short instruc- tione to all that doe reciue the holy Commvnion. Set forth by Richard Jones, School-maister in Cardife: for the benefit of all IHouse-holders, their Children and Families. London, Printed by T. Snodham, 16 11.” Cyfrol fechan 12plyg yw hon, ae ail argraffiad. Daeth y cyntaf allan yn 1589, o argraffwasg Thomas East, ac mewn llythyrenau duon. Darfu i'r argraffydd Snodham briodi gweddw yr awdwr.* 1612. * Ioannis Audoeni Epigrammata. Londini, i 612.”. Dyma, tybir, y trydydd argraffiad o Bennillion Lladin John Owen, y rhai oeddynt mor boblogaidd ym mhlith dysgedigion yr oes hòno. Yr oeddynt yn cyrhaedd pris uchel iawn ; cyn uched a 16s., nad oeddynt fwy na gwerth Swllt o lyfr. Daeth tua saith argraffiad er o honynt, heb law un llawn iawn yn 1633, un yn Amsterdam, ac un yn Paris, o'r hwn y rhoddwyd pedwar llyfr mewn papyr mawr, a phedwar ar femrwn. Rhoddwyd gyfieithiad o hono yn Ffrancaeg yn 1719. Gethin, yng ngwasanaeth y Brenin Ioan, yr hwn oedd ganddo fwa cryf anferth, ac yn saethu saethau llydain, yr hyn pan welodd y brenin, efe a lefodd * Wel done, Gruffydd,' a galwai y Cymry ef ar ol hyny yn Gruffydd Dwnn, ond y Seison—Done ; ac felly aeth yr enw ar y teulu, y rhai a sefydlasant yng Nghydweli. Yr oedd Lewis Dwnn yn byw yng Nghefn y Gwestyd, ger y Trallwng, yn sir Drefaldwyn ; daethai i feddiant o'r lle hwnw, trwy i'w hen- daid, Dafydd Dwnn, ymsymmud i'r Trallwng, fel goruchwyliwr i'r Arglwydd Powys, ajphriodi Angharad, merch ac aeres Deicws Lloyd, o Gefn y Gwestyd. Gwnaed ef yn gofnodydd achyddol yn l585, a theithiodd holl Gymru i gasglu achau holl bendefigion y wlad, gan chwilio pob cofnodau a ysgrifenasid ac a gyhoeddasid o'r blaen, yn cyrhaedd o 1580 i 1614. Bu y gwaith mewn llawysgrif hyd y fl. 1846, pryd y casglwyd ef dan arolygiaeth Syr Samuel Rush Meyrick, ac y cyhoeddwyd ef gan Gymdeithas y Llawysgrifau Cymreig, ac yr argraffwyd ef, yn ddwy gyfrol wych bedwarplyg, gan Mr. Rees, Llanymddyfri, yn l847.* lNid ydys yn gwybod pa bryd y bu farw, ond digon tebyg mai ryw bryd yn nheyrnasiād Iago I. N Ei wraig ydoedd Alis, merch a chyd-etifeddes i un Meredith ab Däfydd Fain ; a bu iddynt chwech o blant :—James, Edward, Thomas, Charles, Mari, Elisabeth ; a hiliogaeth y rhai hyn yw y rhan fwyaf o'r Dwnniaid. ♦* ith argraffedig yn anghywir iawn, o herwydd gwaelde • n.:„îf: Ysgri', š y čr ß cyflawnach a ß;šÃ”; ğ; # iËÃĒ; a grešyn na buasid ŷn argraffu hono yn lle yr un ammherffaith a gyhoeddwyd.] * Llythyr J. Joseph, Ysw., F. A.S. 88 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. | 1613-15 ¢& *. 1613. * Poly-Olbion, or a Chorographical Description of Great Britaine, digested in a Poem. By Michael Drayton.” London, 1618, 4to. • Y mae rhan fawr o'r llyfr cywrain hwn yn dwyn perthynas â Chymru, ac â'r Derwyddon. [Ganed Michael Drayton yn Harshul, yn swydd Warwig, yn y fl. 1563; a Du farw yn 1631. Tybir iddo gael ei ddysg ym Mhrifysgol Rhydychain, ond iddo ymādael cyn cymmeryd ei radd ynddi ; ac yr ydys hefyd yn meddwl iddo ymuno â'r fyddin yn ystod bore ei oes. Yn 1628 sonir am dano megys bardd Ïlawryfog. Ychydig iawn a wyddys am helyntion ei fywyd. Cyfansoddodd amryw gerddi heb law y * Polyolbion,' ond hòno yw ei gân benaf a rhagoraf. Cynnwys lawer iawn o hynafiaeth werthfawr, heb son am ei theilyngdod fel cyfansoddiad prydyddol.] 1614. 1. * The theatre of the Empire of Great Britaine : Pressenting an exact Geography of the Kingdomes of England, Scotland, Ireland, and the Isles adjoining: with the Shires, Hundreds, Cities, and Shire Towns, within y° Kingdome of England, divided and described Ey Ioan Speed. Imprinted at London. Anno 1614.' Dyna enw gwaith Speed yn llawn, ac y mae gwyneb-ddalenau i wa- Hanôl ranau o'r deyrnas, ac yn eu plith, Cymru a'i Siroedd. 2. 4 Camden's Remains concerning Britaine, the Names, Sur- names, Armories, Apparel, Proverbs, Epitaphs, &c. Iondon, John Legatt, 1614.' 1615. 1. 4 Theater Du Mond sef iw Gorsedd y Byd, lle i gellir gweled trueni a Llaseni Dyn o ran y Corph ai OdidaWgrwydd o ran yr Enaid; a Serifenwyd gynt yn y Ffrangaeg, ag a gyfieithwyd ir Gymraeg drwy lafyr Rosier Smyth o Dref Lan Elwy Athraw o Theologyddiaeth. Psal. 48. Homo cum in honore esset, non intellexit, Comparatus est iumentis insipientibus & similis factus est iis. Dyn, pan oedd mewn anrhydedd heb ddeall a gyfflybwyd ir anifeiliaid di wybodus, ag ai gwnaeth i hun yn debyg iddynt hwy. Dymchwel yma O cŵ3 E 5, £ % |Mae yma Ddelw È -5 Darluniad £- ß â Nid oes or Byd 3. A Brintiwyd yn Ninas Paris 1615.” 1615] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 89 Llyfr bychan 24plyg ydyw, cynnwysedig o tua 300 o dudalenau. Y mae ei ddosraniadau fel hyn:—At “Y Darllevvr Havvddgar,' saith tudalen ; * Gorsedd y Byd llifer ì,” o'r tudalen 10 i'r 51 ; ac ar ddiwedd y ddosran dywedir, * Divved y llyfr cynta.” “Yr Ail Llyfr ' o'r tudalen 52 i'r tudalen 139, lle y ceir * Divvedd yr ail Ilyfr'; * Y Trydydd Llyfr,” o'r tudalen 140 i'r tudalen 225, lle y ceir ' Divvedd y trydydd llyfr.” Yna yn nhudalen 226 dechreua * Traethiad o odid- avvgrvvydd dyn,' hyd y diwedd, tybygem, canys hyd dudalen 276 y cyrhaedda yr un a ddaeth i'n llaw. Y mae hefyd y llenau wedi eu nodi ar y gwaelod â gwyddor yr argraffwyr o A hyd zv. Cafodd y llyfr hwn ei gyfieithu i'r Seisoneg ym mhen .28 o flyn- yddoedd ar ol ei gyhoeddi yn Gymraeg, gydag wyneb-ddalen wahanol i'r llyfr, ae i'r * Traethiad,' ac hefyd dudalenau rhifyddol newydd, fel hyn:—Y Llyfr, * The Theatre upon y• Dignity & Excellency of Mankind:' yna y * Traethiad' o dan yr enw, * Descourse on the Dignity of Man by Pedro Bouistan call'd Lannay.” Trans- lated out of French into Spanish by ye Master Baltazar Peres del Castello & lastly translated out of Castilian into English by Francis Fawrer, Merchant. Iondon, 1663.” Ond priodol fyddai yma roddi esiamplau o'r gwaith :–“ Y phelyasom yn y llyfr cynta ddyn'r anifeiliaid, dangosasom pa ddiphig y sydd yntho ef, pa fodd y dylae dderchafu i hun yvvchlavv ynthvwy, o hervvydd i urddas ai ragoriaeth, gan ystyrio i fod yn vvaelach ag yn ddistyrach nag ynthvvy mevvn llavver o bethau. Am hyny gan i ni o 'rblaen roddi ar lavvr yn drvvscvvl ryvv bethau , o drueni dyn, y navvr yr ydym yn myned rhagom i ddatcanu yn fanylach tostyrys tragediaetea trveni dyn, gan ddechre oianedigaeth ai ddyfodiad i'r byd, a chvvedi gosod allan yn hollavvl|holl amserau i fovvyd hyd oni ddygom ef ivv fedd, yr hvvn sydd derfyn a divvedd pob peth, Eythr yn gynta dim gedvwch ini vveled o ba had y mae 'negino, ond o lvvgvvr ag haelogaeth ? beth ivv 'rfan lle y mae'n cenhedlu ? pa hyd y mae ym mol ei fam cyn i fod yn debyg i ddim arall oddigerth i gnap o gig analltys, megis pen ddarpho i'r bru dderbyn y ddau had ynghyd, ag i wwres natur i tvwymno, mae'n creavvdu croen tene bychan agos cyphelyb i'r hvwn sy'n nesa at bliscin vwy, ag nid yw'w debig i ddim arall oddigerth i vwy anhymig a ddydvwyd cyn i amser, gwvedi haiach o ddyddiau, y gwwaed sy'n cymyscu, ag yn dechre bervvi yn y cyfrivv fodd, ag y mae tair coden bychein yn dechre, megis y boglynau sy'n codi ar phrvvd o ddvvr chvvyrn) yr hain ivw'r mannau lle y mae'r tair rhan odidoca o'r anifail rhyfigys yma yn dechre phyrfio sef yr au y galon, a'r ymen- ydd y rhanau yma ynt benna o'r gvvaith a gwvir phynon y synvwyr- au a'r Svvyddau ereill llywv ardderchavvg, a neuodd y deall a'r cof, gwvir arch rheswvm.' Dyma y sillebiaeth, yr eiriadaeth, a'r ymresymiad, lle y gwelir fod yr hen Smyth yn Gymro rhagorol mewn gwlad estronol. Gan ei fod yn argraffu ei waith yn Ffrainc, nid oes w yn un man yn y llyfr, eithr dwy ww, canys y mae w yn ddyeithr i iaith Ffrainë, ac felly i argraffwyr y wlad hòno, ae ieithoedd gwledydd ereill ar v 12 90 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1615 cyfandir. Dyma y rheswm hefyd fod w a ww mor aml yn cael eu har- feryd yn hen lyfrau cyntaf y wlad hon, gan eu bod yn cael eu llythyrenau o'r cyfandir, yn gystal a'r gelfyddyd a'r argraffwyr |boreuaf. Y mae yn y llyfr hefyd rai llinellau barddonol, fel pan gyfieithir rhanau ag sydd yn ddyfyniadau o farddoniaeth wreiddiol, naill ai o'r beirdd cenedlig neu y barddoniaethau ysgrythyrol; megys cyf- ieithiad o Iob x. 9–12, y rhai a ddodir yma yn gyfochrog. Y Cyfieithiad Cyffredŵn. Cyfieithîad Rosier Smyth. 9 Cofia,, atolwg, mai fel clai y Cofia arglwwydd fal â'm gwwaethost gwnaethost fi; ac a ddygi di fi i'r gyn wwanddyn pridd drachefn ? Fal y llestrwvr y lestro'r pryddyn Yr hwwn all ì ddŵnistrio aŵ droŵ yn 10 Onithywelltaist fi fel llaeth; 7/udvw ac oni cheulaist fi fel caws? A chofia fal â'm phyrfiaíst o 'run delww 11 Ti a'm gwisgaist iâ chroen, | A chaww8 a geselŵr o laeth ag o hyfen ac â chnawd; ti a'm diffynaist i | A chwwedi âtì y hefyd faelodau ag esgyrn ac â gïau. gydorphen Cofia fal â'm gwwîseaîst a chïg ag 12 Bywyd a thrugaredd a a chroen ddarperaist i mi, a'th ymgeledd | Ag escyrn a gïau cydgydïaíst fi â a gadwodd fy ysbryd. boen Ae a roddaist â'm hefyd drígaredd a bywwyd A'th anwweledigaeth a geidww fy yspryd.' Y mae yn bryd bellach roddi ychydig o hanes y gwr enwog hwn, pwy ydoedd, ac o ba deulu yr hanoedd. Ymddengys mai GEORGE WILLIAMS oedd ei enw genedigol, gan ei fod yn fab i Williams o'r IDewisbren, ym mhlwyf Bettws yn Rhos, neu Bettws Abergele, yn sir Ddinbych. Efe a fabwysiadodd y cyfenw Smith neu Smyth oddi wrth ei fam ; ac ymddengys iddo, wedi ei fyned i'r cyfandir, newid ei enw cyntaf hefyd yn Rosŵer yn lle George, ae i'w waith ddyfod i'r wlad hon o dan ei enw llenyddol “Rosier Smyth;' ac ei fod yn caelei adnabod felly fel llenor a bardd ; ond fel gweinidog eglwysig wrth yr enw George Smith, wrth yr hwn enw y mae cofion iddo gael ei greu yn LL.B. a LL.D., yn Padua yn 1657-8.* Efrydodd wedyn yng Ngholeg y Frenines, Rhydychain, a chadarnhawyd ef yn yr un radd, a chyr- haeddodd wedi hyny ei D.D. Tybir mai y lle cyntaf a gafodd yn yr Eglwys Sefydledig ydoedd Llangernyw, yn sir Ddinbych, yn 1574. Cafodd wedi hyny bersoniaeth Whitfford, yn sir Fflint, yn 1585, ae hefyd ganoniaeth yn Llanelwy yn 1575, gan yr Esgob Wm. Hughes ; a chan yr un esgob cafodd bersoniaeth Llaneurgain yn 1584, mewn cyfnewidiad, efallai, am un o'r lleill. Cafodd ficer- * [Felly yn y gymysgrifen; ond rhaid mai 1557-8 neu l567-8, a olygir. Ym- ddengys fod rhai o amseriadau ereill y cofnod yn anghywir hefyd ; o leiaf nid ydynt wedi eu gosod i lawr yn rheolaidd o ran trefn amser.] 1615] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 91 iaeth y Cwm, ger Llanelwy, yn 1594. Ymddengys hefyd ei fod yn ganghellydd Llandaf yn 1595 a 1598. Dywedir iddo farw yn Ebrill, 1608, yr hyn ni all fod yn gywir ; canys gwelwn ef yn cyhoeddi ei lyfrau yn l609,-11, a -15, oddi eithr i'w lyfrau gael eu cyhoeddi wedi ei farwolaeth, yr hyn sydd yn annhebyg, a thebygol yw mai 1618 a ddylai blwyddyn ei farwolaeth fod, a'i gladdu yn Llaneur- gain.* [Y mae ynof ammheuaeth nid egwan ai yr un gwr oedd George Williams neu Smyth, yr offeiriad Protestanaidd, â Rosier Smith neu Smyth, yr ysgrifenydd pab- yddol. Yn ol yr hanes a roddir am dano uchod yr oedd mewn urddau cyssegredig yn Eglwys Brotestanaidd Lloegr mor gynnar o leiaf a'r flwyddyn 1574, pryd y dywedir ei gyflwyno i bersoniaeth Llangernyw; ac eto yr ydys yn ei gael rhwng 35 a 44 mlynedd ar ol hyny yn cyhoeddi llyfrau pabaidd ar y cyfandir. mae yn wir i'r Dr. Davies o Fallwyd, a Huw Owen o Fon, gyhoeddi llyfrau o Waith Pabyddion yn yr iaith Gymraeg; ond gofalwyd am eu diosg o'u nodwedd |babyddol cyn eu gosod o flaen y Cymry ; ac yr oedd gwaith Parsons a gyhoedd- wyd gan Davies, wedi ei gyfnewid yn drwyadl rai blynyddoedd cyn i Davies osod llaw arno, gan Brotestant o'r enw Edmund Buny, yr hwn a drinir llymdost gan yr awdwr am anffurfio ei waith, mewn rhagymadrodd i argraffiad diweddarach o'r gwaith cyssefin. Ond am y Dr. Rosier Smith, nid ymddengys iddo ef gyfnewid dim ar weithiau ysgrifenwyr pabaidd, megys Canisius a Eellarmin, pan y trodd hwynt i'r Gymraeg; ond cyhoeddodd hwynt, fel y mae yn ddigon eglur, dan nawdd a chefnogaeth Eglwys Rhufain (“Permissu ÃSuperiorwm'), yr hyn sy brawf diammheuol mai llyfrau pabyddol o'r iawn ryw ydoedd y llyfrau. Ac os offeiriad Protestanaidd oedd efe, pa ham yr aeth i'r cyfandir i argraffu ei lyfrau, pan y buasai yn hwylusach iddo ar lawer golygiad argraffu Cymraeg yn y deyrnas hon? Y casgliad naturiol yw, iddo ddewis gwlad babaidd, a gwasg babaidd, i gyhoeddi llyfrau pabaidd ; ac ond odid mai yn ninas Paris, neu yr amgylchoedd, yr oedd efe yn preswylio pan yr argraffodd y gweithiau sydd yn dwyn ei enw. Ni chyhoeddwyd un llyfr duwinyddol Cymreig o waith Protestant erioed yn un lle ar y cyfandir ; ond argraffwyd yno fwy nag un o lyfrau pabyddol Cymreig, heb son am gryn fagad o rai Gwyddelig. Gweler rhif 1, d.f. 1670. Os bu Rosier Smith erioed yn offeiriad yn yr Eglwys Ddiwygiedig, ymddengys yn fwy tebygol mai ynddi hi y dechreu- odd ei yrfa gyhoeddus ; ac yna iddo gefnu arni a chofleidio Pabyddiaeth, ac ar hyny ymgilio i'r Cyfandir, lle y cyhoeddodd y llyfrau a gofnodir iddo dan y blynyddoedd 1609, 16ll, 1615, a 1618: canys anhygoel yw, bod offeiriad o'r IEglwys, yn byw ac yn dal bywoliaethau yng Nghymru, ac eto flwyddyn ar ol blwyddyn yn dwyn allan lyfrau pabaidd o argraffwasg Paris. Ac heb law hyn, eofnodir marwolaeth George Williams yn 1608; ond y mae yn amlwg ddigon fod Rosier Smith yn fyw ym mhen deng mlynedd ar ol hyny.] 2. [* A Catalogue of the Bishops of England sinee the flrst plant- ing of the Christian Religion in the Island ; together with a brief history of their lives and memorable aetions, as neere as can be gathered from Antiquity. By Francis Godwin.' London, 1615, 4to. Math o ail argraffiad ydoedd hwn ; canys ymddangosodd yr argraffiad cyntaf yn 1601. Cyfieithwyd y gwaith wedi hyny i'r Lladin. Cynnwys hanes Esgob. ion Cymru yn gystal a rhai Lloegr. Y Dr. FFRANSIs GoDWIN, awdwr y gwaith, ydoedd fab i Thomas Godwin, IEsgob Baddon a Ffynnonau (neu Bath a Wells), ac a anwyd yn |EIavington, yn swydd Northampton, yn 156l. Derbyniodd ei ddysg yng NgholegTEglwys * Brown Willis's St. Asaph, gan Edwards ; Cambr. Quart. Mag. vol. iv. ; Cwta Cyfarwydd Llanelwy ;· Y Brython, iv. t. 207. 92 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1616 Grist, Rhydychain, lle yr aeth yn rheolaidd trwy ei raddau, nes ei wneuthur yn D.D. yn 1595. Yn 1601 dyrchafwyd ef i esgobaeth Llandaf ; ac yn 1617 symmudwyd ef i esgobaeth Henffordd. Bu farw yn 1633. Dywedir roddi o hono lawer o gynnorthwy i Camden yn ei ymchwilion hynafiaethol a pharth- ofyddol. Yr oedd yn awdwr amryw ô weithiau heb law yr un a gofnodir yma; ac yn eu plith, * Rerum Anglicarum Henrico vIII, Edwardo vI, et Maria Reg- nantibus Annales,' yr hwn a gyfieithwyd i'r Seisoneg ac a gyhoeddwyd gan ei fab, Morgan Godwin, yn 1630, unplyg. Pan yn wr ieuanc yn y brifysgol ys- grifenodd waith dychymmygol o'r enw—“The Man in the Moon, or a Discourse of a Voyage thither, by Domingo Gonsales,' yr hwn a argraffwyd yn 1638.] 1616. 1.: “A display of Herauldry of most particular Coat Armours, now at use in the six Counties of North Wales, viz. of the 15 tribes, &c.' Salop, 12plyg. Gwel rhif 2, 1611. Ef allai mai ail argraffiad, neu argraffiad newydd cyflawnach, ydoedd o hwnw. [Ai nid gwaith John Davies, o'r Rhiwlas, Llansilin, yn sir Ddinbych, ydyw hwn, wedi ei gamgyflëu d.f. 1616 yn lle d.f. 1716 ? Gweler cofnod am yr awdwr hwnw yn Williams's Eminent Welshmen. Ni ddaeth allan ail argraffiad o rif 2, d.f. 16ll (Gwilym's * Heraldry”) hyd y fl. 1632.] 2. * The Seeond Booke, Containing the Principality of Wales, Delivering an exaet Topographie of the Counties, Divisions of the Cantreves and Commotes, Description of the Cities and Shire Towns. With a compendious Relation of things most Memorable in every one of them performed. By Iohn Speede. London, Printed by Thomas Snodham, for John Sudburie and George Humble. 1616.' -* * “| 3. * Llythyr at Drigolion y Wlad ynghylch eu Heneidiau.” Er bod rhai o'r llyfrau y blynyddoedd diweddaf hyn yn Seisonaeg, ae wedi cael eu cyfaddasu i'r dysgedigion a'r boneddigion yn benaf, yn hytrach nag i'r werin, y maent yn dwyn mor agos perthynas â Chymru a'r Cymry, fel y gwelwyd yn addas ddilyn y Parch. Moses Williams, a'u cyflëu yma, fel y gwnaeth yntau yn ei Gofrestr. 4. * The Love of Wales to their soveraigne Prince, Expressed in a true Relation of the Solemnity held at Ludlow, in the Countie - of Salop, upon the fourth of November last past. Anno Domini, 1616. Being the day of the Creation of the high and mighty Charles, Prince of Wales and Earle of Chester, in his Majestie's Palace in White_Hall.” London, 1616. 4to. [Dywedir mai ei awdwr ydoedd Daniel Powel, un o feibion y Dr. Powel, o Riwabon.] * 1618-20] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 93 1618. 1. * Eglurhad Helaethlawn o'r Athrawiaeth Gristnogawl, a gy- fansodhwyd y tro cyntaf yn Italaeg, trwy waith yr Ardherchoccaf a'r Hybarchaf Gardinal, Rhobert Bellarmin, o Gymdeithas yr Jesv. Ag o'r Italaeg a gymreigwyd er budh Ysprydol i'r Cymru, drwy dhiwydrwydh a dyfal gymmorth y penbefig* canmoladwy W. R. Bermissu Superiorum. MDCXVIII.' [Y Cardinal RHOBERTBELLARMIN, awdwry gwaith hwn, ydoedd yn un o ddwyf- yddion enwocaf Fglwys Rhufain yn ei oes. Ganed ef yn Monte Pulciano, yn Tuscani, yn y fl. 1542; ymunodd â Chymdeithas yr Iesuaid yn 1560; urddwyd ef yn offeiriad yn Ghent, yn yr Iseldiroedd, gan yr enwog Iansenius, yn 1569; ac etholwyd ef yn Broffeswr Duwinyddiaeth ym Mhrifysgol Lwfaen yn 1570. Gwedi llenwi y gadair hòno gyda mawr enwogrwydd am saith mlynedd, dy- chwelodd i Rufain yn 1576, lle y traddododd ddarlithiau ar dduwinyddiaeth ddadleuol. Yn 1590 aeth gyda llysgenad y Pab i Ffrainc, fel y byddai gan y swyddog hwnw un medrus i ddadleu achos yr Eglwys yn y wlad hòno. Yn 1599 gwnaed ef yn Gardinal; ond mor ychydig oedd ei awydd ef i'r cyfryw ddyrchafiad ac anrhydedd, fel y dywedir na buasai yn eu derbyn, oni buasai y hygythid ef ag ysgymmundod am gyndynrwydd yn erbyn yr awdurdodau eglwysig, os buasai yn anufuddhau. Ym mhen tair blynedd wedi hyny gwnaethpwyd ef yn archesgob Capua ; ond ymadawodd â'r archesgobaeth yn I605, er mwyn myned i Rufain, lle y preswyliodd hyd ei farwolaeth, yn 1620, yn aelod gweithgar o lys y Vatican. . Y mae ei ysgrifeniadau yn dra lluosog, ac yn llenwi cryn chwech cyfrol unplyg, o'r sawl y mae o ddeutu un hanner ār ddwyfyddiaeth ddadleuol, yn yr hon gangen nid oedd gan Eglwys Rhufain neb cyfartal iddo yn ei amser.] 1620. 1. * Yr Hen Destament, a'r Apocrypha, a'r Testament Newydd. O gyfieithiad William Morgan, Esgob Llanelwy. A chwedi eu gwellhau gan Richard Parry, Esgob Llanelwy. Argraphwyd yn Llundain, gan Norton a Bill, argraphwyr i'w Fawrhydi,'yn y flwydd- yn 1620.” Yr oedd y Testament Newydd a argraffwyd yn yr argraffiad cyntaf o'r Beibl, yn 1588, wedi ei gyfieithu gan Salesbury a Davies, a'i ddiwygio yn unig gan Morgån. O blëgid rhyw reswm anhysbys yn bresennol, darfu i'r esgob (Morgan) ei adchwilio ; a gwel- som ei fod yn barod i'r wasg pan y. bu farw, yn 1604. Ond ym- ddengys na wnaed un defnydd o hono ; eithr yn nheyrnasiad Iago I. gwnaed adchwiliad a diwygiad yng nghyfieithiad yr holl Feibl, gan Richard Parry, canlyniedydd Morgan yn esgobaeth Llanelwy. |Mab oedd RICHARD PARRY i John Parry, Ysw., o'r Pwll Halog, yn sir Fflint, a ganwyd ef yn Rhuthyn yn 1560.f Cafodd ei ddysg- * Dyna fel y mae y gair yn wreiddiol, yr hyn sydd yn gamargraff am pendefig. + Achau yr Esgob Parry a redant fel hyn:—Richard Parry fab John Harri ac “Elen ei wraig, ferch Dafydd ab John ab Twna, o Lanfair. Harri oedd fab Dafydd ab Howel ab Gronwy ab Gruffydd ab Llewelyn ab Cynfrig Efell.— Dwnn, Heraldic Visitation, vol. ii. p. 320. 94 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1620 eidiaeth yn Ysgol Westminster, o dan yr hyglod W. Camden, un o ysgolheigion penaf yr oes, ac awdwr gwaith canmoladwy o hanes IBrydain, a elwir * Britannica ;'* ac y mae yn dra thebyg iddo gael ei gynnorthwyo gan ei ysgolor Cymreig.f Dewiswyd ef i fyned i IRydychain pan yn 16 oed. Wedi hyny daeth yn Ganghellydd a Deon Bangor ; ac yn berson Gresfford, yn sir Ddinbych ; a phan ddaeth Iago i'r orsedd, dyrchafwyd ef i Esgobaeth Llanelwy yn 1604. Fel archddiacon yr oedd yn dal bywoliaeth Dyserth, yn sir IFflint, a byddai yn anneddu yno ar brydiau, ac yno y bu farw, yn 1623, yn 63 oed, ym mhen dwy flynedd ar ol cyhoeddi y Beibl, a dwy flynedd o flaen y brenin, ae wedi bod yn esgob bedair blynedd ar bymtheg. Claddwyd ef yn Eglwys Gadeiriol Llanelwy. Y mae yn y Dyserth faes a adwaenir eto wrth yr enw ' Cae yr Esgob.'f Yr oedd gwir angen am Feiblau bellach, gan y rhaid fod Beiblau y Dr. Morgan yn dra phrinion, ac nad oedd prin ddigon wedi eu hargraffu yn 1588 ar gyfer pob eglwys a chapel plwyfol yn y Dy- wysogaeth ; a lle yr oeddynt, yr oedd yr arferiad o honynt am ddeuddeg mlynedd ar hugain, a'u cadwraeth mewn eglwysi lleith- ion, heb gynhesrwydd ynddynt o'r naill ben o'r flwyddyn i'r llall, wedi eu gwneyd yn ddrylliau. Y mae yr esgob, yn ei lythyr Lladin at y brenin, yr hwn sy fel rhagymadrodd i'r Beibl hwn, yn cwyno fod mawr angen am air Duw yn y wlad—fod llawer llan, ac o gan- lyniad, llawer plwyf, naill ai * heb un Beibl, neu ynte fod y Beibl sydd yno yn hen lyfr drylliedig, â'r rhan o hono yn eisieu.” Dywed hefyd mai hyna oedd cyflwr, nid yn unig rhaî, ond y rhan fwyaf, o'r Eglwysi, ac yn ganlynol, y rhan fwyaf o'r wlad. Yr oedd y cyf- newidiadau a wnaed yn yr argraffiad hwn yn gyfryw fel y gallesid braidd ei alw yn argraffiad$ newydd hollol ; ae yn ol barn llawer yn waethygiad.| Y cyfieithiad hwn yw ein cyfieithiad awdurdod- edig ni yn bresennol. Anrhegwyd y brenin ag un o honynt ; ac y mae hwnw i'w weled yn awr yn y Gywreinfa Brydeinig, yn Llun- dain.** Ef allai y byddai cael taflen fechan o gymhariaeth rhwng y tri chyfieithiad yn ddyddurol; fel y gweler,ar un olwg, y cyfnewidiadau a wnaeth y Dr. Morgan ar gyfieithiad Salesbury, a'r cyfnewidiadau a wnaeth y Dr. Parry ar gyfieithiad Morgan. * Gwel 1602 ; a rhif 3 a 4, d.f. 1603. + [Nid rhyw lawer o gynnorthwy a allasai bachgen dan un ar bymtheg oed ei roddi mewn olrheiniadau o'r fath.] # Ym mhen blwyddyn wedi ei farwolaeth, priododd ei weddw â Thomas |Môstyn, Yswain, o'r Rhyd; ac ar yr un dydd darfu i'w mab hithau o'r esgob, sef Richard Parry, briodi merch i Mr. Mostyn; a mab Mr. Mostyn a briododd Ann, merch ieuangaf yr esgob. Enw gwraig yr esgob oedd Gwen, merch John ab Rhys Wynn, o Lwyn Yn.—Dwnn, Heraldic Visitation, vol. ii. p. 320. s [Yn hytrach, yn gyfieithiad newydd; canys yr oedd, ac y mae, yn cael ei alw gan bawb yn argraffiad newydd.] | [Ar y pwnc hwn cymharer “Llythyrau Garmon,' yng Ngwaith Gwallter Mechain, cyf. ii. t. 218-235.] ** Dr. Llewelyn's British Versions. 1620] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 95 W. SALESBURY. DR. MoRGAN. IDR. PARRY. Egra vi. '2. A chafwyd mewn cist. A chafwyd yn Ach- metha. - Ier. xxvii. 9. Gofidus yw. Drwg diobaith ydyw. Ezee. xvi. 12. IRhoddais hefyd fiswrn Rhoddais hefyd dlws ar dy wyneb. ar dy dalcen. Math. iii. 8. Teilwng i Addas i edifeirwch. welliant buchedd.* — xxiv. 15. Fffieid- Ffieidd-dra anrheith- Ffieidd-dra anghyfan- tra y diffeithwch. iol. neddol. Mare, xiv. 22. Ac wedi Ac wedi iddo roi diolch Ac a'i bendithiodd ae yddaw vendithiaw y efe a'i torres. a'i torodd. tores. Lue, viii. 27. Er ys hir Er ys talm o amser. a,IIìS€I'. — xix. 4. Ffieuspren- Ffigyswydd gwylltion. Sycamorwydden. gwyllt. — xx. 9. Amser mawr. Dros dalm o amser. Ioan xvii. 2. Dy adnabod ti yn unie Dy adnabod di yr unig wir Dduw. wir Dduw. Aet.iii. 21.Yr un vydd Yr adnewyddir pob Yr hwn sydd raid i'r dir ir nev ei dder- peth. nef ei dderbyn, hyd byn, yd yr amser yr amseroedd adferiad adverer yr oll beth- pob peth. ae, ry ddeweseil)ew trwy enae ei oll sainet Prophwyti er yn oes oesoedd. — xxvii. 9. Wedy Yn ol hir amser. Ac wedi i dalm o cerddet llawer o amser. amser fyned heibio. Rhuf. xii. 3. Na bo i (Yr un modd.) Na byddo i neb uchel- neb ddyall uchlaw y synied yn amgen nag dylir dyall. y dylid synied. —viii. 6, 7. Ys synwyr Canys y mae synwyr y Syniad y cnawd marw- y cnawt, angeu yw. enawd yn farwolaeth. olaeth yw. 1 Cor. iv. 4. Ni wn i fy mod yn Ni wn i ddim arnaf fy euog o ddim. hun. — xiv. 16. Lle yr an- (Yr un modd.) Lle yr anghyfarwydd. dyscedic. 2 Cor. xii. 20. Terfysg. Anghydfyddiaethau. Col. i. 10. Wal y rot- Gan ryglydduboddym Gan ddwyn ffrwyth ym ioch yn deilwng gan mhob dim. mhob gweithred dda. yr Arglwydd, ai voddhau ev ym pop dim jïxii. 5. Nac esku- Na ddirmyga. lusa. JPhîl. i. 21. Can ys Canys byw i mi (yw) Canys byw i mi yw * [“Teilwng i edifeirwch' yw cyfieithiad Salsbri o'r adnod hon.] 96 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1620 W. SALESBURY. DR. MoRGAN. IDR. PARRY. Christ ysydd iim pop Crist, ac elw yw Crist, a marw sydd vn ym-bywyt, ac yn marw. elw. angeu yn enilliat. 2 Pedr ii. 13. Brychay Brychau ydynt a thar- Brychau a meflau yntynt, a thrisclynay. ysclynau. • ydynt.* Ond y cyfnewidiadau hynotaf yw Dad. v. 8., lle y cyfieitha y Dr. Morgan, * Yr oedd gan bob un o honynt delynau a chrythau aur yn llawn o arogldarth\;' ond yn niwygiad y Dr. Parry, y trowyd y crythau yn phïolau aur, gan feddwl fod y Dr. Morgan wedi cyfieithu o'r Seisonaeg y gair sydd yno yn vïals yn grythau, trwy ei gamgymmeryd am y gair wîols. Ond gwall mawr yw hyn yn syniad y neb a dybio felly ; canys o'r Groeg yr oedd yr esgob yn cyfieithu, a chyfieithodd y gair Groeg phïala8 yn grythau, yr hyn yw ei briodol ystyr, sef cist, blwch, neu gwpan ; ac nid yw y gair phîol, phîal, a phîalau, ond llygriad oddi wrth wîal, a wials. Felly syrthiodd y diwygiwr ei hunan, wrth geisio diwygio ar y Dr. Morgan, i'r un gwall ag y tyb- iasai fod ei ragflaenydd wedi syrthio, wrth geisio ei osgöi.f Gwelir bellach mai gwir yw, nad oedd llawer o'r cyfnewidiadau a wnaed yn ddiwygiadau. Y mae y Beibl hwn yn llyfr mawr, hardd, unplyg,f wedi ei argraffu â hen lythyrenau duon, neu y llythyrenau Brytanaidd, wedi ei ddosbarthu fel yr argraffiad arall. Y mae cyn- nwysiad i'r pennodau, a chyfeiriadau ymylenol y Beibl Seisonaeg a elwir Beibl y Brenin Iago.$ Y mae llenau yr E[en Destament a'r Apocrypha yn cyrhaedd i E e e e 8; ac y mae llenau y Testament Newydd yn cyrhaedd i Y 2. Y mae yn ei ragflaenu Galendar, a chyflwyniad Lladin. Am yr argraffwyr, Norton a Bill—mab oedd Norton (Bonham Norton) i William Norton, Safwerthydd yn Llundain. Yr oedd Eonham hefyd yn Safwerthwr, ae yn un o henaduriaid dinas Llundain. IPriododd Jane, merch Thomas Owen, Ysw., un o farnwyr y Dadl- euon Cyffredin ; a bu fyw am beth amser yn Church Stretton, yn sir Amwythig, lle y bu farw Ebrill 5med, 1685, yn 70 mlwydd oed. N[ae yn debyg mai ei gydranog, John Bill, oedd yn edrych ar ol y fasnach yn Llundain. Yr oeddynt hefyd yn argraffyddion i'r brenin dros yr Iwerddon. Pan argraffwyd araeth y Brenin Siarl I. ar ollyngiad y Senedd yn 1628, darfu i Bill argraffu araeth y Frenines IElisabeth yn gydiol, ae anfon y ddwy, yn un llyfryn, yn anrheg i'r brenin, yr hyn a anfoddlonodd ei fawrhydi yn anghyffredin.| Ond i ddychwelyd: ymddengys i'r argraffiad hwn eto gael ei * Gwyliedydd, Meh. 1833, t. 165 ; lle y ceir sylwadau cyffelyb gan y diwedd- ar Barch. J. Jones (Tegid).—[Cymharer Gwaith G. Mechain, ii. 229.] + [Gwél Waith Gwallter Mechain, ii. 225.] # [Y mae y llyfr yn fwy ei faint na Beibl yr Esg. Morgan, a'r llythyren yn frasach; ond nid yw gymmaint ei faint a Beibl yr Esgob Llwyd, a argraffwyd mewn llythyren Rufeinig yn Rhydychain yn 1690.] $ [Yr argraffiad awdurdodedig presennol o'r Beibl Seisoneg, yr hwn a wnaed yn y fl. 16ll.] | Dictionary of Printing and Printers. 1620] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 97 ddwyn ym mlaen gan sel wirfoddol a phersonol yn unig, heb gefn- ogaeth y brenin na'r llywodraeth: nid felly y bu i gael y Beibl Seisonaeg y flwyddyn cyn hyny.* Yr oedd yr enwog a'r dysgedig Dr. John Davies, person Mallwyd, am yr hwn y ceir crybwyll eto, yn gynnorthwy mawr i'r esgob yn y gwaith canmoladwy hwn, gan ei fod hefyd yn gapelwr iddo. Y mae, yn ei lythyr Lladin, cyflwyn- iadol i'r esgob, sydd yn rhagflaenu ei Eirlyfr, yn cydnabod yn wylaidd fod ganddo ryw law yn y ddau gyfieithiad; ac yn ei rag- ymadrodd Lladin i'r un llyfr y dywed:— “Byddwn yn arferol o ddychwelyd oddi wrth y gorch wyl ysgafn hwn (fel ei gelwir) efo mwy o awydd, a chydag ast tadrwydd a diwydrwydd newydd dauddyblyg, at y pethau pwysfawr hyny, (sef pregethu yr efengyl, a chyfieithu yr Ysgrythyrau Santaïdd â'r ïaîth Gymraeg).f Dylai y gwŷr da hyn fod mewn coffadwriaeth dragwyddol gan y Cymry, gan fod yr holl wlad o hyny hyd yn hyn wedi myned i mewn i'w llafur hwy, fel nad oes nemawr o gyfnewidiadau o bwys yn y cyfieithiad Cymreig wedi hyny ; dim ond newid y sillebiaeth weith- iau, neu lythyrenau yn nechreu gair ; megys rhoddi prif lythyrenau yn nechreu enwau Duw, &c. ; ychydig o wellâd yn y !cyfeiriadau, neu yn y dosraniadau a elwir gwahannodau ; rhoi blwyddyn oed y lbyd ar ben uchaf, neu ymyl y ddalen ; tafleni mesurau a phwysau; y dydd o'r mis wrth y Salmau, i gyfleusdra yr Eglwys Sefydledig. Yn y pethau hyn, a'u cyffelyb, gall fod gwahaniaeth ; ond ym mhob peth arall, y cyfieithiad hwn o'r fl. 1620 yw ein cyfieithiad awdur- dodedig presennol. Y mae yn neillduol deilwng o sylw, mai gwŷr Gwynedd, neu Ogledd Cymru, oedd y rhan fwyaf, os nad pob un o'r cyfieithwyr.1 Yr oedd y rhan fwyaf o honynt wedi cael eu dysg- eidiaeth yng Nghaergrawnt, a'r lleill yn Rhydychain ; ac yr oeddynt mor ddysgedig yn yr Hebraeg a'r Groeg, fel, o bosibl, nad oes cyf- ieithiad yn y byd o'r Ysgrythyrau yn well na'r un Cymraeg ; ond y mae llawer yn waeth nag ef. 2. * The Map of Glamorgan. By Lewis Roberts.' London, 1620, folio. Lewis Roberts ydoedd frodor o sir Fon, a'r pryd hyny yn fas- nachwr yn Llundain, ac yn frawd yng nghyfraith i'r hwn oedd y pryd hyny yn Arglwydd Faer. Y mae ym mhlith y prydyddiaethau Lladin anerchiadol i'r awdwr, un gan John Davies, ef allai o Eallwyd.$ * [Yn y fl. 16ll y daeth allan y Beibl Seisoneg, a elwir Beibl y Brenin Iago, megys y crybwyllwyd eisoes.] -^ + Llewelyn's British Versions. # [Deheuwr oedd y Cantor HUET a gyfieithodd Lyfr y Dadguddiad yn Nhestament Salsbri. Y mae llai mewn cymhariaeth yn derbyn eu dysg yng Nghaergrawnt, a mwy yn Rhydychain, o wŷr Deheubarth nag o wŷr Gwynedd. È ść am hyn, mae yn debyg, yw cyfagosrwydd cymharol Rhydychain i'r eheudir.] $ Ceinion Alun, t. 76. [“The Map of Commerce' a ddywedir yng Ngheinion Alun ; ac yr oedd masnachwr o Fon yn preswylio yn Llundain, yn debycach i ysgrifenu ar Fasnwch nag ar ddim perthynol i Forganwg.] 13 98 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1621 1621, 1. * AntiquaeLinguae Britannicae, nune communiter dictoe Cambro- Britannicae, a suis Cymraecae, vel Cambrieae, ab alijs Wallicae, Eudimenta: Juxta genuinam naturalemque ipsius Linguae Pro- prietatem, qua fieri potuit accurata Methodo et Brevitate con- scripta. Londini, apud Johannem Billium Typographum Regium. 1621.' [12mo.] Gramadeg o'r iaith Gymraeg yn Lladin yw y llyfr hwn. Ei awdwr ydoedd y Dr. John Davies, o Fallwyd. Llyfr i'r dysgedig ydyw—yn gwbl y peth y proffesir ei fod—seftraethawd ar neillduol- ion elfenau yr iaith Gymraeg: ac y mae wedi bod yn gryn gymhorth dilynol ar y gangen o hòno o wybodaeth. Y mae y llythyr cyf- lwyniadol i'r Esgob Parry, a rhagymadrodd, o waith y Dr. Davies, mewn ffurf o lythyr at Edmund Prys, yn ei ragflaenu. Y mae yn gyflwynedig i'r Esgob Parry, a'r rhagymadrodd yn gyfeiriedig at E. Prys, Archddiacon Meirionydd ; ac y mae cân Ladin o waith E. Prys, o gymmeradwyaeth i'r llyfr, fel ateb i'r rhagymadrodd cyf- eiriedig ato, yr hwn a gynnwys 25 tudalen. Nodir o flaen y gân, fod E. P. yn 80 oed y pryd hwnw. Y mae y rhagymadrodd wedi ei arwyddo ag enw “Jo. Davies.” Wedi rhoddi yr holl gyflwyniadau, canmoliaethau, anerchiadau, &c., yn Lladin, a thaflen o lythyrenau yr wyddor, yr hyn sydd yn dechreu y Gramadeg, ac yna y deëhreuir rhifo y tudalenau, y rhai a redant i 228. Yna, ceir dau dudalen o enwau awdwyr y caed cymhorth oddi wrthynt yng nghyfansoddiad y llyfr,* a phum tudalen o enwau beirdd Cymreig, y dyfynwyd o'u gwaith fel enghreifftiau yng nghorff y gwaith, yng nghyd â'r amser y blodeuasant. Felly y mae yn cynnwys oll 260 o dudalenau, er na rifnodir ond 223, corff y llyfr. Plygiad bychan ydyw o ryw 24plyg.f Cyhoeddwyd ef unwaith wedi hyn.f JoHN DAVIES ydoedd fab i Dafydd ab Sion ab Rhys, gwëydd, yn Llanferres [ger yr Wyddgrug], yn sir Ddinbych ; ond er hyny mewn sefyllfa gysurus, ac yn hanu o waedoliaeth y boneddigion penaf yn y wlad. " O du ei dad, yr oedd o lwyth Marchudd ab Cynān; aó o âu ei fam, o Ednyfed Fychan ; ac yn un o'i lythyrau, dyddiedig Awst 26, 1623, y mae yn galw Robert Fychan / Waughan), o Hen- gwrt, yr enwog hynafiaethydd, yn gefnder.$ Cafodd ei ddysgeid- iaeth foreuol yn yn Ysgol Rhuthyn, yr hon a sefydlasjd ychydig o * [Yn hytrach, yr awduron y crybwyllir am danynt, neu y dyfynir o honynt, yng nghorff y llyfr.] + Llythyr y Parch. W. Thomas, Bwlch Newydd. # Cyhoeddwyd ef yn *）; yn l809 [mewn 12plyg], dan olygiad y diweddar Barch. H. Parry, ficar Llanasa, sir Fflint. $ Yorke's Royal Tribes ; a'r Cambrian Register, vol. i. p. 158, a vol. ii. p. 470. 1621] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 99 flynyddau cyn hyny, gan y Dr. Gabriel Goodman.* Un o'r athraw- on yno ydoedd y Dr. Richard Parry, yr hwn a fu wedi hyny yn esgob Llanelwy, Ganwyd ef o ddeutu y fl. 1570. Bu yr athraw yn gyfeillgar iddo ar hyd ei oes, gan ei lwytho â bywoliaethau eglwysig, a'i gymmeryd yn gapelwriddo. Cafodd berffeithiad ei ddysgeidiaeth Rhydychain, yng ngholeg yr Iesu, ac wedi hyny yng Ngholeg incoln. Yr oedd wedi bod yn y weinidogaeth bymtheg mlynedd pan aeth i'r olaf. Yn y cyntaf y graddiwyd ef yn B.C., ae yn yr olaf yn D.D., neu fel y byddid yn ei roi y pryd hyny, S.T.P. ; canys felly y cerfiwyd ef ar ei fedd, ac hefyd yr arferir ef ganddo ef ei hun yn gydiol â'i enw wrth rai o'i weithiau. Cafodd bersonoliaeth Mall- wyd, yn siroedd Meirionydd a Threfaldwyn,f gan y llywodraeth ; ond pan ddyrchafwyd y Dr. Parry, ei athraw, yn esgob, cafodd ganoniaeth yn Llanelwy, yr hon a gyfnewidiodd am brebendariaeth Llannefydd a phersoniaeth Llan ym Mawddwy ; hefyd Darowain, yr hon a gyf- newidiodd am Lanfor, ger y Bala ; a dywed rhai fod Garth Beibio ganddo hefyd. Ymddengys fod Mallwyd, Llan ym Mawddwy, Llanfor, a Llannefydd,í ganddo ar yr un pryd. Ar hyn, cyfarchai Rhisiart Cynwal ef, mewn cywydd a wnaeth iddo, i ofyn Beibl dros IRobert ab EIeilyn :— * Mae iti renti drwy ras, Mab dewrwych, mwy bo d' urddas, Mallwyd sydd am wellâd sant, A Mawddwy yn eich meddiant, A Llanfawr, blaenfawr heb ludd, Llawn afael, a Llannefydd.' Ei wraig ydoedd Sian, merch i Rhys (John, medd rhai) Wynn, Yswain, o'r Llwyn Yn, a chwaer i wraig yr Esgob Parry. Ni bu iddynt blentyn; ac ar ol ei farwolaeth ef, dywedir iddi hi briodi ei urad ;$ a dywedir hefyd mai priodas annedwydd iawn a fu hòno. an fod ganddo gynnifer o fywoliaethau eglwysig, efe a gasglodd gryn lawer o gyfoeth. Adeiladodd bont geryg, o'r enw * Pont y * [Sefydlwyd Ysgol Ramadegol Rhuthyn gan y Deon Goodman yn y fl. 1595, chwech mlynedd ar ol i Davies fyned i Rydychain, a dwy flynedd ar ol iddo ymadael â'r Brifysgol hòno. Nis gallasai ef gan hyny dderbyn ei ddysg yn Ysgol fawr Rhuthyn, a hithau heb ei sylfaenu.ar y pryd.: ond hwyrach bod yno ysgol led enwog cyn i'r Deon Goodman sylfaenu yr ysgol bresennol. Ni bu yr Esgob Parry erioed yn athraw Ysgol Rhuthyn.] + [Saif eglwys, persondy, a phentrefMallwyd, ar derfyn eithaf swydd Feirion- ydd, ond y mae rhan o'r plwyf yn swydd Drefaldwyn. Gan nad oes un linell neillduol yn gwahaniaethu rhwng terfynau y ddwy swydd yn y lle hwn, dywedir weithiau fod y persondy â rhan o hono ym mhob un o'r ddwy.] # [Ymddengys nad oedd ein hawdwr yn deall y gwahaniaeth rhwng preben- dari mewn eglwys gadeiriol a pherson neu weinidog eglwys plwyf. Nid oedd y berthynas leiaf rhwng y Dr. Davies a phlwyf, bywoliaeth, neu bersoniaeth Llannefydd, er ei fod yn derbyn y corfudd a elwir corfudd Llannefydd yn eglwys gadeiriol Llanelwy. Tâl am weinyddu mewn eglwys gadeiriol cōrfudd neu brebend, ac nid am gyflawnu gwasanaeth mewn eglwys blwyfol.] $ [Y Parch. Edward Wynn, A.C., un o feibion Edward Wynn, Yswain, o Fodewryd, ym Mon, ydoedd y curad hwn. Cafodd fywoliaeth Llan ym Mawddwy ar farwolaeth y Dr. Davies.—Cambrian Register, 1795, p. 158.] 100 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1621 Cleifion,' a rhyw ddwy arall, meddir.* Yr oedd llythyrenau ei enw wedi eu palmantu â cheryg gwynion, mewn dau fan ar y bont. Y mae pont newydd wedi cael ei gwneyd yn ddiweddarach yn uwch na'r hen un ; ond y mae yr hen i'w gweled, wrth edrych dros ganllaw y newydd, heb ei hollol falurio eto. Efe hefyd a ail adeiladodd ganghell a chlochdy yr eglwys, gan roddi ceiliog gwynt ar nen y clochdy, a'r un llythyrenau is law iddo, º a'r flwyddyn 1640 ar ystyllen ar ochr y clochdy ; ac felly hefyd ar y palmant o flaen drws y persondy, ac yn un o'i ystafelloedd. Dywedir iddo gwbl adeil- adu y ty.f Yn ei ewyllys, efe a adawodd ardreth maes o'r enw Dôl Dyfi, i dlodion y plwyf, tra y rhedo dwfr. Y mae yr afon wedi treulio cryn lawer o hono ymaith, ond er hyny y mae yn cynnyrchu o saith i ddeg punt yn y flwyddyn. Y gweddill o'i diroedd a adawodd rhwng dau nai—ei mai ei hun, a nai ei wraig, mab yr Esgob Parry, medd rhai; ond dywed ereill mai nai arall i'w wraig, o'r enw Wynn. Y mae y tiroedd yn awr yn werth dros 300p. yn y flwyddyn. Y mae rhan nai y wraig, sef y Plas Uchaf, a lleoedd ereill perthynol, wedi ei gwerthu er ys mwy hanner can mlynedd; ond dywedir bod rhan ei nai ei hun ym meddiant ei deulu hyd yn hyn. Ychydig a wyddys am ei fuchedd gartrefol. Dywedir iddo ef a'i was wneyd y llinellau canlynol ar ddau o eglwyswyr a welent yn myned heibio iddynt ar y pryd ;— Dr. Davïes–“ Dacw ddau offeiriad ffol, Yn myn'd ar ol eu gilydd; Y Gwa8—Ond bod yn well ei ddysg a'i ddawn, Mae'n agos iawn y trydydd.” Y mae hefyd ar gof iddo anfon y gwas hwn i ddegymu rhyg ym mhlwyf Llan ym Mawddwy, ac i berchenog yr yd achwyn ar y gwas am gymmeryd mwy o'r rhygnag oedd ddyledusiddo eiddegymu. Cymmerodd y Dr. Davies y cyfleusdra cyntaf i ymresymu â'r gwas yng nghylch y cwyn hwn, yr hwn a'i hatebodd allan o law:— * Ei ran ei hunan, a'i hawl,—fe gafodd Y cyfaill uffernawl, O'r rhyg iraidd rhagorawl— Ai rhan IDduw fynai'r hen ddiawl?' * [Y mae'r tair pont hyn yn aros hyd heddyw, er bod pontydd newyddion (a adeiladwyd yn 1844 a 1845) yn eu hymyl, wedi eu codi yn lle dwy o honynt. Y mae un o'r hen bontydd hyn, yr hon a elwir Pont Ffinnant, ag iddi ddau fwa, ar yr afon Dyfi rhwng Mallwyd a Dinas Mawddwy, ac yn ymyl gorsaf Rheilffordd Māwddwy ; y llall, o un bwa, a elwir Pont y Cleifion, ar y Clywedog, o fewn ychydig i Fallwyd, ar yr un ffordd ; a'r drydedd, yr hon a elwir pont; Fallwyd, ar Ddyfi, ychydig is law aber y Clywedog. Y mae yr olaf hon yn bont hynod o ramantus yr olwg arni, ac yn tynu sylw cyffredin ymwelwyr â'r ardal. ' Y mae gwedd bur ramantus hefyd ar hen Bont y Cleifion.] + [Y mae'r persondy y preswyliai y Dr. Davies ynddo yn aros hyd heddyw, ond bod rhai ystafelloedd wedi eu chwanegu ato gan beriglor presennol y plwyf, y Parch. Eb, Edwards, B.D., yr hwn a gyflwynwyd i'r fywoliaeth yn y fl. 1852.] 16211 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 101 Am ei weithiau, gwneir sylw o honynt o un i un, fel y delir at flynyddoedd eu cyhoeddiad. Yr oedd amser yn ol Bregethau o'i eiddo, mewn llawysgrifen, yn llyfrfa Ysgol Ystrad Meirig, yn sir Aberteifi. Ei lyfrau a ddaethant, meddir, i feddiant gwr o'r enw Renrick, yr hwn a fu fyw lawer o flynyddoedd yn ol, yn weinidog yr Ymneillduwyr (EHenaduriaid), yng Ngwrecsam, a'r hwn a sym- mudodd oddi yno i Gaerwysg, â'r llyfrau gydag ef, mae yn debyg. Yr oedd ym meddiant y diweddar Farnwr Bosanquet lawysgrif, yn cynnwys nifer o ddarnau barddoniaeth, cyfeiriedig at y Doctor, gan feirdd ei oes.* Am ei ddysgeidiaeth, y mae ei waith yn eithaf digon o brawf, ei fod yn ysgolhaig mawr, yn y Lladin, y Groeg, a'r Hebraeg, yn gystal a Chymraeg, yr hyn ni ellir ei ddywedyd am ysgolheigion 'mawr o Gymry yn y dyddiau hyn. Gellir yn gyfiawn gymhwyso ato yntau y llinellau a wnaeth Sion Tudur i'w gyd-ddiwygiwr, y Dr. Morgan.f Bu farw y Dr. Davies y 15fed o Fai, 1644, yn o ddeutu 74 oed; a chladdwyd ef y 19ydd, yng nghanghell yr eglwys. Cerf- iwd y geiriau canlynol ar gareg ei fedd, y rhai, trwy fod y gareg yn llawr i'r lle, ac felly o dan draed yr addolwyr, sydd wedi treulio yn hollol:— “ JOHANNES DAVIES, S. T. P. RECTOR ECCLESIAE PAROCHLALIS DE MALLWYD, OBIIT 15 DIE MAII, ET SEPULTUS FUIT 19, A.D. 1644, LN VIRTUTIS FOTIUS QUAM NOMINIS MEMORLA.' Hyny yw–“ John Davies, Dysgawdwr Duwinyddiaeth Gyssegredig, IPeriglor Eglwys blwyfol Mallwyd, a fu farw y 15fed dydd o Fai, ac a gladdwyd ar y 19ydd, ym mlwyddyn ein Harglwydd, 1644. Mwy er coffadwriaeth am ei rinwedd nag am ei enw.'i [Ychydig flynyddoedd yn ol, trwy ymdrechion y diweddar Barch. Rowland illiams, Person Ysgeifiog, yn swydd Fflint (gwr genedigol o'r plwyf hwn), gosodwyd i fyny yn Eglwys Mallwyd Goflech harddwych o fynor gwyn, gwaith y cerfiedydd rhagorol Mr. Solomon Gibson, o Lynlleifiad, er cof am y dysgedig Ddr. Davies. Saif ar fur gogleddol yr Eglwys, yn lled agos ar gyfer y ddarllenfa, a chynnwys yr arysgrifen ganlynol:— H. S. E. JOHANNES DAVIES, S. T. P. YERRESIOLANI IN AGRO DINOVICENSI NATUS, FRAEPOSITUS HUIC ECCLESIAE, ANNOS XXX. VIR MULTARUM LITERARUM, FRELIGIONIS ILLIBATÅE STRENUUS * Gwaith Lewis Glyn Cothi, nod, t. 187. [Y mae rhai ysgriflyfrau o fardd- oniaeth Gymreig yn llawysgrifen y Dr. Davies ar gadw yn y Gywreinfa. |Brydeinig, yn Llundain.] + Gwel nodyn rhif 1, 1588 [t. 44]. t Williams's Eminent Welshmen; Cambrian Plutarch; Gwladgarwr, Medi, 1837; Eurgrawn Wesleyaidd, Mehefin, 1813; Cambr. Quart. Mag. vol. ii. p. 97. [Cambrian Jowrnal, 1863, p. 155.] 102 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1622 IeROPUGNATOR, CARITATE IN PATRIAM SPECTATISSIMUs, qUEM DUOBUS SUI TEMPORIS EPISCOPIs, MORUM INTEGRITAS COMMENDAvIT, ET IN SS. SCRIPT. CAMBRICAE VERTENDIs, GRAECA, LATINA, HEBRAEA ERUDITIO ADJUTOREM PERUTILEM UTRIQUE REDDIDIT, IDEM LINGUAE ET ANTIQUITATIS BRITANNICAE, MAGNUS ET INCORRUPTUS INVESTIGAToR, FASTOS DIU NEGLECTOs PATEFECIT, AD ANTIQUI SERMONIS USUM ET SCIENTIAM, NON UNO OPERE WIAMI BOSTERIS MUNIWIT. ANNUM AGENS ULTRA LXX. IDEC. A.ID. N. M.DC.XLIW, CIWES AERE COLLATO IPOST ANN. CC. NE CINERIBUS ET MEMORIAE, YIRI EGIREGIE DE IPATRIA MERITI DIUTIUS ABESSET MONUMENTUM, HONORIS, PICTATISQUE CAUSA, TIT. PON. CUR.] 2. Llyfr y Weddi Gyffredin.” Gan nad oedd y rhagddalen gyda'r un a welais, ni allesid ei roddi yn gyflawn : ond argraffwyd ef tua'r flwyddyn hon ; canys y mae wyneb-ddalen y Salmau cân sy gyssylltiol ag ef yn darllen fel hyn :— * Llyfr y Psalmau. Wedi ei cyfieithv ai cyfansoddi ar Fesvr Cerdd yn Gymraee. Drwy waith Edmund Prys, Archdiaeon Meirionnydd. Ai Printio yn Llwndain, 1621.' 3. * Catecism,” &c. Cyhoeddwyd hwn gan y Dr. John Davies o Fallwyd, ac ni wyddys ychwaneg am dano na'r hyn a ddywed ef ei hun yn ei lythyr at Mr. Owen Wynn, o Wydir, yr hwn a amserwyd “Malloîd 23o Jan. 1627,” lle y dywed, “Yr wyf yn anfon i chwi ychydig o Gatecism ; nid oes genyf ond deg neu ddeuddeg o'r 500 a argreffais yn 1621, neu buaswn yn anfon ychwaneg i chwi.'f [Tebygol mai Catecism yr Eglwys, wedi ei argraffu ar ei ben ei hun, ydoedd.] 1622, 1. •| * Direction for Search of Records in the Chancerie, Tower, Exchequer, for the Clearing of all such Titles and Questions as the same may concerne, with the accustomed Fees of Search. By Thos. Powell, Cambrensis. * [Yn hytrach, * Llyfr Gweddi Gyffredin ;' canys felly yn ddiau y dylai ei enw fod. Y mae yr awdwr byth a hefyd yn arfer * Llyfr y Weddi Gyffredin ? Ile y “Y Llyfr Gweddi Gyffredin,' hyd yn oed pan yn amcanu rhoddi y öldalem enwol bob gair a llythyren fel y byddai yn argraffedig. Hyd y gwyddys, ni elwir cymmaint ag un argraffiad o'r “Llyfr Gweddi Gyffredin' ynT* Llyfr y Weddi Gyffredin,' fel y geilw yr awdwr ef yma, ac mewn llawer man arall. Camsyniaćl arall a wneir yn fynych, mewn perthynas i enw yr unrhyw lyfr, gan lawer, yw, ei alw yn “Llyfr Gweddi Cyffredin;'sef yw hyny, gosody gair “cyffredin' i ddynôdi y llyfr ac nid y weddi ; pan yw y weddi sy gyffredin, ac nid y llyfr.] + Cambrian Register, 1796, p. 473. 1623-27] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 103 London, Printed for Paul Man, 1622.' Llyfryn o 98 tudalen 4plyg ydyw, yn eyfarwyddo chwilio hynaf- iaethau gan y Cymro uchod yn Llundain. 1623. 1. * Beati Pacifici; a Divine Poem, written to his most Excellent Majesty. By Sir John Stradling.' London, 1628, 4to. [Gweler t. 67, nod t, a rhif 2, d.f. 1607, yng nghylch Syr John Stradling.] Yr oedd hwn wedi cael ei ddarllen gan y Brenin Iago mewn ys- grif, a'i argraffu trwy awdurdod. 3. * Remaines eoneerning Britain, Languages, Surnames, Ana- grammes, Proverbs, &c. By. W. Camden.” 1623. 1625. 1. * Divine Poems, in seven several classes, written to King Charles I. By Sir John Stradling.' London, 1625, 4to.* 2. “| “ A Discourse before James I. By the Bishop of St. David's. 1625.” 4to. Yr Esgob oedd y Dr. Wm. Laud; ac y mae y bregeth yn wlad- ddysg drwyddi. 1627. 1. * England, Wales, Scotland, and Ireland, Described and Abridged with ye Eistory. A Relation of things worthy of Memory from four Larger Wolumes. Donne by John Speed. 1627.? Talfyriad byr yw hwn o waith mawr yr awdwr.f 2. “TheTheatre of the Empire of Great Britaine; Presentinganexact Geography of the Kingdoms of England, Scotland, Ireland, and Wales, &e. Described by John Speed. Imprinted at London. 1627.? Tybir mai yn 1610 y dylasai hwn fod gan fod rhai o'r darlunleni o'r amseriad hwnw, yr hyn a ddengys mai rhywun a geisiodd wneyd cyhoeddiad newydd o'r hen argraffiad, trwy newid yr amser- iad, yr hyn a wneid yn fynych gynt â hen ystôr o argraffiadau blaenorol. * [Cymharer rhif 1, d.f. 1614.] * Gwel 2, 1607; a rhif 1, 1623. + Gwel rhif 1, 1610; a rhif 1, 1616. 104 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1628-29 1628. 1. * Epigrammatum Joannnis Owen Cambro-Britanni Oxon- iensis Editio Postrema. Lugduni Batavorum, Ex officina Elzeviriana, Anno 1628.' 12mo. * [Canfyddir i'r argraffiad hwn ddyfod allan o wasg glodfawr yr Elzeviriaid yn Leiden. Yr Elzeviriaid oeddynt deulu o argraffyddion dysgedig ac enwog yn IHoland yn y 17fed ganrif, ac ymsefydlodd gwahanol gangenau o honynt Amsterdam, Leiden, yr Hag, ac Wtrecht, lle y dygasant eu celfyddyd i berffeith- rwydd mawr, yn gystal o ran tlysni a chywirdeb, yn enwedig yn y llythyren fân, yr hon a ddefnyddid ganddynt yn fynych. Cynnwys eu hargraffiadau yn lbenaf weithiau ysgrifenwyr Groeg a Rhufain. Gwir enw " y teulu ydoedd Elzevier (yr hwn a ddaw o'r Isdiraeg else, llwyfen, a vuur, tân). Y tro cyntaf y cyfarfyddir â'r enw Elzevir mewn cyssylltiad â llyfrau, sy mewn argraffiad o IEutropius, yr hwn a argraffwyd yn 1592, ac a gyhoeddwyd yn Leiden gan Lewis Elzevir; a darfu am danynt, fel argraffyddion, gyda phlant Daniel Elzevir, yr hwn a fu farw yn 1680. Argraffeb gyffredin yn Elzeviriaid ar eu llyfrau yw * Apud Elzevirios,” neu “ Ex officina Elzeviriorum,” neu “ Ex officina Elzeviriana;' ac anfynych y ceir cynenwau neb o'r teulu ar gynddalen y llyfrau a gyhoeddwyd ganddynt.] 2. * Llyfr y Psalmau, WWedi ev cyfieithv, ai Cyfansoddi ar feswr Cerdd yn Gymraeg. Drwy waith Edmund Prys, Archdiaeon Meirionydd. A'i Printio yn Llundain, 1628.” Ymddengys yr argraffiad hwn gael ei gyhoeddi wrtho ei hun i'w gydrwymo ag unrhyw argraffiad dyfodol o'r Llyfr Gweddi Gyffredin ; canys ceir ef gyda Llyfr Gweddi y fl. 1634. 3. “| * An Act for the Establishing the Estates of Bronfield and Yale, in the Countie of Denbigh, and of the Tenures, Rents, and Services thereupon reserved. London, Printed by Bonham Norton, 1628.' Y mae hon yn weithred seneddol bwysig berthynol i sir Ddinbych, yr hyn a ofynid gan Siarl I, pan oedd yn Dywysog Cymru. 1629. 1. Pregeth ynghylch Edifeirwch, gan Arthyr Dent. O gyfieithiad Mr. Robert Llwyd, gynt Fiear y Waun, yn sir Dinbych.” Llundain. 12plyg. IRORERT LLOYD a benodwyd yn ficer y Waen yn 1615, ac a drowyd allan gan Brofwyr Cromwel.* Yr unig grybwylliad am dano yng nghoflyfr y plwyf hwnw, yw y cofnod canlynol:–“ Jane Lloyd filia Rob“ Lloyd vicarii de Chirke sepulta fuit apud Llan- dysyl 26. Septembris 1633.f Ymddengys hefyd ei fod yn ficer Llan- asa, yn sir Fflint. Cafodd hefyd ficeriaeth Llanrwst yn 1619, * Walker, Sufferings of the Clergy. + Llythyr y Parch. Joseph Maude, ficer y Waen. *s ~ /N → 166U] LŁYFRYDDIAETH TY CYMRY. 105 fieeriaeth y Cwm, ger Llanelwy, yn 1625, a phersoniaeth Llan- dyssul, ger y Dref Newydd, yn 1625. Ymddengys mai y lle cyntaf a · gafodd ydoedd ficeriaeth yn sir Amwythig.* Pa sawl un o'r byw- ôliaethau hyn oedd efe yn eu dal gyda'u gilydd nis gwyddom ; ag ymddengys fod Willis yn cyssylltu dau o'r un enw,—o bosibl ei dad. 1630, 1. * Yr Ymarfer o Ddvwioldeb : Yn Cyfar-wyddo dŷn i ryngu bodd Duw : Yr hwn lyfr â osodwyd allan yn saeson-aec o waith y gwir barchedig dâd Le w js Escob Bangor, ac a gyfieithwyd yn Gamber-aec o wâith Ro W. Waughan o Gaergai o sîr Feirion wr bonheddig. Est voluis8e satis. Printiedig gan Felix Kyngston tros Robert AJlot,f ae ydynt iw cael tan lûn yr Arth, ym monwent St. Paul yn Llundain. 1630.' [12plyg bychan.]í Yr oedd Rowland Waughan, o Gaergai, wedi cyfieithu y llyfr uchod er y flwyddyn 1620, fel y dywedir ar wyneb-ddalen yr argraffiadau diweddaraf; ond oedodd ei roddi yn y wasg y pryd hyny, ef allai, o blegid bod y Beibl mawr yn dyfod allan gan yr Esgob Parry. Yr oedd yn y wasg yn gynnar yn 1629 ; canys dywedir yn yr * Annerch' “Atydarllennuddo Gymrovniaith',rhagddodedigi'r“Llwybr Hyffordd,” a gyhoeddwyd yn y flwyddyn hòno :$–“ Mi â ameanaswn chwanegu at ddiwedd y llyfr yma fagad o weddiau iw harfer ar amryw fâth ar achlyssur, ae achosion ; eithr y mae yr Ymarfer o Dduwioldeb ynteu tan y Print-wase, ae yn bryssio i ddyfod i wlâd Gymru cyn y gaiaf; Oddi-yno y gelli di gael beth bynnag a ddymunech. Dyna wr boneddig yn treulio ei amser yn weddol, ae yn ganmoladwy, gan wneuthur gwasanaeth i Dduw, daioni iw wlâd, a llesâd mawr iddo ei hûn drwy gyfieithu y llyfr godidog hwnnw. Pe cymmerai fon- eddigion ieuainge ein gwlâd ni ryw gyffelyb orchwyl-waith duwiol a buddiol, i dreulio eu hamser arno, ni byddei anllywodraeth, a rhys- edd yn cael eymmaint rhwyse: Na gwir grefydd vniawn-grêd yn cael cyn lleied brî, a chymmeriad; ac ni byddei oecreth yn yssu, ae yn bwytta y naill ddarn o'u tiroedd, na thafarndai, a mwg Tobaceo yn yfed y darn arall.” Os oedd achos achwyn gan weinidog yr efengyl fel yna yn y flwyddyn 1629–dros ddwy ganrif a chwarter yn ol, pa faint mwy yw yr achos yn bresennol ! Er bod dysgwyliad i'r llyfr hwn fod allan * cyn y gaiaf” y llynedd, ni ddaeth hyd nes * Edwards's Willis's Survey of St. Asaph. + Tra thebyg mai un o geraint John Allot, yr hwn oedd yn bregethwr llafur- tis a defnyddiol, ac a drowyd o ficeriaeth Nottingham, o blegid ei anghyd- ffurfiaeth, ydoedd hwn. Palmer's Calamy's Non-Con. Memorials, vol. iii. p. 90. Ymddengys ei fod yn dda ei sefyllfa yn y byd : canys dywedir iddo rodûi 10p. i'r tlodion, a'r un swm i gwmpeini y Safwerthwyr.—Timperley's Diction- ary of Printing. # [Cynnwys corff y gwaith 697 o dudalenau; yr arweinolion, 34; a'r cynnwys- iad ar y diwedd, 8; y cyfan yn gwneuthur 739 o dudalenau.] $ [Yn hytrach, yn y flwyddyn ganlynol, sef 1630.] 14 106 LLYFRYDDIAETH Y CYMIRY. [1630 oedd y flwyddyn hon (1630) wedi dyfod i mewn. Y mae yn ei rag- flaenu anerchiad o eiddo yr awdwr, * Levvis Bayly,” “ At yr vchel allvocaf Dywysog, Charles, Tywysog Cymbrú.” Hefyd anerchiad · y cyfieithydd * I'r annwyl urddasol wraig, Margred, vnig etifeddes Syr John Lloyd, marchog] a Sersiant o'r gyfraith, a chywely John Lloyd o Riwaedog Esc. grâs a thangneddyf yn y byd hwn, a gor- foledd tragwyddol yn y byd a ddaw a ddeisyf, R. W.' Y mae yn diweddu—* Eich câr âch câr, gorchmynnwch o mynnwch, Rovv. Waughan.” Yn yr anerch * At y Darlleydd' y !mae yn gwneyd gwawd dychanllyd yn erbyn y Cymry ag oedd yn ei oes ef yn di- lbrisio eu hiaith:— “Yr ydwyf fi yn gweled cymmaint o ragor rhyngddi ae iaith y Saeson, ac sydd rhwng cochol newydd a chaberden glytiog: ac etto nid oes vn sail o athrawiaeth yn y saith gelfyddyd, nad yw wedi ei addurno yn eu hiaith hwy. Oh Frutaniaid gwaedol, cymmerwch chwithau beth poen a thraul, i osod allan eich tafodiaith gyfoethog: oddieithr i chwi fod o vn feddwl a'r cymru seisnigaidd, y rhai sydd yn tybied yn oreu ddeleu a diffoddi ein hiaith ni. . . . Mwyaf peth sydd yn dyfod yn erbyn ein hiaith ni ydyw, anhawsed gan y cymru roddi eu plant i ddyscu, fel y mae'n well gan lawer dŷn fod ei etifedd yn fuwch yn ei fyw na threilio gwerth buwch i ddyscu iddo ddarllain : ac ni cheir yn lloegr nemmawr o eurych, neu scubwr simneiau na fedro ddarllain, ac na byddo a'i lyfr tan ei gessel yn yr Eglwys, neu yn ei ddarllain pan fyddo'r achos. . . . . Ac nid oes gennif fi ond hyn i ddywedyd wrthit, i gloi ar y cwbl. Edrych ar ddichon y llyfr hwn roddi meddyginiaeth i'th enaid, neu lyfrau eraill o'i gyffelyb : megis y llyfr odiaethol a gyfenwir llwybr hyffordd â'r nefoedd o gyfieithiad y llên dyseedig, am hanwyl athro Mr. Ro. lloyd Fiear y waen, neu bregeth am edifeirwch o waith yr vnrhyw gymreugydd rhagorol: ac oni ddichon hynny beri i ti wellhau dy fuchedd, ni byddit ddim gwell pe eyfodaì wn oddiwrth y meirw i'th athrawiaethu, eithr os cei di ddaioni oddiwrth y llyfr hwn, meddwl yn dy weddi am wn a fydd rhwym i wneuthur i'w iaith a'i wlad y gwasanaeth a'r vfydd-dod gorau ar a fedro, tra byddo ei enw Row : Vaughan.' Y Dr. LEWIS BAYLY, awdwr y llyfr hwn, ydoedd enedigol o dref Caerfyrddin ; ac yr oedd yn un o hynafiaid Ardalydd Mon.* Cafodd ei ddysgeidiaeth yng Ngholeg Eeseter, Rhydychain. Yn 1611, yr oedd yn weinidog Evesham, yn sir Gaerwrangon, eapelwr i'r Tywysog Harri, a gweinidog Eglwys St. Matthew, Heol Ffriday, Llundain. Am fod ei glod yn fawr fel pregethwr enwog, efe a wnaêd yn gapelwr i'r Brenin Iago I, yr hwn a'i dyrchafodd i esgobaeth Bangor, ar farwolaeth y Dr. H. Rowlands, a chyssegrwyd ef yn Lambeth, Rhag. 8fed, 1616. Ar y 15fed o Orphenaf, 1621, taflwyd ef i garchar yn Ffleet, fel y tybir, am ryw ymyraeth yn achos priod- as y tywysog â merch brenin Yspaen ; ond cafodd yn fuan ei rydd- hau. Ei brif waith ydoedd y llyfr hwn, yr hwn a fu yn un o'r * Hanes arall a ddywed mai o Scotland y daeth, gyda'r Brenin Iago I, fel capelwr i Henri Ffrederic, Tywysog Cymru, ac athraw i'r Tywysog Siarl, wedi hyny Siarl I.—Gwladgarwr, 1837, t. 3. 1630] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 107 llyfrau mwyaf poblogaidd yn yr iaith Seisoneg am flynyddoedd. Yr oedd argraffiad 8plyg y fl. 1734, yn 59fed;* ae argraffwyd ef yn Gymraeg tua chwech gwaith, ac yn iaith y Ffrancod yn fynych. Achosodd ei gyhoeddiad yn yr iaith hòno beth dadl. Dywedid mai nid Bayly oedd yr awdwr, eithr un Prïee, archddiacon Bangor ; tra yr haerodd un Lodwic Molins iddo gael ei ysgrifenu gan weinidog Puritanaidd, a darfod i esgob, yr hwn nad oedd yn hynod am ei dduwioldeb, brynu y llawysgrif gan weddw hwnw, yr hwn, wedi ei 'feddiannu, ai thalodd byth am dano : wedi hyny iddo ei gyfnewid mewn rhai manau, a'i gyhoeddi fel ei waith ei hun. Ond pa fodd bynag, cyfrifid y llyfr yn barchus fel awduriaeth. Bayly gan y rhan fwyaf. Bu yr awdwr farw yn 1631, a chladdwyd ef yn Eglwys Gadeiriol Bangor, Gadawodd ar ei ol bedwar o feibion.f Daeth un o honynt—John—yn awdwr rhai pethau bychain,í yn gapelwr y brenin, ac yn warcheidiwr Elusendy Gabriel Goodman, yn IRhuthyn. Thomas, yr ieuangaf, a ddaeth yn D.ID.; cymmerodd arfau ym mhlaid y brenin yn Rhaglan ; wedi hyny gogwyddodd at Babyddiaeth ; ac o blegid rhywbeth a ysgrifenasai yn sarhäus ar y llywodraeth, efe a garcharwyd yn Newgat. Diangodd o garchar, ac aeth i Holand, lle yr addefodd ei hun yn Babydd. Cyhoeddodd anırai weithiau, a bu farw yn yr Ital, mewn tlodi mawr, o ddeutu y fl. 1659.$ Am y cyfieithydd * Row. WAUGHAN, wr bonheddig,' yr oedd yn byw yng Nghaergai [ym mhlwyf Llanuwchllyn], ger y Bala, yn sir Eeirionydd, ac yn tarddu o hen deulu o'r un enw ag oedd yn meddiannu y lle hwnw er ys cannoedd o flynyddoedd cyn ei amser ef. Yr oedd enwogrwydd yn perthynu iddynt fel teulu, neu genedl. Yr oedd un Gwerfyl Mechain, merch EHywel Fychan, yr hon oedd brydyddes, ac yn byw rhwng 1460 a 1490, yn y lle hwn.|| Brawd i hòno, a mab i Hywel Fychan, o'r enw John Fychan, a briododd ferch un Cadben Madog, a mab iddynt hwythau, o'r enw Robert, a lbriododd etifeddes Gwern Brychdwn, yr hon oedd yn un o Lwydiaid Mathafarn, a merch i'r rhai hyny a briododd y Milwriad Salisbury, o Rug, ger Corwen, a Bachymbyd, ger Dinbych, yr hwn oedd yn cael ei alw yr * Hosanau Gleision,' a'r hwn oedd yn llywodraethwr Castell Dinbych, yn amser y rhyfel eartrefol.** Yng nghofrestr sir- yddion Meirionydd, ceir fod John Fychan o Gaergai yn sirydd yn 1615 ac 1622. Yn 1644, cawn Rowland Fychan, y cyfieithydd, ac ereill wedi hyny o'r teulu, yn siryddion. Cafodd ef ei ddysgeidiaeth yn Rhydychain, ond nid arosodd yno i gymmeryd graddau. Gelwid * [Y mae genyf yn awr o'm blaen argraffiad o hono a ymddangosodd yn Llundain yn 1810, yr hwn y dywedir mai y 70fed ydyw.] + Dau fab, medd ereill.—Gwladgarwr, 1837, t.3. # * Two Sermons. The Angell Guardian. The Light Enlightening. Preach- ed by Johm Bayley, Guardian of Christ's Hospitall in Rhuthym, 1630.” Y mae y cyflwymiad i'w Dad, Lewis Bayly, Esgob Bangor. $ Wood's Athen Oacom. ; Biog. Brit. ; Williams's Eminent Welshmen. || Owen's Cambrian Biography. ** Gwyliedydd, cyf. vi. t. 87. 108 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1630 ef y Cadben Fychan neu Waughan, gan ei gydnabod, o blegid iddo wasanaethu yn y fyddin o blaid y brenim ; ae y mae prawf ei fod yn mrwydr Naseby. Y mae ar gael yr hysbysiad canlynol:–“Ymofyn- er am un S— H—, o L-n-ll-ch-d,* yn agos i Fangor ; gwr du, byr, llydan-ysgwydd, a chydnerth ei wneuthuriad, Bu yn ymladd o dan y Cadben Rowland Fychan yn ymladdfa Naseby, lle y cym- Imerwyd ef yn garcharor. Anfonwyd ef â phenweig meu ysgadan cochion, i un Mr. Wyn, yn agos i Gaerwrangon, yr hwn a fuasai yn ddiweddar yn Swydd Gaernarfon yn prynu gwartheg, ac a gyflog- asai y dywededig S– H— i'r gorchwyl uchod. Gwelwyd ef yn ddiweddar yn dychwelyd tuag adref, y pedwerydd dydd ar bymtheg o Ionawr diweddaf, ar Fwlch Oerddrws,f lle y tagodd efe ryw gylch- Werthwr (pedlar), gan yr hwn oedd ceffyl yn llwythog o dobacco, triagl, dwr y bywyd (brandy), a lliain, &c., &c. ; a chymmerodd y cwbl ymaith.'] Y mae ef ei hun hefyd yn cyfeirio, fel y tybir, at hyny, pan y dywed wrth ei * anwyl nai Eu. Faughan, Moel y Fron- llwyd,' ' Mi a welaf yr awrhon i mi achos dda i Ddiolch i Dduw ac i orfoleddu yn ein gwaith yn gwrthryfela (er na ynnillodd yr vn o honom ond ychydig ar ein gwaith, etto rhaid oedd i ni fyned ar ol ein rhywogaeth) y naill tros y Brenin a gwir ragorfraint y Gymanfa, a'r llall tros y Brenin ar Gymanfa, ae i ddiweddu yn llawen mîlvus 'rapïat wtrumg; bellatorum, y trydydd â'r asgwrn.”—Rhagymadrodd i'r * Pregeth yn erbyn Schism.” Yr oedd yn selog iawn tros y brenin ; canai mewn gogan i'r blaid seneddol, a chyfeiriai yn gas atynt yn rhagymadrodd y llyfrau a gyfieithodd o waith y Dr. Brough, y rhai a enwir yn eu trefn ; a darfu i'w sel gynhyrfu y °ylaid hòno, nes iddynt losgi ei dy a'i feddiannau yn 1645, a u trawsfeddiannu. Dy- wedir hefyd iddo yntau fod yn garcharor yng Nghaerlleon am dair blynedd.$ Adferwyd ei feddiannau, ac adeiladodd efei dy eilwaith, gan geifio englyn uwch ben y porth. Pa bryd y bu farw, nid oes dim cofnod i'w gael, am a wyddys.| Am y cyhoeddwr Allot, a'r argraffydd, nid oes genyf eto ddim hanes. 2. * Y Bibl Cyssegr-lan, sef yr E[en Destament a'r Newydd. T?rintiedig yn Llwndain, gan Robert Barker, Printiwr i Ardder- cluoccaf fawrhydi y Brenin : a chan Assignes Iohn Bill. Anno IDom. 1630.' [8plyg.] Y mae yn ei ganlyn, * Testament Newydd ein Harglwydd a'n Hiachawdwr Iesv Crist. Printiedig yn Llwndain gan Robert Parker, Printiwr i Ardderchoceaf fawrhydi y Brenin : a chan Assignes Iohn Bill, Anno Dom. 1630.” Y mae hefyd y “ Llyfr Gweddi,' yn ei ragflaenu, ae hefyd anerch- iad Lladin Richard, Esgob Llanelwy, at y Brenin Iago, a Llythyr * Llan}lechid. + [Rhwng Dolgellau a Dinas Mawddwy.] # Gwyliedydd, cyf. iv. t. 247. $ Gwyliedydd, cyf. t. ii. 218. Rhagymadrodd i Waith Huw Morris [t. x]. | Williams's Eminent Welshmen. 1630] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 109 Lladin yr Esgob William Morgan at Elisabeth ; ac yn eu dilyn, “At y Darllenydd' yn Gymraeg. Bu y Cymry uwch law deng mlynedd a thrigaŵn ar ol sefydliad Protestaniaeth gan y Frenines Elisabeth, ac agos i gan mlynedd ar ol gwahanu Prydain oddi wrth Eglwys Rhufain, heb fod dim Beiblau yng Nghymru, ond yn yr eglwysi, y capeli plwyfol, a'r eglwysi cadeiriol. Nid oedd darpariaeth wedi ei gwneyd i'r werin hyd yr argraffiad hwn, fel pe na buasai ganddynt hwy ddim i'w wneyd â gair Duw ond ei wrandaw unwaith yn yr wythnos. Yr oedd yr ar- graffiad o'r blaen yn unplyg, yn fawr, yn drwm, ac yn ddrud iawn, allan o gyrhaedd y cyffredin, ac yn anghyflëus i'w drafod hyd yn oed ar ddarllenfa yr eglwysi. Yr oedd, gan hyny, eisieu Beiblau lbychain, hwylus at wasanaeth teuluaidd a chyffredin. Yr oedd yr argraffiad hwn yr hyn oedd eisieu—yn wythplyg, neu bedwarplyg bychan o'r hen ddull.* Yr anrhydedd hwn o ddarparu y Beibl fel hyn, y waith gyntaf, i wasanaeth y cyffredin yng Nghymru, sy ddyledus i ddau o hiliogaeth y Cymry, y rhai oeddynt y pryd hyny yn ddinasyddion Llundain, sef Rowland Heylyn a Syr Thomas Middleton. IROWLAND HEYLYN neu HELLYN, oedd o dylwyth Pentref Heilyn, yn sir Drefaldwyn.f Syr THOMAS MIDDLETON, oedd fab Richard Middleton o Waenyn- og, yn sir Ddinbych, a'r hwn oedd yn meddiannu Castell y Waen, trwy bryniad, á brawd i Syr Hugh Middleton, y mwnwr, yr hwn a ddyg- odd yr Afon Newydd o Ware, yn sir Hertfford, i Lundain, ac i'r Cad- ben William Middleton, neu Gwilym Ganoldref, y bardd, yr hwn, fel y gwelwyd [rhif 1, d.f. 1593, a rhif.2, d.f. 1603] adrodd y Salmau ar gân. Sefydlodd Syr Thomas yn Llundain fel gofaur. Bu yn gwasanaethu y swydd o Arglwydd Faer Llundain, ae efe oedd sylfaenydd Middle- tomiaid Castell y Waen. Bu i'w rieni naw o feibion a saith o ferched. Y mae eerfiad yn yr Eglwys Wen, ger Dinbych, ar fedd eu tad a'u mam, yn eu dan ros oll, y naw mab o'r tu cefn iddo ef, a'r saith merch o'r tu cefn iddi hithau.{ Cymmerodd Syr Thomas law helaeth a llwyddiannus gyda'r Senedd yn erbyn Siarl I ; ac wedi hyny newid- * [Wythplyg ydyw ei faintioli. Y mae y llythyren yn bur fân, ond yn lled brydferth.] + Ystyr y gair Heilyn yw trulliad ; ac yr oedd trulliaid etifeddol i Dywys- ogaeth Powys. Peter, Hanes Crefydd, nodyn, t. 512. Yr oedd nai iddo o'r enw Dr. Peter Heylin, yr hwn a anwyd yn 1599;ae a fu farw yn nodedig yn ffafr yr Archesgob Laud, a Siarl I. Ysgrifenodd lawer iawn ar y rhan fwyaf o ddadleu- on yr oes. Bu farw yn 1662, yn 63 oed. Bu iddo yntau fab o'r enw Dr. Henry Heylin. . Bu arall o'r enw Dr. Richard Heylyn yn Ganon Eglwys Grisï, Rhydychain. Bu hefyd Gronwy Heilyn, yng ngwasanaeth * Llewelyn ein llyw olaf.”—Cambrian Register, 1795, pp. 278-9; Wood's Athen. Oaeon. \ol. ii. pp. 182-189, a 824.—[Ym mhlwyf Llanymynech, yn swydd Amwythig, y mae Pentref Heilyn, ond ei fod ar gyffiniau swydd Drefaldwyn. Bu yr Henadur Heilyn yn un o henaduriaid Llundain, ac yn sirydd y ddinas hòno. Ar ei âraul ef yr argraffwyd yr “Ymarfer o Dduwioldeb' (rhif 1, dan y flwyddyn hon), yn gystal a'r argraffiad 8plyg o'r Beibl a gofnodir yn y lle hwn. j3u farw yn 1634.—Gwaith Gwallter Mechain, iii. 19.] ~AS # Pennant's Tours in Wales, vol. ii. p. 31. [Gwaith Gwallter M.echain, ii. S, .Y T， *. 1 10 1,LYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1630 iodd ei blaid, a chymmerodd arfau o du'r brenin ; diangodd i'w gastell, a cheisiodd ei amddiffyn ; ond bu gorfod rhoi i fyny ar yr ammodau a ofynid gan wŷr y Senedd.* Am yr argraffwyr, dywedir i'r Erenin Siarl I. ar Orph. 20, 1627, ac yn y 3edd flwyddyn o'i deyrn- asiad, gael ar ddeall fod trwydded y Barkers wedi ei throsglwyddo i Bonham Norton a John Bill, ac efe a gadarnhaodd y trosglwydd- iad;f a dyna pa ham y dywedir fod y Beibl hwn wedi ei argraffu gan Robert Barker, * a chan Assignes John Bill.” 3. * The History of the Ancient and Moderne Estate of the Principality of Wales, Dutchy of Cornewall, and Earldome of Chester. Collected out of the ReeOrds of the Tower of London, and diuers aneient Authours. By Sir Iohn Dodridge Knight, late one of his Maiesties Iudges in the Kings Bench. And by himself IDedicated to King Iames of euer blessed memory. London, “| Printed by Tho. Harper, for Godfrey Emondson and Thomas Alchorne. MIDCxxx.' Syr JoHN DODRIDGE ydoedd frodor o Barnstabl, Dyfnaint [lle y ganed ef yn 1555]. Cafodd ei ddysgeidiaeth yng Ngholeg Eeseter, IRhydychain, o'r lle y symmudwyd ef i'r Deml Ganol, ac y daeth yn enwog yn y gyfraith. Penodwyd ef gan ei fawrhydi yn Brif Ynad yn 1607, ac yn Farnydd y Llys Penadur, yn 1613 [a bu farw yn 1628]. 4. * Llwybr hyffordd yn cyfarwyddo yr anghyfarwyddi'r nefoedd. Yn yr hwn y dichon dyn ystyriol weled ei gyflwr presennol, pa un ai cadwedig, ai colledig. Wedi ei osod allan ar ddull ymddyddan- ion, yn gyntaf yn Saesonaee, o waith Arthur Dent, Gweinidog Gair Duw. Ac yr awr-hon wedi ei gyfieithu yn Gamber-aec er cymmorth i'r Cymrc annyscedig, fel y gallo efe gael yn ei dafod-iaith ei hûn, foddion a chyfryngau i chwanegu ei wybodaeth i wasanaethu Duw. Printiedig yn Llundain gan Nicholas Okes dros George Latham, ac a geir ar werth ym monwent St. Paul tan arwydd Pen Escob. 1630.? * Cyfieithiad Robert Llwyd yw hwn. Yr oedd pregeth Arthur IDent yn cael ei chyhoeddi gyda'r * Llwybr Hyffordd,' ac ar wahan |hefyd, mae yn debyg. Rhoddid y bregeth yn llawn yn yr argraffiad- au cyntaf, ond yn y lleill dim ond talfyriad o drithudalen, felagi lenwi * Pennant's Tours in Wales, vol. i. p. 284. [Mab i'r Syr Thomas Middleton (brawd Syr Huw Midleton a Gwilym Ganoldref) a gofnodir gan yr awdwr, ydoedd y Syr Thomas Middleton a ddug ran o draul argraffu Beibl Cymraeg l630, ac a gymmerth ran yn y rhyfel rhwng Siarls I. a'r Senedd. Y tad a fu yn Arglwydd Faer Llundain, yn nheyrnasiad Iago I, ac a brynodd Gastell y Waen, yn 1595; a'r mab ydoedd yr ail Filtwn o'r lle hwnw. Felly ewythredd i'r gwr hwn (ac nid brodyr) oedd dygiedydd yr Afon Newydd i Lundain, a chynghaneddwr y Salmau ar fesur cerdd.] + A Concise History of Printing, p. 115. «ğ 1631] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 111 y llen. Yn niwedd ei * At y Darllenydd,” dywed y cyfieithydd, * O'm stafell yn Ffoster-lân yn Llundain yr Wgeinfed dydd o fis Medi, 1629. Yr eiddot yn yr Arglwydd, R. Ll.' Wrth ymresymu a'i * Ddarllenydd,' efe a ddywed:— * Ai anhawdd genit dreulio amser yn y gorchwyl hwn, nid rhaid i ti golli dim amser a waethygo arnat, neu a rwystro dy orchwylion lbydol yn eu pryd : y mae 'r nos yn hîr y gaiaf, a'r Suliau, a'r gwyliau yn hîr yr hâf; gad ymmaith y twmpath chwareu, a'r bowliau, a'r tafarnau, a'r bêl-droed, a'r denis, a'th megeseuau ; gwna y pethau hyn yn weddol ar dy ddiwrnodau dy hûn, o bydd achos: eithr gwasanaetha Dduw ar ei ddydd ei hûn ; ac onidê, efe a ddigia wrthit, ac i ba le y ffoi di rhagddo?” * * * * Ai ni fedri di ddar- llain Cymraee, na neb o'th dy chwaith ? O, beth â ddywedaf wrthit, ond Duw a'th helpio druan; pa fodd y gwasanaethi di Dduw, gan na fedri ddarllain ei air ef. Dysc yn gyntaf y gellych, neu bâr i ryw vn o'th dy ddyscy darllain, a dyseed y lleill gan hwnw : Mi a gymmeraf arnaf osod y dyn ieuangc a fynnyeh (yn enwedig o bydd efe hyddyse) ar ffordd gymmwys i ddyfod i ddarllain o honaw ei hûn yn adrybelydr yn ôl cymmeryd o honof ychydig o boen gyd ag ef tros vn wythnos. A pheth yw hynny wrth y llesâd a ddichon dyfu oddiwrtho,?” Gellid tybied mai gweinidog ffyddlawn yn ei ddydd oedd Robert Llwyd, gan ei fod yn llefaru mor eglur yn erbyn gwagedd ac ofer- edd. Yr oedd hefyd yn fardd o gryn fedrusrwydd. Arthur Dent, pregeth yr hwn sy gyssylltiol â'r llyfr hwn, oedd * Weinidog Gair Duw yn South Shoobery, Essex,' ac yn un o'r Presbyteriaid yn amser Iago I. Efe a ddyoddefodd lawer o orthrym- derau o blegid ei anghydffurfiaeth ; a dyma ei bregeth yn cael ei Chymreigio a'i chyhoeddi gan Eglwyswr. Ysgrifenodd a chyhoedd- odd waith enwog o'r enw “The Ruine of Rome, or, an Exposition of Revelation.” Bu farw tua'r flwyddyn 1600.* 1631. “ Car-wr y Cymru, Yn annog ei genedl anwyl, a'i gydwlad wyr er mwyn Crist ai heneidiau i chwilio yr Serythyrau yn ol gorchymyn Crist. Joh. 5. 39. Y rhai, yr awr 'hon yn ddiweddar a brintiwyd o newydd yn Gymraec ; ac a geir ar werth yn llyfran cynnwys, a bychain eu maintioli a'i prîs, drwy fawr ddiwydrwydd, a thraul swrn o wyr Duwyol, enwog ac ewyllys-gar i wneuthur daioni i'r Cymru. Llwndain, Printiedig gan Felix Kyngston, drwy awdurdod. 1361.? Y mae yn llyfr bychan o 135 o dudalenau 32plyg. Yn y dechreu y mae dau dudalen o-“ Cynhwysiad y llyfran hwn,” mewn llythyr- enau Italaidd. Cyrhaedda corff y gwaith i'r tudalen 95. Yna * Gweddi y Cymro am faddeuant am îddo hyd yn hyn esceuluso chwilio * Brooks's History.of the Puritan.8, vol. ii. p. ll3. [Am chwaneg o hanes y * Llwybr Hyffordd,” gweler rhif 3. d.f. 1682.] j 12 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1632 yr Scrythyrau, ae am Râs o hyn allan â'w îawn-chwilio hwynt,' yn 4 tudalen ; * Gweddi y Car-wr dros y Cymru, ar ô Dduw drugarhau owrthynt a gostwng eu calonau â gadw y gyfraith hon,' o 5 tudalen ; • Boreuol weddi i'w harfer mewn Teulu,' o 4 tudalen ; * Prydnawnol weddi i'w harfer mewn teulu,' o 4 tudalen ; * Boreuol weddi Pen- teulu ar y dydd Sabboth,' o 3} tudalen ; $ Prydnawnol weddi Pen- teulu ar y dydd Sabboth,' o 2 dudalen ; * Gweddi pen teulu cyn bwyd ;' * IDiolchgarwch pen teulu ar ol bwyd.” Yna, ceir—* At y darlleydd,' o tua 3 tudalen, wedi ei arwyddo * R. L] oy d;' tudalen heb argraff; a gwyneb y llal] gyda * Felix Kyngston ai preŵntïodd, dros yr Awdur, drwy Awdurdod ;' ar ol tudalen gwyn, ceir anerchiad yn Seisonaeg, o 5 tudalen :–“ To all the Worthy and True-hearted Well-willers and furtherers of the Spiritual weale of Wales, who haue put their helping hands and hearts to that late, necessary, and worthy worke of Setting forth the Bible in Welsh, in a small volume. The Author of this Welsh treatise, wisheth Wisdoms Gift (as a gracious Recom- pence of Reward from the Lord) viz. Length of daies, riches and honor ; with Eternall life which îs the gífi of God through Iesus Christ our Lord. Amen.” Diwedda gyd 3 tudalen o—* The pronunciation of the Letters in the British tongue,' ac–“ A. comparison of the pronounciation of the letters iu Welsh, to the Greeke and Hebrew Letters,' a'i arwyddo * By Edward Kyffin.' OLIVER THOMAS, ydoedd weinidog o Groesyswallt, er na cheir fod neb o'r enw wedi bod erioed yn gweinidogaethu yno yn yr Eglwys Sefydledig, nac yn un lle arall yn y gymmydogaeth sydd o fewn Esgobaeth Llanelwy.* Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Neuadd Hart, yn TRhydychain. Darfu iddo, gyda gweinidogion ereill, roddi ei enw wrth gyfreithlondeb y Cyfammod yn 1647. Yr oedd yn un o'r Profwyr yn y Weithred Seneddol er Lledaeniad yr Efengyl yng INghymru. Buasai yn dal lleoedd yn sir y Mwythig, ac yn Ffelton yn y sir hòno y bu farw.f Y mae rhifnodau yr amseriad wedi eu camosod a'u gwneyd yn 1861, yn lle !631, fel y dylent fod. 1@32. 1. * Antiquae Linguae Britannieæ, nune vulgò dietae Cambro- Britannicae, a suis Cymraeeae vel Cambrieae, ab aliis Wallieae, et Lingvae Latinae, Dictionarium Duplex. Prius, Britannico-Latinum, Blurimis venerandae antiquitatis Britannicae monumentis respersum. Bosterius, Latino-T}ritannicum. Accesserumt Adagia Britannica, & plura & emendatiora quâm antehäe edita. Iondini, Impress. in aedibus R. Young, Impensis Joan. Davies SS.Th.D. An. Dom. 1632.” Unplyg. [4to.] Dywedir mai gwaith un * Dr. Thomas ab Wiliam ' o Drefriw, yn sir Gaernarfon, ydoedd hwn yn wreiddiol, ac ei fod wedi ei ysgrif- enu tua'r fl. 1600, a'i adael ar ei ol mewn ysgrif a ddáeth i law y * Gwe] Edwards's Brown Willis's Surv6y of St. Asaph. “F Wood's Athen. Oacon. vol. i. p. 860. 1632] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 113 Dr. John T)avies o Fallwyd, yr hwn, wedi edrych drosto a gwneyd rhai gwelliadau ynddo, a'i cyhoeddodd gydag ailargraffiad o'i waith ei hun.% Gelwid y Williams hwn yn Syr THOMAS AB WILIAM gan ei gydwladwyr; yr hwn”oedd fab i Wiliam ab Thomas ab Gronwy, ac yn öisgyn o waedoliaeth Ednowain Bendew, un o'r Pymtheg Llwyth, a Catherin, merch Meredydd Wynn ab Ifan ab Robert, o Wydir, ger Llanrwst. Ganed ef, medd ef ei hun,f yn .* Ardhe'r ]Meneich, dan droet yr Yri y'nghwmwt Llechwedh Isav, lle y darfu ei fagu a'i feithrin fwyaf.”. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhydyeh- ain, Ile y graddiwyd ef yn A.C. Wedi hyny arferodd feddyginiaeth. Ysgrifenodd amrai weithiau gorchestol, heb law y Geirlyfr hwn, megys llyfr o'r enw ' Prif Achau holl Gymru Benbaladr;' Cynghor- ionTMeddygol; a gwaith ar Seryddiaeth. Y mae hefyd ysgrif ar ei ol yn dwyn yr enwad yma:—* Llyfr Prophwydoliaethau Cymraeg a Seisoneg a Lladin o law Syr Thomas Williams.? Hefyd Llyfr Llysiau gyda'u rhinweddau meddygol. Ond ei brif waith oedd y Geirlyfr, yr hwn, gyda'i ysgrifeniadau ereill a enwyd, sydd yn Llyfrfa yr Hengwrt, lle bynag y mae hòno gan yr etifedd presennol, Syr Robert Williames Waughan.j. Y mae llawysgrif y Geirlyfr yn dair cyfrol bedwarplyg. Yr oedd Syr John Wynn o Wydir yn awyddus iawn am iddo ei gyhoeddi, ae mewn llythyr ato, yr hwn a amserwyd Hydref 21, 1620, efe a awgryma am ryw gynllun i wneyd hyny, yr hyn nid oedd yr awdwr yn gweled nemawr obaith y cwbl- hëid ef; canys efe a ateb Syr John mewn iaith fel hyn:–“Am y Geir- lyfr Lladin a Chymraeg, yr hwn, trwy lafur a thraul fawr, fel y gŵyr Duw, a grynoais ac a drefnais yn ystod y deng mlynedd a deugain hyn, ychydig iawn o dâl neu ystyriaeth yr wyf yn ei weled am fy mhoen, ac felly nid wyf yn meddwl gwneyd brys, gobrwyed Duw chwi am eich caniatâd, i gyflwyno yr unrhyw i ryw un o'r dynion * Gwel rhif 1, 162I. [Yr ail ran, sef y rhan Ladin a Chymraeg, sydd wedi ei chymmeryd allan o waith y Dr. Thomas ab Wiliam ; gwaith y Dr. Davies ei hun yw y rhan gyntaf, sef y dosbarth Cymraeg a Lladin. Nid yw yr ail ran ddim ond talfyriad yn unig o waith y meddyg o Drefriw, a thalfyriad cwta ydyw. Y mae y gwaith gwreiddiol ar gadw yn Llyfrgell Peniarth, yn llaw- ysgrifen yr awdwr ei hun ; ac oddi ar ymchwiliad personol gallaf gyd-dystiol- aethu ag awdwr dysgedig y Dictionary of Eminent Welshmen, nad yw yr hyn a gyhoeddodd Davies o hono nemawr gwell na dangoseg yn unig o'r hyn ydyw y gwaith megys y gadawodd ei awdwr llafurus ef. Nid yw Davies yn honi hawl i awdwriaeth, yr ail ran o'r Geirlyfr. Ni chyhoeddodd Davies, megys y dywed yr awdwr, ail argraffiad o'i Eiriadur, nac o un rhan o hono. Yr unig adargraffiad o hono yw yr un hwnw o'r rhan Gymraeg a Lladin a gyhoeddwyd gan Bocshorn, yn Amsterdam, yn 1654, 4plyg; ond yn yr argraffiad hwn gadawyd allan y geiriau Hebraeg ac ieithoedd ereill y cymherir y Gymraeg â hwynt. Y gwr a gyhoeddodd yr argraffiad hwn—Marc Suerius Bocshôrn (Boxhorn neu Boxhornius)—a anëd yn y fl. 1612, ac a fu yn athraw cadeiriog rheithioreg, llywodeg, a hanesyddiaeth, ym Mhrifysgol Leiden, yn Holand. Cy· hoeddodd draethawd ar ddarganfyddiad argraffyddiaeth, ac ysgrifenodd amryw o weithiau dysgedig yn yr iaith Ladin mewn rhyddiaith ac ar fesur cerdd. Bu farw, meddir, yn 1653; ac os felly, bu farw cyn i Eiriadur Davies gael ei gyflawn ddwyn ganddo trwy y wasg, o leiaf cyn iddo gael ei gyhoeddi.] *f Anerch o flaen y Geirlyfr, argraffedig yn y Greal, 1805, t. 6l. # [Y mae holl Lawysgrifau Hengwrt yn awr ym meddiant W. W. E. Wynn, Yswain, Peniarth, gerTywyn, Meiriönydd ; 'i'r hwn y gadawyd hwyni yn £wyllys Syr RobertTW. Vaüghan, y barwnig diweddâf ô'r enw, yr hwn a fu farw yn 1858.] 15 114 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1632 hyn, addewidion mawr y rhai a brofais yn effaith fechan, mewn pethau yn cael eu gwneyd trostynt hwy, a rhoddi i fyny. ryw gasgl- iadau iddynt hwy, heb dderbyn erioed gwîd pro quo am ddim o honynt. Fe ŵyr Duw fy my mod i, yn y pedair blynedd yr oeddwn yn ysgrifenu y Geirlyfr, mor ddiwyd wrth y gwaith, fel yn fynych, pan ddeuwn oddi wrth y llyfr, na wyddwn, lawer gwaith, pa ddydd o'r wythnos a fyddai, ac felly mi a gollais fy ngalwedigaeth a allasai fod yn gan punt i mi, neu yn gryn lawer, a gallaswn fod yr amser hwnw yn dihoeni o newyn, oni buasai Duw, ac ystyriaeth eich an- rhydedd, ac nid haelioni y dynion anhael hyn.”* Y mae yn dra thebyg mai pabydd ydoedd o ran ei broffes, a rhoddwyd cyfraith arno ef yn llys esgobaeth Bangor, Mai 23, 1606, wrth yr enw * 7homas Williams, alias Dn8. Thomas Williams de Trefryw, eo guod recusai wen?re add Eeelesïam ;' ae ar Dach. 12, 1607, yn llys yr Archesgob, “D8. T. Williamn8 resousans eæeommunïeatur.' Dywed yr Esgob Humphreys am dano, iddo ef glywed gan ei dad, ddarfod i'r Arglwyddes Bodwel ddywedyd wrtho, pan oedd ei thad, Syr John Wynn o Wydir, ar gychwyn i'r Senedd hòno, pan gymmerodd Brad y Pylor Gwn le, i Thomas Williams ddyfod ato, a'i berswadio yn daer i beidio â myned i'r eisteddiad hwnw ; oddi wrth yr hyn y casglwyd wedi hyny ei fod ef wedi cael rhyw awgrym am y bwriad hwnw, ae nad oedd yn foddlawn gadael i'w gefnogydd gael dyoddef trwyddo. Yr oedd yn byw agos trwy ei oes yn Nhrefriw, ger Llanrwst, a dywedir iddo fod yn gwasanaethu yr eglwys hòno, ac y mae yn dra thebyg iddo gael urddau (gan y gelwid ef Syr Thomas Williams) yn amser Mari, ae iddo golli y lle ar esgyniad Elisabeth, o blegid ei ymlyniad wrth Babyddiaeth, ae iddo y pryd hyny droi i arfer meddyginiaeth yn lle y weinidogaeth. Ac y mae enw un Thomas Williams yn gurad Trefriw ar yr ymweliad esgobawl yn 1578.f ,^ Y mae yn gyd-rwymedig â'r * Geirlyfr Dyblyg” hwn, restr o enwau awdwyr a beirdd, yng nghyd â hysbysiaeth am yr amser yr oeddynt yn oesi; aehefyd gasgliad helaeth o Ddiarebion Cymreig, ae o Enwau ' Llysiau, &c. Oddi wrth lythyr Lladinaidd a ysgrifenwyd gan y Dr. Davies at Syr Simonds D'Ewes, ymddengys ddarfodi'r Doctor ysgrif- enu deongliad i'r diarebion hyny ;t a dywedir fod yr ysgrif yng nghadw yn y Gywreinfa Brydeinig, Llundain, hyd heddyw, ac yn gwneuthur casgliadtra helaeth. Mae y llythyr crybwylledig wedi ei ysgrifenu o Fallwyd, Chwefror 2, 1640; ac yn dechreu fel hyn:— * Pan y daeth eich llythyr i'm llaw, nid oedd genyf gyfieithiad o'r Diarebion Prydeinig o'r fath ag a ddeisyfech. Ond cyn gynted * [Cambrian Register for 1795, p. 159.1 * + Wood's Athen. Oaeon. ; Bishop Humphreys's Additions, Cambrian Register, vol. i. p. 157 ; Williams's Eminent Welshmen. ~ jt Cyhoeddwyd y Diarebion llyfryn bychan yn Nhrefriw, yn nechreu girïï iŷŻ# hefyd ï# ć 8.I' âïŵïâ č y È;E Thomas Richards (1751); a chyda llawer o chwanegion yn y drydedd gyfrol o'r lMyvyriam Achaîology. Y maent, yn fwy neu lai cyflawn, wedi ddangos hefyd mewn rhai cyhoeddiadau ereill ; ond nid oes yn agos y cyfan o Ddiarebion Cymru wedi eu hargraffu hyd yn hyn. Y mae casgliad helaeth o honynt yn llawysgrifen Iolo Morganwg yn llyfrgell Arglwydd Llanofer, y rhai ni chawsant erioed eu hargraffu. Am adysgrifen o'r rhai hyn y cafodd Ab Ithel wobr yn Eisteddfod Llangollen yn 1858.] 1632] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 115 ag y derbyniais ef, dechreuais ar y gorchwyl o'u deongli; ac yr wyf yma yn anfon i chwi ychydig leni, a thrwy ganiatâd Duw, mi a yraf i chwi y gweddill ar fyrder.' Y mae efe yn myned ym mlaen i ddangos natur a threfn y diarebion hyny, a'u tebygolrwydd, ar amryw ystyriaethau, i ddiar- ebion cenedloedd ereill. Mewn perthynas i'w lafur yn cyfansoddi y * Geirlyfr ' hwn, y mae efe yn ei ragymadrodd yn dywedyd:— “Fel y byddai i'r gwaith hwn fod yn fwy perffaith a chyflawn, myfi a ddarllenais agōs yr holl lyfrau sydd yn yr iaith Gymraeg, yn gystal rhai o waith llaw neu ysgrifenedig a'r rhai argraffedig ; yn enwedig gwaith y Beirdd a'r Prydyddion, y rhai sydd ym mhob iaith, agos, yn sefydlu ystyr geiriau, ac yn fynych yn rhoddi iddynt arwyddocâd neillduol: hyn a fu er mawr les a budd i mi i'r dyben o sefydlu ystyr geiriau, a'u hysgrifenu yn iawn. Ond er bod gwaith y Beirdd o bob gwlad yn dywyll, ac yn anhawdd eu hamgyffred, eto nid ydwyf yn meddwl fod ysgrifeniadau'r Beirdd mewn un iaith yn tywyll, a dyrys, ac annealladwy, nag yn y Frytaniaith. O herwydd pa ham, poenus a thrafferthus iawn a fu'r gwaith o'u dar- llen hwynt i mi, o achos fy mod wedi methu â gweled un dyn ag oedd yn eu deall yn y mesur lleiaf, fel y byddai i mi ddadgan fy meddyliau yn eu cylch wrtho, ac fel y cydymgynghorem yng nghyd o'u plegid.' Yn # o'i lythyrau, efe a sylwa ddarfod iddo dreulio oriau ham- dden yng nghylch deugain o flynyddau i gyflawnu y gorchwyl hwn. Mewn perthynas i waith y Doctor Thomas Williams, y mae efe yn sylwi fel y canlyn:— “Na fydded i ti feddwl na chymmerais i ddim ychwaneg o dra- fferth yng nghylch Geirlyfr Lladin a Chymraeg y Dr. T. Williams na'i ail ysgrifenu allan o'i lawysgrifen ef ei hun ; ond gwybydd fy mod i wedi chwanegu amryw eiriau Cymreig, i'r dyben o eglurhau yn fwy cyflawn ystyr ac arwyddocâd y geiriau Lladin. Yr ydwyf hefyd wedi ei ddiwygio o'r aneirif feiau a'r gwallau hyny, y rhai oeddynt yn dra aml yn rhedeg trwy gorff yr holl lyfr ; ac fel y byddai yn fwy perffaith, ac ar yr un pryd yn llai ei faintioli, mi a adewais allan yr holl eiriau Hebraeg a Groeg, ae amryw ereill, ag oeddynt ynddo, gan fy mod i yn barnu y geill y rhai sydd yn ewyllysio gwybod y cyfryw eiriau, eu chwilio hwynt allan yng ngeir- lyfrau y rhagdöywededig ieithoedd . . . Mewn byr eiriau, yr ydwyf wedi cyfnewid, adferu, difeio, ae iachâu, pa le bynag yr oedd eisieu llaw y meddyg ; yr hyn sydd wedi rhoddi gwedd newydd ae arall oddi wrth yr un gyssefin, fel ag y gellir ei alw yr awr hon yn waith i mi fy hun, yn hytrach na gorchwyl y Meddyg Thomas Wil- liams, er fy mod wedi sylfaenu hwn megys ar hwnw,” &c.* IEr maint a ymhona y Dr. Davies yn y drafferth a gymmerth, a'r diwygiad a wnaeth yn y gwaith rhagor fel y gadawsai y Dr. Wil- iams yr eiddo ef mewn llawysgrif, y mae arall, a gymharodd y ddau yn ddiweddar yn tystio, fod y gwaith hwn o eiddo y Dr. Davies, yn llawer gwaelach ac annheilyngachf na'r gwreiddiôl gan * Y mae llythwr rha adroddol y Dr. Davies, me °:),€AON Y oý### #yggy,",!），ewn Cymraeg dda, yn *f [Llawer byrach ac anghyflawnach ydyw.] 116 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1632 y Dr. Williams.* Cafodd y rhan olaf,f sef yr un Gymraeg a Lladin, ei ail gyhoeddi yn Amsterdam, yn Holand, yn 1654, yn llyfr pedwar- plyg, gan wr o'r enw Boxhorn, oddi ar ei grediniaeth fod llawer o'r geiriau Isdiraeg yn tarddu o wreiddiolaeth Geltig, ac i'r dyben, pe cawsai hoedl, o wneyd ymofyniad pellach i'r mater hwnw, a hynafiaethau derwyddol ereill. Gadawyd allan y cyfeiriadau IHebraeg, &c., yn yr argraffiad hwnw. Y mae ar gael lythyrau a basiasant rhwng y Dr. Davies a Syr John Wynn o Wydir, a'i fab Owen Wynn, yn rhoddi cryn oleuni ar ymdrafodaeth y Doctor â'r Geirlyfrau hyn.í Y mae y gwaith wedi ei gyflwyno i Siarl II, y pryd hyny * Wehel Allvoeaf Dywysog Cymbru,” ys dywed Row. Waughan ; ond nid ydys yn deall iddo erioed dderbyn dim budd oddi wrth y warogaeth hon i'r llys.$ Gan mai anfynych y ceir golwg ar yr hen Eirlyfr hwn, rhoddir esiampl o hono, yr hyn, er mwyn arbed lle, a roir yn ddwy golofn ; y gyntaf o'r Gymraeg a'r Lladin, a'r ail o'r Lladin a'r Gymraeg. D.S. Wrth Arm. y deallir Armorïea, neu Lydaw.| Dwbl, Dupleae. Gr. dŵp lou s.** Item dwplïeatum. Dwbled, Diplois. Habe# D. G. Dwbler, Paíòna, discus : Tro!- Muccinium, ii, llawlïaîn. Muceo, ere, & Mucesco, ere : Bod yn fudr, myned yn frwnt, Llîaîn wyneb, bl ïon. llwydo, egru, methol, dïwyn0. Dwfn, Profundu8. Arm. Doun. Mucidus, a, um: Budr, llwyd, Gr. dŵn a ŵ, aquarum worŵees, | wedů llwydo, mŵ8. b u #hos, fundum. EIeb. Teh o m. N[ucor, oris, Bryntï, llwydnï, Dyfnder, Profunditas. Dwfr, 4qua, wnda, lympha, lateac. Arn. Dour. Gr. hu d6r. 'ma!!der. Mucosus, a, um: Lly8nafeddog, llawn llysnafedd fel y daw o'r trwyn. Dyfrgi, Lutra. g.d. Canîs aqua- | Mucro, onis, Blaen arf, diflaen #ŵeu8. arf, blaenfeŵnedd llysieuyn neu'r *Dyfrgymmlawdd.wîd. Blawdd. | cyffelyb. Cleddyf. * * Having seen and compared the original Dictionary, which is a most copious and elaborate work, and which, to the disgrace of the Welsh nation, still re- mains in manuscript, I am enabled to state that the Latin-Welsh Dictionary printed by Dr. Davies, is little more tham a bare index of that by Dr. Williams. For the latter has enriched his work with ample quotations from the ancient Welsh authors, and the publication of it even now would be a boon of the greatest value to the Welsh Scholar.”—Williams's Dictionary of Eminent Welsh- 'men [d.g. John Davies]. + [Y rhan gyntaf neu flaenaf yw y rhan Gymraeg a Lladin, megys yr aw- grymwyd eisoes.] # Cambrian Register, vol. ii. p. 473. $ Cambrian Plutarch ; Gwladgarwr, 1837. [Nid hwn oedd y tro cyntaf nac olaf chwaith i'r annïolchgar Siarls anghofio ei rwymedigaethau i'w gyfeillion a'i gymmwynaswyr.] | [Yn hytrach wrth * Arm.' y golygir Armoricé=yn y Llydaweg.] ** [Gan nad oes gan yr argraffydd lythyrenau Groeg na Hebraeg, na chwaith acennodau gofynol, nis gellir gosod ger bron y darllenydd gynllun cwbl fodd- haol o'r Geiriadur. Gellir gwneuthur cyffelyb sylw olbarthëd i rai enghreifft- ïau ereill sydd yn dygwydd yn y gwaith.] 1632] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 117 Dyfrdwy, Dea, f!. Mucronatus, a, um: Blaenllym, IDyfriar, Corwus aquatïeus, fuleac, | a blaen îddo. - fulïca, larus. Arm. Douryar. Mueus, i, Llysnafedd y ffroenau, Dyfrllyd, Aquosus. budreddi'r trwyn. Dyfrlle, Alueus fluvŷ, locus aguae | Mugil, ilis, Rhyw forbysg, pen- fluentîs proprïu8. fras. Dŵl, Hebes, obtusu8. wîd. an Muginor, aris, Murmur, manson, hŵne Afrddwl. Meddwl rhy ddŵl | ofera, myned yn ara' ddifrys ynghylch a ddaliaf. J. Deul. peth. Dwnn, Subfuseus, aguî/us. Habet | Mugio, ire, Brefu fel eidion, · Gwaleh. Yr ŷch dwnn. D. G. A | breferad, bugunad, croehleisio, meirch mai meingrwnn dwnn a | gwîehleîsïo, erthychain. dossawg. Lly. ap Ll. Mulcedo, inis, Llawch, gor- IDwr, Idem guod. Dwfr. llyfnïad. Digoned hyn yna er dangos y fath yw, i'r rhai nas gwelsant y gwaith erioed. Y mae “Botanologïum,' neu Lysieulyfr helaeth rhwng y ddau ddosbarth, yn Gymraeg a Lladin. 2. * Llyfr y Resolusion, yr hvwn sydd yn dysgvi ni bawb wneuthur ein goreu, a rhoi cwbl o'm bryd a'n meddwl ar fod yn wir Gristian- ogion, *š ydyw ar ymadael a'n drwg fuchedd, a throi ar ddaioni a duwioldeb ;—Wedi ei gyfieithu yn Gymraeg y gan I. D. er llês i'w blwyfolion ;—A'i brintio yn Llundain yn nhy Iohn Beale, tros yr vn I. D. 1632.” [24plyg, neu 12plyg bychan.] Dywed argraffiadau ereill—o ba rai y daeth tri ar ol hwn, a'r olaf yn 1802, ar draul y gwladgarol Owain Myfyr*—mai y Dr. Davies o Fallwyd yw yr I. D. uchod. Ymddengys iddo gael ei gyfieithu hefyd yn 1591, gan un Robert Gwinn neu Gwynn, yr hwn y dywedir am dano ei fod yn enedigol neu frodor o Gymru, ac iddo gael ei addysgu yn Rhydychain, lle y graddiwyd ef yn B.C. yn 1568, ac wrth ymadael â'r brifysgol yn 1571, efe a aeth i Dowai, ac a dderbyniwyd yn aelod o'r coleg yno, gan enwogi ei hun mewn duwinyddiaeth. Wedi hyny efe a ddaeth i Gymru, ae ymsefydl- * [Dan olygiad y Dr. Owain Puw; ac o ran argraffwaith, hwn yw y goreu a ymddangosodd o'r gwaith rhagorol hwn hyd yn hyn ; ond y mae o ran y llythyr- aeth, a rhai pethau ereill, wedi ei Buweiddio ; megys llyfyr, cwbyl, a'myl, pobyl, a'r cyfryw, yn lle llyfr, cwbl, aml, pobl. Y mae ieithwedd y llyfr hwn yn wir odidog. Nid oes dadl nad y Dr. John Davies o Fallwyd ydoedd y cyfieithydd. Ymddengys iddo gymmeryd i gyfieithu o hono argraffiad Edmund Bumy, yr hwn oedd Brotestant, ac a wnaeth lawer iawn o gyfnewidiadau yng ngwaith gwreiddiol Parsons, er mwyn ei gyfaddasu at wasanaeth Protestaniaid. Y Imae genyf yn awr o'm blaen argraffiad o'r gwaith cyssefin, wedi ei gyhoeddi ar ol ymddangosiad argraffiad newidiedig Buny, yn y rhagymadrodd i'r hwn y mae yr awdwr yn dylorni y gwr hwn yn bur ddiddefod am ei hyfdra yn newidio, ae, medd efe, yn niweidio ei waith. . Nid yw y cyfieithiad Cymraeg yn cytunô ymewn un modd â'r argraffiad pabyddol hwn. Tebygol i'r Dr. Daviès olygu y llyfr hwn trwy y wasg, pan oedd yn Llundain yn achos argraffu y Geiriaöur ; canys canfyddir i'r ddau waith ymddangos o fewn corff yr un flwyddyn.] 118 ILLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1633 odd fel offeiriad mynachaidd, ac ysgrifenodd amrai lyfrau Cymraeg.* Dichon mai hen gyfieithiad o waith y gwr hwn a ddaeth i law y Dr. Davies, ac iddo;”yn ol ei dyb ei hun, wneyd y fath well- iadau a chyfnewidiadau ynddo,fel, megys yn achos y Geirlyfr, meddyl- iodd y gallasai ei alw yn gyfieithiad newydd o'i eiddo ei hun.f Dy- wedir mai gwaith Robert Parsonsi yw y llyfr, • yr hwn oedd yn * Iesuad,' meu yn un o'r Iesuitiaid; ae felly yn Babydd : ond nid oes dim o hynodion Eglwys Rhufain yn y cyfieithiad hwn o hono. Y mae yn niwedd y llyfr hwn esiamplau o Weddi yr Arglwydd yn iaith Llydaw, a hen iaith Cernyw, gyda deongliad o'r unrhyw yn Gymraeg ; a'r Credo yn yr un ieithoedd, ond heb y deongliad. Y mae yn briodol sylwi fod enwad y llyfr wedi ei droi yn yr argraffiad diweddaf o fod yn * Llyfr y Resolusion, yn * Dyhewyd y Cristion,' a'r geiriau blaenaf ar y ddalen flaenorol i'r prŵf wyneb-ddalen. [Y mae y “Diwedd? ar dudalen 520 ; ond y mae pedair dalen yn canlyn, yn cynnwys * Pynciau'r Ffydd yn iaith Lydaw ;' “Yr vn yn iaith Gernyw ;' yng nghyd ag Emyn Ambros ac Awstin, yr hwn a elwir “Te Deym,' o gyfieithiad Dafydd Ddu Hiraddug. Cynnwys y defnyddiau rhagarweiniol 12 tudalen ; sef anerch yr awdwr “ At ei Anwyl Blwyfolion,' yr hwn a danysgrifir–“ I. D.;' * Gweddi'r Arglwydd yn iaith Lydaw,” ac yna yn Gymraeg, ac * yn iaith Gernyw.” Canfyddir fod y cyfan yn gwneuthur i fyny 540 o dudalenau.] 1633. 1. * Yr E[en Lyfr Plygain a'r Gwir Gatechism,' &e. Llundain, 24plyg. Hwn a “brintiwyd gynt,” meddai Thomas Jones, yr Almanaciwr, * drwy orchymmyn y Brenin, a thrwy lafur boen (y Doctor John Davies) yn y flwyddyn o oed Iesu 1633.'$ 2. (1.)“Epigrammatvm Ioannis Owen Cambro-britanniOxoniensis, Collegij B. Mariae (quod vulgo Novum voeant) nuper Socij. Libri Decem. Quorum tres priores ad Mariam Neville, Comitis Doreestriae filiam dieati erant. Editio Sexta. * Wood's Athen. Oacom. vol. i. 224, a Williams's Eminent Welshmen. “F [O hyn nid oes dim tebygoldeb.] # [RoBERT PARSONS neu PERSONS (Robertus Personius, fel yr ysgrifen- ai ei enw yn Lladin) ydoedd enedigol o Nether Stowey, yng Ngwlad yr Haf, ac yr ydoedd trwy ei oes yn un o amddiffynwyr eiddicaf Eglwys Rhufain yn y wlàd hon, ac yn un o wrthwynebwyr chwerwaf y Grefydd Ddiwygiedig. Yr oedd yn ddyn dysgedig, a hynod weithgar, ac ysgrifenodd fagad o lyfrau heb law yr un â gofnodir yma, y rhai, oddi eithr hwn, oeddynt gan mwyaf oll ar destynau dadleuol yr amseroedd hyny. Bu farw yn Rhufain yn y fl. 1610, wedi bod o hono yn athraw yng ngholegau Sevil, Valadolid, Cadis, a Lisbon, ac wedi hyny yn Dowai, St. Omer, a Rhufain. Yr oedd yn aelod o'r ffyddlon- af a llafurusaf o Gymdeithas yr Iesuaid, yr hon ychydig cyn hyny a sylfaenasid gan Ignatius Loyola; ond y mae hyd yn oed Pabyddion cymmedrol yn coll- farnu ei benboethni, a'i ymdrechion diorphwys ef a'i gydweithiwr Garnet i hau hadau anghydfod a gwrthryfel yn y deyrnas.] $ Almanac T. Jones am 1683. 1633] T,LYFRYDDIAETH Y CYMRY. 119 Londoni, Ex Officina Aug. Math. Sumtibus Simonis Waterson. 1633.? Cynnwysa y * Lïber' hwn—heb law dau dudalen o bennillion anerchiadol i'r awdwr a'i waith—173 o Epŵgrammata. Yna dau * Liber ' arall, yn cynnwys 217 o Epigrammata. Gelwid y cyntaf uchod yn * Liber Prîmus'=y Llyfr cyntaf, a'r llall yn “ Liber Neeundus'=Llyfr yr ail. Yna y daw * Liber Tertïws'=Llyfr y trydydd,^yn cynnwys 208 o Epigrammata. Yna, ceir gwyneb-ddalen arall— (2.) * Epigrammatwm Ioannis Owen Cambro-britanni Oxonien- sis, Ad Doetissimam Heroinam D. Arbellam Stuart, Liber Singv- laris. Editio Quarta. - Iondini, Ex Officina Aug. Math. sumptibus Simonis Waterson. 1633.' Gelwir hwn * Liber Wnws,' ae y mae yn cynnwys 276 o Epigrammata. (3.) * Epigrammatvm Ioannis Owen Cambro-britanni Oxonien- sis, Libri Tres. Ad Henricwm Principem Cambriae Duo. Ad Carolum Eboracensem Wnus. Editio Quarta. T,ondini, Ex Officina Aug. Math. Sumtibus Simonis Waterson. 1633.? Gelwir y dosbarth cyntaf o hwn yn * Liber Primus'=y Llyfr cyntaf, cynnwys 111 o Epigrammata ; yna * Lîber Seeundus”=Llyfr yr ail, yn cynnwys 100 o Epigrammata ; a * Lòber Tertŵus”=Llyfr y trydydd, yn cynnwys 124 o Epïgrammaía. Yna gwyneb-ddalen arall— (4.) * Epigrammatwm Ioannis Owen Cambro-britanni Oxonien- sis, ad Tres Maeeenates, Libri Tres. Ad Edoardum Noel, Equitem, & Baronetum, unus. Ad Gulielmum Sidley, Equitem & Baronetum, alter. Ad Rogerum Owen, Equitem Auratum tertius. Editio Quarta. Londini, Ex Officina Aug. Math. Sumptibus Simonis Waterson. 1633.? * Y mae hwn eto yn Ilyfrau—* Lîber Prŵmus”=y Llyfr cyntaf yn 100 o Epigrammata ; * Lïber Seeundus'=Llyfr yr ail, yn 100 ; a * Liber Ter#ïus'=Llyfr y trydydd, yn 103. Yn y rhagddalen arall— (5.) * Monosticha qvædam Ethiea & Politica veterum sapientum. Londini, Ex Officina Aug. Math. sumptibus Simonis Waterson. 1633.? 120 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1634 1634. 1. * Llyfr Gweddi Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau a chynneddfau a Ceremoniau eraill yn Eglwys Loegr. A Brintiwyd yn Llwndain gan Assignes John Bill ag iw gwerthu gida Robert Melborne yn sin y milgi ym mynwent St. Paul. 1634.' Llyfr pedwarplyg bychan yw hwn. Y mae yn ei ragflaenu y calendar, a'r uwch-linellau a'r prif eiriau wedi eu hargraffu yn gochion. Y mae yn y llythyren ddu. Y mae yn llawn o weddnod- au yr hen Salesbury, pan y gofala ddywedyd yn y Rhuddell–“Y JBenedŵetus, yn Gamberaee, megis y mae yn canlyn ;'–“ Yn ol hynny Magnîfieat yn Gamber-aee, megis y canlyn ;'–“ Te Deum laudamus yn Gamber-aee, beunydd trwy'r hollflwyddyn.' Ar ben uchaf y dalen- au dodir–“ Boreuawl Weddi;'–“ Pryd-nhawnol weddi ;'–“ Y Letani ;'–“ Dydd Natalie ;”–“ Dygwyl y Gwirioniaid ;'–“ Dydd Gwener y Croe-lith ;'–“ Dydd Pasc ;'–“ Dydd Iou Dyrchafael;”— * Y xiij Sul gwedi'r Drindod ;”—* S. Iaco ;'–“ Y Commun ;”— * Bedydd priuat ;'–“ Gofwy y Claf;'–“IDiolvvch gvvragedd yn ol escor plant ;'–“ Comminasion,” &c. Y mae i'r Salmau wyneb-ddalen wrthynt eu hun, fel hyn:— 2. * Psalmau Dafydd o'r vn cyfieithiad â'r Bibl cyffredin, &c. Anno I 634.” Gan fod y Salmau o'r un cyfieithiad a'r Beibl cyffredin, y mae gwahaniaeth rhwng y Salmau sydd yn y Llyfr Salmau a'r rhai o honynt sydd yn y Foreuol Weddi, fel y gwelir yn y 100fed Salm. Yn y Foreuol Weddi:— Cenwch yn llafar i'r Arglwydd, yr holl ddaiar : Gwasanaethwch yr Arglwydd mewn llawenydd, deuwch yn ei ŵydd ef mewn gorfoledd. Gwybyddwch mai yr Arglwydd sy Dduw : efe a'n gwnaeth ac nid ni ein hunain: ei bobl ef ydym, a defaid ei borfa. Ewch i mewn i'w byrth ef â diolch, ac i'w lysoedd â moliant genych, diolchwch iddo, a chlodforwch ei Enw. Canys daionus yw yr Arglwydd, a'i drugaredd sydd yn dragyw- ydd, a'i wirionedd a bery o gen. edlaeth i genedlaeth byth. Yn Llyfr y Salmau :— Cenwch yn llafar i'r Arglwydd, yr holl ddaiar. 2 Gwasaethwch yr Arglwydd mewn llawenydd: deuwch o'i flaen ef â chân. 3 Gwybyddwch mai yr Ar- glwydd sy Dduw ; efe a'n gwnaeth, ac nid ni ein hunain: ei bobl ef ydym, a defaid ei borfa. 4 Ewch i mewn i'w byrth ef â diolch, ac i'w gynteddau â mawl: diolchwch iddo, a ben- dithiwch ei enw. 5 Canys da yw yr Arglwydd, ei drugaredd sydd yn dragywydd; a'i wirionedd hyd genedlaeth a chenedlaeth. 1635-38] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 121 Y mae Salmau cân Prys hefyd yn gyd-rwymedig â hwn, ond ei fod bedair blynedd yn ddiweddarach.* 8. * A word about Laugharne, in the County of Carmarthen, in a eause between Sir Robt. Mansell, Wiee-Admiral of England, and Sir Sackville Crowe, Bart. By Sir William Russell.” 1633. Ar groen y mae hwn wedi ei argraffu.f 1635. 1. * Travells in Wales. By Sir Thomas Herbert.' IRhydd y teithydd hwn hanes helaeth am fynediad Madog ab Owain i America, allan o ysgrif yn llyfrgellCastell Rhaglan, sir Fynwy, yr hon a losgwyd gan filwyr Oliver Cromwel, yn eu hymosodiad buddugoliaethus ar y lle enwog hwnw.í [Syr THOMAS HERBERT, yr hwn a ddisgynai o un o gangenau yr Herbertiaid o Raglan, Ieirll Penfro, a aned yng Nghaerefrog o gylch y flwyddyn 1606, ac a dderbyniodd ei ddysg yng Ngholeg Iesu, Rhydychain, ac wedi hyny yng Ngholeg y Drindod, Caergrawnt. Gwedi darfod tymmor ei addysg, ymdeith- iodd trwy ranau helaeth o Asia ac Affrica, a chyhoeddodd yr hanes yn 1634, ae ymddangosodd argraffiad arall wedi ei ddiwygio a'i helaethu, yn 1638. Cyf- ieithwyd y Teithiau hyn i'r Isdiraeg, ac o'r iaith hòno i'r Ffrancaeg. Pan dorodd allan y rhyfel cartrefol rhwng y brenin a'r Senedd, ochrodd ef ar y cyntaf gyda'r Senedd ; ond wedi cael o hono ei benodi i weini ar Siarls yn ei gaethiwed, trodd yn bleidiwr calonog, diwosgryn, ac anhylwgr iddo, hyd awr ei ddienyddiad. Goroesodd ei feistr flynyddoedd lawer; a threuliodd y rhan fwyaf o'r amser hwnw mewn erlyniadau llenyddol. Cynnorthwyodd Dugdale gyda'r * Monasticon Anglicanum ;' a chyhoeddodd hanes y ddwy flynedd ddi- weddaf o fywyd y Brenin Siarls, dan yr enw 'Threnodia Carolina.” Ar yr Ad- feriad creodd Siarls II. ef yn farwnig, ar gyfrif ei wasanaeth ffyddlawn i'w dad; a bu farw yn ei ddinas enedigol yn 1682. Ni welaf yn y cofnodau am dano ddim hanes am y llyfr a gofrestrir yma.] 2. “| * Anglo-Britanni Apuleii Madaurensis, Philosophi Platon- iei, Apologia, Recognita et Nonnullis Notis ae Observationibus illustrata. Parisiis, 1635.' Y mae mwy na'i hanner yn cynnwys sylwadau Priee, yr hynaf- ieithydd Cymreig, ar hynafiaethau Rhufeinaidd a Brytanaidd. IRhoddir ynddo hefyd lawer o arluniau cywrain am hen ddigrifwyr, meibion a merched yn fflangellu eu gilydd, &c. ~ 1638. 1. * The Epistle of Gildas the most ancient British author: who flourished in the yeere of our Lord, 546. And who by his great erudition, sanctitie, and wisdome, acquired the name of Sapiens, Taithfully translated out of the original Latine. [By Thomas ÈIabington.] * Gwel rhif 2, d.f. 1638. + J. R. Smith's Old Book: Circular. # Williams's Lyric Poems, vol. ii. p. 65, 16 122 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1639 London, printed by T. Coates for William Cooke, and sold at his shop neere Furnevall's Inn gate in Holborn. 1638.' [12mo.] Cyfieithiad gwallus ae isel iawn yw hwn. Ymddangosodd rhan o'r argraffiad yn 1652, gyda gwyneb-ddalen wahanol,* ac ymddang- osodd hefyd yn y ganrif nesaf. * [Cymharer rhif 6, d.f. 1587. Thomas Habington, ydoedd wr boneddig tiriog, yn Hendip, swydd Gaerwrangon, yr hwn a aned yn l560, ac a fu farw mewn oedran teg yn l647. Ond ai nid William, mab y dywededig T. Habing- ton, yr hwn oedd- lenor lled gyfrifol, ydoedd cyfieithydd Gildas? Ganed William Habington yn Hendip yn 1605; a bu farw, o flaen ei dad, yn 1645. Derbyniodd ei ddysg yn St. Omer a Paris ; a phriododd ferch i Arglwydd cyntaf I?owys. Yr oedd yn brydydd ac yn hanesydd ; ac ym mhlith ei gynnyrchion y mae–“ Castara,' sef cynnulliad o gerddi; * The Queen of Arragon,' math o dreis- gymwawd; * Observations upon History;' a “History of Edward Iv.” Gan nad oes enw cyfieithydd wrth waith Gildas, tebycach mai Habington yr ieuaf, ac nid yr hynaf, ydoedd; canys ni sonir am y tad megys awdwr.] 2. * Llyfr y Psalmau, vvedi ev Cyfieithv, a'i cyfansoddi ar feswr cerdd, yn Gymraeg. Drwy waith Edmund Prys, Archdiacon Meirionnydd. A'i Printio yn Llundain. 1638.' 1639. . 1. 'De Primordiis Ecclesiarum Britannicarum. A J acob o Usserio, Archiepiscopo Armachano, totius Hiberniae primate. IDubliniae, 1639.” Gwaith enwog yr Archesgob Usher ydyw, yn cynnwys hynafiaethau yr Eglwys Frytanaidd, o'i dechreuad hyd ddiwedd y seithfed ganrif. Diau mai yma y byddai yn briodol gofnodi ychydig am y fath awdwr, yr hwn y cyfeirir ato fel awdurdod ddiamheuol gan bob hanesydd eglwysig ; a'r hwn, er nad ydoedd Gymro, a fu yn meddu y fath gyssylltiad â Chymru, yn deuluol a hanesol, yn gystal a chymdeithasol. JAMES USHER, neu, fel y gelwid ef yn ol iaith ddysgeidiol ei oes, Usserius, a anwyd yn Dublin, yn Ionawr, 1580. Enw gwreiddiol y teulu ydoedd Newîl, un o ba rai a ymfudodd o Loegr i'r Iwerddon, fel usher, neu athraw, i John, mab Harri II, o ddeutu y fl. 1185. O blegid ei swydd gelwid hwnw yn Usher, neu fel y dywedem ni yn yr oes hon, athraw, neu ysgrifenydd. Ei dad ydoedd Arnold Usher, un o chwech ysgrifenydd Canghell-lys yr Iwerddon, a'i fam ydoedd ferch James Stanyhurst, yr hwn a fu dair gwaith yn llefarydd y Senedd, yn feistr yn y Canghell-lys, ac yn gofiadur Dublin. Yr oedd ei ewythr frawd ei dad yn archesgob Armagh. Cafodd ei ddysgeidiaeth gan ddau o ysbiwyr gwladwriaethol a gedwid yn ddirgel gan y Brenin Iago o Ysgotland, yn Dublin, ac wedi hyny, yn 1593, aeth i Goleg y Drindod. Cymmerodd ei radd o B.C. yn 1600, ac urddwyd ef y flwyddyn nesaf gan ei ewythr. Cafodd le fel capelwr i'r llywodraeth. Gwnaeth wedi hyny ddwy daith—yn 1603 a l606—i Loegr i brynu llyfrau i'r coleg y waith gyntaf, a'r ail * Gwel d.f. 1563, 1568, 1587, 1602, a 1603. 1639] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 123 waith i'w feddiant ei hun, pryd y daeth yn adnabyddus ag amryw o enwogion yr oes, yn neillduol hynafiaethwyr enwog ; yr hyn, hefyd a wnai bob tair neu bedair blynedd, gan aros weithiau yn Rhydychain, ac weithiau yng Nghaergrawnt, a phryd arall yn Llundain ; ac ym- welai hefyd â phob lle yn y wlad, lle y caffai wybod fod hen lyfrfa werthfawr. Er ei fod yn ieuanc, gwnaed ef yn 1607 yn Broffeswr Duwinyddiaeth yn y coleg, ac yn Ganghellwr Eglwys Gadeiriol St. Badrig. Yn 1612, gwnaed efyn D.D. Yn 1613, efe a gyhoeddodd waith yn Lladin fel parhâd o “ Ddiffyniad ' Esgob Jewel ; ac yn y flwyddyn hon ei * Eynafiaethau yr Eglwysi Brytanaidd.” Yn nechreu y fl. 1640 daeth trosodd i Loegr, gyda'r bwriad i aros blwyddyn neu ddwy ; ond y flwyddyn nesaf darfu i wrthryfel dori allan, ae ymosod- wyd ar ei archesgobdy yn Armagh, canys yr oedd wedi ei ddyrchafu i'r urddas hòno er y fl. 1626, wedi bod chwech mlynedd yn Esgob Meath. Gan fod sefyllfa pethau yn parhau yn gynhyrfus, efe a arosodd yn y wlad hon, a rhoes Siarl I. iddo Esgobaeth Carlisle, i'w dal yn gyssylltiolag Armagh, neu heb roi ei archesgobaeth i fyny. Ond yn fuañ torodd y rhyfel allan yma rhwng Siarl I. a'r Senedd, ae at- tafaelodd y Senedd ei elw oddi wrth Carlisle, gan benodi iddo dâl blynyddol o 400p., yr hwn er hyny ni dderbyniodd ond unwaith neu ddwy. Y pryd hyny yr oedd yn Rhydychain gan amlaf, yn pregethu bob Sul yn rhyw un o'r eglwysi, ac yn golygu argraffiad Groeg a Lladin o weithiau Polycarp ac Ignatius, a gyhoeddwyd yno yn 1644, ac a ail argraffwyd yn Llundain yn 1647. Gan fod yr amserau mor derfysglyd, ac yntau wedi ei ddarostwng i dlodi, efe a adawodd Loegr, ac a ddaeth trosodd i Gymru. “Y mae yr hanesion canlynol am y Dr. Usher, yn rhoddi cryn anrhydedd ar y boneddigion Cymreig, yn yr amseroedd terfysglyd hyny. Yr oedd merch i'r archesgob wedi ymbriodi â Syr Timothy Tyrrel,* yr hwn oedd dan y brenin yn llywodraethu Castell Caerdydd ; a chan na oddefid iddo ddychwelyd i'r Iwerddon, efe a dderbyniodd wahoddiad ei fab yng nghyfraith a'i ferch, i dalu ymweliad â hwynt; a gwnaeth eu ty hwynt yn gartref am o ddeutu blwyddyn, yn yr hwn ystod yr ymwelodd y brenin â Chaer- dydd, wedi ei orchfygu ym mrwydr Naseby. Gan fod Syr T. Tyrrel yn gorfod rhoddi ei le i fyny, gwahoddwyd yr archesgob gan yr Arglwyddes Stradling, gweddw Syr Edward Stradling, o Gastell St. Donat's, i wneyd ei gartref yn ei thy hi. Yr oedd hyn yn y fl. 1646, pan 'oedd y wlad mewn cythrwfl drwyddi, a'r weriniaeth yn cario pob peth o'u blaen yn sir Forganwg. Aeth yr Arglwyddes Tyrrel gyda'i thad ; ond er iddynt gael eu harwain ar hyd ffordd gwmpasog, rhag cael ymosod arnynt gan y gwerinwyr Cymreig, y rhai oeddynt dan arfau wrth y miloedd, deuwyd ar eu traws gan ychydig o honynt. Bu ymddygiad y dynion hyn yn nod- edig o arw ac anfoesgar ; hwy a olrheiniasant gistiau yr archesgob, ac a'u tynasant ef a'r boneddigesau oddi ar eu eeffylau ; ond daeth rhai o'r swyddogion i fyny, a chan gywilyddio o blegid ymddygiad anweddus eu cydwladwyr, hwy a'u harweiniasant i dŷ Syr John * Daeth un o feibion y gwr hwn, sef James Tyrrel, yn enwog iawn mewn dysgeidiaeth ac awduriaeth,—Gwel Penny Cyclopaedia, d.g. 124 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. * [1639 Aubrey,* ychydig oddi yno, lle y dangoswyd pob tiriondeb i'r hy- barch archesgob a'i gyfeillicn. Yr oedd colli ei lyfrau—er iddynt ymddwyn tuag ato mor dirion—yn gofidio meddwl y dyn da hwn yn fawr—yn fwy o lawer na cholli ei holl gyfoeth yn Iwerddon, Ban oedd ei ferch yn eeisio ei gysuro, efe a ddywedodd, “Yr wyf wedi cael fy nghyffwrdd mewn lle tyner iawn, ond llaw Duw ydyw, a gwelodd ef yn dda gymmeryd oddi arnaf ar unwaith y cwbl a fûm yn ei gasglu dros fwy nag ugain mlynedd, a'r hyn a fwriadaSwn ei gyhoeddi, er cynnydd dysgeidiaeth, a lles yr Eglwys,' “IDranoeth, daeth llawer o'r offeiriaid cymmydogaethol i ymweled ag ef, ac i gydgwyno ag ef yn ei golled, yr hyn yr oedd ef y pryd hyny yn ei ystyried yn anadferadwy ; ond hwy a addawsant wrtho y gwnaent ymdrech i adferyd ei lyfrau a'i bapyrau, a hwy a gyd- ymdeithiasant ag ef i Gastell St. Donat's. “ Fel y gweloch,” medd yr hanesydd parchedig, “ ddarfod i'r bonedigion a'r gweinidogion hyn, Inid yn unig addaw, ond iddynt fod yn alluog i gyflawnu, hwy a arferasant eu dylanwad gyda'r bobl, a chyhoeddwyd yn yr Eglwysi trwy y wlad, ar fod i bawb ag oedd ganddynt gyfryw lyfrau, neu lbapyrau, eu dychwelyd i'w gweinidogion, neu eu meistri tiroedd ; yr hyn yn ganlynol a wnaed ; canys ym mhen dau neu dri mis, yr oedd ei holl lyfrau a'i bapyrau wedi eu dychwelyd iddo yn fwrnelau— mor llawn, fel, pan gafwyd hwy at eu gilydd, nad oedd nemawr yn eisieu.” Ym mhlith y rhai a gollwyd, yr oedd dwy ysgrif o berthyn- as i'r Waldensïaïd, y rhai yr oedd yr archesgob wedi eu cael tuag at gwblhau gwaith a alwai ef * Olyniaeth yr Eglwysi Cristionogol,' yr hwn a attodwyd gyda'r argraffiad diweddaf o * Hynafiaethau yr Eglwysi Brytanaidd.” Collwyd hefyd Gofrestr o'r Breninoedd Persiaidd, a Warïae Leetïones ar y Testament Newydd. * Tra yr oedd ei Radlonrwydd yn St. Donat's, efe a dreuliodd beth amser i edrych dros ran o'r llyfrau a'r ysgrifeniadau a gasgl- asid gan Syr Edward Stradling, yr hynafiaethydd mawr, a chyfaill i Mr. Camden. “ O rai o'r ysgrifau hyn,” meddai y Dr. Parr, “ y darfu i'r Arglwydd Archesgob ddewis llawer o gasgliadau o hynaf- iaethau Brytanaidd neu Gymreig, y rhai sydd yn fy meddiant i.” * Arosodd y dyn mawr hwn ar encil ym Mro Morganwg am yn agos i ddeuddeng mis, ac ymddygwyd ato gyda'r parch mwyaf, nid yn unig gan deulu Castell St. Donat's, ond hefyd gan offeiriaid a boneddigion y wlad. Dyoddefodd waeledd corfforol mawr tra yr oedd gyda'r Arglwyddes Stradling ; ac wedi colli ei holl elw oddi wrth ei archesgobaeth, yr oedd ei amgylchiadau tymmorol yn isel iawn ; lle y gwelwn y duwinydd enwocaf trwy holl Gred yn ymwingo ag adfyd; ond darfu i feddwl santaidd ac anorchfygol Usher ei ddal i fyny, ae ni ddarfu i'r Rhagluniaeth ddwyfol hòno, ar yr hon y rhoddai ei hyder diysgog, ei adael yn amddifad mewn gwlad ddy- eithr. Ond nid oedd gwlad na phobl yn ddyeithri'w glod, a chafodd hanesydd yr Eglwysi Brytanaidd, iddo ei hunan, adfywiad o letty- garwch yr hen oesoedd. Darfu i foneddigion Morganwg, gan fod yn deimladwy o'r anrhydedd a roddasid arnynt gan bresennoldeb y fath ymwelydd enwog, ddangos eu parch, trwy anfon iddo, yn an- * Llantriddyd : y mae y ty yn awr yn adfeilion. 1639] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 125 wybodus i'w gilydd, gryn swm o arian. Yr oedd bellach yn dy- muno—gan mor anobeithiol oedd sefyllfa achos y brenin—gael nodded tu draw i'r môr ; ond gan fod glanau y moroedd yn cael eu gwylio, nis gallai gael cyfleusdra i ddianc i'r cyfandir, ac- efe a rwystrwyd i gwblhau ei ddymuniadau. Yn y cyfamser gwahodd- wyd ef gan Iarlles Peterborough i ddyfod a gwneyd ei arosfa gyda hi yn Llundain. Derbyniodd ei Radlonrwydd y gwahodd- iad; ac wedi cael awdurdod briodol, efe a symmudodd o Gymru i Lundain, ym mis Mehefin, 1646.'* Yr oedd y llyfrfa gynnwysfawr oedd y pryd hyny yng Nghastell St. Donat's, a chwaeth nodedig ei noddwr, neu yn hytrach ei noddwraig, yn ddiau yn llawer o fantais i Usher yng ngwellâd cyfansoddiad ei hanesiaeth ragorol. Ond y mae y llyfrau hyny oll wedi eu chwalu yn awr, megys gyda phedwar gwynt y nefoedd, yn chwalfa yr etifeddiaethau, a diddym- iant y teulu, pan fu farw Syr Thomas Stradling, yn Ffrainc, yn 1738, yr hwn oedd y trydydd ar hugain, mewn llinell o ddisgyniad uniongyrchol o *Syr ŁWilliam Esterling, i'r hwn y rhoddwyd Castell a Maenoriaeth St. Donat's, yng ngwrthryfel Rhys ab Tewdwr, tua'r flwyddyn 1090. Wedi i Usher symmud i Lundain, cafodd yn 1647, ei ddewis yn bregethwr i Gymdeithas y Lincoln's Inn, sef efrydwyr y gyfraith, gan gael ystafelloedd iddo ei hunan, i'r rhai y cafodd symmud ei lyfrfa. Bu yn gwasanaethu y lle hwnw yn gysson, yn ystod y termau am tuag wyth mlynedd. Yn niwedd y fl. 1648, tra yr oedd cytundeb ar droed rhwng y brenin a'r Senedd o berthynas i sefydlu amgylchiadau yr Eglwys, anfonodd ei fawrhydi am Usher i ddyfod ato ef i Ynys Gwyth ; ac yna cynnygiwyd cynllun i'r brenin, yr hwn a dynasid gan yr archesgob wyth mlynedd cyn hyny, ac a wrthodasid y pryd hyny gan y brenin; ac er i'r brenin dderbyn y cynllun yn awr, gwrthodwyd ef gan y Senedd. Cafodd y cynllun ei gyhoeddi yn 1658, o dan yr enw, * The Reduction of Episcopacy to the Form of the Synodieal Government of the Ancient Church;' sef Dygiad Esgobydd- iaeth i'r Ffurf o Lywodraeth Gymmanfaol yr Hen Eglwys. Efe a fu farw yn nhy Arglwyddes Peterborough, yn Ryegate, yn Surrey, Mawrth 21, 1656, yn 76 oed.f 2. * Rerum Anglicarvm et Hibernicarwm Annales, regante Elisa- betha. Auctore Gwillielmo Camdeno. Ultima Editio. Lvgd. Batavorwm, Excudebatur typis Elzeviriorum. CIO IO C xxxIx.” 3. * Concilia, Decreta, Leges, Constitwtiones in Re Ecclesiastica. Orbis Britannici. Wiz. Pambritannica, Pananglica, Seotica, EIibern- ica, Cambrica, Mannica, Provincialia, Dioecesana. Ab initio Christianae ibidem Religionis ad nostram usque aetatem. Operâ & Scrutinio Henrici Spelman, Eq. Aur. * Gwel erthygl gan “J. H.,' sef y Parch John Hughes, mae yn debyg, awdwr # * Horoe Britannicde,' yn y Cambrian Quarterly Magazine, vôl, i. p. 306; W. ones, Christiwn Biographical Dictionary. + Penny Cyclopaedia, d.g, 126 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1640 Londini, Exeudebat Richardus Badger, Serenissimi Principis Walliae Typographus. CIo. Io c. xxxLx.' I'r dyben i allu deall yr hen ddull uchod o osod rhifnodau, y mae yn angenrheidiol wrth beth cyfarwyddyd i'r oes hon. Yr oedd CIo am fil, Io am bum cant, C am gant, yr hyn a wna yr uchod yn 1639. Ceir eglurhâd helaeth arnynt gan Johnson.* * [Y mae y dull hwn ar rifnodau yn gyffredin ddigon hyd heddyw ar lyfrau argraffedig ar y cyfandir, yn enwedig yn yr Almaen. Syr HENRI SPELMAN, awdwr y gwaith hwn, ydoedd hynafiaethydd a hanes- ydd dysgedig. Hanai o hen deulu anrhydeddus yn Congham, yn Norffolc, lle y ganwyd ef yn 1562. Derbyniodd ei ddysgeidiaeth yn Walsingham, yn ei Swydd enedigol, ac wedi hyny yng Ngholeg y Drindod, Caergrawnt. Gwedi hyny myfyriodd y gyfraith yng Nghyfreithdy Lincoln; ond nid hir y bu heb adael y gyfraith, ac ymroddi i ymchwilion hynafiaethol, yn enwedig i olrhain hen gofysgrifau y deyrnas. Heb law y * Concilia,' a gofnodir yma, o'r hwn yr ymddangosodd y gyfrol gyntaf y flwyddyn hon (1639), a'r ail yn 1664, ysgrif- enodd amryw ereill ; megys y * Glossarium Archaeologicum,' * Villare Anglica- num,' ' De non Temerandis Ecclesiis,” * Reliquiae Spelmannianae,' ac ereill. Bu farw yn Llundain, yn 164l, a chladdwyd ef, wrth neillduol orchymmyn Siarls I, yn Abatty Westminster, yn agos i gofadail Camden. Yr oedd ym gydoeswr ac yn gyfaill i Camden, Cotton, Selden, Dodsworth, D'Ewes, Dugdale, ac enwog- ion ereill o'r cyfnod hwnw.] 1640, 1. “| * Commissioners for the different Counties of Wales, previous to the Civil War—An Act for the Relief of his Majestie Armie, and the Northern parts of the Kingdom.' Y mae yn y llythyren ddu. Rhoddwyd yr Act hon allan gan Siarl I. ei hun, ac y mae yn cynnwys y Dirprwywyr Breninol a benodwyd ganddo, tros siroedd Cymru, Henffordd, a'r Mwythig, yn ebrwydd cyn i'r rhyfel dori allan.f 2. “| * A. Bright Northern Star, Discovering the Fate of Great Brittain.” Gan na welais hwn yn gyfan, nid oes genyf ond ei ddodi yma. Yr ydwyf yn tybied er hyny mai gwaith y Dewinwr Arise Evansj. ydyw. Y mae yn deongli yn Seisonaeg hen ddaroganau a hen gudd gyfeiriadau y Beirdd Cymreig, a gyfeirient at ryw waredwr enwog i'r genedl, o dan yr enwau y * Coronog Fab,' ac ereill. IRhoddir ychydig o esiamplau fel y maent wedi eu hargraffu yn am- mherffaith iawn:— * 1. JIoronog faban Medd Taliesŵn A hyny a ddarllenŵr yn llyfre Merthin Yng hanoli ous î Rhuthwr yw elŵn Ag ynî ddïwedd â bydd brenîn. * Typographia, vol. ii. pp. 41-45. + J. C. Hotten's Catalogue. # Gwel rhif 4, 1651. 1640] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 127 The Translation, Koronog faban, saith Taliesîn, and these are read in the books of Merthîn, in his mid age wil run furious to his enemy, and in his latter dayes will be a King. * 2. JIoronog faban dyma beth ehyfedd Chag ef Kafod, â Kî/ïa ŵr gogledd Af a a gîll yn lloeŵgŵr Arglŵwyddi amowredd Ag uto brennì fvdd yn ŵ ddiwedd. The Translation, Koronog faban wonderfully wil betake himself to the to avoyd a storm, he shal lose in England,, Lordships and greatness, and yet he shal be a King before his end. * 3. Koronog faban Medd hen Proffwyd or Almaen yn Abergaffiì A gŵll yn ŵ fîemgtîd y' Goron adyledis Agyn ŵ henaint â bïdd gwrdownîs. The Translation, Koronog faban, saith an ancient Prophet from A/manîa, in his youth wil lose the Crown due unto him, in his old age wil be a man of might and greatness.' Yna ä ym mlaen yn yr un modd hyd yr * 21 ' o bennillion. Maint y darn a welais o'r llyfr yw o'r tudalen 12 i'r tudalen 180, o ryw bedwarplyg bychan. Y Daroganwyr a'r Beirdd y mae yn ei henwi, heb law Taliesin, ydyw—* Mer/în Ambrose ; Areverend Deryn, and Prophet, Sometimes Bishop of St. Davies in South- Wales ; Robin ddv, sometimes of Anglesey, a Bardh, Prophet and eexeellent Poet ; Addafras, a Barah [Bardh] Prophet, and a Poet; Merthin Ambrose, a great Prophet ; Mernhîn [Merthin.]Silyestris; Kilfardh, or Heinyn fardh, called by both names, who lived in the days of Taliesin, în North- Wales, an admirable Prophet ; David Gorlleth, and excellent Boet, and Master of Arts, that liyed 190 years ago, and his Songs are grounded on Taliesîn and Merthîns Prophecies ; Douîd Namor, Bardh and Poet ; Gwyon Bath [Bach] a great Prophet, and the antientest of all the rest; Johanmis de Ruperissa ; Fryar Bacon a' 'notable and substaníîal Prophet, who propheeyed of the destiny of the JMouldwarp ; Rees Goehoryri, a Prophet and an excellent Poet ; Jollo Goch, a Prophet and a Poet ; John de Breidlington, a notable Prophet, that sets the destŵnïe of the red Lyon, whose name îs said #o begin wî#h the letter C ; Gwendhwdd, one of the ten Sybils ; Master John Cipian, IDoctor în Astrologie ; Torquatus Wandrïwus, Studentin the Art Magick; Jevan o drwch y daran, fore-telling of fall of Ministers, and of great warres ; Bergam of Maelor in Denbigh-shire, wherein notabe things are fore-told, with the Conquerous descent from the principality ôf Powis, and North-Wales ; Gronwcddw of Anglesey, wherein ān Angel reveale unto him the Kingly Succession in the regal Govermeñt, until the eoming of the Brittish Conquerour shoúld appear 222 years after the same revelation, or in the year 16423 Hoean IParchellan:' ac y mae yn diweddu gyda daroganau amryw dra- moriaid. 128 1LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1641 1641. 1. * Mereurii Botanici pars altera, sive plantarum gratia Suseepti itineris in Cambriam, sive Walliam, Descriptio, &c. Londini, 1641.' 8plyg. ~ [Meddyliaf mai * pars primti,' sef y rhan gyntaf, a ddylai hwn fod ; ac mai rhif 3 yw y “pars altera,” neu yr ail ran.] 2. * Testament Newydd ein Harglwydd a'n Hiachawdwr Jesu Grist. Argraphwyd yn y Flwyddyn M.D.CxLI.” Nid oes enw lle mae argraffydd wrth hwn. Dichon mai yn gyfrinachol y cafodd ei argraffu, gan yr Anghydffurfwyr, ac nid gan argraffwyr trwyddedig y brenin, er bod llun y llew a'r unicorn o amgylch y goron ar yr wyneb-ddalen. Nid yw y dalenau na'r tu- dalenau yn cael eu rhifnodi, eithr arwyddion y lleni yn unig hyd G 92, a'i blygiad yn rhyw 18plyg, tybygwyf. Y mae yn ddwy golofn, a chynnwysiad o flaen pob pennod, ond heb y cyfryw ar ben uchaf y dalenau—dim yno ond enw y llyfr, a rhif y bennod.* 3. * Mercurii Botanici pars altera, sive plantarum gratia suscepti in Cambriam, sive Walliam, Descriptio, exhibens reliquarum stirpium quae in priore parte non enumerabantur Catalogum. Londini, M.DC.XLI.' Llysieuaeth Gymreig yw y llyfr hwn, o waith un Thomas Johnson ; ac y mae yn cynnwys hanes ei daith trwy Gymru, i gasglu llysiau prinion, yng nghymdeithas Mr. Paul Sone, a Mr. Edward NÏorgan, Cymro. Yr oedd eu taith yn dechreu yng Nghaerlleon, yn 1641, i Gaernarfon ; ond yr oeddynt wedi dechreu eu taith yn ÏLlundain, Gorph. 22, 1639, ac esgyn yr Wyddfa, Awst 3, 1639. Ymwelsant hefyd â Mon, Meirion, a Threfaldwyn. Cyhoeddodd yr awdwr weithiau ereill ; sef Planigion Caint [* Iter in Agrum Cantu- arium'], yn 1620, a Llysieulyfr arall yn 1684.f [Ganwyd Thomas Johnson, y llysofydd, yn Selby, yn swydd Gaerefrog; a Êu farw, o archoll a dderbyniodd yn y rhyfel cartrefol, yn 1644.] 4. % * Argument proving the Jurisdiction used by the President and Counsellin the Marches of Wales Over the Counties of Gloucester, Worcester, Hereford, and Salop, to be illegall and injurious, and a meere incroachment beyond their appointed limits, and the Proofe is like a three-fold cord not easily broken. Printed for Thomas Wakley, 1641.' * Llythyr y Parch. W. Thomas, Bwlch Newydd. + Canmbrian Jowrnal, 1860, pp. 207-209. 1642] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 129 5. “| * The Humble Petition of the Gentry, Clergy, and others, inhabitants, subscribed of the six counties of Flint, TDenbigh, Mont- gomery, Carnarvon, Anglesea, Meirioneth, being the six shires of North Wales, as it was presented to the Knights, Citizens, and Burgesses in Parliament, accompanied with 80,000 hands. Printed for F. Couls, 1641.' 6. “| * The Welchman's Protestation concerning the Corruptions of these times. With her last Will and Testament, writ and pup- plished with her own hand fifteen tays after her own teath. With a Song her was never afridein awle her life, pecause her was Sheare her Country. Printed 1641.” Yn gyfrinachol y cafodd hwn ei argraffu. Gwawd rhyw ddigrifwr o Siarliad o'r Puritaniaid Cymreig ydyw, ac oll mewn Seisonaeg drom Gymroaidd yr amser hwnw. 1642. 1. * A just and true Remonstranee of his Majesty's Mines of the Principality of Wales. By Thos. Bush,el. London, 1642.” Mr. Bushel oedd ganlyniedydd Syr Hugh Middleton yn ymgym- meriad gweithiau mwnau sir Aberteifi. Efe a sefydlodd fathdy arian yn Aberystwyth, trwy ganiatâd Siarl I, ae efe a gynnaliodd fyddin o filwyr ar ei draul ei hun, i amddiffyn y brenin yn erbyn y Senedd, ac a roddodd tua deng mil o bunnau i'r brenin, i'w gynnorth- wyo i ddwyn ei achos ym mlaen ; a'r cwbl oddi wrth y mwngloddiau. 2. * Two Petitions presented to the King's most exellent Majesty at York, the first of August, 1646 ;* the first from the Gentry, Ministers, &c., of the Counties, Denbigh, Anglesey, Glamorgan, and the whole principality of Wales, &c. London, 1642.'* 4plyg. 3. * Ordinance of the Lords and Commons in Parliament assembl- ed, for the better observation of the Monthly Fast. Blacklock, 1642.” Dwyn perthynas y mae â Phuritaniaeth yng Nghymru. 4. * Treatise of the Nobilitie of the Realme, with narative of such. statutes as are incident hereunto upon a debate of the Barony of Abergavenny. By W. Bird. 1642,” 12mo. 5. * Army List of Charles I. and the Parliament Troops ; or the INames of all the officers in the “Royalist” Army, and those “Round- head”Army, commanded by Fairfax and Cromwell, giving the names of several Welsh Worthies. 1642,” 4to.f * [Canfyddir fod yn rhaid bod un o'r ddau amseriad hyn yn anghywir.] t Hotten's Handbook to Typography. 17 130 1LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1642 5. “| * A Copie of a Letter to the Lord Marquesse of EIartford from the Lords of His Majestie's Councill, also Introductions to the Lord of Hartford now resident at Sir John Mounson his house in Brecknockshire. 1642.” IRhoddi hanes y mae am fwriad yn erbyn bywyd Arglwydd THerbert, ae hefyd hanes y milwyr troed a gwŷr meirch a gyfodwyd sir Frycheiniog o blaid Siarl I. 7. “| * The Welchman's publike Recantation, or his hearty sorrow for taking up Armes against her Parliament, Declaring to all the World how her hath been abused by faire wordes, and such adulla- tions and flattering, telling her what Booties and Prizes her should get, the Divell take the Array. 1642.' Llyfryn bach digrifol yw hwn ; ond nid ffwl a'i gwnaeth. Gwneyd gwawd o'r Cymry y mae. Y mae yn ei ddiwedd hen Gerdd Gymraeg, yn cael ei galw, * The Welchman's doleful ditty,' ar y mesur * 0 hone, 0 hone.” 8. “| * His Majestie's Speech to the Inhabitants of Denbighshire and Flintshire, 27 Sept. 1642.' Ceisiai Siarl I. ymwthio i ffafr trigolion siroedd Dinbych a Fflint. Addawai iddynt, os cefnogent ef, y gwnai ef yn dda trostynt ar ol hyny. Yr oedd yn deisyf ar y siryddion daenu ei draethawd, gan fod ei argraffweisg wedi eu hattal. 9. 'll ' The Welcheman's last Petition and Protestation, desiring that a speedy aide might bee sent her against her home-bred Enemies, as her shall declare and show to be in her following Eetition; whereunto is added the protestation of Thomas ap Shinkin ap Morgan. 1642.' Y mae ar yr wyneb-ddalen argrafflun o Gymro ar ei daith, a ffon yn ei law. Y mäe yn ei ddiwedd, “The Master Mouse his Answer to her Country-men's Petition,' gydag ateb y Cymro ; a'r cwbl yn Seisonaeg Gymreig Cymro yr oes hòno. 10. %| · The Welch-men's Prave Resolution, in Defence of Her Ring, Her Pritish Parliament, and her Country, against te malign- ant party, subscriped by Shon, ap William, ap Thomas, ap Mere- dith, ap Evans, ap Lloyd, ap Price, ap Hugh, ap Rowland, ap Powell, ap Shinkin, ap Shones.' Traethodyn o'r cyffelyb gyfansoddiad gwawdlyd ar y Cymry gan eu gwrthwynebwyr yn yr ymrysonau gwladol y dyddiau hyny, yw hwn hefyd: ac oÎl meŵn Seisonaeg Gymreig Cymro. Y mae ëyfeiriadau mynych at frwydrau cynnar y rhyfel cartrefol yng 1643] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 131 Nghymru. Sonir am yr ofn oedd er ys talm am wrthryfel yn sir Eynwy, o blegid lluosogrwydd y Pabyddion yno.* 11. “| “Two Speeches made in the House of Peers against Ac- commodation, by the Earl of Pembroke. 1642.' 12. “| “ Missal, with the Prayers and General Offices of the Catholic Church. P. Urban. viii. 1642.' Y mae yr uchod, medd Mr. J. C. Hotten, yn Gymraeg oll, er gwasanaeth y Pabyddion yng Nghymru. Y mae yn dalp o lyfr yn cynnwys tua 500 tudalen. [Hyd oni chaffwyf oleuni eglurach, nis gallaf lai nag ammheu bodoliaeth y #byn ; a thybiaf mai * Allwydd Paradwys ' (rhif 1, d.f. 1670) yw y gwaith a 13. “| * Persuation to Loyalty, or the Subjects IDutie, wherein is proved that resisting or deposing of Kings (under what specious pretences soever couched) is utterly unlawfull. By David Owen. 1642.' Gwr o sir Feirionydd ydoedd yr awdwr. Ymosodiad cyffredinol ar y Puritaniaid yng Nghymru ydyw. 14. “| * A Loving and Loyall Speech spoken unto our noble Prince Charles by Sir Hugh Waughan, the 2nd of October, at Ragland Castle, in Monmouthshire in Wales, also the manner of his brave entertainment, and a Relation of divers rich Presents brought unto him. 1642.' Darfu i ryw Gymro o'r enw * Master Lewis ap Morgan,' anfon rhodd i'r tywysog o lestr arian a'i arfluniau wedi eu cerfio arno. 15. “| * The Welshman's Warning-Piece as it was delivered in a Sermon in Shropshire at the Assembly when the Resolution was agreed upon, And Now published for the cood of all her Country- ' men in these parts, by Shon ap Morgan, in the Anti-Prelatian Year 1642. Wherein her gives Kot thanks that her was no Beshit. 1642.” Y mae y traethodyn hwn drwyddo yn ddynwarediad digrifol o Gymro yn siarad Seisonaeg yn Gymreigaidd. Chwedlau digrifol am * Lot, old Fader Lot ;' “Taffie, Taffie, her nown Country-man who was porn in Monmouthshire ;' * Shobe, that holy and shust man, Nhob ;' * te Tiffel, tat funny old man;' sy'n ddigrifol i'r eithaf. Dir- myg rhyw freninolwr ar y Cymro o'r ochr arall ydyw. 16. “| * A Collection of Sundry Petitions Presented to the King's Most Exellent Majestie by most of the Gentry, Ministers, Freehold- ers of Six Counties of North Wales, Hereford, Cheshire, &c., in lbehalf of Episcopacie, Liturgie, and Church Revenue. 1642.” * J. C. Hotten's Catalogwe. 132 · LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1643 Yr oedd arnynt hwy eisieu cyfnewid yr hen ddull o addoli. 17. “| * To the Honourable Court of the House of Commons, the Humble Petition of many Hundred Thousands, inhabiting within the Thirteen Shires of Wales, desiring that their-Country may be more strongly fortified with Armes and Ammunition. 1642.' Yr oedd llawer o anmharch, meddent, wedi cael ei ddangos tuag at y Cymry—yr oedd gyroedd cyfain o anifeiliaid wedi gyru oddi ar eu tiroedd. 1643. 1. “August 22. Mercurius Brittannicus. No 1. By Marchmond Needham.” 2. * Oct. 21–28. The Welch Mercurie.? 8. * Oct. 23—30. Mercurius Cambro-Britannicus ;. British Mer- cury, or Welch Diurnal.' 4. * Britannicus Wapulans.” 5. * Nov. 2. Mercurius Wapulans; or, the Whipping of poor 'British Mercury. By Mercurius Urbanus, younger brother to Aulicus,? 6. * A true Relation of the discomfiting and routing of the Earl of Carbery, and his forces of the County of Pembroke, manned and performed under God by the valiant and courageous gentlemen, Col. Rowland Laugharne, John Poyer, Mayor of Pembroke, Major Thomas Laugharn, Simon Thelwall, and Arthur Owen, Esq., Capt. Powel and Capt. Cuney, and other well affected Commanders and Gentlemen, &c. Lond. 1643.' 7. * Testament Newydd,” &e. [8plyg.] Cyhoeddwyr yr argraffiad hwn ydoedd W. Wroth a Walter Cradoc ; ac yr oedd mewn plygiad wythau.* 8. “| * The Welch Doctor ; or the Welchman turned Physitian, being a new way to cure Diseases in these times, &e. By Shinkin ap Morgan. 1643.' 9. “| * Famous Wictorie obtained by Sir William Waller against Lord Herbert and the Welch Cavaliers in the Forest of Deane, where 600 of the Welchmen were slaine, and 1,000 taken prisoners, 1643.? * Rees's Nonconformity of Wales, pp. 81-499. 16441 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 133 10. “| * The Welshman's Declaration: declaning her resolution to be revenged on her enemies, for te creat overthrow of a creat many of her Cousins and Countreymen in Tean Forrest, in Gloucester- shire, where her was slightly frittered. 1643.' Y mae iddo wyneb-ddalen cywrain. 1 1. “| A. Perfect Tiurnal or Welsh Post, with her creat packet of Letters, for her to carry into her Countrey of Whales, touching preten proceeding, and war in England. London, printed for her Welch Post, to carry to her countrymen in Whales, 1643. , Y mae yn addurnedig ag argraff o Siarl I, yn eistedd ar orsedd, a dau lyswr neu droseddwr yn gofyn ffafr.* 12. “| * The Copies of such Bills as were presented unto His Majestie at Oxon, for the suppression of Innovations in Churches & Chapels ; the utter abolishing and taking away of the Bishops, Chaunters, Choristers, Scandalous Clergymen, Pluralities, &c., in Wales. 1643.” 4to. Y mae hwn wedi ei argraffu yn yr hen lythyren ddu. Y mae yn cynnwys rhestr o'r * Dirpwywyr i ymofyn yng nghylch “ Seandalous Ministers,” o fewn llywodraeth ei Fawrhydi yng Nghymru,” hefyd yn siroedd y Mwythig, Henffordd, Caerwrangon, a Chaerlleon. 1644, 1. * Feb. 6. Mercurius not Weridueus, nor yet Mutus ; but Cambro or honest Britannus.” 2. * March 4. Mercurius Wapulans: or Naworth Stript and Whipt.” 3. * March 22-29. Britain Remembrancer.” Y * Mercurii' hyn oedd dechreuad papyrau y newyddion. Cyhoeddwyd hwynt ar y cyntaf pan ymosododd llynges Yspaen ar longau Prydain, yn amser y Frenines Elisabeth, i roddi hanes ein llongau y pryd hyny. Lleni o bapyrau achlysurol oeddynt. Y pryd hyny, yr oedd pob byddim yn cludo argraffwasg ac argraffwyr gyda hwynt, yr oedd yn gwneyd y rhyfel yn gymmaint “ rhyfel papyr,' ac ydoedd yn rhyfel dur—yn dywallt ìnc yn gystal a thywallt gwaed. Pan y byddai y rhyfel yn Scotland, gelwid y papyr yn * English Mercurius Caledomïus ;' pan yn Lloegr, yn ' London Mercury ;' a phan yng Nghymru, yn * British' neu ' Welsh Mercurïe.” Yr oedd y pleidiau crefyddol, yn Buritanaidd anghydffurfiol ae eglwysig, yn cyhoeddi eu * Mercurïes,' neu ' Dïurnals,' yn erbyn eu gilydd, yn fath o ddalenau hedegog, a'r argraffwyr fel yn ehedeg, a'u gwasg gyda hwynt, o'r naill gwr i'r llall o'r deyrnas. Yr oedd * J. C. Hotten's Catalogwe. 134 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1644 John Penry, a rhyw rai ereill, wedi rhoddi esiamplau yn y * Martŵn llfarprelate,' ond yr oedd ef wedi ei symmud ymaith cyn hyn. Dichon fod gan John Salisbury, argraffydd cyntaf y ' Flying Post,” law ynddynt ; am yr hwn y dywed Dutton–“ Mr. John Salusbury, argraffydd, oedd yn Gymro gorwyllt ffyrnig. Efe a ymwisgai felpe buasai mewn gwasg, yn unig fel y gallai y boneddigesau ddywed- yd, “ Gwelwch y fath ffurf a throed tlws sy gan y gwr boneddig yma!” Yr oedd yn genaw ffol, gwag, a delffaidd. Yr oedd cym- maint o goeg falchder ynddo, a chyn lleied o reswm drosto, ag un dyn a adnabum i erioed. Efe oedd y cyntaf a argraffodd y “Flying Post ;” ae er gofid i'r awdwr, efe a'i llanwodd yn fynych â chopïau lladrad. Aeth i gyfraith â chwmpeini y Safwerthwyr (i gadw ei hun o'r lifrai), ac efe a heriai y dyn goreu yn y gelfyddyd: ond y Imae yn awr yn gorwedd mor ddystaw a llonydd ag y dymunai dyn ei fod ef, yn y Gladdfa Newydd.'* 4. * A Declaration published by Sir Thomas Middleton, Knight, Seargeant-Magor-General, and Wiee-Admirall for the six Counties of North-Wales. London, Printed for To. Thomas, 1644.' 4plyg. 5. * God appearing for the Parliament, In Sundry late Wietories Bestowed on their Forees, Which command & call for great Praise and thanksgiving both from Parliament and People. Die Martis; 4. Martii. 1644. Ordered by the Commons House of Parliament, that Mr. Whitaker, Sir Thomas Widdrington, Mr. Rous, & Mr. Millington, do peruse all the Letters that are eome from Shrewsbury, Plimouth, Scarborough, Glocestershire, and Weymouth : and make a Narative out of them, of all Gods great and late Mercies upon the IParliament Forees, to be Printed and Read on the next day of IPublique Thanksgiving. H: Elsyngl, Cler. Parl. D. Com. Printed at London for Edward Husbands: March 10, 1644.” Llyfryn o 22 tudalen 4plyg bychan ydyw. Yn y ' List of Frisoners' a gymmerwyd gan y Senedd yn y Mwythig, ceir amryw enwau Cymreig; ac yn eu plith, “ Herbert Waughan, Esq.” Dichon ei fod o deulu hen gyfieithydd Caergai–“ Row. Waughan, wr Bonheddig.” Ond y peth hynotaf am Gymru ynddo yw hanes cymmeriad Castell Aberteifi gan fyddin y Senedd— * Touching the taking of Cardigan Castle and Town. An Extract out of a Letter written by Captaine William Smith, to the Lord High Admirall, from aboard the ship ealled the Swallow in Milford Haven, Dated the 5 of February, 1644.” Yn yr hanes dywedir y cymmerwyd yn garcharorion, * Major Slaughter, un Captain Waughan, gyda'r cadraglaw a'r llumanwr, un TXoctor Taylor, Duwinydd, ae o ddeutu cant o filwyr cyffredin, chwech y ŷnau Imawrion, cant a hanner o arfogaethau, llawer o bylor, pelenau, a darpariaethau ereill, a hyn a wnaed y 29fed o Ragfyr diweddaf, * Timperley's Dictionary. 1644] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 135 &c. Y Doctor Taylor uchod ydoedd yr enwog Dr. Jeremy Taylor. Ar ol hyn y bu yn y Gelli Aur, ac yr ysgrifenodd y llyfr a elwir *Golden Grove,' a'i * Liberty of Prophesying.'* 6. * A. true Relation of the Routing His Majesties Forees in the County of Pembroke, Under the Command of the Earl of Carbery, by those valiant ond Courageous Gentlemen, Colonell Rowland Laugharn, John Poyer, Simon Thelwall, Thomas Laugharn, and others wel-affected. As it was sent in two several relations, of the the Land fight, and Sea fight ; The one to the Right, Honourable IRobert Earl of Warwick. The other to the Honourable William Lenthal, Esquire, Speaker of the House of Commons. With the number of such Ordnance, Arms, Ammunition, Castles Commanders, and Souldiers as are taken, and that County by God's blessing cleared of the enemy. 1 I. April. 1644. Ordered by the Commons assembled in Parliament, That these Relations beforthwith Printed and published. Hen. Elfynge. Cler. Parl. D. Com. London, Printed for Edw. Husbands. April 12, 1644.' IPedwarplyg bychan o 16 tudalen yw maint hwn. 7. * Letter fron Sir William Brereton, Sir Thomas Middleton, Sir John Meldrum, of the Great Wietory (by God's Providence) Given them in Raising the Siege from before Montgomery Castle. And how they routed and totally dispersed his Majesties Forces, under the eommand of the Lord Byron: where they tooke all their Carriages, Arms, Ammunition, and made them fly to Shrewsbury, and Chester. 1644.” 8. "| * Continuation of Certain Speciall and Remarkable Passages, informed to the Parliament. 1644.' Y mae yn traethu am * Col. Breese ' yn sir Fynwy, &c. 9. “| * Civil War in Wales and Shropshire, two Great Wictories, one obtained by the Earl of Denbigh at Oswestry, and how he took 20 Gentlemen of Wales, &c., the other Wietory by Collonel Mitton. 1644.? 10. “| * Sir T. Middleton's Letter eoncerning the raising of the Siege of Oswestrie. 1644.' 11. “| * England's Tears for the present Wars, which for the Nature of the Quarrell, the quality of Strength, the diversity of Eattails, Skirmishes, Sieges, &c., cannot be parallelled by any Age. 1644.” * Llythyr y Parch. W. Thomas, Bwlch Newydd. 136 ~ LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1644 Yr awdwr oedd JAMIES HoWELL, brodor o Abernant,* yn sir Gaer- fyrddin, ac y mae portreiad cywrain o hono yn pwyso ar goeden, yn gyssylltiol. Son y mae am warchäedigaeth Castell Penfro, Trefaldwyn, Aberteifi, a Hwlffordd, yn ymrysonau y rhyfel cartrefol.” 12. “| * Ordinance for Raising and Maintaining of Horse and Foot for Monmouth, Glamorgan and Brecknock, Radnor, Gloeester and E[ereford. 1644.” * Traethawd hanesol pwysig yw hwn a roddwyd allan gan y Cromweliaid. 13. “| * Letters from Sir William Brereton, Sir Thomas Middle- ton, Sir John Meldrum, of the Great Wietory given them, in raising the Siege from before Montgomery Castle, and how they routed and totally dispersed His Majesty'r Forces, under Lord Byron, with a list of the Names of all the Commanders and Officers taken and kild. 1644.” Cynnwys hanes llawn am gymmeriad Castell Trefaldwyn. Y mae y * Lòst' yn rhoi enwau a phenodiad agos 200 o swyddogion Cymreig y Breninolwyr. 14. “| “True Relation of the Proceedings of Colonell Laugharne and others in the County of Pembroke against the Earl of Carbery and his Forces ; with the names of the Ships, also with a Schedule of the prisoners of note and quality there taken. 1644.' T)yry hwn hanes gwahanol iawn i'r hyn a roddir yn rhif 6. 15. “| * Discourse before the unfortunate Parliament at Oxford, on the only way to preserve life. By Griffith Williams. 1644.” Rhoddir hanes-yn ei ddiwedd pa fodd yr ymddygodd y Cromwel- iaid tuag at yr Esgob Williams tra yr oedd yn traddodi y bregeth hon. Cymmerasant feddiant o'i dŷ, gyrasant ymaith ei wraig a'i blant, a llosgasant ei ddodrefn. 15. “| * Jura Majestatis, the Rights of Kings, both in Church and State. 1. Granted by God. 2. Wiolated by the Rebels, &c., and the Wickedness of the Faction of this preter.ded Parliament at Westminster, their Rebellion, Murder, Roberie, &c. Oxford, 1644.” GRUFFYDD WILLIAMS a anwyd yn Llanrug [yn sir Gaernarfon]. Cafodd ei ddysgeidiaeth yng Nghaergrawnt, EIeb law lleoedd ereill, bu yn berson Llanllechid. Hefyd dyrchafwyd ef yn Breben- dur Westminster; yn Ddeon Bangor, yn 1633 ; ac yn Esgob * [Yn hytrach, brodor o Gefn y Bryn, ym mhlwyf Llangammarch, Brycheiniog. Yr oedd efe yn agos i 40 oed pan gafodd ei dad fywoliaeth Abernant â Chynwîl Elfed, ger Caerfyrddin.] i 16451 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 137 Ossori, Iwerddon, yn 1641. Deolwyd ef o'r cyfan yn amser Crom- wel, ond adferwyd iddo ei le ar Adferiad Siarl II. Ymddengys ei fod yn bleidiwr gwresog i'r deyrnoliaeth. Bu farw Mawrth 29, 1672, yn 84 oed.* 1645. 1. * A Letter from Capt. Richard Swanley to the Right Honour- able Earl of Warwick, being a full relation of the taking of the town and eastle ofCardigan, in Wales, by Major General Langham, with above 100 commanders and common Soldiers, and all the arms and ammunition therein, &c. Published by authority. London, printed for John Thomas. 1645.' 2. * Several Letters of Great consequenee intereepted by Col. Mutton, near Ruthyn, in Wales, concerning Irish Forces to be brought into England. 1645.' 3. * Gemitus Ecclesiae Cambro-Britannicae, or the candlesticks removed by the Ejectment of the Ministers of Wales under the power of the late Act for the Propagation of the Gospel there. 1645.”+ 4. * Reall Thankfulnesse : or, A. Sermon Preached In Pavls Church London, Wpon the seeond day of November, 1645. At a Eublike Thanksgiving for the taking in ofthe Towns and Castles of Caermarthen and Monmouth in Wales, it being the first Lord's-day after the inauguration of the Right Honourable Thomas Adams now Lord Major of that famous City. By Simeon Ash Preacher at Easingshaw, London, and one of the Assembly of Divines. London, Printed by G. Miller for Edward Brewster at the Bible on Ludgate-hill neer Fleet-bridge, M.DC.xLV.” Y mae y bregeth hon yn amlygiaeth o'r hyn oedd y teimlad cy- hoeddus gwladol pan orchfygodd byddinoedd Cromwel y cestyll hyny.] 5. “| * Oriens ab Occidente, or a Dawning in the West, as it was delivered in a Discourse to the Long Parliament, upon their day of thanksgivirig for several Wictories in the West, by John Bond. 1645.? Y mae yn traethu llawer am fuddugoliaethau y Senedd yn nhrefi gorllewinol Deheudir Cymru, yn enwedig y faes-fuddugoliaeth yn * Haverfordwest,' yng Nghymru. * Williams's Eminent Welshmen. [Gweler hefyd Taliesin, ii. 27.] + J. R. Smith's Old BooÃ: Circular. # Carmarthen and its Neighbourhood, by Spurrell, p. 5. 138 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. - [1646 6. “| * A Diseourse before the Long Parliament at their Thanks- giving unto God, for the gaining of Towns in the West, and for the dispersing of the Clubmen, and the good Success in Pembrokeshire. IBy Thomas Case. 1645.' * 7. “| * An Ordinance of the Lords and Commons assembled in 'Parliament for the more effectuall putting in execution the Directory for publique worship, in all Parish Churches and Chappells in Wales. Printed 1645.” 1646. 1. * Canwyll y Cymry, &e. Gan Rhys Priehard, Ficar Llanym- ddyfri yn Neheubarth.” Llundain, 8plyg. Y mae yn hynod na chyhoeddodd y ficar ei waith ei hun, ond ond gadael ei ysgrifeniadau yn ddidrefn, a llawer math o adysgrifau o honynt ; canys trwy eu hadysgrifenu, a'u dysgu ar dafod, y taenid ac y cedwid hwynt mewn bodoliaeth ; ond daeth yr argraffiad hwn allan yn dra buan wedi ei farwolaeth—ym mhen o ddeutu dwy flynedd— wedi eu casglu at eu gilydd gan Mr. Stephan Hughes. Yr oedd yr argraffiad hwn yn ddau ddosbarth. Gwnaeth Mr. Hughes lawer o “sylwadau eglurhaol ac athrawiaethol ar ymyl a godre y dail trwy yr holl lyfr, fel y byddai arferol â gwneyd â'r holl lyfrau a olygid ganddo, ac nid oeddynt ychwaith yn ychydig o nifer. Dywedir ddygwydd rai blynyddau* ar ol marwolaeth yr awdwr, i Evan Fugh, o'r Pren Teg, ym mhlwyf Llandingad, Llanymddyfri, gael gafael mewn llawer o'i ganau, y rhai a gyhoeddwyd; ar ol cy- hoeddi dwy ran o honynt, cyfyngwyd rhyddid y wasg, a thrwy gynnorthwy caredig y Dr. William Thomas, Deon Caerwrang- on, y cafwyd caniatâd i gyhoeddi y 3edd Ran, at ba rai chwan- egwyd y 4edd Ran, pan argraffwyd y cwbl yn un llyfr gan y Parch. S. Hughes.f Ef allai mai yn y lle hwn y byddai yn briodol dywedyd ychydig mewn ffordd o goffâd am y ficar, a'i gymmwynaswr. Y mae hanes yr awdwr Cymreig hwn mor adnabyddus fel nad rhaid manylu. * BHYS PRICHARD a anwyd yn nhref Llanymddyfri yn y fl. 1579, yn yr unfed flwyddyn ar hugain o deyrnasiad Elisabeth ; ac yr oedd yn deilliaw o deulu cyfrifol. Yn ei enw, trosglwyddodd ei gyfenw i enw ei daid, eanys enw ei dad oedd Dafydd ab Rhisiart ab Dafydd ab Rhys ab Dafydd ; ac felly gallasai gymmeryd y Dafydd neu IPrichard, neu Rhys, gan alw ei hun yn Rhys Dafydd, neu Rhys Rhys, yn gystal a Rhys Prichard ; ond efe a ddewisodd y Rhisiart gan ei droi yn Prichard, neu Ab Richard. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhydychain, lle graddiwyd ef yn B.C., ac wedi hyny yn A.C. Y * [Yn hytrach, ym mhen ychydig o amser ; canys bu farw yr awdwr ym mis Rhagfyr, 1644, ac ymddangosodd yr argraffiad cyntaf o'r gwaith yn l646. Yr oedd Ifan Puw yn un o blwyfolion y Ficer.] *f Hanes Bywyd y Parch. Rhys Prichard [gan y Proffesor Rees] yn gys- sylltiol â'r argraffiadau diweddaf o'r gwaith. [Llanymddyfri, 12plyg, 184l ; 8plyg, 1858; 8plyg, 1867.] 1646] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 139 weinidogaeth gyntaf a gafodd ydoedd euradiaeth Wittham neu Wytham, yn Essees, Ebrill 25, 1602, pan yn dair ar hugain oed. Ar y 6ed 6 Awst, yr un flwyddyn, cafodd gan y Dr. Rudd, Esgob Ty T)dewi, ficeriaeth Llandingad, yng nglŷn â'r hon y mae capel- iaeth Llanfair ar y Bryn. Mae tref Llanymddyfri ym mhlwyf - Llandingad, a gelwir y plwyf weithiau yn ol enw y dref, ac felly gelwir yntau yn Fiear Llanymddyfrï, pan mewn gwirionedd maificar Llandingad ydoedd. Cafodd fel hyn ei sefydlu yn ei blwyf genedigol, yng nghanol ei berthynasau, ei gyfeillion, a'ifeddiannau. Yn 1613, pan yn bedair ar ddeg ar hugain oed, cafodd ei wneyd yn gapelwr i Iarll Essees. Yr oedd hwnw yn nai i Syr George Derwent, Llwyn y Brain, ger Llanymddyfri, yr hyn a roes fantais iddo ddal person- iaeth Llanedi, yr hon, trwy y dylanwad hwnw, a roddwyd iddo gan Iago I. Yn 1614, pan yn bymtheg ar hugain oed, eafodd breben- dariaeth yn eglwys golegawl Aberhonddu ; ac yn 1626, pan yn Saith a deugain oed, cafodd ei osod yn Ganghellwr Ty Ddewi, gyda'r hon swydd y mae personiaeth Llanhuadain.* Gwelir iddo gael dognau mwy nag oedd raid o fywoliaethau eglwysig, a hyny yn dra. ieuanc. Yn achlysurol a swyddogol yr ymwelai â'r lleoedd hyny ag oedd bellenig o Lanymddyfri, gan fyw a gweinidogaethu yno ar hyd ei oes. Bu farw yn Nhach. 1644, yn 65.f Am STEPHAN HUGHEs, casglydd a chyhoeddydd “ Canwyll y Cymry,' am yr hwn y gellir dywedyd—er mai y Ficar a wnaeth y Ganwyll, mai S. EI. a'i goleuodd—ganwyd ef yn nhref Caerfyrddin rywbryd yn y y fl. 1628 ; ac felly yr oedd yn un ar hugain oed pan fu farw y ficar, os yw yr amseriad yn gywir. Ni ddywedir ym mha le y cafodd ei ddysgeidiaeth, er mai yn debygol mai yn Ysgol IRamadegol Caerfyrddin. Cafodd fywoliaeth eglwysig Meidrym, yn sir Gaerfyrddin, o ddeutu 1645 ; ac felly ym mhen blwyddyn ar ol marwolaeth y ficar, pryd y rhaid ei fod wrthi yn parotoi y gwaith i'r wasg, a dywedir iddo weinyddu yno am ddwy ar bymtheg o flyn- yddoedd, sef hyd nes y trowyd ef ymaith gan * Ddeddf yr Unffurfiad,” yn 1662. Ond ni all hyn fod yn gywir ; eanys efe ei hun a ddywed yn ei * Anerchiad' ar gân o flaen y gwaith mai * Neilldüwr' ydoedd: os felly rhaid ei fod wedi gadael yr Eglwys cyn hyn, ac yn wir cyn 1644; ac os yw amseriad ei enedigaeth a'i ordeiniad, neu ei osodiad yn y fywoliaeth ym Meidrym, yn ei le, ni bu ond llai na blwyddyn yn weinidog Aíeidrym. Ond ef allai ei fod yn galw ei hun yn * Neilldüwr,' am ei fod yn y swydd fel henaduriaethwr dan y Weriniaeth, ac nid fel eglwyswr o dan freninoliaeth ac esgobydd- iaeth, ac felly na chafodd erioed urddau esgobawl. Ond wedi y cwbl, y mae yn ammhëus ai Hughes ydoedd. Yr oedd hefyd yn ddyn cymmedrol iawn ei olygiadau, yn gymmaint felly, fel y goddef- * [Mae yn deilwng o goffa, mai un o ficeriaid Llanhuadain, mewn cyfnod diweddarach, sef y Parch. William Evans, a gyfieithodd Lyfr y Ficer ar fesur cerdd yn Seisoneg, yr hwn waith a ymddangosodd yn 177l, 8plyg. Cymh. rhif 14, o dan y flwyddyn hòno.] + Wood's Athenoe Oacomiemses, vol. ii. p. 29; Williams's Dictionary of Eminent Welshm6n; * Oriau gyda Hen Ficer Llanymddyfri,” yn y Traethôdydd, ii. l34, &c. ; ac yn enwedig y Cofiant rhagorol sy'n gyssylltiedig â'r argraffiad rhagorol diweddar o'i waith gan Mr. Rees, Llanymddyfri. * 140 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1646 id iddo yn fynych bregethu yn yr eglwysi wedi ei fwrw allan ; ac am hyny gellid ei restru, nid fel anghydffurfiwr hollol, ond ym mhlith y rhai a elwid yn gydffurfwyr achlysurol, neu yr hyn a fuasai yn cael ei alw mewn oes ddiweddarach yn Fethodistiaeth. Bu yn llafurio yn ddiwyd yn siroedd Morganwg a Chaerfyrddin ; ae effaith ei weinidogaeth ef ydyw y cynnulleidfaoedd ymneillduedig sydd yn y parthau hyny. Bu ganddo hefyd law, gyda chynnorthwy ereill o'r un feddwl, mewn cyhoeddi lluaws o lyfrau a fernid yn wasanaethgar i'r werin, er eu crefyddoli, yng nghyd â'r Ysgrythyrau, fel y ceir gweled yn eu lleoedd priodol. Y mae yn neillduol deilwng o sylw fod yr argraffiadau a olygwyd ganddo ef yn gywir iawn ; canys yr oedd ganddo ddull medrus, tlws, i osod ei feddwl mewn iaith leddf, a'i eiriadaeth yn ofalus, yn llawer rhagorach nag ereill o lyfrau ei Ý; Nid oes wybodaeth wedi ei drosglwyddo am yr amser y bu arw.* 2. * Contemplation upon these Times, or the Parliament explained in Wales. London, 1646.” 4plyg. Awdwr y llyfr hwn ydoedd John Lewis, Yswain, o'r Glasgrug, ger Aberystwyth. 3. “| * Drych i dri math o bobl, sef i'r Anghristion, Rhithgrist- ion, a'r Gwirgristion.' *» Yr ydys yn ei gyflëu yma ar awdurdod * Llythyr at y Darllenydd? i'r “ Trysor i'r Cymry,'f o ba lyfr y mae hwn yn rhan, lle y dywedir fod y “Drychau ' wedi eu * printio unwaith o'r blaen er ys deng mlynedd ar hugain a aethant heibio.' * [Ymddengys i mi fod yr holl ddyryswch yn codi oddi wrth fod yr awdwr ac ereill yn priodoli argraffiad anghyflawn 1646 i Stephan Hughes, pan, yn ol pob hanes a fedraf fi ei gyrhaedd, yn 1672 yr ymddangosodd ei argraffiad ef. Fel hyn y dywed cyhoeddwr argraffiad diwygiedig Llanymddyfri, 184l :— “Argraffwyd y Llyfr hwn gyntaf yn bedair Rhan, yn Llundain, dan olygiad y Parch. Stephan Hughes, yn y flwyddyn 1672; ond achwynafod yr ysgrif a gafodd efe o'r caniadau yn dra ammherffaith, ac iddo fethu cael gafael yn llyfr penaf yr Awdwr, yr hwn a gollwyd yn sir Frycheiniog, yn amser y rhyfel rhwng Oliver Cromwel a'r Brenin Charles y Cyntaf.” A oes prawf mai Stephan Hughes oedd colwynydd argraffiad rhanog 1646 ? Ymgynghorais â Mr. Rees ar y pwnc, a deallaf na welodd ef mo'r argraffiad cyntefig hwnw ; ac amlwg yw na welodd awdwr y gwaith hwn mo hono chwaith. Ni chynnwysai ond dwy ran yn unig. Os yn 1623y ganed S. Hughes, rhaid nad oedd ond23 oed yn 1646, yr oedran ieuangaf y gallai gael urddau eglwysig ynddo. Pan gofier mai ym mhen deng mlynedd wedi Gweithred yr Unffurfiad (yn 1662) yr ymddangosodd argraffiad addefedig S. Hughes, ac iddo ef gael ei droi allan o'r Eglwys trwy rym y weithred hòno, canfyddir rheswm da pa ham y mae efe yn ei Raglith i'r Llyfr, yn galw ei hun yn * Neilldüwr ' ae yn “ffanatig.” Nid * Canwyll y Cymry ' oedd enw ar- graffiad 1646 ; canys dywed S. Hughes mai wedi argraffu o hono ef y gwaith y cyfarfu â'r enw hwnw yn un o ysgrifau yr awdwr ; a chwanega :—* Yr wyfi yn deisyf ar y neb a'i printio ar fy ôl i, i roddi'r enw hynny iddo.'] * Adolygydd, am 1851, t. 413 ; Calamy's Ejected Ministers ; Walker's Suffer- ing8 of the Clergy; Williams's Eminent Welshmen. + Gwel rhif 1, 1677. 1647] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 141 4. * The Earl of Carbery's Pedigree, &c. 1646.' Traethodyn Seneddol hynod ydyw, yn yr hwn y gwarthruddir yn llym Richard Waughan, ail Iarll Carbery. Gwraig yr Iarll hwn ydoedd Bridget, merch Thomas Lloyd, Yswain, o Lanllyr [yn |Nyffryn Aeron], yn sir Aberteifi ; ac yn y Gelli Aur, yn sir Gaer- fyrddin, yr oedd yntau yn byw.* 5. * The Saint's fullness of Joy in their fellowship with God, Bresented in a Sermon preached July 21, 1646, before the Honour- able House of Commons, in Margaret's Westminster. Being the day appointed for the Surrender of Oxford. Bu the least of saints and the meanest of the Ministers of the Gospel, W. Cradoek. London, printed by Matthew Simmons for Hannah Allen, at the Crown, in pope's Alley. 1646.' Y mae cyfargraff o hon yn llyfrfa y Dr. Williams, yn Llundain. 6. * The Taking of Carnarvon by Major General Mytton, with the Articles agreed upon June 5th. 1646.” 4to. 7. •| * A. Perfect Diurnall of Passages in Parliament. 1646.” 4to. Bapyr y Newyddion o berthynas i'r rhyfel eartrefol ydyw, ac yn cynnwys hanes am godiad, yn sir Forganwg a pharthau ereill o Gymru, y rhai oedd yn cyhoeddi eu hunain yn blaid y Brenin a Syr Thos. Fairfax. Prif gefnogwyr y rhai, meddir, oeddynt Syr Ed. Thomas, barwnig, Syr Rich. Basset, Syr E[enry Stradling, y Mil. Rames, &c.; o ddeutu 1000 o dan arfau yn holl Gymru. WRhoddir hanes hefyd am Fynwy yn cyfranu 192p. 18s. 16. tuag at gostau y rhyfel. [Ai nid yr un yw hwn â rhif 7, d.f. 1647 ?] 1647. 1. * A full relation of the whole proceedings of the late rising and commotion in Wales, under pretenee for the King and Sir Thomas |Fairfax. London. 1647.” 4plyg. Cynnwysa ysgrifeniadau swyddogol ym mherthynas i ryw gyn- hyrfiad gwladol yn sir Forganwg, yn amser y terfysg rhwng y brenin a'r Senedd. 2. “| “Y Testament Newydd.” Llundain, 12plyg. Yr oedd yr argraffiad o'r Beibl bach yn y fl. 1630, wedi creu mwy o syched yn y bobl am y ' didwyll laeth ;' ac i dori, i ryw fesur, ar y syched angerddol hwnw, y cyhoeddwyd hwn. Nid ydys yn gallu mynegu pwy a fu gymmwynaswr i'n cenedl y pryd hwn. Rhyw dalp o lyfr ydyw, â'r llinellau ar draws yr holl ddalen, ac nid yn golofnau. Rhoddwyd dau argraffiad yn ebrwydd ar ol eu gilydd, heb ddim gwahaniaeth yn eu maint—yn gwbl fel pe buasai yr un argraffiad, gyda bod yr u yn lle w, yn un o honynt, a'r llythyren * Dwmn's Haraldic Visitation of Wales, vol. i. p. 214, 142 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1647 ddechreu pennod yn addurnedig. Dywedir mai Mr. Walter Cradoc a fynodd gael yr argraffiad hwn er gwasanaeth y bobl gyffredin.* 8. * Seriptures concord : or a Catechisme compiled out of the words of the Seriptures. By Wavasor Powell. London, 1647.” 8WO. 4. * Crete Wonders foretold By Her crete Prophet of Wales, which shall certainly happen this present year 1647. by strange fires and crete waters, by spirits and Tivills appearing in many places of tis Kingdome, especially in and about te Cities of London and West- Iminster, and the effects that willfollow thereupon. Also her King's coming home to her Crete Counsell. Printed with her feee consent and leave, to be publithed and sold to her true Pretren of England, with all her plood and heart. 1647.” Math o wawd ydyw i'r Cymry ag oedd yn bleidiol i Siarl I, wedi ei ysgrifenu fel yn null Cymro yn acenu Seisoneg. Y mae argraff- lun dirmygus ar yr wyneb-ddalen, o'r Barnwr Berekley, fel y tybir. 5. Ioan. Owen, Cambro-Britanni, Epigrammata. Lugduni Batavorum, Apud Elzevirios. 1647.'f [Gellir tybied mai yr un yw hwn â rhif 8, gyda gwahanol ddalen enw, y naill i gyfateb i Leiden a'r llall i Amsterdam, fel y gwnelid yn gyffredin yn yr amseroedd hyn ; a gwyddys fod cangenau o'r Elzeviriaid wedi ymsefydlu yn y ddau le hyn, yn gystal ag mewn dwy fan arall yn yr Iseldiroedd. Gweler rhif 6, d.f. 1587 (nod); a rhif 1, d.f. 1628.] 6. “| “ Jenkin of Wales his Love-Course and Perambulation ; an early Droll performed at the Red Bull Theatre about the year 1647.” Adargraffwyd yr uchod yng ngwasg Chiswick yn 1861, pryd y tynwyd allan 30 llyfr yn unig. 7. •| * A perfect Duirnall of Passages in Parliament. 1647. Con- tains notices of a “rise in Glamorganshire and other parts of Wales, who declare themselves for the King and Sir Thomas Fairfax. The chieff promoters whereof are said to be Sir Ed. Thomas, Bart., Sir IRichard Basset, Sir Hy. Stradling, Col. Kames, etc ; forces about about, 1000 in all Wales.” ? Cynnwys hefyd hanes am Fynwy yn cyfranu 192p. 188. 16. tuag at gostau y rhyfel. - [Cymharer rhif 7, d.f. 1646. Ymddengys mai yr un gwaith wedi ei gofnodi ddwywaith ydyw.] * Brooks's Life of the Puritans, vol. iii. p. 356, allan o'r * Parliament Eaeplain- ed,' p. 29. *f Dŵetïonnaire Bibliographique. " 1647] ' LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 143 8. “Ioan. Oweni, Cambro-Britanni Oxoniensis, Epigrammata. Amstelaedami, Apud Elzevirios. 1647.' 9. * Declaration of Engagements, Remonstranees, Representa- tions, Resolutions, &c., from Sir Thomas Fairfax and the Army, for for setting his Majesty in his Just Rights, and the Subjeets in their Liberties and Freedom. 1647.' Cynnwysa hanes hynod am gamymddygiadau Syr William Dewis a * Master Glyn,' Prwywyr dros Ddeheubarth Cymru. Yn lle edrych allan am ddyledwyr, Pabyddion, a breninolwyr ereill, a chymmeryd eu hetifeddiaethau, yn hytrach hwy a'u cynnorthwyasant. Darfod iddynt yn benodol amddiffyn Arglwydd Carbery, yn sir Gaerfyrddin, Mr. Crane, ae ereill, yn sir Forganwg, Mr. Morgan o Forganwg, a N[r. Herbert ae ereill, ym Mryëheiniog. Enwir amrai ym Mrych- einiog a gynnorthwywyd yn feius. Siariedir am dŷ Morgan Aubrey yn Aberhonddu, a thy William Lewis yn sir Frycheiniog.* 10. * A. Full Windication and Answer of the XI Aecused Members, Denzill, Holles, Sir William Lewis, John Glynne and the rest, to the late Particular Charge or Impeachment. 1647.' Y mae Syr William Lewis a Mr. Glynne, yn ymdrechu ateb, yn y llyfryn hwn, y cyhuddiadau a ddygid yn eu herbyn ; ac enwir am- rywiol bethau ereill cyssylltedig â siroedd Brycheiniog, Morganwg, a Maesyfed.* -- “ 11. %| * Judge Jenkins's Plea delivered into'the Earle of Manches- ter and the Speaker of the Ho. of Commons, which was readin open Court. By Dav. Jenkins, prisoner in Newgate. 1647.' Pleidiwr gwrol i'r freninoliaeth oedd y Barnwr Jenkins o Hensol, ym Morganwg. Ateb llym iawn yn erbyn y Senedd ydoedd. Ar- graffwyd ef yn gyfrinachol; canys y fath oedd teimladau pleidiau gwladol, fel na feiddid argraffu a thaenu y cyfryw bethau yn gy- hoeddus. 12. “| An Apology for the Army, touching the 8 Querries upon the late Declarations, also touching Sedition falsely charged upon them, by David Jenkins, prisoner in the Tower of London. Printed 1647.' Yn gyfrinachol. Yr hyn sydd yn eael ei ddadlu yw, pa un ai oedd biau y Siarl I. y fyddin, ai y Senedd. 13. T| • Remonstrance to the Lords and Commons of the two EIouses of Parliament. 1647.' Ymddengys mai David Jenkins ydoedd ysgrifenydd hwn hefyd, tra yr ydoedd yn garcharor yn y Tŵr. * Hotten's Catalogue. 144 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1647 - 14. % 'Severall IPoysonous and Seditious Papers of Mr. David Jenkins answered, by H. P. Barrester of Lincolne's Inn. R. IBostock, 1647.' * 15. "| “The Cordiall of Mr. David Jenkins; or, his reply to H. P. Barrester of Lincolne's Inne answered. 1647.” Ymddengys yn amlwg for yr H. P. hwn, naill ai yn dymuno ymwthio i ffafr, neu ei fod yn gyflogedig gan y Senedd, i ateb yr hen Farnwr Cymreig. Ond yr oedd iaith fywiog a rhesymau cryf- ion yr olaf, yn chwalu gwaith y * Barrester' yn hollol. 16. “| * A Discourse touching the Inconveniencies of a Long con- tinued Parliament, and the Judgment of the Law of the Land in that behalf, by David Jenkins, now prisonerin the Tower. Printed, 1647.” Yn gyfrinachol. Ystyrid y traethawd hwn yn daranfollt feiddgar yn ei erbyn y “ Senedd Hir.' 17. “ll ' An Answer to the Poysonous Sedicious Paper by Mr. David Jenkins, by H. P. Barrester ofLincolne's Inne. R. Bostock, 1647.? IEnw yr awdwr hwn yn llawn oedd H. Parker, Eu y boneddwr enwog hwn, David Jenkins, o sir Forganwg, am hir amser yn unobrif FarnwyryBrawdlysoeddyn Neheubarth Cymru. Pan dorodd y rhyfel cartrefol allan rhwng Siarl I. a'r Senedd, darfu iddo maill ai carcharu ai condemnio i farw amrai bersonau, fel yn euog o uchelfradwriaeth, am ddwyn o honynt arfau yn erbyn y brenin. O'r diwedd cymmerwyd ef yn garcharor yn Henffordd, Rhag. 18, 1645, a hyrddiwyd ef i garchar y Tŵr, yn Llundain. Pan ddygwyd ef o flaen Rheithfa Ty y Cyffredin, efe a ymddygodd, fel y dywed- wyd o'r blaen, gan wadu hawl y llys-nad oeddynt yn llys yn ol cyf- añsoddiad y deyrnas. Taflwyd ef i garchar yr ail waith ; ond efe a ymddygodd yn hollol anhyblyg, gan wadu eu hawdurdod yn gwbl. ÈIwy ā benderfynasant ei gondemnio, a'i ddienyddio; ond efe a chwarddodd, ac a ddywedodd yr elai i'r crogbren gyda'r Beibl dan ei fraich, a'r Magna Charta o dan y fraich arall. Bu yng ngharchar yng Nghastell Windsor hyd yr Adferiad. Mynai Siarl II. iddo fod yn farnwr; ond nid ymostyngaii roddirhoddion i bobl Neuadd West- iminster, fel yr oedd yr arfer wrth gael swydd uchel. Efe a encil- iodd i'w etifeddiaeth yn sir Forganwg, a ad-ddychwelasid iddo. Bu farw ym Mhont Faen, Rhag. 6, 1668, yn 82 oed.* 18. %| * An Ordinance for the Raising of Money to be employed toward the maintenance of Forces within the Kingdom. 1647.' * Williams's Eminent Welshmen ; J. C. Hotten's Catalogue. 16481 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 145 Dyry hwn gyfrif o'r symiau o arian oedd gan bob sir yng Nghymru i'w talu, ac hefyd enwau y gwerinwyr ym mhob sir oedd i gasglu yr arian. 19. * * A Declaration about North Wales and the Taxes. 1647.' Yn gyssylltedig â hwn y mae “Two Petitions to the Generals IExellency from the County of Hartfordshire and Rutland.' Y mae y * Declaratïon ' o berthynas i ryw arian a godasid oddi ar y bobl dlodion ddifeddwl yng Ngogledd Cymru heb awdurdod y Senedd. Yr oedd ar y Senedd eisieu gwybod pwy a feiddiasai wneyd felly. 20. “| • Several Notes declaring what Forees shall be continuedin the Kingdome of England and Dominion of Wales, what Regiments shall be Disbanded, &c. 1647.' Cyhoeddwyd fod i 100 o feirch a 100 o farchfilwyr gael eu cadw er diogelwch Gogledd Cymru, dan y Cadfridog Mytton, a'r un rhif o dan y Cadfridog Langhorn i Ddeheudir Cymru. 1648. 1. “| “Y Salmau ar gân. Llundain.” 12plyg.* Dyma y waith gyntaf y cawn grybwylliad am y Salmau fel hyn ar gân. Y mae yn dra thebyg mai yr argraffiad cyntaf ydoedd o waith yr Archddiacon Prys, ac iddo gael ei gyhoeddi wrtho ei hun, ac nid yn gyssylltiol â'r Beibl, na Llyfr y Weddi Gyffredin;f canys nid ydys yn cael fod yr un wedi eu cyhoeddi y flwyddyn hon. 2. M| “News froßm Pembroke and Montgomery ; or Oxford Man- chester'd, by Michael Oldsworth and his Lord, who swore he was Chancellor of Oxford, and proved it in a speech made to the new Wisitours in their new convocation. Printed at Montgomery. 1648.” IDiau mai dyma y peth cyntaf erioed a argraffwyd yng Nghymru: ac y mae yn dra thebyg mai un o bapyrau gwasg symmudol un o'r pleidiau gwleidiadol y pryd hyny ydoedd; canys yr oedd hyn yn y gwres mwyaf—y flwyddyn cyn dienyddiad Siarl I. [Gwel t. 2.] 3. * The Declaration and Resolution of Col. John Poyer, con- cerning Lieut. General Cromwell, and the particular relation of another Great Fight in Wales. London, 1648.” 4to. Y mae hwn yn traethu am ryw ymdrafodiaeth rhwng y Mil. EIorton a'r Mil. Poyer, yn sir Gaerfyrddin a sir Aberteifi. 4. * The Declaration of Lieüt: Gen. Cromwell concerning his present design and engagement against Col. Poyer, and his adher- ents in South Wales. London, 1648.” 4to. * Yn ol Moses Williams. + [Gweler rhif 2, d.f. 1621 ; a rhif 2, d.f. 1628.] 146 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1648 5. * A true and particular Relation of the late Wictory obtained by Colonel Horton and Colonel Oakey against the Welsh forces under Major General Langhorne, expressed in a letter from Colonel Oakey to a friend in London. London.” 4to. 6. * Col. Poyer's Forces in Wales totally routed by the Parlia- ment forces commanded by Col. Horton. Lond. 1648.” 4to. Dyry hwn hanes am ymladdfa fawr St. Ffagan, ger Caerdydd. 7. * A declaration of divers Gentlemen of Wales, with their pro- position to his highnesse Prince Charles. London, 1648.” 4to. 8. * A. List of the persons taken and those that were slain by Colonel Horton in South Wales, &c. London.” 8vo. 9. “Iapis Chymicus Philosophorum Examini Subj ectus, &c. Authore Bassetto Jhones, Generoso [on shield] “Duw arfylFhan.” Oxoniae Exeudebat Hen. Hall Academiae Typographus. Ann. Dom. 1648.” *' Cynnwys 64 tudalen, 12plyg bychan. [Yn ol Williams's Eminent Welshmen, 8plyg yw ei faintioli.] 10. * * The Works of that Grave and Learned Lawyer, Judge Jenkins, by David Jenkins, prisoner in Newgate. 1648.' Y David Jenkins hwn ydoedd o Hensol [ym mhlwyf Pendeu- lwyn], yn sir Forganwg, o gylch y fl. 1582. Efe a ysgrifenodd gryn laŵef o ddadleuon gwladol, a bu yn garcharor yn y Tŵr. Bu farw ym Mhont Faen, yn 1663, yn yr 82fed flwydd o'i oedran. 11. * * A New message to the Royalists of the two Kingdoms of England and Sootland. Also further discovery of their present proceedings against the Royal Navy at Sea, the Northern Army, the Welch, Cornish, and Scottish Forces. 1648.' IMewn barddoniaeth y mae y gwaith uchod. 12. %| · Declaration of the King's Majestie's Army, with their IResolution touching the late businesse in Wales, with the proceed- ings of Major General Langhorne, and the Protestation of the British Forces in Wales. 1648.' Gellir casglu llawer o neillduolion y brwydrau yng Nghymru yn ystod y rhyfel cartrefol oddi wrth y llyfryn hwn. 13. %| A Declaration by Major General Langhorn, and the rest of the Forces joyned hîm in Wales. Letters from Col. Horton, 1648] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 147 relating more fully the late Fight, near Cardiff, with a perfect List of the Names of the Prisoners and Private Gentlemen taken im the said Fight. 1648.' Y mae y llyfrynau uchod, yn enwedig yr olaf, yn cynnwys llawer iawn o fynegiad o berthynas i'r Breninolwyr a'r Pengryniaid (fel y gelwid y blaid arall yn y rhyfeloedd cartrefol) yng Nghymru; am lawer o drafferth yn Aberhonddu yn achos Lewis Lloyd, sirydd Brycheiniog, a'i fab ; trafferthion yng Nghaerdydd yn achos Mr. Bushey Mansel; crybwylliadau am St. Ffagan a Llandaf; y gelyn- ion ym Mhenmarc ae yng Nghastell Fulnum (castell Ffonmon) ym Morganwg ; y Cadb. Creed ym Mhont Glasbri ; y Cadf. Phil. Jones a'i gwmpeini yn * Swanzy ' (Abertawy). 14. “| * A. Declaration and Resolution of the Sheriffs, Justices of the Peaee, and other of his Majesties well afeeted subjects in the Counties of Flint and Denbigh, at a general meeting in Wrexham, wherein they declare to oppose all forees that shall enter the Counties. 1648.” « Cynnwys hwn lawer o neillduolion am * Syr Thos. Middleton, ÃSimon Thelwall, Col. Tho8. Ravenscroft, Col. John Aldersey, Capt. Luke JLloyd, a John Salisbury, o Bathgrage, Esquire.” Wrth y lle a gam- lythyrenir yn “ Bathgrage,' y deallir Bachegraig, yn Nyffryn Clwyd. 15. “| * The Trial of Judge Jenkins, at the House of Commons IBarre, upon an Impeachment of High Treason, with heads of Charges against him. 1648.' IPrawf rhyfedd oedd hwn. Gelwir ef “ Barnwr o Gymru,” a chy- huddir ef o gondemnio i farwolaeth bersonau' dieuog yng Nghymru am gynnorthwyo y Senedd Hir, yn erbyn Siarl I. Dywedir fod y barnwr yn fwy na gorchest iddynt oll. Anfonwyd ef allan dair gwaith, a galwyd ef i mewn gynnifer o weithiau ; ond yr oedd yn fwy anhyblyg a nerthol yn ei atebion bob tro.* 16. “| “The Earl of Pembroke's Farewell to the King. 1648.” Y mae yr Araeth hon yn llawn o regfëydd a llwon ! Yn yr un Swp ag y gwelwyd y llyfryn uchod yr oedd hefyd y llyfrynau can- lynol:–“ The Westminster Monster, with Pembroke's Pass from Oxford to the Grave.” Barddoniaeth ddigrifol. * Earl of Pembroke's Speech in the Ho. of Peers.' Llawn o ddiarebion gafaelgar. * The Manner of Election of Phil. Herbert, Earle of Pembroke and Mont- gomery, Baron of Cardiff ; with Speeches by a wel-affected Tanner, 1648.” Llawn o ysmaldod. * Gradus Simeonis, or the First-Fruits of Philip, Earl of Pembroke, Printed in the First Year ofthe Lord's IFreedom, 1648.” “The Speech without an Oath, of Phil. Earle of IPembroke, 1648.' * J. C. Hotten's Catalogue. 148 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1648 17. “| * The Declaration of David Jenkins, late prisoner in the Tower of London, concerning the Parliament's Army, and the Laws and Liberties of England. Printed in 1648.' Gollyngwyd ef allan o garchar i gael llonydd ganddo, gan ei fod yn ysgrifenu ac yn argraffu yn barhäus yn erbyn y Senedd Hir o'r carchar ; ond aeth yn ddengwaith gwaeth wedi ei ryddhau, medd un. Yn ddiau yr hen Gymro hwn oedd y fieren arwaf i'w drafod a gafodd y Senedd hòno, a phlaid wladol Cromwel. 18. “| * A. Short Comment upon the Grounds and Reasons of IPoyer's taking up Arms in these Second Insurrections, which reasons are most abusively represented to the great advantage of the said IPoyer, and to the dishonour of the Gentry of the County of Pem- broke. 1648.' Argraffwyd yn gyfrinachol. Y mae yn rhoddi neillduolion hynod am Benfro a'r bobl, ac am y Mil. Poyer, a'i ddechreuad isel—ei fod yn llygredig ei fywyd, yn elyn i grefydd, ac iddo guro a maeddu dau weinidog duwiol, a'i fod yn rhegwr dychrynllyd, ae yn ddyn an- ynad. Y mae yn ei ddiwedd restr o'r holl frwydrau yn siroedd Caer- fyrddin, Penfro, ac Aberteifi, y bu gan Poyer law ynddynt. 19. “| “Poyer's Windication in Answerto a Lying Pamphlet in which are monstrous lies, scattered abroad to uphold the broken reputation of a poor Solicitor, for those cowardly turneoat cavaliers in the County of Pembroke. Printed in 1648.” Yn gyfrinachol. Y cyfreithiwr tlawd uchod ydoedd un John JElliot, yr hwn a arferai wneyd gwaith y sir yn Llundain, a'r hwn y bu Poyer yn offerynol i'w ddiswyddo. Os yw chwarter y pethau y mae Poyer yn eu dywedyd am dano yn wir, y mae y ffrwgwd yn ym- ddangos fel rhwng y crochan a'r cetel, pan y mae y naill yn galw y llall yn “ bardduog.' Rhoddir cryn hanes am deuluoedd y Lort, y Lewis, a'r Elliot. Teulu cyfrifol iawn yn Narberth oedd yr JElliots, ac yr oedd y Lorts wedi priodi i deuluoedd enwog y sir. 20. “| “A Just reply to a false and Seandalous Paper, intituled “Poyer's Windication,” by John Elliot, Esquire. Printed 1648.” 21. “| * Prince Charles his Letter brought to his Excellency General Fairfax and the Discovery of a Plot ; also Sad News from South Wales of the Defeating of the Parliament Forces there, by Collonel Poyer, the Men Killed, taken, and dispersed, their Ordnance and Arms Lost, and Col. Poyer's Declaration. 1648.' Y mae yn traethu am gyflafan Castell Penfro, a lleoedd ereill yn y Deheubarth. 1648] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 149 22. •| * A Copy of his Highness Prince Charles his Letters to the Commanders of his Majesty's Forees, with a Copy of his Highnesse Commission to Collonel Poyer, written by Mr. Hugh Peters, Minis- ter of God's Word. 1648.” Yr oedd Hugh Peters mewn swydd ym myddin Cromwel, yn Abertawy. Y mae ei lythyr yn rhoddi hanes gwlaw dychrynllyd ym Mhenfro a Thinbych y Pysgod, a'i drafferthion pan yn gwarchae am chwech wythnos yn dra dyddorol. Cymmerwyd llythyrau y Tywysog Siarl ym Mhenfro. Yr oedd ef wedi penodi y Mil. John Poyer yn llywodraethwr Penfro, a'r Mil. Rice Powel yn llywodr- aethwr Tinbych a'r castell. 23. T| * Colonell Poyer's Forces in Wales totally Routed by the T?arliament Forees under Col. Horton, who took Prisoners :—Major Gen. Stradling, Coll. Philips, 140 Captains, Many County Gentle- men, 3000 Common Soldiers, 4000 Armes, &c., &c. 1648.' Dysgwylid Cromwel ei hun i'r frwydr hon, ond ni roddai y brenin- olwyr, o dan y Mil. Poyer, amser i'r Mil. EIorton. Hwy a ymladd- asant mewn maes yn St. Ffagan, ger Caerdydd, pan y bu y Crom- weliaid yn hollol fuddugoliaethus. 24. “| * An Ordinance for the setling the Militia in the severall Counties, Cities, and Places in the Dominion of Wales. 1648.” Ceir yn hwn enwau yr holl brif werinwyr ym mhob sir yng Nghymru, ag oedd yn cynnorthwyo y llywodraeth werinol i gyfodi, a chadw mewn trefn finteioedd o filwyr, a rhoddi i lawr yr holl Bab- yddion, a rhai anufudd i'r llywodraeth. 25. [M| “ Cywydd Marwnad Siarles y Cyntaf, Brenin Prydain Eawr, Ffraingc a'r Werddon, a'r Ynysoedd a'r Moroedd o'u cwm- pas, Pen amddiffynwr y Ffydd. O waith Wiliam Philip o Sir Eeirionydd, ŵr bonheddig. A.D. 1648.” [Y dyddiad yn y llawysgrifen y cymmerwyd yr enw o hono yw 1648; ond ar y 30fed o Ionawr, 1649, yn gyffredin y cyfrifir i ddienyddiad Siarls I. ddygwydd. Nid oes o angenrheidrwydd yma ddim anghyssondeb. Cyn cyfnewid yr Hen Gyfrif am y Cyfrif Newydd yn y fl. 1752, dechreuaiy flwyddyn wladolae eglwysig ar y 25med o Fawrth, er ei bod yn gyffredin mewn ysgrifeniadau nad oeddynt o ansawdd cyfreithiol ei dechreu, fel y gwneir yn bresennol, ar y cyntaf o Ion- awr. Torbenwyd Siarls yn y fl. 1648 yn ol yr Hen Gyfrif, ond yn 1649 yn ol Cyfrif Newydd ; neu, megys y gosodir y dyddiad i lawr yn fynych, Ionawr 30, 1648-9, neu l645. Yn y cyffelyb fodd, dygwyddodd y Chwyldroad a elw Chwyldroad 1688, ym mis Chwefror yn y flwyddyn gyfreithiol hòno, eithr yn Chwefror, 1689, yn ol ein dull presennol ni o gyfrif. Ni gwn pa le yr argraffwyd y Cywydd, od oes wrtho enw lle. Cymmerwyd yr enw allan o lawysgrifen o'r Cywydd ; ond y mae genym dystiolaeth benodol a diymwad gael o'r Farwnad ei hargraffu ; canys yng * Nghywydd Marwnad Wiliam Phylip o'r Hendref Fechan,' o waith ei gâr Phylip Sion Phylip, ceir y llinellau canlynol mewn cyfeiriad at y gwaith dan sylw :— 150 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. -* [1649 * Gwnai Farwnad wiw-rad ar ol IEin Brenin uniawn breiniol ; *N Ei gwyn am Siarls genym sydd Yn brintiedig, braint dedwydd : *s Teilwng oedd, lân ben talaith, Yn brint roi'i holl iawn-bur waith.” Dywed yr un Farwnad i Wiliam Phylip farw ym mis Chwefror, yn y fl. 1669, a chael o hono ei gladdu yn Llanddwywe :— * Oedran Iesu, Deyrn oesoedd, Yn dwyn gwr da enwog, oedd lMil, chwechant, wylant helaeth, Chwe' deg a naw, och dygn aeth ! Yn Chwefror y llwyr dorwyd IPen Awen gymhen i gyd ; Ai eorff hwn, y gwr hoff hael, I Lam Ddwywe lân ddiwael: Y Bedd lle mae i orweddiad, Wrth glun sydd y dedwydd dad.” Nid oes dadl nad ar fedd Wiliam Phylip y mae y gareg sydd yn dwyn yr argraff ganlynol ym Mynwent Llanddwywe:–“W. PH. l669, FE. XI.” Gesyd y dyfyniad blaenorol hyny tu hwnt i ammheuaeth. Costiodd ysgrifenu Marwnad Siarls yn ddrud i'r bardd ; attafaelwyd ei holl feddiannau gan wŷr y Senedd, a gorfu arno yntau ffoi am ei einioes, ac ymlechu ym mblith y llwyni eithin, ac yn holltau creigiau mynyddoedd Ardudwy. Cyfansoddwyd englyn- - ion a phennillion ganddo ar ei herwriaeth, ac yn un o honynt nodir ei oedran yn yr amser hwnw, yn y wedd ganlynol:— * Pe cawn i 'r Pengryniaid Ar ben gorïwaered, IEr gwaned a hyned wyf heno, A phastwn dduddraenen, 'R, wy'n ddeuddeg a thrigaîn, Chwi a'm gwelech yn llawen yn llywio.” Os oedd ef yn 72 oed yn 1648, rhaid ef fod o gylch 93 yn 1669, pan y dy- gwyddodd ei farwolaeth. Cyfeirir yn ei farwnad at ei fawr oedran pan y bu farw :— * Triniodd y byd tra enwir, Trwy iawn hap, i'w oedra'n hir; |Mewn glân fuchedd rinweddawl Hyd ei fedd, wr hynod fawl.” Od oes coel ar y farwmad hon, yr oedd Wiliam Phylip yn wr llawn o rin- yweddau, ac yn hynod o fucheddol yn ei oes. Y mae ei farddoniaeth yn llefaru drosti ei hun. Nid oedd un bardd o'r radd uchaf yng Nghymru yn yr amser Hwnw, ond Huw Morus yn unig. Eilraddol, neu is na hyny, oedd holl feirdd y mesurau caethion yn ystod y cyfnod hwn.] 1649. 1. * An Act for the better Propagation of the Gospel in Wales.' 2. * The case of Thomas Bushel, of Enston, in the county of Oxon, Esquire, truly stated, together with his progresse in Miner- als, and the desires of several Merchants and others, that are willing and ready to advance so good a worke for the benefit of the 1649] LLYFRYDDIAETH Y cYMRY. 151 nation, humbly tendred to the serious consideration of the Honble. IEIouse of Commons, and all other persons in authority, whether civill or martiall, that are desirous to advance the trade of the nation, supply the necessities of the poor, by discovering the hidden treasures of the earth, preserve the lives of many poore creatures from untimely death (who now are destroyed in their prime for petty felonies) which might otherwise be made serviceable to the Commonwealth. London, 1649.'* Yr oedd Mr. Bushel wedi ei rwystro yn ei waith yn sir Abertefi erbyn hyn, gan y Senedd a'r rhyfel cartrefol. Dywedir fod llawer iawn o arian a phlwm ym mynyddoedd Brwmfflyd, Tal y Bont, Coginan, Cwm Erfin, a'r Daren—ei fod ef wedi prynu y mwnau hyn, y rhai a ganiatawyd i'r Arglwyddes Middleton gan y Brenin Iago, am 400p. i lawr, a 400p. yn flynyddol, am yr amser y byddent yn ei gafael. * 3. * The Tiberties and Customs of the Myners, with extracts from the Bundles of the Exehequer and inquisitions, taken in the reigne of Kg. Edwd. 1st, and continued ever since, under the most favourable Kings and Queens of the Kingdom of England. Printed by E. G. 1649.' Cadarnhâd o'r blaenorol ydoedd hwn. 4. * The Use of Passions, by Henry Earl of Monmouth.” Fol.+ * 5. .* Christ Exalted by the Father, God the.Father Glorified, and Mans redemtion finished. Preached before the Lord Mayor of London 1649. By Wavasor Powell.” 6. * Severall Proceedings in Parliament, Licenced by the Clerke of the Parliament. 1649.” Papyr y Newyddion ydyw, yn rhoddi hanes maith am yr * Act for the better propagation of the Gospell in Wales,” gyda rhestr helaeth iawn o'r “ Welsh Commissioners' a benodwyd i siroedd Mynwy, Mon, Eflint, &c., gyda chofres o Weinidogion yr Efengyl mwyaf pwysig y pryd hyny yng Nghymru; hefyd, llythyr maith a dyddorol oddi wrth Oliver Cromwel. 7. “| “A. Thanksgiving for the Recovery of Phil. Earle of Pem- broke, who was jeared into a Pestillent Fever. 1649.” Yr oedd y canlynol hefyd yn yr un bwrnel:—*Will and Testa- ment of Phil. Earle of Pembroke and Montgomery. 1649.' * Gwel rhif 1, 1642. + Ysgrif Mr. B. Davies. 152 1LYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1650 Y Philip hwn oedd 4ydd Iarll Penfro. Yr oedd, ac y mae yr Ieirll hyn yn deilliaw o genedl y Cymry, oddi wrth Syr William Herbert ab Thomas, yr hwn oedd yn byw yng Nghastell Rhaglan yn amser EIarri v. Gwelir mae Thomas oedd yr enw ar y cyntaf. Efe a briododd Gwladus, merchSyr Dafydd Gam. GanwydylPhilip uchod Mai4, 1605. Yr oedd yn Ystafellydd, neu Oruchwyliwr ty, i Siarl I, ac yn orselog drosto ef a'i weithrediau. Yr oedd hefyd yn Ganghellwr Rhydychain. Yr oedd yn ddiarebol am dyngu a rhegu. Ymddengys yn wir mai dynion felly oedd dynion cymmeradwy y llys y pryd hyny. Bu farw yn 1655, yn 50 oed.* 8. [“The Prophecy of the White King Explained, compared with Several Copies, some written a thousand years ago. London, printed for Robert Ibbitson, 1649, 4to.' Cynnwysa y gwaith hwn hen Brophwydoliaethau neu ddarogānau gwladol, rhai yn Gymraeg, rhai yn Lladin, a rhai yn Seisoneg ; a chynnwys y udalen hen goedlun digrif. Dichon mai yr un yw hwn â rhif 2, d.f. 1640 ; ond gan na welais ddim o hwn, a dim ond darn o hwnw, nis gallaf benderfynu. Rhoddir ei enw a'i gynnwysiad yma allan o Gofrestr un o lyfrwerthwyr Llun- dain. Wrth y * White King' y mae yn debygol y golygir naill ai Serfen Wyn ai Gwyn Gwarther y sonir am danynt yn yr hen ddarogan a elwir * Cyfoesi N[yrddin a Gwenddydd ei Chwaer,' yr hon a geir yn y Llyfr Coch o Hergest, col. 577.+ *IDisgoganaf Seruen Wynn, Cennat gwastat ysgwydwyn.” * Dywedwyf nyt odrycker Ormes Prydein pryderer, Gwedy Gruffudd, Gwyn Gwarther.'] 1650. 1. * Christ and Moses' Excellency, or Sion and Sinai's Glory : being a Duplex Treatise, distinguishing and explaining the two Covenants, or the Gospel and Law ; and directing the right under- standing, applying and finding of the Informing and Assuring Promises, that belong to the both Covenants. By Wavasor Bowell, Preacher of the Gospel in Wales. London, Printed by R. T. for Hannah Allen, at the Crown in I?ope's-head-Ally 1650.” (549 tudalen.) 2. “| “An useful Coneordanee of the Holy Bible, With the various Acceptations contained in the Scriptures, And Marks to distinguish Commands, Promices, and Threatnings. Also a Curious Collection of Similies, Synonymous Phrases, and Prophecies, relating to the eall of Jews, and the glory that shall be in the latter days. Lastly, The Titles and Appelations given to Christ and the Church not in * Burke's Peerage. t; |gyda yr unrhyw yn argraffedig yn y Four Ancient Books of Wales, 16501 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 153 any Concordance yet extant. Begum by the Industrious Labour of Mr. Wavasor Powell, and Finished by Mr. N. P. and J. F. IRecommended to the Studious Reader by the Reverend John Owen, D.D. The Supplements being plaeed in this Impression, in their proper places. The Second Edition. T,ondon, Printed for Eleanor Smith, Executrix of Francis Smith, late Bookseller.'* Y mae rhagymadrodd galluog iddo gan y Dr. John Owen. Ef allai mai yn awr y byddai briodolaf rhoddi ychydig o goffâd am yr awdwr, er na raid ymhelaethu, gan fod ei hanes mor adnabyddus yn y Dywysogaeth. Dywedir fod WAVASOR PowEL yn fab i Richard Howel neu Powel, tafarnwr yn y Cnwc Glas, yn sir Faesyfed, ond yn deilliaw o deulu hynafol ae an- rhydeddus yn y wlad hòno, yn enwedig o du ei fam, yr hon oedd ferch William Wavasor, o'r Dref Newydd, yn sir Drefaldwyn, teulu a ddaethent ar y cyntaf o sir Gaerefrog. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhydychain. Ordeiniwyd ef yn gurad i'w ewythr, Erasmus Powel, yn Clun, ar derfynau siroedd Maesyfed a'r Mwythig, lle hefyd y cadwai ysgol. Dywedir gan ei elynion na chafodd ordein- iad o gwbl, ond iddo ymwthio i'r weinidogaeth yn yr Eglwys trwy hen lythyrau urddiad hen ewythr iddo, y rhai y cawsai afael arnynt ; ac iddo gael ei wysio â chyfraith am hyny, a'i fwrw ymaith. Yn fuan efe a ymunodd â'r Puritaniaid, ae a drodd yn bregethwr teithiol ar hyd y wlad, ym mha le bynag y caffai dderbyniad. Cododd hyny erlidigaethau yn ei erbyn, pryd, yn 1662, yr enciliodd i Lundain, lle yr arosodd dros ddwy flynedd, gan bregethu mewn eglwysi a phob lle y caffai ganiatâd. Wedi hyny efe a symmudodd i Dart- fford, yng Nghaint, lle yr arosodd ddwy flynedd eto, gan bregethu yn fynych i gynnulleidfaoedd lluosog. Wedi i Gymru gael ei gorchfygu gan y Cromweliaid, efe a ddychwelodd yn ol ; ae a gafodd drwydded gan y Cynghor o Dduwinyddion Henaduriaethol fel dyn galluog i waith y weinidogaeth. Gyda'r awdurdod hon, teithiai yn barhäus, trwy bob peryglon, gan bregethu dair a phedair o weithiau yn y dydd. Cafodd awdurdod o dan y Ddeddf er Lledaeniad yr Efengyl yng Nghymru,f i fod yn un o'r Profwyr i brofi pwy o'r gweinidogion ag oedd eisoes yn yr eglwysi oedd yn meddu cymhwysderau i'r gwaith, gan droi o'i bywoliaethau bawb a dybient yn anaddas, a rhoddi yn eu lle ereill, o blith y werin, ac heb ddysgeidiaeth yn fynych, eithr yn meddu doniau, sel, a duwiol- deb, yn eu lle. Yr oedd am y gwasanaeth hyn yn derbyn 100p. oddi wrth olud yr esgobdai a'r esgobion. Yr oeddynt yn caniatàu rhan, neu swm penodol, i gael modd i fyw, i'r rhai a droid ymaith, fel nad oeddynt hwy a'u teuluoedd yn cael eu taflu yn hollol ddigyn- * Dichon y dylasai hwn fod bum neu ddeng mlynedd yn ddiweddarach ; ond gan nad oes amseriad iddo, dodwyd ef yma. Dywed Antoni Wood mai yn y fl. 1673 yr argraffwyd yr ail argraffiad hwn, a bod y cyntaf wedi ei gyhoeddi yn 167l. Y mae yn llyfr trwchus, yn cyrhaedd y llen T t 3. * Gwel rhif 1, d.f. 1649. 20 154 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. ' [1650 naliaeth, pa mor annheilwng bynag y gallent fod fel gweinidogion. Ofnir er hyny fod brwdfrydedd y pleidiau gwladol a chrefyddol wedi arwain i droi o'r eglwysi lawer dyn da, yn unig am ei fod yn dal dros freninoliaeth ac esgobyddiaeth. Yn 1656, newidiodd W. T?owel ei olygiadau ar fedydd, trwy gymmeryd ei drochi; a gellir o hyn allan ei ystyried fel Bedyddiwr, yn yr ystyr hyny. Yr oedd yn fath o arolygwr hefyd ar yr holl bregethwyr teithiol profedig yng Nghymru, ac efe a fyddai yn talu iddynt eu cyflogau, allan o'r arian a dderbynid oddi wrth ddegymau a thiroedd eglwysig, a gymmerasid oddi ar eu dalwyr esgobyddol; a dywed ei elynion fod llawer o fil- oedd o bunnau na roddwyd cyfrif am danynt.* Pan gymmerodd Cromwel y teitl o Arglwydd Amddiffynydd, darfui Powel ysgrifenu yn ei erbyn, a'i wrthwynebu yn ei wyneb, gan ei fod yn hollol werinwr yn ei olygiadau gwleidiadol, yr hyn a dynodd arno an- foddlonrwydd y gwr hwnw, a chafodd ei garcharu. Wedi ei ryddhau o garchar, dilynodd yr un llwybr llafurus, o blegid yr hyn, wedi ad- ddychweliad y freninoliaeth, cododd fwy o erlidigaeth yn ei erbyn nag o'r blaen, a chafodd ei garcharu am beidio â chymmeryd llw o ffyddlondeb i'r brenin, ae am bregethu yn deithiol yn y Mwythig, yng Nghastell y Southsea, ger Portsmouth, ger Llundain, ac yng Nghaerdydd. Symmudwyd ef yn olaf yn ei ol i garchar y Ffleet yn Ilundain, lle y bu farw Hydref 27, 1670, yn 53 oed, a chladdwyd ef yn Bunhill F%elds, lle y gosodwyd beddfaen hardd arno, gyda chêrfiad maith yn gosod allan ei rinweddau, a lle y dywedir bod blwyddyn ei farwolaeth yr unfed ar ddeg o'i garchariad. Y mae yn briodol sylwi y cartrefai, pan yng Nghymru, yng Ngheri, ger y IDref Newydd, yn sir Drefaldwyn, lle yr oedd, meddai ei elynion, wedi prynu rhai o'r tyddynod maenorawl a berthynent i'r brenin, neu fel y dywedir, tiroedd y goron, a lle yr adeiladodd dŷ gwych, wedi ymgyfoethogi ar y cyfoeth eglwysig a drawsfeddiannai.f Rhoddir ei lyfrau yn ol eu trefn, gan mwyaf yn Seisonaeg. 3. * The humble acknowledgment of the Inhabitants of South Wales, and the county of Monmouth, presented to the Supreme authority of this nation the Parliament of the Commonwealth of England, subscribed by 19,000 Tnhabitants. London, 1650.' 4to. Aeth amrai foneddigion o Ddeheubarth Cymru i fyny i Lundain gyda'r Deisyfiad hwn. Traethir y modd y derbyniwyd hwynt, a'r ' ateb a roddodd y Senedd iddynt. 4. * * The distressed oppressed condition of the Inhabitants of South Wales for many years last past briefly and impartially stated. 1. In reference to their spiritual concernments. 2. In relation to their civil rights and freedom. With severall proposals tending to the discovery of above 15,000p. unaceounted for to the Common- wealth.” 4to. * Gwel rhif 4 a 5, y flwyddyn hon. + Wood's Athen. Oacon.; a Williams's Eminent Welshmen. 1650] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 155 5. * A declaration and Remonstrance of the Inhabitants of South Wales, &c. London, 1650.” 4to. 6. * Anthroposophia Theomagica or A discourse of the Nature of Man and his state after death ; Grounded on his Creator's Proto Chemistry, and verifi'd by a practicall Examination of Principles in the Great World. By Eugenius Philalethes. London, Printed by T. W. for E[. Blunaen at the Castle in Corn- hill. 1650.? 7. * Anima Magica Abseondita Or A discourse of the universall Spirit of Nature, with his strange, abtruse, miraculous ascent and descent. By Eugenius Philalethes. London, Printed by T. W. for H. B. 1650.' Cyfrolau bychain 12plyg yw y ddwy uchod. Yr awdwr ydoedd THOMAS WAUGHAN, yr hwn a anwyd yn Newton, ym mhlwyf Llan- santffraid, yn sir Frycheiniog, yn 1621 ; a bu yn berson y lle hwnw. Bu farw Chwef. 27, 1665. [Yr oedd yn frawd (iau nag ef) i Henri Vaughan, a elwir y * Silurist,' awdwr * Olor Iscanus,” a.r.c.] 8. “| “Modest and Clear Windication of the Serious Representation, and late Windication of the Ministers of London, from the Scandal- ous Aspersions of John Price. 1650.' ~ Gelwid ef y “ Welsh Quaker and Fanaïïo.' 1651. 1. * Madrvddyn y Difynyddiaeth Diweddaraf; neu Llyfr Saesoneg a elwir, The Marrow of Modern Divinity. Oblegid y Cyfammod o Weithredoedd, a'r Cyfammod o râs, a'u hymarfer hwy ill dau, a'u diweddion, dan yr hên Destament, a'r Testament Newydd. Ym mha un y dangosir yn eglur, pa cyn bellhed y mae dyn yn sefyll ar y gyfraith o rhan ei Cyfiawnhaad, ac ar hynny yn haeddu ei alw yn Ddeddfwr. A pha cyn bellhed y mae arall yn bychanu'r gyfraith o rhan Sancteiddiad, ac ar hynny yn haeddu ei alw yn Ddeddf- wrthwynebwr. A'r llwybr canolig rhwng y ddau, yr hon â arwain i fywyd tragwyddol trwy Jesu Christ. Mewn cyd-ymddyddan rhwng. lEvangelista. Gweindog yr Efengyl. JWomista. Deddfwr, neu wr yn dal o ochor y cyfraith. Antŵnomàsta. Deddf-wrthwynebwr, neu wr yn llwyr bychanu'r gyfraith. Meophîtus. Christion iefange. 156 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1651 ^. O waith E. F. yn y Saesneg. O Cyfieithiad J. E. i'r Gymraeg. Brintiedig yn Llundain gan T. Mabb, a A. Goles, dros William Ballard,* ag i cael ar werth yn i siop ef dan lun y Bibl' yn heol'r âd, yn Ninas Bristol. 1651.'f Y mae yn ei flaenu anerchiad— * I'r ardderchoceaf Herberdiaid, y mwynafMorganiaid, y bonhedd- iecaf Kemysiaid, y gwirlanaf Wiliemmaid, ae eraill Pendefigion o ty fewn i wlad Gwent, annerch yn yr Arglwydd Jesu Christ.' Wrth y pendefigion hyn a enwir, y deallir, tebygid, hynafiaid teuluoedd Tredegar (Syr Charles Morgan!), hynafiaid teuluoedd IRhaglan (Iarll Penfro), hynafiaid teuluoedd Cefn Mabli, a hynaf- iaid Aberpergwm. *, Y mae yn achwyn yn drwm, o blegid bod 'yr iaith Gymraeg yn cael ei hesgeuluso gan y Cymry yn sir Fynwy y pryd hyny. * Eithr o holl wledydd y byd (hyd y gwn î) nid oes un cenedl mor ddicariad, a mor elyniaethus iw iaith ei hunan, ac yw'r Cymro, er bod ein iaith ni yn haeddu cymmaint, o barch, o herwydd ei henaint a'i chyfoethogrwydd, ac yr heiddiei ieithiodd eraill, canys fal y gwelwn ni beunydd, hwy nac yr elo Cymro na Chymraes i Lun- dain neu i Caerloew neu i un fann arall o Loeger, a dyscu ryw ychydig o Saesneg, hwy a wadant eu gwlad a'u iaith eu hunain. Ae o'r Cymru cartrefol, ie ym mhlith y Pendefigion ysgolheigaidd, ie ym myse y Dyscawdwyr Eglwysig, braidd un o bwmtheg a fedr ddarllen, ac ysgrifenu Cymraeg. Ac o'r achos hyn y mae, fod llyfrau Cymraeg mor ymbell (eanys ni welais i erioed uwch pump llyfr Cymraeg yn printiedig).” Gwelir yn ebrwydd nad oedd ei wybodaeth am Lyfryddiaeth ei wlad ond prin, pan na welodd * uwch pump llyfr Cymraeg yn print- iedig,” pan yr ydys wedi dangos fod uwch deg ar hugain ; ac ei fod hefyd yn Gymro ammherffaith, yr hyn yn wir y mae yn ei gyd- nabod, ac yn ymesgusodi o'i herwydd fel hyn:— * Yr oedd un Henry Ballard, argraffydd, yn byw yn arwydd yr Arth, oddi allan i Temble Bar, gyferbyn ag Eglwys St. Clement, yn 1597 (The History of Printing, p. 124) ; â throwyd un Henry Balard, allan o weinidogaeth ficer- iaeth Tachbroke, ar ddyfodiad Siarl II. i'r orsedd.—Palmer's Galamy's Non- Conformists Memorials, vol. iii. p. 350. + [Cynnwys 303 o dudalenau 16plyg, neu 8plyg bychan, heb law y rhag- anerch at foneddigion y wlad, ac at y darllenydd, yng nghyd â rhai pethau arweiniol ereill. Dywedir gan y Parch. R. Williams yn ei Eminent Welshmen yr ystyrir y gwaith hwn yn gynllun neu olygwel da o iaith y Deheudir. Nid yn fynych y gwnaed camsyniad mwy anffodus. Nid yn unig nid yw yn enghraifft, deg o iaith Deheubarth, ond nid yw yn gynllun o'r iaith mewn un parth o'r Dywysogaeth ; canys gwaith anghelfydd, trwsgl, carbwl ydyw,—y fath ag a allesid ei ddysgwyl o law un ag oedd wedi arfer meddwl ac ysgrifenu yn Seisoneg, a byw ym mhlith y Seison, ac i gryn raddau wedi anghofio man- ylion ei famiaith Gymraeg, O ran ieithwedd, hwyrach mai y llyfr tebycaf iddo, ar rai golygiadau, yn y Gymraeg, yw Testament Salsbri, ond ei fod yn llawer llai ysgolheiglyd na'r gwaith clogyrnog hwnw.] # [Yn awr Arglwydd Tredegar.] Y 1651] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 157 * Ac yn awr, Pendefigion urddasol, maddeuwch attolwg, fyn cwynunion yn erbyn fynghyd wlad—wyr â ddibrisiant ein hên mamiaith a dangoswch chi adolwg, eich serch atti, trwy dderbyniad roesawgar o'm poen ewyllysgar i, yn gyfiethiad o'r llyfryn hwn— na ddeliwch ar fy anneiryf camsyniadau a'm hawl feiau, canys nid wyf fi (â anwyd ar lan Hafren yn mro Gwent lle y mae saesoniaith yn drech na'r Britanaith) yn cymmeryd arnaf na medraeth, nae hyspysrwydd yn y Cymraeg, eithr nid bychan yw fy serch at yr iaith a daioni fyn' gwlad, ac er cauad fyn' genau rhac ymarfer fyn' gweinidogaeth, i'm torcalon mwyaf, er nad wyf fi, onid y gaelaf o filoedd, ac yn an-addas o'r uchel-swydd weinidogaidd, etto (am fod yn anhawdd gennyf fi, ac yn tra enbeidus i mi, na llwyr ymadel o'm galwad, na bod ychwaith yn segur ynddi, y cymmeraisi, hyn o boen ewyllysgar * * * JEich gwasanaethwr parodol ym mhob gwaîth yr Arglwydd SION TRE-REDYN.” Gorphenaf 20. 1650. Y mae hefyd yn ei * I'r Darllenydd,” yn ymesgusodi am wallau Cymreigiawl y llyfr (yr hyn yn wir sydd amlwg) trwy chwanegu:— * Ae heblaw hyn rhag rhwystro'r neb trwy'r aml camsyniadau ym mhrintiad y Cymraeg, bydded hysbys gennit, y Cymro mwyn fod rhagor i cant o filltiroedd rhwng fy nhrigfa i a'r Print-dú, ac nad oedd fal y gwelei wrth lythyr y printiwr y ddaeth i'm llaw i, onid braidd un Cymro i'w cael trwy holl Lundain i ddisgwyl ar y printiad ac i cyfarwyddo'r gweithwyr Saesnyg ac i gyweirio'r amil ddyffygion a sy giw gennit, attolwg, o'th fawr fwyneidd-dra fy nghymmeryd i yn escusodol a than myned yn yscafn heibio 'r cam- synniadau llythrennol canys aml yn siccr yw'r camosodiadau a'r diffygion o llythrenna ac o'r accentau rhain (' ^ ) anhepeor yn y Cymraeg, cofia yn ddianwadal er dy well ystyriaeth eyweirio hyn o ddyffygion mwyaf sy yn canlyn, a thi a'm rhwym i fod Yn wasanaethwr parodol i ti ymmhop gorchwyl Christnogaidd, SION TRE-REDYN.”% May 10. 1651. ~ * Nid oes, fel y gwelir, ond cyn-lythyrenau enw y cyfieithydd ar wyneb-ddalen y llyfr fel hyn–“ J. E.' Y mae Walker yn enwi tri, o'r enw John Edwards, a. growyd o'r eglwysi gan * Brwywyr Lledaeniad yr Efengyl,' sef o Lanstone, T'redynoc,* a J„lanmgrtin ; ond y mae yn debygol mai cydiol oedd y lleoedd hyn, o leiafrhyw ddau o honynt ; ond pa un o honynt oedd cyfieithydd y llyfr hwn, a eilw ei hun, yn ei anerchiadau arweiniol, yn * Sion Treredyn,” nis gellir yn awr benderfynu ; er y meddyliodd rhai mai cyfieithiad yw Treredym, o I'ernton, ac mai John Fernton, neu Fenton, yn fyrach, oedd ei enw ; ond nid ydys yn cael fod neb wedi cael ei ddeoli yn y parthau hyny o'r enw hwnw ; rhaid gam hyny mai un o'r Edwardsiaid ydoedd, ac mai Fernton, Ferntown, neu Pe'nton oedd enw ei drigfan, a'i gyfieithu yn Treredyn, yn gydiol â'r enw cyntaf. * [Enw Cymraeg Tredunnoc neu Tredomnock, yng Ngwent, yw Tref Redynog, o'r hyn nid yw y ffurfiau Seisonig ond llygriadau diweddar ; ac ystyr Tref Redynòg (neu Tref Redyn) yw £ern-town, o'r hyn gall Fenton fod yn dŷullweddiad, er bod tarddiād ārâll yn ymddangos yn fwy naturiol, ac yn 3gosach_ato. Gellir barnu gyda chryn debygolrwydd mai gŵeinidog plwyf Tref Redynog ydoedd Sion Trefredwn, cyn cael ô hono ei droi allān gañ wyr Croñwel.] 158 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1651 Y mae yn briodol sylwi yma, mai yr un a elwir, mewn argaffiadau dilynol, yn “Fêr Duwinyddiaeth Iachus, gan E. Fisher,' yw y llyfr hwn. Bu y cyfieithydd agos i flwyddyn ar ol ysgrifenu ei anerchiad at y “Fendefigion,' cyn rhoddi yr eiddo *I'r Darllenydd'—o * Gorphenaf 20, 1650,' i “Mai 10, 1651.' Y mae yn amlwg hefyd mai un o'r offeiriad a drowyd allan o'r Eglwys gan y Profwyr, yn fuan ar old dienyddiad Siarl I, oedd Sion—y rhai oeddynt oll o ddeutu 120* o nifer–“o blegid ei bod naill ai yn anwybodus o egwyddorion y grefydd Gristionogol, neu yn esgeuluso pregethu, neu yn arwain bywyd anfoesol.”f Dyma fel y dywedir: ond yr ydwyf yn teimlo tuedd cryfi ammheu a oedd cyfieithydd * Madrvddyn y Difynyddiaeth Diweddaraf” hwn y naill na'r llall; canys dywedir fod ymrysonau gwladol yn cael eu dwyn ym mlaen yn fynych i'r fath bellder, fel ag y torwyd allan lawer dyn da, yn unig am ei fod yn wrthwyneb- ydd y llywodraeth oedd mewn grym ar y pryd. Yr awdwr, EDWARD FISHER, ydoedd fab hynaf i farchog. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Ngholeg Brasennose, Rhydychain, lle y cyr- haeddodd ei A.C. Gan fod ei deulu mewn dyled drom, ac yn analluog i'w gynnal yn hwy yn y brifysgol (yr hyn, efallai, a wnaeth i rai ei iselu, trwy ledaenu y gair mai mab i eilliwr anllythyrenog ydoedd), efe a gymmerwyd adref gan ei berthynasau, lle y cynnydd- odd yn y ddysgeidiaeth hòno a gawsai yn y brifysgol yn gymmaint, fel y daeth yn ddyn enwog ym mhlith y dysgedigion, fel darllenwr mewn hanesiaeth eglwysig, ac yn y tadau, ac fel un deallus iawn yn yr ieithoedd Groeg a Lladin.í 2. “A Short Relation of a Long Journey made round or Oval by Encompassing the Principalitie of Wales, from London, through and by the Counties of Middlesex, Buckingham, Berks, Oxonia, Warwick, Stafford, Chester, FFlint, T)enbigh, Anglesea, Carnarvon, Merioneth, Cardigan, Pembroke, Carmarden, Glamorgan, Mon- mouth, Glocester, &c., 1652. In prose and verse, by John Taylor, the Water Poet. |Mewn llawysgrif yr oedd y gwaith uchod hyd 1859, pryd y cy- hoeddwyd 26 o gopïau yn unig, gan Mr. Thomas Richards. [Gan mai yn 1859 yr argraffwyd ef, ni ddylasid ei restru ym mhlith y rhai argraffedig fwy na dau gan mlynedd cyn hyny.] 3. *| Just Balance, or some Considerable Queries about Mr. Love's Case, Tryall, and Sentence, about those that appeared Petition-wise on his behalf. 1651.' 4. % A Full Narative of the late Dangerous Design against the State, written with Mr. Love's own hand. Mr. Love's Speech and Prayer on the Scaffold. 1651.' Llyfryn o 70 tudalen 4plyg. * [Yn gyffredin cyfrifir y nifer tua saith mil.] + [Chwaneger, “neu yn berchen bywoliaethau da.'] f,Wood's Athen. Oaeon. vol. ii. p. 198. Gwel hefyd ddiwedd argraffiad Cym- reig 1754 o'r llyfr uchod. - 1652] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 159 CRISTOPHER LOWE, A.C., oedd fab i Cristopher Iove, o Gaer- dydd, ac a anwyd yno yn 1618. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn New Inn Hall, Rhydychain, lle yr aeth yn 1635, pan oedd yn ddim ond 17 mlwydd oed. Wedi cyrhaedd ei B.C. a'i A.C., efe a ordeiniwyd, a daeth yn fuan yn ddyn o sylw, trwy nacàu rhoi ei law wrth y Canonau, fel y mynai yr Archesgob Laud, ac felly diarddelwyd ef o'r coleg. Symmudodd wedi hyny i Lundain, lle y daeth yn wrth- wynebol hollol i'r freninoliaeth, ac appwyntiwyd ef i bregethu i'r fyddin yn Windsor. Yn 1644, efe a bregethodd o flaen Prwywyr y Brenin a'r Senedd yn Uxbridge, mewn dull mor anfoddhaol, fel yr achwynwyd arno wrth y Senedd. Wedi hyny bu yn gweinidogaethu i'r Presbyteriaid yn Llundain. Yr oedd yn un o'r rhai a arwydd- asant ardystiad yn erbyn rhoddi y Brenin Siarl I. i farwolaeth ; ac wedi hyny cymmerodd ran weithgar i roi Siarl II. ar yr orsedd, yr hyn a ddeallwyd gan Cromwel. Am hyny efe a brofwyd, ac a dorfynyglwyd ar Fryn y Tŵr, yn Awst, 1651. Efe a gyhoeddodd luaws o fân-lyfrau perthynol i'r oes hòno, a phregethau.* 1652. 1. “A modest Answer, to a bold Challenge of an Itinerant Preach- er, Wavasor Powell.' Gwaith y Dr. George Griffith, Esgob Llanelwy, ydoedd yr uchod, am yr hwn y ceir crybwyll yn fanylach eto. 2. * Dee. 27. A true and perfect Diurnal.' Gwaith Wavasor Powell yn erbyn y Dr. Griffith. 8. “Animadversions on an imperfect relation in the Perfect Diurnal, numb. 138, Bug. 2, an. 1652, containing a narration of a Disputation between Dr. Griffith and Wavasor Powell near New Chappell in Montgomeryshire 28 Jul. 1652. London, 1653.f 4. * A Woice from Heaven to the Commonwealth of England. IPrinted in the year 1652.” [8vo.] Awdwr y llyfr hwn oedd un a'i galwai ei hun ARISE EvANs,Í a dywedir ei fod yn enedigol o'r Abermaw, yn hytrach o Lwyn Gwril [ym mhlwyf Llan Gelynin] ym Meirionydd, ond yn anneddu yn JElackfrïars, Llundain. Pleidiwr penboeth ydoedd i'r brenin yn amser y rhyfel cartrefol, ac yn erbyn Cromwel. Cafodd ei ddysg- eidiaeth yn Rhydychain. Symmudodd i Lundain, gan ddysgu gwyddoniaeth a serddewiniaeth, a chafodd y gair o fod yn orcheiniwr, neu ymofynydd â'r meirwon.$ Dywed Pennant ei fod yn serddewin * Williams's Eminent Welshmen ; Wood's Athen. Oacon. t Wood's Athen. Oacen. Ef allai mai y flwyddyn nesaf y buasai briodolaf rhestru hwn. # [Ei iawn enw ydoedd John Evans ; ac ymddengys iddo fabwysio Arise yn ei le pan yr ymgymmerodd â gorcheiniaeth.] $ Maunder's Biographical Treasury. [Williams's Eminent Welshmen, d.g.] 160 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1652 nodedig, ac yn ddyhiryn, ae wedi bod yn dysgu y gelfyddyd ddu gan William Lilly ei hun, a'i fod yn ateb i'r darluniad a ddyry ei athraw hwnw o hono—taleen llydan, aeliau trymion, ysgwyddau tewion, trwyn cefnbant, gwefusau mawrion, edrychiad tan ei aeliau, gwallt du, garw, a dolenog, a throed cam: Yr oedd yn efrydydd dwfn o'r gelfyddyd ddu, medd Lîlly, yr hwn a ddywed fod ganddo farn dreiddgar naturiol ar nod lladrad, a llawer o faterion ereill y cyfar- fyddai â hwynt.· Heb law hyny, yr oedd yn hynod o hyddysg yn natur ysbrydion ; ac wedi yn fynych ymarfer y ffordd gylchog o alw arnynt. Yna y mae yn dywedyd pa fodd y darfu i'w gyfaill Evans, trwy yr angel Salmon, ddwyn iddo weithred eiddo, ag yr oedd un o'i ddeil- iaid wedi ei golledu o hono, ac ar yr un pryd taflu i lawr ddarn o dŷ y dyn gan yr hwn yr ydoedd yng nghadw : a thrachefn y modd y darfu iddo, i foddloni cywreinrwydd Argl. Bothwel a Syr Jïene/m IDigby, y rhai a ddymunent gael gweled ysbryd, agos golli ei fywyd, gan iddo gael ei gludo dros yr afon Tafwys, a'i daflu i lawr ger llaw Battersea, gan yr ysbryd, yr hwn yr oedd ef wedi ei flino pan oedd yn galw arno, o eisieu gwneyd digon o fygdarth.* [Yn yr un flwyddyn ymddangosodd, mewn 8plyg, “An Eecho to the Voice,” yn cynnwys hanes bywyd y serddewin, ei alwad, a'i weledigaethau,] 5. * Mercurius Cambro-Britannicus, or News from Wales, touch- ing the miraculous propagation of the Gospel in those parts. London, 1652.” 4to. Priodolir hwn, yng nghyd ag ereill a enwir eto yn eu lleoedd priodol, i Alecsander Griffith, a fu yn ficar yn Glasbri, sir Frycheiniog, yr hwn oedd Wr dysgedig. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhydychain, lle, yn 1618, y cyrhaeddodd B.C., ac A.C. yn 1631, ac yn 1639 cafodd fywoliaeth yn Nheheudir Cymru, sef Glasbri neu Glasbury, yn agos i'r Gelli, o'r lle hwn y trowyd ef allan yn 1650, gan brofwyr Cromwel, am ei fod, yn ol dim a ddeallir i'r gwrth- wyneb, yn bleidiol iawn i'r brenin, ae yn orselog yn erbyn y werin- iaeth, gan ysgrifenu a chyhoeddi y llyfrynau a enwir, yn cynnwys sylwadau enllibus ar Wavasor Powel, ae ereill o bregethwyr teithiol yr oes hòno a ddodasid i weinidogaethu yn y llanau yn lle y rhai a droisid ymaith. Dyoddefiadau yr offeiriaid a droisid allan yw y llyfr hwn. Wedi adorseddiad Siarl II, cafodd yntau adfeddiannu ei fywoliaeth, lle y bu hyd ei farwolaeth yn 1690.f Y mae y llyfr yn llawn enllib ar W. Powel, a'r gwerinwyr. Am Powel, dywed fod Îlawenydd mawr, pan y daeth yn ol i Gymru yn 1646, ond bod y blaid onest a brenin-garol yn gweled yn eithaf da, iddo ddychwelyd, nid o blegid unrhyw serch at yr achos ; ond er ei amcan, ei ddi- ogelwch, a'i fantais ei hun, a daeth mor weithgar a bywiog a sym- mudiad y tafod ei hun, neu a allasai dyfais ymenydd drwg fyth fod, er diwreiddio y weinidogaeth, gan alw yr alwad yn Anghrist, a gwneyd eu personau, trwy bob cableddau gwarthus, yn ffiaidd gan * A Tour in Wales, vol. ii. pp. 117, 118. + Wood's Athen. Oacon. ; Jones's History of Breconshire ; Williams's Eminent YWelshmen ; Walker's Sufferings of the Clergy. 1653] ' LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 161 y bobl. Ac fel y gellid ei wneyd yn gyflymach, efe, gydag ereill, o'r un toriad, a fynasant y * Ddeddf er Lledaeniad yr Efengyl yng Nghymru,” a fwriadwyd yn wir i hyny, trwy ofal a charedigrwydd duwiol yr aelodau seneddol hyny ; eto trwy yr ymdrafodiaeth an- nheilwng o'r unrhyw gan ein hawdwr a'i gyd-deithwyr, hi a brofodd ' fel delw Diana arall yn Ephesus, yn fudd yn unig i Demetrŵ»8 a'i grefftwyr; y temlau arian oedd yn cael holl sylw eu huchafiaeth. Y mae Walker, yn ei Sufferings of the CJergy, yn rhoi 27 o dudalen- au unplyg, mewn argraff fân, er dirmygu Prwywyr Lledaeniad yr Efengyl, a'r profwyr yng Nghymru, yn amser Cromwel, gan mwyaf o lyfrau yr A. Griffith hWn. 6. * Reports of Certain Cases arising in the severall Courts of JRecords at Westminster ; In the Raignes of Q. Elizabeth, K. James, and the late King Charles, &c. And now Publishd by W. Hughes of Grayes Inne Esquire. London, printed T. N. W. Lee, M.DC.LII.” 7. * The Humble Remonstranees of Rice ap Meredith ap Morgan, Shentilman of Wales, with fery brave new Ballads or Songs. 1862,? Traethodyn digrif yw hwn, o wawd ar y Cymry, mewn barddon- iaeth a rhyddiaith. Adargraffwyd ef yng ngwasg Chiswick yn 1861 -—dim ond 30 o lyfrau yn unig a argraffwyd y pryd hyny. 8. •| * Bishop of London, and the Welsh Curate. By William Èrbury. 1652.' 9. L“A Description of the State of Great Britain, written eleven hundred yeares since.' London, 1652. 12mo. , Cyfieithiad ydyw hwn.9 Lythyr annifyr Gildas. Ymddangosasai cyfieith- *; #ºgfwn o'r un gwaith yn 1638. Gweler dan y flwyddyn hòno, a rhif 6, d.f. 1587. 1653. 1. . * Canwyll Crist. Gan Wavasour Powel. Llundain.' Cyfieithiad ydoedd o draethodyn Seisonaeg o eiddo Mr. Powel, o'r 'Saving Faith.” 2. * Cordiad yr Ysgrythyrau. Gan W av a sour Pow el.” Nid ydys yn sicr a ydoedd yr uchod yn Gymraeg, ynte awdwyr a haneswyr Cymreig yr amseroedd a roddasant eu henwau yn gyfièith- edig pan yn eu crybwyll.* Yn Seisonaeg gelwir y cyntaf, 3. * The Candle of Christ, by W avasour Powel.' * [Nid ymddengys i Vavasor Powel ysgrifenu na chyhoeddi dim yn yr iaith Gymraeg.] 162 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1653 Y mae enw yr ail yn rhedeg fel hyn:— 4. * Scriptures eoneord: or, a Catechism compiled out of the words of the Scripture, &c. -~ London, 1653.”* Yr oedd hwn yn ail argraffiad,f a daeth pedwar neu bum ar- graffiad o'r unrhyw yn olynol, yn y blynyddoedd hyny. 5. “| * Brief Narrative concerning the proceedings of the Com- missioners in Wales against the ejected Clergy.” Ysgrifenwyd hwn o blegid lledaeniad hysbysiadau mai o blegid camddefnyddiad rhan fawr o gynnyrch degymau Cymru y rhoddasid Wavasor Powel yng ngharchar y Ffleet, yn Llundain.] .* 6. “| * Examen & purgamen Wavasoris. 1653.” Ysgrifenwyd hwn gan un o gyfeillion Wavasor Powel, er ym- drechu attal y niwed, meddai ei gyfeillion, a allasai yr efengyl ei gael trwy ledaeniad y gair mai o blegid trawsfeddiannu iddo ei hun gynnyrch y degymau y rhoddasid ef yng ngharchar ;$ yn enwedig yn erbyn y llyfr a elwid * Hue and Cry,' sef, Wbwb y Wlad. Yn hwn y mae yn profi mor ddieuog ydoedd o'r cyhuddiadau a ddygid yn ei erbyn. Yr ydys yn meddwl mai yma y byddai briodolaf cyflëu rhai ereill o lyfrynau Wavasor Powel. Enwir hwynt yn Gym- raeg gan ei haneswyr Cymreig, er mai yn Seisonaeg yn unig yïcy- hoeddwyd y rhan fwyaf, os nad yr oll o honynt. Y mae yr * Examen' yn gwrthbrofi tystiolaethau Aleesander Griffith, trwy dystiolaethau rhifedi mawr o Ynadon Heddwch, a boneddigion o uchel gyfrifiad. Dywedir mai awdwyr y llyfr hwn ydoedd Charles Lloyd (y Crynwr o Ddolobran, mae yn debyg) a James Quarrel, gweinidog cyntaf y Gynnulleidfa Ymneillduol yn y Mwythig.| 7. “l (a.) * Ymddiddan rhwng Crist a'r Publican, a Christ a Christion ammheus.'= “A Dialogue between Christ and a Publican, and Christ and a doubting Christian.' 8. “| (b.) * Catechism y Dioddefwyr.'– “The Sufferers' Cate- chisme.” Ysgrifenwyd hwn pan ydoedd yr awdwr yng ngharchar. 9. “| (e.) * Tyngu pechadurus a dibechod.'= * Sinful and sinless swearing.' * Wood's Athen. Oacon. arti. * Vavasor Powel.? + Gwel rhif 3, 1647. # Gwel rhif 4, 1650. *. $ Wood's Athen. Oacon. | Rees's Noncon, in Wales, p. 121. 16531 ' LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 163 10. M] (d.) * The young mans conflict with the Devil.' 8vo.* 11. “| (e.) * Sail y Grefydd Gristionogol.' 8plyg. 12. * Y Salmau Cân. Gan Edmund Prys, Archddiacon Meirion- ydd.' Llundain, 8plyg. Ail argraffiad.f 13. * Testament ein Harglwydd Iesu Grist, wedi ei gyfansoddi yn IBenhillion Cymreig, trwy lafur Rice Jones, o Lanfair yng Nghaer Einion.” 14. “| * A Short Relation of a long Journey, made round, or oval by encompassing the Principality of Wales, from London, through and by the counties of Middlesex, and Buckingham, Berks, Oxonia, Warwick, 'Stafford, Chester, Flint, Denbigh, Anglesey, Carnarvon, Merioneth, Cardigan, Pembroke, Carmarden, Glamorgan, Mon- mouth, Glocester, &c.' Y gylchdaith boenus hon a wnaed gan John Taylor, y Bardd Dwfr, pan yn ei 74edd mlwydd oed. Dechreuodd Gorphenaf 1af, 1652, a gorphenodd, neu daeth a'r ddau ben yng nghyd, y 7fed o Eedi, 1653, yn gwneyd agos 600 milltir. Y mae yn gydiol fyr hanes Cymru, “ A gyflawnwyd trwy farchogaeth, myned, ymlusgo, rhedeg, ac ysgrifenu, gan John Taylor, yr hwn sy'n anneddu yn Sign y Poet's Head in Phenix Aley, near the middle of Long Aker, or Covent Garden.'i 15. * Dirgelwch i rai i'w ddeall, ac ereill i'w watwor, neu Lyfr tri Aderyn. Gan Morgan Llwyd o Wynedd.” MoRGAN LLWYD ydoedd, fel y tybir, yn fab (dywed ereill nai) i Hugh Llwyd o Gynfal, ym mhlwyf Maentwrog, yn sir Feirionydd. Tybir iddo gael ei addysg yng Ngwrecsam, iddo gael ei gyffroi i fywyd crefyddol yno, ac ymuno â'r Puritaniaid ; ac fel Cymro, iddo ddyfod yn admabyddus â Walter Cradoe, yr hwn oedd yn gweinid- ogaethu yng Ngwrecsam, ac efe a ddilynodd Cradoc yn y weini- dogaeth. Yr oedd ef a Cradoe, gydag ereill, yn cydweithredu â'r Senedd yn 1649, er diwygio yr Eglwys yng Nghymru. Yn ol y trefniant a wnaed y pryd hyny, penodwyd chwech o weinidogion teithiol ym mhob sir, y rhai a feddent awdurdod i gymmeryd ereill a dybient yn addas i'w cynnorthwyo. Y pryd hyn pregethent yn y llanau. Bu farw Mai 3, 1659,$ yn 40 oed, a chladdwyd ef yng nghladdfa yr Ymneillduwyr (y Puritaniaid) ger Gwrecsam, ond heb ychwaneg o gerfiad ar eifedd na llythyrenau cyntaf ei enw, “M. Ll.” | * Wood's Athen. O.com. Ni welodd Wood hwn, medd efe. + Gwel rhif 1, 1648 ; os nad yr un yw y ddau hyn. i Evans's North Wales. $ Attodiad Hanes y Bedyddwyr, gan J. Thomas. | Jones, Drych yr Amseroedd ; Traethodydd, 1648, t. 30 ; Peter, Hanes Crefydd yng Nghymru, t. 546 (yr hwn a ddywed mai yn 1659 y bu farw) ; Morgan, Hanes Ymneillduaeth, t. 526, &c.; a Williams's Eminent Welshmen. 164 I,LYFRYDDIAETH Y »CYMRY. [1654 Llafuriodd yn galed, teithiodd fwy na neb yn ei oes, oddi eithr Wavasor Powel, a dyoddefodd lawer o erlidigaeth. Ysgrifenodd amrai fân lyfrau mewn dull cyfrinol neu ddammegol, a'r hynotaf o ba rai yw hwn. Tybir mai Cromwel a feddylia yr awdwr wrth yr Eryr ; wrth y Golomen, yr Anghydffurfwyr ; ac wrth y Gigfran, yr hen Eglwys Sefydledig ; neu, fel y deongla ereill, y mae y Golomen yn dynodi gwir Gristionogion, neu y wir eglwys ; y Gigfran, gelyn- ion y gwirionedd, ac erlidwyr crefydd ysbrydol, neu erlidwyr y gwir Gristionogion, sef y Golomen ; a'r Eryr, rhyw ddyn cydwybodol, diragfarn, a gwrol i sefyll rhwng y pleidiau—rhwng y Golomen a'r Gigfran. Gan fod llawer o ysgrifenu ae o siarad dychymmygol felly yn yr oes hòno, y mae yn dra thebyg fod pobl yn deall y pryd hyny at beth y cyfeirid, a phwy a gynnrychiolid o dan y ffugenw, neu y ddammeg a arferid ; canys yr oedd perygl, pan yr oedd cym- maint o ferw egwyddorion, i'r neb a fynai wneyd lles i ryw blaid a dybiai; yn ei lle, lefaru yn groew ; ac am hyny, dynwaredid hen 'brophwydi y Beibl, a charid y dull yn bell i dywyllwch ' ymadrodd- ïon heb wybodaeth.” Ysgrifenodd Morgan Llwyd hefyd lyfr Seison- aeg o'r enw ' Dialogue between Mary, Martha, and Lazarus, about his Soul,” ar yr hwn y gwnaeth y Parch. Richard Baxter sylwadau tra llymion. 16. M| “ Gwaedd Ynghymru yn Wyneb pob Cydwybod Euog.” Priodolir hwn i Mr. Morgan Llwyd o Wynedd.* 17. M| * A Brief Relation of the Isle of Anglesea, a curious account of the state of that island in the seventeenth centuary.” Mewn llawysgrifen yr ydoedd hyd y fl. 1860, pryd y cyhoeddwyd argraffiad o 26 cyfargraff yn unig, gan Mr. J. E. Adlard. [Gweler y nod dan rhif 5, d.f. 1603.] 18. [“The North Star: or some Night-Light shining in North Wales.T With some Darke Discoveries of the second coming of Christ...By William Erb ery.” 1653, 4to.] 654 1 '• 1. * Bibl Cyssegr-lan, sef yr Hen Destament a'r Newydd. Printiedig yn Llundain gan James Flesher, ac a werthir gan Thomas Brewster,f tan lun y tri Bibl yn ymmul Pauls, yn y flwydd- yn 1654.'í * Rhagymadrodd yr ail argraffiad, gan Mr. IDafydd Jones o Drefriw: gwel rhif 1, d.f. 1750. ·f Thomas Brewster ydoedd lyfrwerthydd yn unig ; cafodd ef a S. Doxer, argraffydd, a Nathan Brooks, llyfrrwymydd, eu profi a'u condemnio am ar- graffu a chyhoeddi llyfrynau cableddus a maleisus. # [Gelwir hwn yn fynych wrth yr enw * Beibl Cromwel,' am ymddangos o hono yn amser ei foduriaeth ef. Yn yr argraffiad hwn, y pedwerydd o'r Beibl yn gyflawn, yr arferwyd y llythyren Seisonig J gyntaf, yr hon oedd o'r blaen yn ddyeithr, fel y cyfryw, i'r Gymraeg. O ran y ffurf ceir hi yn argraffiadau Morgan a Parri, y rhai sydd yn y llythyren ddu, ond arferid hi am sain I, canys hi a ddefnyddir yn * Jsaac, “Jsrael,' ac * Jddewon,' yn gystal ag yn Jacob, Joseph, ac Jesu ; ond pan arferir llythyrenau Rhufeinig, I a ddefnyddir yn y geiriau hyn, au cyffelyb—Gweler Geiriadur Ysgrythyrol Charles, d.g. 'Bibl.'l 1654] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 165 Yr oedd Beiblau y flwyddyn 1630, a Thestamentau y flwyddyn 1647, wedi eu taenu pan y daeth galw mawr, erbyn y flwyddyn gyntaf o amddiffyniaeth Cromwel, am argraffiad arall o'r Beibl lbychan. Yr oedd agwedd foesol y wlad wedi cyfnewid llawer erbyn hyn, trwy offerynoliaeth awdurdodol y weithred seneddol er Lled- aeniad yr Efengyl yng Nghymru. Yr oedd pregethwyr selog yn teithio ar hyd a thraws y wlad ym mhob lle, y rhai, o blegid eu brwdfrydedd, a elwid y * Tanwyr ;' a thuedd y mawrion a'r cyffredin at grefydd. Yr oedd y pregethwyr teithiol hyn yn cael achlysur i sylwi mor brin oedd Gair Duw, a chymmaint oedd syched y werin am dano. Wrth ystyried hyn, nid yw ryfedd fod galwad uchel am argraffiad arall o'r holl Feibl at wasanaeth y cyffredin. Y rhai a fuont offerynol i gael yr argraffiad hwn oeddynt y ddau bregethwr teithiol hyny, Wavasor Powel, a Walter Cradoe—y cyntaf yn bleidiwr trochiad y crediniol mewn oed fel gwir fedydd, a'r olaf dros daenelliad plant. Ar ei ol ef (Cradoc) y galwyd yr holl bregethwyr teithiol yng Nghymru yn ' Cradocs,'* am lawer o flynyddau wedyn. Beibl bychan, mân, ag ynddo gyfeiriadau ymylenawl ydyw, o'r hwn yr argraffwyd chwech mil. Gan y rhoddwyd ychydig nodiadau am W. Powel o'r blaen, byddai yn briodol yma chwanegu ychydig am ei gydweithiwr,— WALTER CRADoc, yr hwn a anwyd mewn lle a elwir y Pwll, yn nhref ddegwm Trefela, ym mhlwyf Llangwm Uchaf, ger Brynbuga, yn sir Fynwy. Dywedir iddo gael ei ddysgeidiaeth yn Rhydyôhain, er nad yw Antoni Wood yn crybwyll dim am dano. Tebyg na arosodd yno i gymmeryd graddau. Yn y fl. 1620, efe a dueddwyd yn fwy at ystyriaethau erefyddol, trwy bregethiad un Mr. Wroth, person Llanfaches, yn ei gymmydogaeth. Cafodd guradiaeth dan ûn Mr. Erbury, yn Eglwys Fair, Caerdydd. Am wrthod darllen Llyfr y Chwaryddiaethau, gwysiwyd y ddau, yng nghyd â Mr. Wrdth, ö flaen yr Archesgob Laud, i Lambeth. Dwrdiwyd y fiear ac attaliwyd y curad. Cafodd wedyn guradiaeth Gwrecsam, lle y bu tua blwydd- yn, pryd yr attaliwyd ef yno. Bu wedi hyny ym mhlwyf Wäter- dein, yn sir y Mwythig. Y pryd hyn yr oedd yn gwneyd teithiau meithion, ac yn cydweithredu â W. Powel, er eu bod yn gwahan- iaethu yn eu golygiadau ar fedydd, ac yr oedd Cradoe yn llawer arafach a mwy gofalus a gochelgar ei eiriau a'i ymddygiadau na Powel. Cafodd wedyn fod yn ddilynwr i Mr. Wroth yn ardal (nid yn Eglwys, mae yn debyg) Llanfaches. Yn 1646, eafodd weinidogaeth Eglwys Allhallows, Llundain, lle y bu hyd ei farwolaeth yn 1659. Gwelir mai yn Llundain yr ydoedd pan argraffwyd y Beibl hwn. Yr oedd yn fwy pleidiwr i freninoliaeth nag i weriniaeth fel llyw- odraeth wladol. Y mae pregethau o'i waith yn Seisonaeg, y rhai a bregethodd pan yn Llundain. Gellir ei olygu ef yn fath o ymneill- * [Hwyrach nad ammhriodol yma a fyddai cywiro ychydig o amryfusedd sydd wedi llithro i Eiriadur y Dr. Puw o barthed yr enw hwn.TO dan “Ca,*;a， awg,' efe a ddywed fod y gair hwnw, megys enw cadarn, yn dynodi–“ a men. ber of the sect of independents. pl. cariadogion.' Nid yw yr enw ddim amgen na Caradogion neu Cradogion, sef canlynwyr Walter Caradog neu Cradoo.] Rso 166 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1654 düwr gorfodol. Bu farw yn weinidog yr Eglwys Sefydledig, fel ag yr ydoedd o dan y weriniaeth.* Am y llyfrwerthydd, Thomas Brewster, ymddengys mai gwerin- wr selog ydoedd ; canys bu ganddo law, gydag ereill, mëwn cy- hoeddi amrai lyfrau, y rhai, pan ddaeth Siarls II. i'r orsedd, a farn- wyd yn fradwriaeth. Wrth gyhoeddi y ddedfryd ym mrawdlys yr Old Bailey, yn 1663, cyfeiriodd y Barnwr Hyde at Brewstêr fel hyn:—* Ond, Thomas Brewster, y mae eich trosedd chwi yn ddy- |blyg : gan hyny, barn y llys yw, fod i chwi dalu i'r brenin, am y troseddau a gyflawnwyd, gant o fareïau. Rhaid i bob un o o honoch sefyll wrtho ei hun yn y rhigod o un ar ddeg hyd un o'r gloch mewn un lle yn y Gyfnewidfa ; a'r dydd arall (yr un faint o amser) yn Smithffield ; a rhoi papyr ar eich hetiau, yn hysbysiad o'ch troseddau, yn cyhoeddi llyfrau gwarthus, bradwrus, a phleid- yddol, yn erbyn y brenin a'r llywodraeth. Chwi a garcherir hyd y brawdlys nesaf, ac ni chymmerir meichiau trosoch ; ac yna rhaid i chwi aros yng ngharchar tra y gwelo y brenin yn dda. A phan ryddhëir chwi, rhaid i chwi roddi sicrwydd da trwy iawn—eich hunain am 400p. yr un, a dau o feichiau am 200p. yr un, i beidio ag argraffu na chyhoeddi math yn y byd o lyfrau ond a ganiatëir : a dyma yw barn y llys.'t Yr ydys yn tybio i Brewster fyned gyda'r pererinion a'r Puritaniaid i America, canys ceir un o'r enw yn eu plith. Yr oedd yr argraffydd, James Flesher, yn enedigol o Salis- bury. Bu farw Mehefin 12, 1695, yn 80 mlwydd a 7 mis.j. 2. * A true and perfect relation of the whole transaction concern- ing the Petition of the six counties of South Wales, and the county of Monmouth, formerly presented to the Parliament of the Common- wealth of England, for a Supply of Godly ministers, an account of Ecclesiastical revenues therein, &c. London, 1654.” 4to. Yr awdwr ydoedd Alecsander Griffith. Sylwadau ydyw, tybygid, ar yr un a elwid *The humble acknowledgment of the Inhabitants of South Wales.'$ [4to.] 3. * Strena Wavasoriensis : or a New-years gift for the Welsh Itinerants. Or an hue and crie after Mr. Wavasor Powell, Metro- politan of the Itinerants, and one of the Executioners of the Gospel by colour of the late Act for the propagation thereof in Wales, &c. London, 1654.” 4tô. * Gwaith yr un gelyn mawr i Wavasor Powel, a'r weriniaeth— Alecsander Griffith—yw hwn hefyd, yn yr hwn y mae yn pro- ffesu rhoddi gwir hanes o enedigaeth, bywyd, ac athrawiaeth W. * Traethodydd, 1848, t. 483, &c.; Morgan, Hanes Yonneillduaeth, dan sir Ddinbych ; Williams's Ehninent Welshmen. _~ ·f Timperley's Dictionary. # Timperley's Dictionary. s Gwel rhif 3, d.f. 1650, a rhif 5, d.f. 1652. 1654] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 167 Towel, a'r hwn y mae Antoni Wood yn ei gymmeryd fel hanes geirwir am y gwr hwnw, gan ei fod yn gwneyd i fyny ei hanes am dano yn hollol o hono, ac ereill cyffelyb. Dywed, wrth grybwyll am W. Powel fel curad ei ewythr yn Clun, iddo gymmeryd defod Syr John, a rhag iddo, heb urddau, iddo dan lywodraeth esgobawl,* ddyfod i berygl o gael ei attal, iddo fenthyca gan hen weinidog methedig, yr hwn oedd gâr iddo, ei lythyrau urddau, gan dynu allan enw y cyntaf, a rhoddi ei enw ei hun i mewn, a than liw y llythyrau ffugiol hyny, y mae yn myned, yn ddialw am dano, ac yn dechreu taranu allan o'r pulpudau, fel pe byddai yn ysbryd tanllyd wedi cyfodi o uffern. O blegid ei anghydffurfiaeth, a'r lluaws cyf- eiliornadau y mae wedi eu taenu, ammheuwyd ei alwad, ac edrych- wyd yn fanwl dros yr urddiadau, a chafwyd ef yn ffugiol a thwyllodr- us, a chafodd ei rwymo i ymddangos yn y brawdlys nesaf a gyn- nelid ym sir Faesyfed (lle y pregethodd yn fynych wedi iddo adael Clun); felly ar ei ymddangosiad, a'i gael yn euog o anghydffurfiad, ffugio urddiad, ac athrawiaethau cyfeiliornus, efe, trwy lawer o drafferth, a gadwyd rhag y crogbren. * Ym mhen dwy flynedd efe a ymsefydlodd yn Dartfford, yng Nghaint, lle y taenodd ei gyfeil- iornadau, er mawr hudo a thwyllo eneidiau tlodion.'–“ Ei fod ef, neu hwynt, ag oeddynt ei oruchwylwyr, wedi cael i'w dwylaw uwch law deugain mil o bunnau, yn flynyddol, mewn degymau, tiroedd eglwysig, &c., a bywoliaethau eglwysig a dyrchafiaethau ereill, o ddechreu y flwyddyn 1649 hyd ddiwedd 1653, y rhai oeddynt y pryd hyny heb roi cyfrif am danynt.'–“Iddo, o fod fachgen tlawd, gwas ystabl, ddyfod i gyfoeth mawr, a phrynu ammodrwymau tyddynod y goron ac arglwyddiaethau, a'r rhan fwyaf yn enw dyn arall ; ac i barhau ei goffadwriaeth, iddo adeiladu iddo ei hun dy gwych yng Ngheri, yn sir Drefaldwyn.' Tlyfr yw hwn, fel ereill, 6 ŵaith yí un awdwr, i osod allan holl grefyddwyr y weriniaeth cyn ddued âg oedd bosibl, yn enwedig Wavasor Powel, trwy gasglu, a thaflu ato, bob peth anfanteisiol a ellid ei gael. 4. *Origines Gallicae in quibus Gallorum origines, antiquitates, mores, lingua, etc. illustrantur ; eui aeeedunt Antiquae Linguae Britannicae Lexicon Britannieo-Latinum, et Proverbia Druidum.” Amstelaedami, Jansson. 1654. [4to.] Gwaith M. S. Boxhorn, yw y llyfr ; ac argraffwyd ef, fel y gwelir, yn Holand. [Gweler crybwylliad am Bocshorn dan rhif 1, 1632, t. 113. Gwaith y Dr. John Davies yw y Geiriadur ar y diwedd.] 5. * The Copy of a Petition presented to His Highmess the Iord I?rotector by Bassett Jones of Llanmihangel in the County of Glamorgan, against Colonel Philip Jones, one of His Highness' Council, with Cromwell's Gracious Order, the Colonel's Answer, and the Reply of the said Bassett. 1654.” * [Felly yng nghynysgrif yr awdwr; ond amlwg yw bod rhyw goll neu ddiffyg yn y frawddeg hon.] ~ 168 Llyfryddiaeth y cynny. [1655 Gosod allan y mae fod etifeddiaethau rhai o'r breninolwyr wedi eu gwerthu yn sir Forganwg. Bod y Milwriad Jones wedi prynu rhai o honynt, ac yn eu plith Faenoriaeth Wrinston ; ac yr oedd Bassett Jones fel y gwir berchenog yn ceisio eu cael yn ol. Argraffwyd ef yn gyfrinachol yn 1654. 1655. 1. * Gemma Cambricum, seu Mnemonica Biblorum.—Perl y Cymro, neu Gofiadur y Beibl. Gan Richard Jones, M.A.* Llundain.'f 12plyg. Y mae yn ei ddechreu lythyr bychan o ganmolaeth iddo gan James Howel. Mab ydoedd yr awdwr, RICHARD JONES, i un John Pugh, o Henllan, ger Dinbych. Ganwyd ef yn l603 (yn Llansan- nan, meddai Calamy). Aeth i Rydychain yn 1631, pan oedd tua deunaw mlwydd oed, a chymmerodd y radd o A,.C. yno. Dywedir ei fod yn ddyn deallus, o ddysgeidiaeth nodedig a duwiol, a defnyddiol a llwyddiannus iawn fel ysgolfeistr. Efe a wrthododd urddau, a chodiad os cydymffurfiai. Gadwyd iddo gadw ysgol yn E[enllan dros beth amser, ond o'r diwedd efe a yrwyd ymaith, wedi iddo cyn hyny, mae yn debyg, golli cadwraeth yr Ysgol Rad IRamadegol yn Ninbych. Yr oedd yn fardd o gryn fri, yn Lladin, Seisonaeg, a Chymraeg. Bu farw yn Iwerddon, ond y mae yr amser yn anhysbys, meddai Wood;# ond dywed Calamy mai yn Ninbych y bu farw, Awst 15, 1673, yn 70 oed. Pregethwyd ei bregeth angladdol gan Mr. Roberts, gweinidog cydffurfiol, neu weinidog IEglwys Loegr, yn y dref hòno, oddi ar eiriau y Salmydd, * Gwae fi fy mod yn preswylio ym Mesech.'$ 2. * Testun y Testament Newydd, &c. Llundain.” 8plyg. Dywedir mai yr ail ran o “Berl y Cymro' yw hwn. 3. * Defosiwneu Priod. Printiedig yn Llundain, i Richard Mar- riot, ym monwent Eglwys St. Dunstan. 1655.' Y mae y teitl uchod ar ben ac o dan wyneb-ddalen addurnawl. Y mae teitl arall yn llawnach fel hyn:— * Defosiwn priod, Wedi ei cymhwyso i bum rhan gweddi: sef i. Cyffes. ii. Rhagddeisyfiad. iii. Deisyfiad. iv. Talu-diolch. v. Erfyniad. Ac Arch arbennig tros y clâf. A Chynghorieu a gweddiau ar ddydd yr Arglwydd, o flaen Cymmun, erbyn dydd marwolaeth, a dydd y farn. A. Dwy weddi beunyddiol, sef boreuol * Rhydd Antoni Wood y llyfr hwn yn 1652. + [Yn ol Gwallter Mechain (Gwaith ii. 301) yn Rhydychain yr argraffwyd ef; ond yn ol Moses Williams (Cofrestr, rhif 101), yn Llundain, megys uchod.] # Wood's Athen. Owen. ; a Williams's Eminent Welshmen. $ Calamy's Accouni of Ejected Ministers, vol. ii. p. 848. 1655] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 169 a phrydnhawnol: Wedi ei cyfiaethu yn Gymraee, Trwy waith W. L. M.A. Rhuf. ii. 14. Llundain, Printiedig i Richard Marriot ym monwent Eglwys St. Dunstan. 1656.' Y mae iddo gyflwyniad Lladin gan * G. L.” i * Thomae Myddeltoni Armigero '=Thomas Myddelton, Yswain ; a llinellau Lladin i'r awdwr, y T)r. Walentine, “ gan R. E. M.A. Oxon ;” a chan * J. B. M.A. Oxon,' a ' D. T. M.A. Oxon.” Ar ei ddiwedd y mae * Llun- dain, Printiedig i Richard Marriot ym monwent Eglwys S. Dunstan. 1656.” Dengys hyn mai yng nghydiad y ddwy flwyddyn y cafodd ei argraffu. Ei faint yw 33 t. 48plyg.* Y Dr. Walentine oedd weinidog yn Chalfont St. Giles, yn sir Buckingham, yn amser_Siarl I. Y cyfieithydd oedd John Owen, yr hwn, meddir, oedd wr o sir Fon. 4. * Gair tros Dduw, neu dystiolaeth o blaid y gwirionedd, oddi- wrth amryw eglwysi, a llawer cant o grist'nogion yng Nghymru (a rhyw ychydig oddiamgylch), yn erbyn drygioni mewn lleoedd uchel, gyda llythyr byrr at yr Arglwydd Pendistein Cromwel.” Gwaith Wavasor Powel, meddir, yw hwn, ae yn Seisonaeg yr ydoedd: ond nid yw yn cael ei enwi ym mhlith ei weithiau ereill gan Antoni Wood. Cyflwynwyd ef i ddwylaw Cromwel, heb law ei argraffu wrtho ei hun. Pwnc y papyryn hwn oedd yn erbyn gwaith Cromwel yn galw ei hun yn Arglwydd Bendystain, neu * Lord Protee#or.” Mewn canlyniad, anfonwyd gwŷr i ddal yr awdwr, y rhai a'i cawsant yn cynnal cyfarfod yn Aberbechan, yn sir Drefaldwyn, y rhai a'i cymmerasant o flaen y Major-General Berry, i Gaerwrangon, lle y gwnaeth amddiffyniad o hono ei hun, fek na charcharwyd ef y pryd hwnw. * 5. * A Catalogue of the Lords, Knights, and Gentlemen that have compounded for their Estates. •-* IPrinted for Thomas Dring at the Signe of the George in Fleet- street neare Clifford Inne. 1655.” 5 Cynnwysa hwn enwau lluaws o foneddigion Cymru. 6. * The most notable Antiquity of Great Britain, vulgarly called Stone-Henge on Salisbury plain. Restored by Inigo Jones, Esquire, Architect General to the late King. London, Printed by James Fleshere for Daniel Pakemam at the sign of the Rainbow in Fleet Street, and Laurence Chapman, next door to the Fountain Tavern in the Strand. 1655.” Y cyhoeddwr a'r golygydd ydoedd John Webb. * [Tebycach mai 24plyg ydyw. Y mae 48plyg o'r papyr arferedig y pryd hwnw yn orfychanig.] 22 170 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1656 7. * A Warning-Piece for England, being a Discovery of a Jesuite Designe to Dismember Wales from England, to the ruin of all, tendered to the Consideration of his Highness the Lord Pro- tector, by P. P. 1655.” Tlyfryn 4plyg, o 32 tudalen, ydyw, yn rhoddi hanes rhyw ymdrafod- iaeth nodedig yn llysoedd Aberhonddu ; ac yn cyfeirio yn amlwg at un John Corbet, ynad o Aberhonddu fel hollol ddyhiryn. Y mae yn rhoddi hefyd ryw hanes hynod am Thos. Watkin, o Fuallt, ym |Mrycheiniog, boneddwr ; ac Eliz. Williams a ymosododd ar Jephrey Williams mewn llys cyhoeddus am lofruddio ei mab, Roger Price ; IRhys Gwyn, ac ereill.* 1656. 1. * Gair o'r Gair, neu Sôn am Sŵn, y Lleferydd Anfarwol. Gan Morgan Llwyd, Gweinidog yr Efengyl yng Wrecsam, yn sir Ddinbych. Llundain.” 24plyg. 2. * Ymarfer o Dduwioldeb, &e. -~~ Printiedig gan Sarah Griffin, tros Philip Chetwind.' Yr oedd hwn yn ail argraffiad.f Rhoddwyd ef allan y waith hon trwy ddylanwad Stephan Hughes. 3. * An Antidote against the infection of the Times ; or a faithfull Watchword from Mount Sion to prevent the Ruin of Souls : where- by some speciall Considerations are presented to Sinners, Admoni- tions to Saints, and Invitations to Backsliders. Published for the good of all, by the appointment of the Elders and Messengers of the several Churches ofIlston, Abergavenny, Tredinog, Carmarthen, Hereford, Bredwardine, Cledoek, and Llangors, meting at Brecknock, upon the 29 and 80 daies of the fifth moneth, 1650. London, Printed for T. Brewster, at the three Bibles at the West TEnd of St. Paul's. 1656.” [Un o lyfrau y Crynwyr, fel yr ymddengys, ydoedd hwn; canys y mae ei leferydd yn ei gyhuddo.] 4. * The humble representation and address to his highness (Oliver Cromwell) of several Churches and Christians in South Wales, &c. London, 1656.” 4to. * Hotten's Catalogue. *f Gwel rhif 1, d.f. 1630. 1656] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 171 5. * A Sermon preached at Caermarthen Assizes. By William Thomas, D.D.” Yr oedd taid y gwr hwn [WILLIAM THOMAS, D.D.] yn Gofiadur Caerfyrddin. Er i'r ŵyr gael ei eni yn Bristol, lle yr oedd ei dad yn lliein-werthydd, efe, o blegid marwolaeth ei dad, a ddygwyd i fyny gan ei daid, yr hwn a'i rhoddodd o dan ddysgeidiaeth Mr. Owen Morgan, meistr yr Ysgol Ramadegol yng Nghaerfyrddin, a'r hwn a wnaed wedi hyny yn esgob Ty Ddewi. Aeth i Rydychain, lle y graddiwyd ef yn A.C. Cafodd fieeriaeth Penbryn, yn sir Aberteifi, ac wedi hyny ficeriaeth Llacharn gyda Llansadyrnen. Trowyd ef allan o'i fywoliaeth gan y Profwyr yn 1644, fel un an- addas i'w swydd. Wedi dyfodiad Siarl II. i'r orsedd, cafodd ei fywoliaeth yn ol, ac ychwaneg, nes o godiad i godiad, y gwnaed ef yn 1677, yn esgob Ty Ddewi. Ymddengys ei fod yn weinidog llafurus, a bu yn offerynol i gael argraffiad o'r Beibl yn Gymraeg. Symmudwyd ef o Dy Ddewi i esgobaeth Caerwrangon. Cyhoedd- wyd rhai darnau o'i waith heb law y bregeth hon.* 6. * Animadversions upon a Letter and Papers, first sent to E[is Highness by Certain Gentlemen and Others in Wales: And sinee printed and published to the World by some of the Subscribers. IBy One whose desire and endeavour is to preserve Peace and Safety by removing Offence and Enmity. Printed in the year 1656.'f 7. * The Arraingenment and Conviction of Anabaptism, or a reply to Master Tombes his Plea for Anti-paedobaptism. By refut- tion of his Examen of the dispute at Abergavenny, and Sermon on |Mark 16. 16. Wherein the Antiquitie, Universalitie, and Succes- sion of Infant Baptism since the Apostles days, until the Anabap- tists sprung up in Germany, is maintained, necessity of Dipping refuted, the arguments for it from the holy Scriptures holden out, and the objections against it assoiled. By John Cragge, M.A. and Preacher of the Gospel at Lantilo Pertholy in Monmouthshire. London, Printed by T. W. for H. Twyford, N. Brooks, Tho. Dring, J. Place, and are to bo Sold at their shops. 1656.' Hanes Seisonaeg ydyw am ddadl a fu yn hen Eglwys y Fenni, yn sir Fynwy, ar y 5med o Fedi yn y flwyddyn hon, rhwng Mr. Tombs, Mr. H. Waughan (yr hwn oedd fab i John Waughan, o Gaethle, ger Tywyn, Meirion, ac yn fiear Pant Teg, ger Pont y Pwl, yn sir * Wood's Athen. Oaeon.; Nash's History of Worcestershire ; General Biographi- cal Dictionary ; Williams's Eminent Welshmen, yr hwn a ddyry gyhoeddiad y bregeth hon flwyddyn ym mlaen, yn 1657. Daeth allan hefyd, * Romain Oracles Silenced : or the Prime Testimonies of Antiquity Produced by Henry Turbervil, in his Manual of Controverces Refuted. By. W. Thomas, Bp. ôf Worcester.” 1690. [Ganed y Dr. W. Thomas yn l613, a bu farw yn 1689.] *f Llythyr Mr. Joseph Joseph. 172 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1657 Fynwy), a Mr. Cragg, o berthynas i Fedydd Babanod.* * Yr oedd eglwys newydd o Fedyddwyr wedi ei ffurfio yn y Fenni, yn 1652, ac o ddeutu tri ugain wedi eu chwanegu ati y flwyddyn gyntaf, neu ychydig gyda hyny. Yn ol eu hanes hwy, darfu i hyn roi yn hytrach anfoddhâdifedyddwyr plant yn y parthau hyny. O'r diwedd, cytunodd y ddwy blaid gael dadl gyhoeddus ar y pwne, yn Eglwys Fair, yn y dref hòno, o ddeutu saith wythnos ar ol y Gymmanfa. Y dadleuwyr oeddynt John Tombs, B.D., ficar Llanllieni, f Henry Vaughan, A.C.,í a John Cragg, A.C.$ Y cyntaf dros fedydd y crediniol, a'r ddau olaf dros fedydd plant. Mr. T. a Mr. W. a ddadleuasant gyntaf, yna Mr. Cragg. Wedi hyny, bu iddynt oll argraffu. IEnw cyhoeddiad Mr. C. yw—* The Arraingement and Conviction of Anabaptism.” Nid yw gwaith Mr. W. yn helaeth. Y mae llythyr eyflwyniadol yn ei ddechreu. 8. * Animadversions upon a Letter and Paper, first sent to His Highness by certain Gentlemen and others in Wales: and sinee printed and published to the World by some of the subscribers, 1656.? [Diau mai yr wn yw hwn â rhif 6 uchod.] 1657. 1. “| * Yr Ymroddiad, neu Bapuryn a gyfieithwyd ddwywaith i helpu y Cymry unwaith allan o'r hunan a'r Drygioni.” 12plyg. Yr awdwr ydoedd Morgan Llwyd, o Wynedd. 2. “| “Y Dysgybl a'r Athraw o newydd.” * Thomas, Hanes y Bedyddwyr ; Williams's Eminent Welshmen ; Wood's Athen. Oæon. + Yr oedd Mr. John Tombs yn frodor o Bewdley, yn sir Gaerwrangon, lle y ganed ef yn 1603. Tua saith mlynedd y bu yn Llanllieni. Yn 164l, darfu i filwyr y brenin ei erlid a'i ysbeilio o gymmaint ag a feddai ; a'i erlid wedi hyny ym Mristol. Mabwysiadodd olygiadau pleidiol i fedydd trwy droehi y crediniol Imewn oedran yn unig ; a bu yn ymddadleu yn gyhoeddus ar y pwnc yn Lloegr, yn gystal ag yng Nghymru. Yr oedd yn ddyn enwog, o dalentau helaeth, ac yn gydffurfiwr selog ym mhob peth ond bedydd plant. Ysgrifenodd lyfr Lladin yn erbyn * Harmonia Apostolica ' y Dr. Bull, Esgob Ty Ddewi, ac yn Lladin yn erbyn llyfr Lladin Mr. Baxter ar “Gyfiawnhâd ;' a phregethodd amryw bregeth- au yn Llundain, yn erbyn y Dr. Crisp. Bu farw yn Salisbury yn 1676, yn 73 oed. Ysgrifenodd luaws o lyfrau ereill hefyd.—Palmer's Calamy's Noncon. Mem. vol. ii. pp. 293-296. # Henry Vaughan a fu yn ficar Grantham, yn sir Lincoln. Yr oedd yn 'bregethwr rhagorol, ac yn selog iawn dros y Breninoedd Siarl I. a'r II. Pregeth- ai yn gyhoeddus yn erbyn y llywodraeth ag oedd mewn grym ar y pryd ; ond er ei fod yn erbyn y weriniaeth fel llywodraeth wladol, yr oedd hefyd yn erbyn y seremonïau eglwysig ; ac am hyny, efe a garcharwyd pan ddaeth Siarl II. i'r orsedd, o blegid peidio â darllen Llyfr y Weddi Gyffredin. Aeth wedi hyny gyda'i deulu i Bermuda ; Ond o blegid cael anghefnogaeth oddi wrth y Crynwyr, dychwelodd yn ol.—Palmer's Calamy's Noncon. Mem. vol. ii. pp. 416-18. $ Claddwyd un John Cragg, yn Eglwys St. Martin in the Fields, yn Llun- dain, o ddeutu 1653, medd Antoni Wood (Athen. Oaeon. vol. i. p. 796) ; ond gid ydys yn Bicr ai hwn oedd y dadleuwr. 1657] LLYFRYDDIAETH Y cyMRY. 173 Tebygol mai ail argraffiad ydoedd o'r “ Crynhodeb o Addysg Crist- ionogawl” y Dr. Rosier Smith, o Lanelwy, gan mai * Ymddi- ddan ne ddialogiaeth rhwng y Discibil a'i a'i Athraw ' ydoedd hwnw.* - 3. “ll ' Cyfarwyddyd i'r Cymro.” 12plyg. Gwaith Morgan Llwyd, o Wynedd. 4. \ ' Cymmun & Attebion. Gan Fleetwood, a Tillotson, a W. W.”+ 5. Cerbyd Jechydwriaeth. Neu Prif Byngeiau Crefydd Gristonog- awl wedi eu egluro a'u gosod allan. 1. Yn gyntaf, mewn Senten- tiau a Rheolau awdyrdodol. 2. Yn nessaf, mewn cyd-ymddiddan trwy ymholion ac attebion. Printiedig yn-Ninas Llundain, gan Sarah Griffin, dros Philip Chetwind, 1657.” 16plyg. Awdwr hwn ydoedd Thomas Powel, D.D., ae yn niwedd llyfr Seisoneg o'r enw—* Qvadriga Salvtis. or the Four Gemeral Heads of Christian Religion Surveyed, an explained,' y mae. Dywedir hefyd fod “ Catecism' o'i waith ar y ' Deg Gorchymmyn, a Gweddi yr Arglwydd,' yn Gymraeg a Seisonaeg, yr hwn ni welais ychwaneg am dano.j Cyhoeddodd hefyd weithiau dysgedig ereill, megys, * Elementa Opticae : novâ, facili, et compendiosâ methodo explicata,” Llundain, 1651. * Human Industry, or a history of most manual arts,' Llundain, 166l. * Life of Herod.' * Translations from the Italian of Malozzi, and the French of Balzac.” Y rhai uchod a ad- awodd mewn ysgrif. Dywedir hefyd iddo adael ar ei ol waith dy- ddorol arall, or enw * Fragmenta de Rebus Britannicis ; a short aecount of the Lives, Manners, and Religion of the British Druids and Bards,' yr hwn, meddir (fel y bu gwaethaf yr anffawd), a goll- wyd. Nodir hefyd ryw fân weithiau ereill o'i eiddo. Gofynir bellach pwy oedd yr awdwr boreuol, Cymreig, a dyeithr hwn? el— THOMAS POWEL, D.D., ydoedd fab i John Powel, person y Can- tref, ger Aberhonddu, a'r hwn a anwyd yno yn 1608. Efe a aeth i Rydyehain yn 1625, ac a etholwyd yn aelod o Goleg Iesu yn 1627, ae yn fuan cymmerodd raddau, a gwnaed ef yn Gymmrawd. Yn y fl. 1635, cafodd ei ordeinio yn berson ei blwyf gemedigol, ar gyflwyniad ei frawd. Ond yn amser y rhyfel cartrefol, efe a drowyd o'i weini- dogaeth, gan Brofwyr y “ Weithred er Lledaeniad yr Efengyl yng Nghymru,' am ymlynu wrth y brenin, a darllen Llyfr y Weddi Gyffredin, pryd yr eneiliodd i'r Cyfandir, lle yr arosodd hyd ddy- chweliad Siarl II. i'r orsedd, pan y dychwelodd yn ei ol, ac y cafodd ei le gweinidogaethol drachefn. Y mae ei enw wrth * Gwel d.f. 1609, 1611, a. 1615. *f Yn ol Moses Williams. # [Y gwaith hwn (rhif 5) yng nghyd â'r * Qvadriga,' ydyw hwnw.] 174 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1657 lythyr y Mil. Jenkin Jones, o Lanthetty, yr hwn oedd ym myddin Cromwel, wedi ei amseru Chwef. 6ed, 1563, , mewn cyssylltiad â Thomas Lewis, person Llanfigen, a Griffith Hartley, ficar Aber- esgir, yn gofyn a oedd y gweinidogion a droisid allan yn parhau o dan waharddiad i beidio â phregethu, gan fod rhai wedi anturio ufuddhau i gais rhai oedd yn sychedu am glywed pregethu, ac wedi cael eu hanfon i garchar Casgwent o'r herwydd. Gellid tybio nad oedd gan y Milwriad Jenkin Jones ddim i'w wneyd â'r cyfryw bethau erbyn hyn, gan fod y brenin wedi ei adferu er ys llawer blwyddyn. Ond ymddengys fod yr hen Swyddogion yn cario eu hawdurdod yn y wlad hyd y gallent. Wedi ei wneyd yn D.D., cafodd ganoniaeth Ty Ddewi,* a dywedir iddo gael ei enwi gan Siarl II. i esgobaeth IBristol, ond bu farw Rhag. 31, 1660, cyn cael ei ethol, a chladdwyd ef yn St. Dunstan's in the West, Heol Ffleet, Llundain. Rhoir cymmeriad uchel iddo gan Wood, fel dyn doeth, gwybodus, a dysg- - edig mewn amryw ieithoedd, athronydd a beirniad galluog, a duwinydd o gryn fedrusrwydd. Bu ei fab yntau, Thomas Powel, yn berson y Cantref, yr hwn hefyd oedd yn ddyn o gryn dalent yn ei ddydd ; a'r hwn, pan gafodd ei ddirmygu unwaith, gan un o'i gydwladwyr, ar gyfrif gwaeledd ei ddisgyniad teuluaidd—er ei fod yn alluog i ymffrostio mewn llinach o deulu mor gyfrifol a neb yn y . wlad—a'i hatebodd, mewn natur dda, ar fath o farddoniaeth ddi- fyfyr, fel hyn :— * A ydych chwi yn tebyg na ydwyf foneddig, Mi'ch 'tebaf mewn 'chydig o eirie ; O Nöe a'i dri meibion y daeth holl blant dynion, Ac o un daeth offeiriad y Cantre'.' Y mae rhoddiad y fywoliaeth hòno yn y llaw y Poweliaid, ac yn cael ei gwasanaethu ganddynt, er ys o leiaf dri chant o flynyddau; ond y mae yn awr wedi ei gwerthu i deulu arall.f [Yn y cyfargraff sy ger fy mron, un llyfr yw y * Cerbyd?Jechydwriaeth ' a'r * Qvadriga Salvtis,” ond eu bod wedi eu tudalenu yn wahanol. Cynnwys y gwaith Cymreig, yr hwn sy flaenaf yn y gyfrol, 39 o dudalenau, heb law 4 o ragarweinolion yn y dechreu. Diweddir y dosbarth hwn o'r gyfrol â'r ymgais canlynol at englyn :— * Y Pader, pan trier, Duw-tri a'i dododd O'i dadol ddaioni, Yn faen-gwaddam i bob gweddi, Ac athrawiaeth a wnaeth i ni. 0 L. W AU G HAN.” Yr un peth yn hollol yw y rhan Gymreig â chryn gyfran o'r gwaith Seisonig. Cyflwynir y “ Qvadriga?–“To the Honorable and my worthily honored Lady, the Lädy Eleonor Williams, of Gwerneuet,' a thanysgrifir y cyflwyniad gan * Tho. Powell.” Ar y ddalen nesaf y mae darlun o Bren yn llawn o bob rhyw ffwythau danteithiol, a diodydd blasber yn distylliaw o hono, gyda'r arwydd- air–“ Dispenso munera, coeli' uwch ei ben. Y mae y pren hwn yn tyfu, medd * MIedd Antoni Wood, ond Llandaf, medd Williams. + Wood's Athen. Oacon.; Walker's Sufferings of the Clergy ; Jones's History of Breconshire ; Williams's Eminent Welshmen. 16571 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 175 yr awdwr, yn un o'r Ynysoedd Dedwydd, neu Ynysoedd Canari, yn y Môr Atlantig, a rhydd i ni yr hanes canlynol am dano :— * I have delineated this Tree in the preceding page, according to the descrip- „ tion of Benzo am Italian, who spent l4 years in surveying the vast Continent of America and the adjacent Ilands. It grows in an Iland called Hierro or Ferro, which is one of the Camaries : There is no other Tree in all the Tland besides, neither any water to refresh the Inhabitants but, what this tree affords, the bowels of the Countrey being iron, from whence it hath its name. It may be a fit Emblem of a charitable person in an uncharitable Countrey, and may have other fit and apposit applications. It is mentioned by Sundry Geographers and Travellers, as Hugh Linsehotten, Petr: Bertiws in his desgrip- tion of the Canaries: Sir Rich: Hawkins in his Navigations, and described lby the excellent Du, Bartas, thus, In the Ile of Iron, one of those same seven Whereto our Elders happy name have given, The savage people never drink the streams Of wells and rivers, as in other realms ; Their drink is in the air, the gushing spring A weeping tree out of it self doth wring : A tree whose tender-bearded root doth spread In driest sand ; his Sweaty leaf doth send A most sweet liquor : and like as the vine Untimely cut, weeps at her wound the wine In pearled drops, incessantly distills A royal stream, which all their cisterns fills.' Y mae yr awdwr, fel y canfyddir, yn adrodd y chwedlau disail hyn am y maeth-roddawl bren dychymmygol hwn gyda phob difrifoldeb, megys hanes credadwy, ac nid fel llên y werin, yr hyn beth yr oedd yr hen bobl mor nodedig hoff o hono. Cynnwys y dosbarth Seisonig 126 o dudalenau, gydag 28 o rag- arweinolion.] 6. “| ! Gwyddor uchod. 0. G. M. Llundain.” 12plyg.* 7. * Y Cywir Ddychwelwr, yn Datguddio y Nifer bychan o'r rhai Gwir Gredadwy, a'r anhawsder mawr o droedigaeth cadwedigol. Ym mha un yr agorir yn rhagorol ac yn Eglir y dewisol a'r Duwiol wyddorion hyn, sef yn 1. Fod Duw, a bod y Duw yma yn dra gogoneddus. 2. Wneuthur o Dduw ddyn mewn Cyflwr Bendigedig. 8. Trueni dyn trwy ei gwymp. 4. Crist yr unig brynwr drwy werth. 5. Mae ychydig a fydd gadwedig, a hyny drwy lawer o anhawsdra. 6. Mae colledigaeth dyn sydd o hono ei hun. Gan Tho. Shepheard, cyfaill gynt o Ysgoldŷ Emmanuel Ynghaer- garddu, ac yn ddiweddar Bugail o Gaer-garddu yn Lloegr newydd, o gyfieithiad R. E. yn y fl. 1655, ac a roed allan gan W. Greenhill yn y fl. 1657.” Y mae yn ei ragflaenu gan y cyfieithydd, * At fy nghyd-wladwr anwyl y Cymro,' yr hwn a ddiwedda, “Yr eiddot yn yr Arglwydd IR. E.,” yna yr–“ Att y Darllenydd Christionogol.'' Yn ei ddiwedd y mae yn y ddwy iaith: “Y mae y llyfr hwn ae amriw eraill llyfrau cymraeg iw gael i werth gan Thomas Brewster ; tan lun y tri Bibl yn ym-mul Pauls'–“ This Book and Several other Books in Welsh are * Yn ol Moses Williams. 176 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1657 to be sold by Thomas Brewster, at the three Bibles neer the West end of Pauls Church-yard, London.' Yr awdwr, THoMAS SHEPHEARD, A.C., a anwyd yn Towèaster, yn sir North- ampton, ym 1605, a chafodd ei ddysgeidiaeth yng Nghaergrawnt. Ar ei ymadawiad o'r brifysgol, cafodd ei benodi yn ddarlithydd yn IEarls Colne, yn Essecs ; ac ym mhen tair blynedd, efe a ddiswydd- wyd gan yr Archesgob Laud, am anghydffurfiaeth. _Wedi hyny däeth yn gapelwr teuluaidd i Syr Richard Darly, yn Buttercromb, sir Gaêrefrog ; ond ni oddefai archesgob Caerefrog iddo bregethu heb roddi ei law wrth y canonau, &c. Yna efe a symmudodd i Heddon, yn Northumberland ; ond yno canfu llygad Laud ef, ac ni oddefai iddo bregethu heb gydymffurfio, yr hyn a wnaeth iddo ben- derfynu mudo i Loegr Newydd, America, yn 1634, a lle y cyrhaedd- odd yn Hydref, 1635. Ysgrifenodd amrai lyfrau, heb law hwn. Bu farw, Awst 25, 1646, yn 43 oed.* Am y cyhoeddwr Seisonig, William Greenhill, efe a anwyd yn sir Rhydychain, ae a gafodd ei ddysgeidiaeth yn y brifysgol hòno. Bu yn weinidog yn Stepney, yn amser Siarl I. a Cromwel, o'r lle y trowyd ef ymaith yn amser Siarl II.f Yr oedd yn un o'r Gymmanfa Gynnulleidfaol a gynnaliwyd ym mhalas y Savoy, Llundain, yn 1658, er ceisio gwneyd rhyw gynllun o gydweithrediad rhwng Ymneillduwyr yr oes hòno.Í Am y cyfieithydd, R. E., nid oes dim wedi ei drosglwyddo i'r oes hon. [Wrth * Gaer-garddu' y golygir Caergrawnt neu Cambridge ; ac wrth * Gaer- garddu ' yn Lloegr Newydd, Cambridge, ger llaw Boston, ym Massachu: setts. Sefydlwyd * Coleg Harvard,' a elwir yn awr * Prifysgol Harvard,' y lle hwnw yn y flwyddyn 1636. Y mae y Gaergrawnt hon o ddeutu ëair ' milltir o dref Boston, a chyssylltir y ddwy â'u gilydd gan bont dros yr afon Siarls. Y sefydliad hwn * Ynghaer-garddu' yw yr addysgfa hynaf yn Nhaleithiau Cyfunol America. Ar y cyntaf galwyd y dref yn * New Town,” neu Dref Newydd ; ond pan sylfaenwyd Coleg Harvard ynddi, cyfnewidiwyd yr enw yn Cambridge, o anrhydedd i Brifysgol Caergrawnt yn Lloegr.] 8. * Remains concerning Britain : Their Languages, Names, Sur- names, &c. Written by William Camden, Esquire, &c. The sixth Impression, with many rare Antiquities never before imprinted. By the Industry and eare of John Philipot Somerset Herald: and W. D. Gout. London, Printed for Simon Miller, and are to be sold at the Sign of the Star, in St. Pauls Church-yard. 1657.' 9. * Reports relating to divers Tenements and Lands in various parts of Wales, Cheshire, Shropshire, &e. By Sir G. Coke, Kt. 1657.? Y mae gydag ef arlun o wneuthuriad — Waugan. * Brooks's Life of the Puritans, vol. iii. pp. 109-107. + Palmer's Calamy's Ejected Ministers, vol. ii. p. 468. # Congregational Magazine, 1826, p. 452. 1658] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 177 1658. 1. * Prif-fanau Crefydd Cristionogawl a Llwybraiddfodd Byrr o'r Athrawiaeth o honi. O Gyf. Row. Waughan, Esqr.” Llundain. 12plyg.* 2. * Yr arfer o Weddi yr Arglwydd a amddiffynir yn erbyn Dadleuon y newyddiaid o'r amseroedd yma. Gan Ioan Despagne.'f John Despagne ydoedd ysgrifenydd Ffrengig, a phregethwr yng Nghapel Somerset House, Llundain, yn 1656, &c. Efe a aëhwyn- • odd o blegid rhywbeth yn llyfr * Ymarfer o Dduwioldeb,” nid o blegid dim drwg ynddo, medd A. Wood, “ o blegid y mae y rhan fwyaf o'r bobl gyffredin yn edrych ar ei awdurdod yn gyfartal i'r Ysgrythyrau.'i Ychwanega Moses Williams fel hyn, ar ol enw yr awdwr:–“ Cyfieithiad R. W., Esqr. 12plyg. Iago ab Dewi, & Beveridge, & Fleetwood, & Nicholas, & Wells.” Nid ydys yn gallu dyfalu beth a olygai Mr. Williams wrth yr enwau hyn, a'r cyffelyb, y rhai sy ganddo yn fynych yn gyssylltedig â'r llyfrau a enwa, fel pe buasent oll â llaw yn nygiad y llyfrau allan, naill ai fel cyfieithwyr, argraffwyr, neu werthwyr ; yr oeddynt yn byw ym mhell ar wahan oddi wrth eu gilydd, o ran lle ac amser. 3. * Pregeth yn erbyn Schism : Neu, Wahaniadau yr Amseroedd hyn: A Bregethwyd yn Watlington yn sir Rydychen, mewn peth 'cythryfwl Med. 11. 1662. Yn ol ymddadleu cyhoeddus a fu yno |Rhwng Jasper Mayne, D.D. Ac vn . . . . . . $ Cyfieith. R. W. Mat. 13. 46. Cyffelyb yw Teirnas nefoedd i rwyd a fwriwyd yn y môr, ac a gasglodd o bob rhyw beth. Caer-Ludd: Argraphedig gan Jo. Streater tros Phil. Chetwynd.” Cynnwysa y llyfr hwn 30 tudalen, heb law yr wyneb-ddalen, a llythyr cyflwyniadol Rowland Waughan, yn 4 tudalen arall, * Iw anwyl nai Ev. Waughan, a'i deulu cariadol ym Moel y Fronllwyd y deisyf R. W. lawenydd tragywyddol.” Gan ei fod yr arddangosiad egluraf a welsom o ysbryd yr hen yswain o Gaergai, rhoddir ef yma yn llawn.:— * Fy anwyl nai, gan eich bod chwi mor ofalus am rai om trafferth- ion bydol, ac yn enwedig am gadw y llyfrau om cyfieithiad: (an cefaill mwynaidd Mr. Edwarit Parry o.lys y cydwybod,) Ni welaf neb îawnach o herwydd amryw rwymedigaethau i fod yn ym- geleddwr i annerch ac arwydd om gwaith i na chwychwi, na lle - * Yn ol Moses Williams. *f Yn ol Moses Williams. # Wood's Athen. Oacon. vol. i. p. 486. $ Nis gallwyd gwneyd y gair, neu y llythyrenau, yn llawn, o blegid toriad ymaith ymyl y ddalen. 23 178 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1658 gwell i minnau iw yrru nag at vn a dal y pwyth adref yn ei gel- fyddyd yntau, O bydd achos: mi a welaf yr awrhon i mi achos dda i ddiolch i Dduw ae i orfoleddu yn ein gwaith yn gwrthryfela (er na ynnillodd yr vn o honom ni ond ychydig ar ein gwaith, etto rhaid oedd i ni fyned ar ol ein rhywogaeth) y naill tros y Brenin a gwir ragorfraint y Gymanfa, a'r llall tros y Brenin ar Gymanfa, ac i ddiweddu yn llawen mô/wus rapïat utrumg ; bellatorem y trydydd aeth - â'r asgwrn. Sir : i roi ar lawr yr achos o gyfieithu y bregeth hon dyma yr EHistori fer honno : yn y Sessiwn, pryd yr oedd Jo: Lloîd o Faes y pandy yn Siryf ef am taflwyd ar y Cwest mawr, yr amser yr oedd rhyw affaith yn erbyn vn or Seinetiau newydd, fe ddaeth eu Harchescob hwynt o flaen y Barr* i achwyn fy mod i yn vn or troseddwyr mwyaf, &c. Gofyn o honof fi genad i'r vsdus i'w atteb, ef am neccauodd yn lan, yn ol hyn yr scrifennais at yr Achwynwr ac mewn mis meu ddau mi gefais atteb yn ei feddwl ef, Yn ei lythyr y cymmerai achos a chablu yr anrhydeddusaf, Doctor G. Gr. o lan y myneich, i ddwylaw yr hwn yr anfonais i ein llythyrau gwrthwynebus, ac yno yn vn oi areithwiw lythyrau, yr anfonai Dr. Gr. ei Gyngor parabl-ddoeth or llyfr hwn ym Mith . . . . . . * ai frodyr ffydd ir iawn, neu gael gweled eu gwaith yn gyrru Doctor 1Maîn, a'r cyfryw ddysgawdwyr ir to, Proffesu enw Cristion yr wyf, a deisyf gwneuthur daioni im gwlad, heb na bustl na chwerwdod yn enw y Duw byw mi fedraf ddywedyd om calon maddeu i ni ein dyledion fal y maddeuwn &c. Maddeued Duw ir rhai sydd yn gwyrdroi y bobl o throed hwy oll i'r iawn, yr vnig Dduw hwnnw a roddo vnion Grefydd yn Ecclwys Brydain ; hyn yw gwir ddymuniad IEich ewythr anwyl ieh gwasanaeth. R. W.' Yn y flwyddyn 1644,f yr oedd Rowland Waughan wedi ei nodi yn Sirydd; a pheth rhyfedd iddo gael ei ddewis ar y * Cwest mawr ' yn amser Cromwel, yn enwedig gan fod Waughan mor selog dros y “ Gymmanfa a'r Brenin,” neu y Senedd a'r Brenin, tra yr oedd ei * anwyl nai o Foel y Fronllwyd' o'r ochr arall. Ymddengys fod y ddau wedi cymmeryd arfau yn y rhyfel cartrefol, a gelwid yr ewythr weithiau yn Cadben Waughan, neu fel y dywedai y Cymry, * Capten Fychan o Gaergai,” i'w wahaniaethu oddi wrth un arall, o'r un cyfenw, ydoedd yn blaenori y naill du neu y llall yn yr ym- rysonau hyny. Wrth y * Seinetiau newydd' y deallir y crefyddwyr ag oedd o blaid y weriniaeth. * Eu Harehesgob hwy ' oedd Wavasor Powel, a'r * Anrhydeddusaf Doctor G. G. o lan y myneich,” ydoedd y Dr. George Griffith, a fu wedi hyny yn Esgob Llanelwy, ond oedd y pryd hyny yn berson Llan y Myneich, fel y ceir gweled yn helaethach yn ei hanes. Bu ef mewn dadl â Wavasor Powel.1 [JASPER MAYNE, D.D., ydoedd ysgrifenydd cyfymgerddol a duwinydd yn yr 17fed ganrif. Ganed ef yn Hatherleigh, yn Nyfnaint, a derbyniodd ei addysg yn Ysgol Westminster a Phrifysgol Rhydychain, lle y graddiodd yn D.D., ac * Mr, Wavasor Powel, mae yn debyg. + [Yn ol y gofres o Siryddion Meirionydd, argraffedig yn yr ail gyfrol o'r Archaeologia Cambrensis, yn 1643 yr ydoedd Rowland Fychan yn sirydd Meirion.] # Gwel rhif 1, 2, 3, d.f. 1652, 1658] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 179 y cymmerth urddau santaidd. Dyoddefodd lawer yn ystod rhwysg Cromwel o herwydd ei ymlyniad diwosgryn wrth yr achos breninol ; a phan ddaeth yr Adferiad, gwmaed ef yn archiagon Sisedr. Ysgrifenodd dwysged o gyfym- gerddi, y rhai a ddangosant gryn lawer o arabedd ac ysmaldod, Bu farw yn 1672.] 4. * Prif-fannau Sanctadd, neu Lawlyfr o Weddiau a wnaethpwyd yn dair Rhan. O waith yr Anrhydeddus Athro William Brough Dr o ddefinyddiaeth, a Deon diweddar o Gwaerloiw. Y trydydd argraphiad yn Saesonaeg ar cyntaf yn gamberaeg o Gyfieithiad IRow. Waughan Esq. Peth mawr yw bod yn Gristion nid i ym- ddangos. Hier. Caer Lvdd, Printiedig gan Sara Griffin tros Philip Chetwind o'r heol hynaf. 1658.” 4plyg. Y mae yn gyssylltedig ag anerchiad R. W. i'w * anwyl nai Ev. Waughan,” sydd yn blaenu * Bregeth ar Schism,'* linellau Lladin canmoliaethol i R. Waughan, W. Salisbury, a W. Brough, D.D. Y Dr. WILLIAM BROUGH a addysgwyd yn Rhydychain, ac wedi hyny a fu yn berson St. Michael, Cornhill, Llundain, yn Gap- elwr i'r Brenin, ae yn Ganon Windsor. Yr oedd mewn ffafr fawr gan yr Archesgob Laud, “ ac am hyny a gyfrifid gan y Puritaniaid,' medd Wood, * yn Arminiad, yn gogwyddo at Bab- yddiaeth, ac nis gwn i pa beth, yr hwn, yn nechreu y gwrthryfel a gyfodwyd ganddynt hwy, a drowyd o'i bersoniaeth, a ysbeiliwyd, a throwyd ei wraig a'i blant dros y drws, ac yntau yn gorfod ffoi i Rydychain.” Wedi yr Adferiad, gwobrwywyd ef â deoniaeth Caer- loew yn Awst, 1663. Bu farw Gorph. 5, 1671.f 5. “| “Y Llwybreiddfodd byr o Gristionogawl Grefydd. Gyd ac adroddiad hynodol o riw fannau o Athrawiaeth o'r hyn (er mwyn eglurwch) a grybwyllwyd yn llyfrau o'r blaen. O gyfieithiad Row. Waughan, Esq.' Llundain. 12plyg. 6. * Ymddiffyniad rhag Pla o Schism : Neu Swyn gyfaredd yn erbyn neillduaethau yr Amseroedd. A dymwyd allan o waith St. IPaul a St. Jud. Yn dangos trwy ysprydoliaeth goruchel i ba gyf- ryw bechodau a pheryglon ofnadwy y ysyrthiant hwy, y rhai a rêd allan or Ecclwys i Shism neu rwygiad. Ac o ba fath gynneddf melldigedig ddamnedig ydyw y gwyr a demtia, ac a arweinia ir cyfryw neillduadau. Cyfieithiad R. W. Ese. T?rintiedig ynghaer Ludd gan Joa. Streater, tros Philip Chetwinde, 1658.? * Gwel rhif 3. + Walker's Sufferings of the Clergy, 180 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1658 Ymddengys fod yr hen wr boneddig o Gaergai yn llafurus yn ei ddydd yn amddiffyn ei blaid ym mhob modd. Dyma chwech o fân lyfrau mewn un flwyddyn, ac oll yn ffafr yr Eglwys. 7. •| * Amddiffyniad y Bedyddwyr, yn erbyn Ymosodiadau y bobl a elwir Quakers.” Llundain, argraphwyd 1658. B Gwaith dau o'r Bedyddwyr o'r enwau John Price a William oun d. - WILLIAM BoUND oedd yn byw yn y Garth Fawr, ym mhlwyf Llandinam, yn sir Drefaldwyn, a'i esgynyddion ef yw y Preisiaid sydd'yno yn bresennol. Yr oedd dau frawd o honynt, William a John, y rhai a fuont ddefnyddiol iawn yn eu hoes. Bu farw John yn 1657, cyn i'r llyfr-ddyfod o'r wasg. Enw yr ysgrifenydd Cryn- yddol oedd John Moon.* JOHN PRICE oedd yn byw ym Maes y Gelli, ger Nantmel, yn sir Taesyfed. Yr oedd yn wr deallus, a chynnorthwyol iawn i'r gweinidog, Mr. Hugh Evans, tra y bu fyw. Yr oedd yn pregethu yn achlysurol. Ystyrid ef yn ddyn defnyddiol a chymmeradwy yn ei gymmydogaeth. Cafodd weled llawer o erlidigaeth yn achos ei grefydd yn ei oes. Bu farw yn 1673, a chladdwyd ef ym mynwent Nantmel. Yr oedd mor wrthwynebol i gydymffurfio yn farw ae yn fyw, fel y gorchymmynodd iddo gael ei gladdu â'i ben yng ngwrth- wyneb i'r beddau ereill! a rhoddwyd careg ar ei fedd, a llafn o bres ar ei chanol, ar yr hwn, gyda'i enw, yr oedd deg llinell Seisonig, a'r llythyrenau cyntaf ym mhob llinell yn gwneyd ei enw. Yr oedd yn rhaid ei fod o deulu uchel, pan y rhoddid y fath gareg gostus ar ei fedd.f ~ 8. “| “ British and Outlandish Prophecies: most of above 1000 years Antiquity, the rest very Ancient, Foretelling the several Revolutions which hath and shall befall the scepter of England ; the Coming in of the Normans, Continuance and Extirpations ; the late Warrs ; the late Kings death ; his Highness's Conquest and arrival to the Seepter, Sovereigntie and Goverment of Great IBrittain, and most of the great Princes of the world by their par- ticular names ; and that his Highness that now is shall Conquer most of them. Also, His Highness's lineal descent from the antient Princes of Brittain, clearly manifesting that Hee is the Conquerour they so long prophesied of. Also, a short account of the late King's Original ; published in Welsh and English for the satisfaction of the Intelligent in either Tongue. By Thomas Pugh, Gentleman. TIondon printed by Lodwick Lloyd, at his Shop next to the Castle in Corn Hill, 1658.” [4to.] * Hanes y Bedyddwyr, gan J. Thomas, t. 109, ll0 ; Brooks's History of the Puritams, vol. iii. p. 293. *f Hanes y Bedyddwyr, gan J. Thomas, t. l10. 16581 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. • 181 Seisonaeg yw y llyfr hwn gan mwyaf, ac o hono ef y cafodd yr hynafiaethydd hwnw, Iolo Morganwg, un o awdlau y * Coronog Eab ' sydd yn gyhoeddedig yn y Iolo MSS.* Mynegiad Cymraeg a Seisonaeg am flinderau y Siarliaid ydyw, medd Angharad Llwyd.f 9. “| * Prophwydoliaethau Myrddin.' 10. * Lexieon Tetraglotton, An English-French-Italian-Spanish Dictionary, Wherunto is adjoined a large Nomenelatvre of the proper Terms (in all the fovvr) belonging to several Arts, and Sciences, to Recreations, to Professions both Liberal and Mechanick, &c. Divided to Fiftie two Sections ; With another Wolume of the Choicest Proverbsin all the Sayed Toungs, (consisting of divers com- pleat Tomes) and the English translated into the other Three, to take off the reproach which useth to be cast upon Her, that She is but barren in this point, and those Proverbs She hath, are but flat and empty: Moreover, Ther are Sundry familiar Letters and Werses running all in Proverbs, with a particular Tome of the British, or old Cambrian Sayed-Sawes and Adages, which the Author thought fit to annex hereunto, and make Intelligible, for their great Antiquity and Weight : Lastly, there are five Centuries of New Sayings, which, in traet of Time, may serve for Proverbs to IPosterity. By the Labours, and Lucubrations of James Howell, Esq. Seneseo, non Segnese0. London, Printed by Thomas Leach,' [1659,j folio.] Y mae i'r rhan Gymreig o'r llyfr mawr a chywrain hwn, rag- ddalen arall, â'r darn neu y dosbarth hwnw yn cael rhifo ei dudalen- au wrtho ei hun:—* Diharebion Cymraeg, WWedu ei cyfieithu yn Saisoneg. British, or old Cambrian Proverbs, and Cymraecan Adäges, never Englished, (and divers never published) before,.” Y mae yr * Epistle Dedicatory ' yn gyflwynedig * to the Right Honor- able, (My most endeered Lord) Richard Earl of Carbery, &c. At His IPalace in Golden-Grove ;' ac wedi ei amseru * London 46 Idus Martii, 1658,' gan yr awdwr * Jam. Howell;' ae un aralltra chywrain, “To thé J{noyving Reder;' ac ' A Letter to the Author from a worthy Gentleman, wh9 supplied him with som British Proverbs,' gan * Richard Owen,' a'i amseru * Eltham in Kent, Aug. 20. 1657.” 11. “Rhan o waith Mr, Rees Prichard, Wiear Llanymddyfri.” Dywedir, mewn nodiad ar y diwedd, dyddiedig ' Tach. 1658,' gan * Iolo MSS. 279. + A. Llwyd's History of Mona, p. 180. # [Nid wyf yn gwbl sicr am y flwyddyn sydd ar dudalen cyntaf y llyfr am. rywiog a thra dyddorol hwn, gan fod y dyddiad yn fy nghyfargraff i'wedi ei ruglo ymaith; ond 1659 sydd ar yr holl dudalenau enwol erëill, o'r rhai y mae amryw yn y llyfr, ac yr wyf yn tybied mai l659 sydd ar yr un cyntaf iíefyd; ac os felly, y mae wedi ei gynamseru o flwyddyn yn y gofres hon.] 182 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1659 H. M., diwygiwr y wasg, fod hwn y trydydd argraffiad, neu ei fod y drydedd ran : nis gall hyny fod, os nad yr un yw hwn â'r un a roddir yn 1670. Rhyw un rhan o bedair ydyw o waith y Ficar. 12. “| * The very eurious Aet of Parliament issued during Richard Cromwell's Protectorate, for taking the Accompts and Redressing ♦ … … * concerning the Tythes and Church Livings in Wales, and Co. of Monmouth. Printed for the Parliament. 1658.' 1659. 1. “| * Diarhebion Cymreig, wedi eu cyfieithu gan James How el.” Llundain. Unplyg [Nid yw hwn ddim amgen na darn neu gyfran o'r * Lexicon Tetraglotton,' sef y rhif 10, a gofnodir d.f. 1658. Hwn yw yr unig ddarn Cymraeg sydd yn y gwaith hwnw. Cynnwys 48 o dudalenau. Os ystyrir ef yn waith gwahanredol, ni ddylasid ei gofnodi fel rhan o'r Geirlyfr Pedrieithiog ; ac os ystyrir ef (yr hyn ydyw mewn gwirionedd) megys rhan o hwnw, ni ddylasid ei osod ef i lawr ar ei ben ei hun. Heb hwn nid-oes dim perthynas rhwng y Geirlyfr a Chymru neu Gymraeg; ac amlwg yw na ddylasid cofnodi yr un gwaith ddwywaith. Hyd yr wyf yn deall, ni chyhoeddwyd mo'r * Diharebion Cymraeg' ar eu pen eu hunain.] Yr ydys yn cymmeryd yn ganiataol* mai JAMES HOWEL y llythyrwr ydoedd yr uchod, yr hwn a anwyd yng Nghefn y Bryn, ym mhlwyf Llangammarch, yn sir Frycheiniog, yn 1594, lle yr oedd ei dad, Thomas Howel, yn gurad o'r fl. 1576 i 1631, pan y cafodd Gynwil Elfed, yn sir Gaerfyrddin. Cafodd Howel ei ddysgeidiaeth yn Hen- ffordd a Rhydychain, a chymmerodd radd B.C. Teithiodd lawer ar y Cyfandir, a gwasanaethodd fel ysgrifenydd i Iarll Caerlyr, pan yn Denmarc, fel llysgenad ac ysgrifenydd y llywodraeth, a charcharwyd ef am ei wastraff y pryd hyny. Cynnaliodd ei hun, ar ei waith yn ysgrifenu yn benaf, yn amser Cromwel; ond pan ddaeth Siarl II. i'r orsedd, efe a gafodd y swydd o Hanesydd Breninol, h.y., i groniclo ysgrifeniadau y llywodraeth, yr hyn a fwynhaodd hyd 1666, pan y bu farw. Enwir tua thrigain o lyfrau o bob math o'i eiddo gan Wood. Mae yn debyg mai yr un a enwir uchod yn Gymraeg yw yr un a enwir gan Wood fel hyn, “ Proverbs ; or, old sayed sawes and adages in English, or the Saxon tongue, Italian, French, and Spanish: Whereunto the British, for their great antiquity and weight are added.'f 2. “| * Gair mewn pryd i gyfarwyddo i Gymru i adnabod y wir (hên) ffordd o Addoliad (Duw). Printiedig yn Llundain gan G. Dawson,í ac a werthir yn ei shop ef dan y tri Bibl, yn ymul Pauls.' * [Y mae hyny tu hwnt i bob ammheuð. Cymh, rhif ll, d.f. 1644.] + Wood's Athen. Oacon. vol. ii. pp. 165-169. # Gall fod y Dawson hwn yn rhyw berthynas i Joseph Dawson, yr hwn a drowyd o'i ŵeinidogaeth o Gapel Eglwysig. Thornton, yn Sir.9aerefrog, ar ddyfödiad Siarl II. Ti'r orsedd.—Palmer's Calamy's Noncon, Mem. vol. iii. p. 452. 1659] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 183 8. %| Nad yw Gweddi Gyffredin yn wasanaeth dwyfol.” 4. : The Testimony of WWilliam Erb ury, left upon Record for the Saints of Succeeding Ages. Being a Collection of the Writings of the aforesaid Author, for the benefit of Posterity. Whereupon is added The Honest EIeretick, being his Tryal at Westminster.' London, 1659. Y mae yn cynnwys 23 o draethodau. Y mae rhai ereill yn y Gywreinfa Brydeinig. - 4. “| * Articles of Impeachment of transeendant Crimes, Injuries, Misdemeanors, and high breach of Trust eommitted by Col. Philip Jones, exhibited by Mr. Bledry Morgan, with Col. Jones' Answer. 1659.? 5. “| * Legend of Captain Jones.' Yr awdwr ydoedd y Dr. DAVID LLOYD, deon Llanelwy. Ganed ef yn y Berth Lwyd, ym mhlwyf Llanidloes, yn 1598. Derbyniwyd ef i Goleg yr Holl Eneidiau, yn Rhydychain, pan yn 14 oed. Daeth wedi hyny yn gymmrawd o'r coleg hwnw, a chymmerodd ei raddau yn y gyfraith leyg. Yn 1642 gwnaed ef yn Ebrwyad Llanfair Dyffryn Clwyd, ae yn Wardain Ysgol Ramadegol Rhuthyn, ac yr oedd ar un pryd yn dal prebenduriaeth yng Nghaerlleon. Yr oedd hefyd yn Gapelwr i Iarll Derby. Cafodd Ddeoniaeth Llanelwy gan yr Esgob Griffith. Dywedir y cyfansoddodd y * Legend ' uchod ar * Awdl Richard Sion Greulon,” neu Richard ab Sion, gan Sion Tudur. - Bu farw Gorphenaf 23, 1696, a chladdwyd ef yn Llan Sant Ffraid, sir Drefaldwyn.* 6. * Records of some persecutions inflicted upon some of the Servants of the Lord in South Wales, with the sufferings of many for not paying Tithes, not coming to the Steeple Houses, &c., also the fruits of some of the priests who are called Ministers of the Gospel in South Wales and Pembrookshire, by F. Gawler. 1659.? 4to. 7. * Perfect life of the Son of God vindicated, also an arrow shot out of Zion against Babylon and her Merchants, among whom is Waviseur Powell, pleading for Sin in a dispute at Knighton, in IRadnorshire. By Morgan Watkins. 1659.” * Williams's Eminent Welshmen;Wood's Athen. Oaeon.;BrownWillis'sSt. Asaph; Y Brython, 1860, t. 443. [Yn ol yr Eminent Welshmen, ar y 7fed o Fêdi, l663, y bu farw ; ac yn ol yr un awdurdod, yn 1656 y cyhoeddwyd y “ Legenâ of Captain Jones ' gyntaf. Ceir “Awdl Rhisiart Sion Greulon,' o waith Sion Tudur, yn Y Brython, i. 215.] 184 LLYFRYDDIAETH Y cyMRY. [1660 8. “| * Articles of High Treason made and Enaeted by the late BIalf-Quarter Usurping Convention, and now presented to Publick Wiew for generalsatisfaction, of all true Englishmen, with a Petition, or Remonstrance, from the Shentlemen of Wales, to their cood Worships, together with Trotters Journey-man on his Amble to the Gallows. «* Imprinted for Erasmus Thorogood, and are to be sold at the Signe of the Roasted Rump. 1659.' Gwaith gwawdlyd y breninoliaid yn erbyn y weriniaeth ydyw. 9. “| * Articles of Impeachment of Transeendent Crimes, Injuries, Misdemaenors, Oppressions, and high breach of trust eommitted by Col. Phil. Jones, exhibited by Mr. Bledry Morgan, with Col. Bhil. Jones's Answer. Printed in the year 1659.” Yn gyfrinachol y cafodd ei argraffu. Yr oedd Cromwel wedi marw yn ddiweddar, ac yr oedd pobl yn dechreu meddwl pa fodd y gwneid o hyn allan. Buasai y Milwriad Philip Jones dros ddeng mlynedd y dyn mwyaf yn Neheudir Cymru. Y mae pob math o gyhuddiadau yn cael eu dwyn yma yn ei erbyn. Y mae pobl Caerfyrddin, Morganwg, Mynwy, Brycheiniog, Maesyfed, ae Aberteifi yn dyfod â chyhuddiadau hynod yn ei erbyn. Rhoir enwau cannoedd o Gymry enwog y dyddiau hyny. [Yr un yn ddiau yw hwn â rhif 4, dan y flwyddyn hon.] 1660. 1. “| Cowir a ffyddlawn ateb i Lyfr a enwir ychydig Gyfar- wyddiadau i'r Cymru yn erbyn y Cyfeiliorni sydd ym mysg y |bobl a elwir Cwacers, yn yr hon y mae yr awdwr di henw yn âangos i ysbryd maleusus a chenfigenus yn erbyn pobl Dduw. Gyda gwahoddiad i'r Cymru truain fel y byddo ydynt uno goleini Crist oddimewn uddynt, a rhodio yntho. Oddiwrthim ni, y rhai mae y byd drygionus mewn gwawd yn i galw Cwaeers. Chandler*, & Crook,# & Rondl Davies, & Evans. Llundain.” 12plyg. * Cafodd un Thomas Chandler ei droi allan o Eglwys Hoydon Mount, yn Essecs, pan ddaeth Siarl II. i'r orsedd ; a bu iddo fab o'r enw Samuel, yr hwn oedd y gweinidog ymneillduedig cyntaf yn Ffareham, ac wedi hyny yn An- dover, yn sir Hamp. Yr oedd hefyd un arall o'r enw John Chandler, yr hwn a ordeiniwyd yn ol dull y Presbyteriaid, cyn adferiad Siarl II, ac a gafodd fywoliaeth Petto, gan yr Esgob Reynolds, heb ei ail ordeinio. Yr oedd yr esgob ar y cyntaf yn anfoddlawn i ganiatàu ei gymmeryd i'r yweinidogaeth heb ei ordeinio, i'r hyn yr oedd gan Mr. C. wrthwynebiad ; ond o'r diwedd dy- wedodd fod Mr. Chandler yn gystal gweinidog eisoes ag y gallasai ef ei wneyd, gan ddywedyd wrtho yntau y gallai fyned a phregethu yr efengyl yn Petto. Efe a ddarllenai ryw ranau o'r Llyfr Gweddi Gyffredin, a şg y wenwisg ambell waith ; ond nid arferai yr holl seremonïau, am yr hyn y bygythid ef weithiau, ond ni chafodd ei erlid.—Palmer's Calamy's Nonconformists' Mem- 'morial, vol. ii. pp. 220, 221, 229. + Cafodd un John Crook, A.C., ei droi o Gapel Denby, ym mhlwyf Pen- iston, yn sir Gaerefrog, ar ddyfodiad Siarl II. i'r orsedd.—Palmer's Calamy's JNoncon. Mem. vol. iii. p. 436. 1660] ILLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 185 Dyna fel y rhydd Moses Williams ystyr y llyfr hwn. Dichon mai ateb ydöedd i Cyfarwyddyd i'r Cymro.”* Dichon hefyd mai gwaith * Rondl Davies,” person Meifod, ydoedd, am yr hwn y rhoddir ychwaneg eto. 2. “| * Extract of Mr. Bushel's Abridgement.'f 3. * Some sober inspections made unto the Cariage and Consults of the late Long Parliament, with some Prophetic Paragraphs. London, 1660.” 12mo. Dywedir mai yr awdwr ydoedd un J. Howell, o Gydweli, yn sir Gaerfyrddin. 4. “| * Welsh Proverbs, extracted from Miscellanies at the end of Howell's Lexicon Tetraglotton, 1660. 5. T| * Battledore. By G. Fox. 1660.” [Y rhif 10, d.f. 1658, a'r rhif 1, dan y flwyddyn 1659, ydyw hwn ; ae anffawd cofnodi yr un argraffiad deirgwaith.] Y mae gwyneb-ddalen y rhan Gymraeg o'r llyfr hwn fel hyn:— * Rhau Samplau yn y Iaith Gymraig yngeileh y girie Ti a Dy di: Yn dangos yn gyntaf Yn gyfatebol ir Scrythyrau yn dangos pafodd I darfu I Duw Christ, ar saintie arfaru ddywedid Ti a didi wrth un din yn unig pwu bynag ; ac Chwi neu Hwchwi wrth llawer, neu mwy nag un. Yn aile, Y maie yma rhau Samplau, yn gyfatebol I rheol y y Grammar Cymraig, ym pa un yr Yscholhegion, Firiadau, Profswur, ar poble, sin ddywedid chwi, a Hwchwi wrth un din yr unig, nwu a allan weled pafodd y maint gwedi gwurdroi ac yn cyfeiliorni oddi wrth I rheol Profesedig I hinain, y Scrythyrau, ar Grammar Yn y goloui yr |hwn y goleuodd Christ chwi chedwch yntho mal y galloch adnabod yr eneniad ich dyscu.” 6. * A Display of Heraldrie: Manifesting a more easie aecess to the knowledge thereof then hath hitherto been published by any, through the benefit of Method; Wherein it is now redueed by the Study and Industry of John Guillim late Persuivant at Armes. Interlaced with much variety of E[istory, suitable to the severall Occasions or Subjects. The fourth Edition. Corrected and mueh enlarged by the Author himself in his life time. Together with his own Addition of explaining the terms of Hawking and Hunting, for the use of Gentlemen. And now to this fourth Edition are * Gwel rhif 3, d.f. 1657. + Gwel rhif d.f. 1, 1642; rhif 2, 3, d.f. 1649. 24 186 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1661 added about three hundred new Coats and Bearings of eminent Families, in their proper Sections, never before inserted. And also. a true Register of the Blazons of all the Knights of the Garter, from the first Installment to the last : And also of all the Baronets from their first Creation to the last. Faithfully collected by Francis Nowver, Arms-Printer (and Student in Heraldry) in Bartholomew Lane, London. London, Printed by T. R. for Richard Blome. 1660.”* 7. % “The Mystery of the Good Old Cause, &c. 1660.” Hanesion hynod am yr aelodau hyny o'r Senedd Hir, a gymmer- asent y Llw a'r Cyfammod, yn dangos y cyfoeth a'r elw mawr oedd- ynt yn ei wneyd, er eu bod yn proffesu hunan-ymwadiad. Gwawd ydyw o'r crefyddwyr Puritanaidd Cymreig, gan roddi amrai chwedl- au am danynt. * - 1661. 1. * Ystyriaethau Drexelius ar Dragywyddoldeb. Gwedi ei gyf- ieithu yn gyntaf yn Saesonaeg gan Dr. R. Winterton, ac yr awr- hon yn Gymraeg gan Elis Lewis, o'r Llwyn-gwern, yn sir Eeirion, Wr-bonheddig. .~ Printiedig yn Rhydychen gan Hen. Hall,f tros Rich. Davies, ac a werthir yn ei shop ef yn heol St. Mair, yn ymul Oriel Col. 1661.” Telpyn o lyfr bychan ydyw, 82plyg,Í o tua 404 o dudalenau. Mae yn ei ragflaenu, fel agos yr holl hen lyfrau, englynion o an- erchiad i'r llyfr, y cyfieithydd, a'r darllenydd, gan Elis Anwyl, Gruffydd a Wiliam Phylip, ac Edward Morris ; y rhai a ystyrid yn feirdd enwog yn yr oes hòno. Dywedir un amgylchiad hynod cys- sylltedig â'r llyfr hwn yn Seisonaeg. Darfu i lyfrwerthydd yn Llundain, yn amser y Frenines Ann, gyhoeddi argraffiad mawr o Hono, a chan nad oedd galw am dano cyfatebol i'r draul, daeth i anhawsderau yn ei amgylchiadau bydol. Adroddodd ei gwyn wrth IDaniel De Foe, awdwr Hanes Robînson Crusoe. Tybiodd y cyhoedd- wr, pe gellid eael hanes ysbryd wedi cyfodi oddi wrth y meirw, i'w gydio, fel attodiad iddo, y gallasai werthu yn dda. Yn ebrwydd, * Gwel rhif 2, d.f. 16ll. + Yr oedd amryw o'r enw Hall yn y weinidogaeth yn amser Cromwel, y rhai a drowyd allan pân ddaeth Siarl II. i'r orsedd. Gwel Palmer's Cala/my's Non- conformists', Memorials, yn ol y Ddangoseg; a gall fod cangen o deulu rhyw un o hoñynt wedi ymgymmeryd â'r gelfyddyd o argraffu, yr hyn oedd yn beth tra chyffredin. Argraffodd yr H. Hall hwn argraffiad_o'r Testament Newydd yn yr iaith Dyrcaeg, o dan nawdd yr Anrhydeddus Robert Boyle.—Timplerley's IDictionary. # [Ei faintioli yw 24plyg. Cynnwys corff y gwaith 377 o dudalenau, ac ar y tudalen olaf o hono dywêdir–“Ar Dragywyddoldeb nid oes un TERFYN.” Yna y canlyn tudalen o gamargraffiadau, a 14 tudalen o weddïau, ar ddiwedd y rhai ëeir y gair “Terfyn;” a lleñwa y rhaglitholion 36 o dudalenau ; y cyfan yn 428.] 1661] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 187 cipiodd De Foe yr awgrym, ac anfonodd iddo, ym mhen ychydig ddyddiau,–“ Thé TrueTHistory of the Apparition of one Mrs. Wiel;' yr hyn a attebodd y pwrpas ; canys, aed ymaith â'r llyfrau yn ebrwydd gyda gwane; a byth er hyny y mae galw am y llyfr yn Seisonaeg, fel y mae tros hanner cant o argraffiadau wedi eu gwerthu, trwy fod miloedd yn credu yr hanes fel gwirionedd, er nad yw y cwbl ond ffug-hanes, o waith De Foe.* 2. “| * Drych Cydwybod, sef modd cymmwys a ffrwythlawn i ddwyn pob math ar ddyn i gael gwybodaeth o'i bechodau, a megis ei gweled ger bron ei lygaid, gan ddangos iddo pa fodd i gwneiff ei Cyffes i'w Dad enaid, a'r modd i gael meddyginiaeth am danynt.' 12plyg. 3. T| Bref Narative of W. Powell. By Himself.”+ • Dyry A. Wood hwn yn 1671, o dan yr enw–“ 'Tis a canting and enthusiastie piece :' h.y. * dernyn o ffregod benboeth ydyw.'f 4. “Cambria Triwmphans, or Brittain in its Perfect Lustre. Shevving the Origen and Antiquity of that Illustrious Nation. The Succession of their Kings and Princes, from the first, to King Charles of Happy Memory. The Description of the Countrey : The History of the Antient and Moderne Estate. The Manner of the Investure of the Princes, with the Coats of Arms of the Nobility. IBy Percy Enderbie, Gent. London, printed for Andrew Crooke, and are to be sold at the Green Dragon in St. Paul's Church-yard. 1661.” Folio. IRhoddwyd allan argraffiad o hwn mor ddiweddar a'r fl. 1812.$ IDywedir i Enderbie wneyd ei waith yn wael iawn, yn ddim ond casgliadau o awdwyr diweddar. Yr oedd yn enedigol o neu ger Lincoln, ond wedi priodi merch i Syr Edward Morgan o Lantarnam, yn sir Fynwy, ac felly daeth i afael â rhyw ysgrifeniadau yn yr hen lyfrfa yno, y rhai, trwy gymhelliad rhai bôneddigion, a gyhoeddodd ef o dan yr enw uchod, heb fod ganddo yr wybodaeth am Gymru ag oedd angenrheidiol i'r fath orchwyl. Bu farw yn neu ger Caerlleon ar Wysg, yn sir Fynwy, yn Ebrill, 1670. . * JDaniel De Foe, by Foster, 1855. [Yn ol hanesion ereill, i hwylusu gwerth- iad : Drelingourt on Death' y gwnaeth De Foe y cast hwn.—Gwél Aneddotes of Books and Awthors, t. 53.] *f Yn ol Hanes y Bedyddwyr, lle y dyfynir o hono. # Wood's Athen. Oaeon. vol. ii. p. 347. $ [Yn 1810 yr ymddangosodd yr ail argraffiad. Adargraffwyd ef mewn dwy gyfrol unplyg, air a llythyren fel yr argraffiad cyntaf, yr hwn oedd wcâi myned yn hynod iawn o brin.] 188 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1662 5. * A History of the Civil Wars of Great Britain and Ireland. By J. D. 1661.?* *… Yr awdwr ydoedd JoHN DAVIEs, yr hwn oedd yn fab i William .Davies, o Gydweli, sir Gaerfyrddin, a'r hwn a gafodd ei ddysg yn IRhydychain a Chaergrawnt. Dygwyd ef i fyny yn Bresbyteriad yno. Bu yn trigiannu am beth amser yn Ffrainc, yng nghymdeith- as un John Hall, o Durham, lle y dysgodd iaith y genedl hòno yn dda, a phan ddaeth yn ol, defnyddiodd ei amser yn cyfieithu gweithiau o'r Ffrancaeg i'r Seisonaeg. Gwnaed ef yn Gofiadur Cydweli ; ac yn y lle hwnw y bu farw, Gorphenaf 22, 1693.f 6. * The Sphere of Gentry: Dedueed from the Principles of Natvre, an Historical and Genealogical Work, of Armes and Blazons ; In Four Books, Entituled ~ Gentlemen, \ Adams Shield, > ( Native, T,, ) Esqvire, Josephs Coat, 3. ) Dative, Rnight, Wulcan & Minerva, E: ) Achieved, Ring, Eountain & Honour, ) & \ Created, In which is contained, The Genealogies of the Patriarchs and Symbols of the Grecians, E[eroes, Antiquities of the Jews, Standards of the Jews, Armes and Ensignes of the Hieroglyphicks of the Egyptians, English Nation: Accommodated with lively Cutts on Copper, as well for Aarons Erestplate as Ariadne's Crown, drawn down to King Charles II. Ey Sylvanvs Morgan. - London, Printed by William Leybourn, for the Author, living at the City Coat, on the back side of the Royall Exchange. 1661.' Silvanus Morgan ydoedd Baentiwr Peisiau Arfau. Efe a gyhoeddodd lyfr o'r enw ' Armilogia,' ryw bum mlynedd ar ol hwn. IEfe a anwyd yn 1620, ac a fu farw yn 1693, yn 78 oed.j 7. * The Fall of Man declared, One Warning more. 1661.' IEnwr yr awdwr oedd Thomas Kent, o Dinbych, yn sir Benfro. Yr oedd yn y carchar y pryd hyn am ei egwyddorion, ac y mae yn galw ei hun yn ' Prisoner in outward bond.” Un o'r Crynwyr ydoedd. - 1662, 1. % · Trefn Ymarweddiad y Gwir Gristion, neu Lwybr hyffordd i'r Cymro i rodio arno beunydd gyda Duw. Gan Edward Wynn, D.D.” Llundain, 1662. 8plyg. ~ * Gent. Mag. July, 1715, p. 560. + Wood's Athen. Oacon.; Williams's Eminent Welshmen. # Meyrick's Introduction to Dwnn's Heraldry, vol. i. p. xii. 1662] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 189 Y Dr. EDWARD WYNN, ydoedd fab i Edward Wynn, Yswain, o IFodewryd, yn sir Fon, a Margaret, merch R. Morgan, esgob Eangor. Cafodd ei ddysg yng Nghaergrawnt, lle y cyrhaeddodd y radd o A.C. Yn 1644, cafodd bersoniaeth Llan ym Mawddwy, yn sir Feirionydd, gan ei ewythr, yr Esgob Owen. Wedi yr Adferiad gwnaed ef yn berson Llanarmon, ger Pwllheli, yn sir Gaernarfon, a Llangeinwen, yn sir Fon. Tua'r fl. 1661, cymmerodd y radd o D.D. Gwnaed ef hefyd yn berson Llanllechid, yn sir Gaernarfon, ae yn 1663, yn ganon yn Llanelwy, ac yn ganghellydd ym Mangor. Yn 1668 cafodd bersoniaeth Llaneugrad, Mon. Bu farw Rhag. 17, 1669, a chladdwyd ef yn Llangaffo. Sefydlodd ysgol yng Nghaer- gybi; rhoes 50p. i addurno eglwys gadeiriol Bangor, a 100p. er cynnal clasgedog o 6p. yn y flwyddyn yng Ngholeg Iesu, yng Nghaer- grawnt.* 2. * British Antiquities Revived ; or friendly contest touching ye sovereignty of the three Princes of Wales in antient times, managed with certain arguments, whereunto answers are applied. IBy Robert Waughan, Esq. To which is added the pedigree of the Right EIon. the Earl of Carbery, Lord President of Wales, with a short account of the Five Royal Tribes of Cambria. By the same Author. Oxford, 1662.” 4to.f ROBERT WAUGHAN ydoedd fab hynaf Howel Waughan, Yswain, o E[engwrt, ger Dolgellau, yn sir Feirionydd, lle y ganwyd ef yn 1592, disgynyddion yr hwn oedd y diweddar Syr Robert Williames Waughan, o Nannau, Hengwrt, Rug, a Gwengraig ; canys y mae (neu yr oedd) cynnifer a hyna o etifeddiaethau teuluaidd, wedi dyfod yn un yn bresennol, heb law yr etifeddiaethau yn sir Gaernarfon. Aeth i IRydychain yn 1612, pan yn ugain oed, o'r lle yr ymadawodd cyn derbyn graddau. Gan fod ganddo etifeddiaeth fawr, efe a dreul- iodd ei amser mewn ymchwiliaethau hynafiaethol Brytanaidd. Yr oedd yn ymohebu ag enwogion ei oes ag oedd o'r un chwaeth, megys yr Archesgob Usher, Syr S. D'Ewes, Selden, a hynafiaethwyr enwog ereill. Ni chyhoeddwyd ond ychydig o'i weithiau. Y mae * Hanes sir Feirionydd' o'i eiddo yn y gyfrol gyntaf o'r Cambrian JRegister, p rhai o'i lythyrau yn yr ail gyfrol. Bu farw yn Hengwrt, yn 1666.j. 2. M| * A brief Narrative of the former Propagation, and late IRestriction of the Gospel in Wales.” 8. * The Bird in the Cage, Chirping Four distinct Notes to his comfort abroad. i. Of Consideration, Counsel, and Consolation. * Wood's Athen. Oaeon. ; Brown Willis; Williams's Eminent Welshmen. *t Yr oedd yn gwerthu am lp. 11s. 6c. # Wood's Athen. Oaeon, vol. ii. p. 257 ; Cambrian Register ; Williams's JEminent Welshmen.. [Ceir cofiant lled gryno am Robert Vaughan, yng Ngwaith. Gwallter Mechain, ii. 426.] _Ail gyhoeddwyd y gwaith hwn yn y ganïif bresen- nol. [Argraffwyd ef yn y Bala, yn 1834, 4plyg.] 190 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1663 ii. Some Experiences and Observations gathered in Affliction, and first intended only for private use. iii. The * Lamentations of Jeremiah, in the ordinary .measure of singing Psalms. iv. A. true Christians Spiritual Pilgrimage, setting forth his afflicted and con- solatory state in another Metre. And as Preface hereto, an Epistle to the Welsh Churches, and a brief Narrative of the former Propa- gation, and late Restriction of the Gospel, (and the true Preachers and Professors thereof) in Wales. And a short Windication of the Author and others, from the Calumniation of their Adversaries con- cerning the same. The Second Edition eorrected and enlarged. London, Printed for L. C. at the next shop to Pope's Head Alley, and the West side in Cornhill. 1662.” 4. * Memorials of Ray.' Cynnwysa y rhai hyn ei deithiau yng Ngwynedd, gyda'i gyfaill Willoughby, yn dechreu yn Northampton, Mai 8, 1662, trwy Gaer- lleon i Ddinbych, i Fangor ; Mai 20, i ben Carnedd Llewelyn ; Mai 22, i Ynys Seiriol ; Mai 24, i Landdwyn ; 26, i Lanberis, a Bedd Gelert ; 27, i'r Wyddfa, a Chlynnog ; 29, i Ynys Enlli; a'r 31, i Harlech. Taith i chwilio am blanigion a llysiau nodedig oedd hon. 5. “| * A Book of the Names of all the Parishes in England and Wales. 1662.” 6. “| * Considerations and Reasons against Reviving the Act en- tituled, “ An Act for the Better Propagation and Preaching of the Gospel in Wales and Redresse of some Grievances there.” 4to. INid oes enw lle nac amseriad wrth hwn. 1663. 1. %| “A Description of Wales, by Sir John Price, published by Thomas Ellis, with Mr. Robert Waughan of Hengwrt's Notes. Oxford, Printed 1663.” 4to. Math o ail argraffiad diwygiedig ydyw o lyfrau Syr John Price ;* ond mor wahanol i'r eiddo hwnw, fel na feddyliai neb ei fod yr un.f Nid argraffwyd ond 128 o dudalenau o hono. Dywed Edward Jones, * Bardd y Tywysog,” mai argraffiad newydd ydoedd o “ Powel's E[istory of Wales.'j Yr oedd Robert Waughan- o Hengwrt, wedi bwriadu cyhoeddi gwaith Powel, gyda gwelliadau a chwanegiadau; ac efe a roddodd ei bapyrau i law Mr. Ellis, ei gymmydog. Yr achos pa ham y darfu iddo adael y gwaith yn anOrphenol ydoedd, * Gwel rhif 1, 2, 3, d.f. 1568. + Wood's Athen. Oaeon. vol. i. p. 74. j: Gwel d.f. 1514. 1664] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 191 meddir, i Percy Enderbie gyhoeddi yr eiddo ef—* Cambrian Tri- umphans,”* a'i fod wedi defnyddio y defnyddiau ag y bwriadai Ellis eu defnyddio, ag oedd wedi eu casglu tuag at ei lyfr. Gwerth- wyd yr holl lenau, oddi eithr ychydig iawn, yn bapyr diwerth, fel ag y mae yn anhawdd iawn cael gafael ar un o honynt. Am THOMAS ELLIs, mab ydoedd i Griffith Ellis, o Ddolbenmaen, yn Eifionydd, sir Gaernarfon, lle y ganwyd ef yn 1625. Yn bymtheg oed aeth i Rydychain, a chyrhaeddodd ei B.C. yn 1644. Yr oedd yno yn amser y gwrthryfel cartrefol, a chymmerodd arfau ym mhlaid y brenin. Cyrhaeddodd wedi hyny ei A.C., gwnaed ef yn gymmrawd o'i goleg, ac ymostyngodd i gydnabod y weriniaeth. Ar farwolaeth ei gâr, y Dr. John Ellis, person Dolgellau, yr hwn oedd yntau yn ysgolhaig ac awdwr enwog amrai lyfrau, cafodd y lle hwnw. Bu farw yn Nolbenmaen yn 1673.f 2. * The Waliant Welshman, or the true Chronicle History of the Life and Waliant Deeds of Caradoe the Great King of Cambria, now called Wales, as it hath been sundry times acted by the Prince of Wales his Servants. Written by R. A. Gent. T„ondon, Printed for William Gilbertson at the Bible Without Newgate. 1663.” [4plyg bychan.] Enw yr awdwr yn llawn ydoedd Robert Armin. 3. “| *Ichabod, or Five Groans of the Church : Prudently Fore- seeing and Passionately Bewailing Her Second Fall, threatned by five dangerous, though umdiscerned Miseariages. 1663.' Traethu y mae am gydio bywoliaethau plwyfol, urddiadau, llygr- edigaeth yr offeiriaid, a byw o'u plwyfau. Rhoddir rhestr o'r am- rywiol blwyfau yng Nghymru lle yr oedd gweinidogion yn dal byw- oliaethau, ond heb fyw yn, nag yn agos i'w heglwysi. Yr oedd 143 o'r fath yn sir Forganwg, 26 yn sir Fynwy, 23 yn sir Benfro, a 17 yn sir Frycheiniog, &c. 1664. 1. “Llyfr Gweddi Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau, a Chynneddfau a Ceremoniau ereill yr Eglwys, yn ol arfer Eglwys Loegr, ynghyd a'r Psallwyr neu Psalmau Dafydd. A. Brintiwyd yn Llundain gan S. Dover, tros Edward Ffowks, a I?heter Bodwel. MDGOLxIv.” 14plyg.]! Yr oedd yn gyssylltedig â hwn :— * Psallwyr neu Psalmau Dafydd, ar ol Cyfieithiad y Bibl Mawr ; ywedi eu Pwyntio fel y maent i'w canu, neu i'w dywedyd mewri Eglwysau. * Gwel rhif 4, d.f. 1661. + Wood's Athen. Oaeon. vol. ii. pp. 248, 249 ; Williams's Eminent Welshmen. # [Yn y llythyren dddu y mae ; ac y mae pob adran o hono yn dechreu â llythyren fawr addurnog.] 192 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1664 Argraphwyd yn Llundain, tros Edward Fowks, MDOLxTw.”* Llyfr gweddi mawr unplyg [4plyg] i'r * Eglwysau' ydoedd hwn. Cafodd S. Dover, yr argraffydd, yng nghyd â John Twyn, Thos. IBrewster, llyfrwerthydd, a Nathan Brooks, llyfrwerthydd, eu profi euog a'u condemnio o blegid argraffu a chyhoeddi llyfrynau * Cableddus a Maleisus.” Caed Twyn yn argraffu yn Cloth Fair ar hyd y nos ; a chafodd ei grogi, ei chwarteru, a chodi ei ben uwch Eorth Lludd. 2. “| * Articlau. Y Namyn un deugain Articlau Grefydd. O gyfieithiad J. D. SS. T. P.” 4plyg.f Y Dr. Davies o Fallwyd ydoedd y cyfieithydd uchod. 3. *| · Dichon mai nid y flwyddyn hon y cyhoeddwyd yr Erthyglau yr ail waith, eithr rywbryd o hyn i'r flwyddyn 1710, pryd y cyhoedd- wyd hwynt y drydedd waith wrthynt eu hunain. Dywedir rhywfaint am Thomas Jones mewn lle arall. ac unffurfiad Thomas Jones.' 8plyg.í 4. “| * Egwyddorion y Grefydd Gristionogol yn gynnwysedig mewn Catechism Byr.' Catecism y Gymmanfa Bresbyteraidd yw y llyfr uchod, yn gyfrol fechan 18plyg, yn cynnwys 74 tudalen. Y mae yn gyssylltedig yr A. B. C., Credo St. Athanasius, a Chredo Nicea. Hefyd ' Artiölau neu Byngciau,' sef Erthyglau Eglwys Loegr, “ wedi eu cyfieithu yn Gymraeg gan J. D., S. T. P.”f Ar ol y Catecism, y mae yr hysbys- iad canlynol yn y ddwy iaith:—* The împres8ïon of thîs Book was chïefly done at the eharge of Mrs. M. Crowther, an English Gentle- woman ; and not a little fawowred by Mr. Caleb D'Avenant, a Wigornïan. * Argraphiad y llyfr hwn a ddibenwyd yn benaf ar Draul, neu GÔst, |Mrs. M. Crowther, Saesnes Foneddig : Ac hefyd drwy helaeth gyd- roddiad Mr. Caleb D'Avenant o Gaerfrangon.” Yna y canlyn edwar englyn o ' Fawl i'r rhai uchod am eu haelioni,' ac wrthynt, * John Rhydderch a'i cânt.” Rhwng y ! Credoau' a'r “ Erthyglau' y mae tudalen yn cynnwys yr ymadrodd Lladinaidd i'r perwyl hyn :— * Dyma gyfieithiad Cymreig o Erthyglau Ffydd a Chrefydd a dderbyniwyd yn unfrydol yn Eglwys Loegr, ae wedi cymharu yn ofalus a'r argraphiadau Lladinaidd a Seisonig, gan Geo. Llanelwy.” Y * George' hwn ydoedd y Dr. George Griffith, esgob Llanelwy. Gwelir fod erthyglau y Presbyteriaid ac erthyglau * [Ymddengys mai dyma y tro cyntaf i'r gair * argraphwyd ' gael ei arferyd ar lyfrau Cymraeg ; * printio' ac ' imprintio' yr oeddid o'r blaen ; a gwelir mai ei ° brintio? a gafodd y rhan flaenaf o'r llyfr hwn ; ond * argraphwyd ' y * Psallwyr,' fel y tystio y cyfargraff sy ger fy mron. Cyfieithwyd rhif 4, d.f. 1658 o'r * trydydd argraphiad yn Seisonaeg,' ond * printiedig,” nid argraphedig, yw y gwaith Cymreig er hyny. Nid yw amlwg a yw y gair * argraphwyd ' yn arferedig ar ragddalen rhif 7, d.f. 1658.] + Yn ol Moses Williams [Cofrestr, rhif 5.] j: Gwel rhif 2, 1667] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. .193 Eglwys Loegr, wedi eu cyhoeddi yn un llyfr trwy awdurdod yr eglwyswyr. Y mae yn briodol mynegu ym mhellach fod y Catecism wedi ei ddosbarthu yn 30 o ddosbarthiadau, yn ol dyddiau y mis, fel y Salmau ym Meiblau yr Eglwys. Dywed Mr. D. Peter,* ar ol Palmer, mai Mr.”William Jones, o sir Feirionydd, a'i cyfieithodd, er nad ymddengys hyny oddi wrth y llyfr ei hunan ; ond dywed Wil- liams mai James Owen a gyfieithodd Gatecism y Gymmanfa, gan drefnu y gofyniadau yn ol rhifedi yr wythnosau yn y flwyddyn.f Ef allai er hyny mai ag argraffiad arall y gwnaeth Mr. Owen hyny, gan fod yn hwn yr holiadau yn ol rhifedi dyddiau y mis, ac nid yn ol rhifedi dyddiau y flwyddyn. Bu Wm. Jones, yr hwn oedd enedigol o sir Feirionydd, am beth amser yn cadw yr Ysgol |Ramadegol yn Rhuthyn ; ae wedi hyny symmudoddi Ddinbych, lle y dewiswyd ef yn gapelwr i'r Llywodraethwr Twistleton ; a thua'r fl. 1648, daeth yn weinidog y plwyf. Darfu i weithred yr Unffurfiad ei wthio o'r Eglwys, a Gweithred y Pum Milltir ei yru o'r dref, a ehafodd noddfa gan y Treforiaid, yn y Plas Teg, sir Fflint, gan roddi iddo werth ugain punt y flwyddyn o dir at ei gynnaliaeth. Dyoddefodd unwaith dri mis o garchar am gynnal gweddi deulu- aidd yn nhy gwr boneddig, lle y llettyai. Symmudodd i Estyn, lle y bu farw mewn oedran teg, yn 1679.1 ė 5. “A Display of Heraldry: manifesting a more easie access to the knowledge thereofthen hath hitherto been published by any, through the benefit of Method; Whereinto it is now reduced by the Study and Industry of John Guillim late Pursuivant at Armes. Interlaeed with much wariety of History, Suitable to the several Occasions or Subjects. The fifth Edition. Corrected and much enlarged by the Author himself in his life time: Together with his own Addition of explaining the Terms of EIawking and E[unting. And to the fifth Edition were added about four hundred new Coats, and Bearings, in their proper Sections, never before inserted. As also a true IRegister of the Blazons of all the Knights of the Garter, from their first Installment: And also of the Baronets, from their first Crea- tion to the last, which were made by King Charles the First. And to this fifth Edition many offensive Coats (to the Loyal Party) are exploded: With a supply of his Majestys Friends : As also the INames and Coats of Armes of the Knights of the Garter, Knights Baronets, and Knights of the Bath : Together with the Atchieve- ments at large of most of the Nobility which were made by King Charles the Second. * Hanes Crefydd yng Nghymru. + Biographical Dictionary of Eminent Welshmen. ♦ * *;* Hanes Crefydd yng Nghymru, t. 554, 555. [Gwaith Gwallter M.echain, ii. 303. 25 194 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1668-9 London, Printed by T. R. for Jacob Blome, and are to be sold by John Williams at the Crown, and Joshua Kirton at the Kings Armes in St. Pauls Church-yard ; Humphrey Tuckey at the Black Spread- }}g|©, and Francis Tyton at the Three Daggers in Fleet-street. 1664.?% * 1668. 1. “| * Memories of the Lives, Aetions, Sufferings, and Deaths of those Noble, Reverend and Excellent Personages, that Suffered by death, sequestration, decimation or otherwise for the Protestant IReligion, and the great principles thereof, Alliance to their Sove- reigne in our late intestine Wars, from the year 1637 to the year 1666, with the Life & Martyrdom of King Charles I. By Da : Lloyd, A.M. sometime of Oriel College in Oxon. London ; MDCLXVIII.'f DAVID LLOYD ydoedd fab Hugh Llwyd, o'r Pant Mawr, ym mhlwyf Trawsfynydd, Meirionydd, ac a anwyd yn 1635. Cafodd elfenau ei ddysgeidiaeth yn Rhuthyn, o'r lle yr aeth i Goleg Oriel, IRhydychain. “Yn 1658, cafodd bersoniaeth Ibston, ger Rhydych- ain, a bu hefyd yn Ddarllenydd yn y Siartrws, Llundain. Dychwel- odd i Gymru, pan y cafodd ficeriaeth Llan Sant Ffraid ym Mech- ain, sir Drefaldwyn, canoniaeth yn Llanelwy, a'i benodi yn gapelwr i'r Dr. Isaae Barrow, yr esgob, yn 1670. Yn 1671, cafodd ficeriaeth Abergele, a phersoniaeth Llanddulas, yn 1672; y rhai a gyfnewid- iodd yn 1677 am ficeriaeth Llaneurgain, yn sir Fflint, a phreben- duriaeth yn Llanelwy. Ymddengys hefyd iddo fod ryw bryd yn dal personiaeth Llansannan. Heb law yr uchod, efe a gyhoeddodd:— 4 Wonders no Miracles, London, 1666 ;' * Church Worthies ; Or, the the Lives of the Right Reverend Arch-bishops, the Reverend Bishops, IDoctors, and eminent Divines since the Reformation ;' * State Worthies ; being Observations on the States-men and Favorites of England since the Reformation ; their Prudence and Policies, Sučoesses, and Misearriages, Advancements and Falls, during the IReigns of King Henry vIII, King Edward vI, Queen Mary, Queen Elizabeth, King James, and King Charles I.'Í [1669. 1. “Poems by the most deservedly Admired Mrs. Katherine Philips, the Matchless Orinda. To which is added Monsievr Corneille's Bompey &; Tragedies. E[orace, With several other Translations out of French. * Gwel rhif 2, d.f. 16ll ; a rhif 6, d.f. 1660. + Theo. Jones's History of Breconshire, lle y mae cryn lawer am yr awd hwn. ~ # Williams's Eminent Welshmen ; and MS. penes me. 1670] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 195 London, Printed by J. M. for H. Herringman, at the Signe of the Blew Anchor in Lower Walk of the New Exchange, 1669.' CATHERIN PHILIPs (Orinda) ydoedd ferch John Ffowler, o Bucklebury, yn Swydd Berc, un o fasnachwyr Llundain ; a dywedir gan rai ysgrifenwyr ei geni hi yn swydd Frycheiniog, a chan ereill, ym mhlwyf St. Mari Woolnoth yn Llundain. Nid ymddengys fod un teulu o'r enw Ffowler ym Mrycheiniog o gylch yr amser dan sylw ; ond yr oedd yn byw yn Abbey Cwm Hir, yn swydd Faesyfed, o gylch y fl. 1680, foneddwr o'r enw Sir Richard Ffowler; yr hwn y coffëir am dano yn yr hen rigwm canlynol:— “Alas! alas ! poor Radnorshire! INever a park, nor ever a deer, Nor ever a squire of five hundred a year, Save Sir Richard Fowler of Abbey Cwm Hir.' A hwyrach mai un o gyfathrach y marchog neu y barwnig hwnw ydoedd Orinda. Pa fodd bynag am hyn, cafodd ei bedyddio yn y plwyf a nodwyd, yn Llundain, ar yr 11fed o Ionawr, 1631. Dygwyd hi i fyny yn egwyddorion yr Henad- uriaid; ond nid hir y bu heb eu gadael, ac ymuno â'r Eglwys y bedyddiasid hi ynddi. Yn 1647, ymbriododd â James Philips, o'r Priordy, Aberteifi. Y llythyr diweddaf a ysgrifenodd ydoedd ym mis Mai, 1664. Buan ar ol hyny, tra ydoedd yn aros yn Llundain, cymmerwyd hi yn glaf o'r frech wen, o'r hon y bu farw, yn y 33fed flwyddyn o'i hoedran, a chladdwyd hi ger llaw Eglwys St. Bennet, yn y Ddinas.]* 1670, 1. * Allwydd neu Agoriad Paradwys i'r Cymrv. Hynny yw Gweddiau, Devotionau, Cynghorion, ac Athrawiaethau tra duwiol ac angenrheidiol i bôb Christion yn mynnu agoryd y Porth a myned i mewn i'r Nef. Wedi eu cynnull o amryw lyfrau duwiol, a'i cyfieithu yn Gymraeg : neu wedi eu cyfansoddi, gan I. H. Yn Lvyck. Imprintiwyd yn y Flwyddyn M DC Lxx.” [12plyg bychan.] Llyfr Defosiynau, neu Missal Pabaidd, yn Gymraeg a Lladin yn gyfochrog, yw hwn, yn 478 o dudalenau 12plyg, ac wedi ei ysgrifenu mewn iaith eglur a da. Y mae yr uch-linellau a'r prif eiriau mewn llythyrenau cochion. Tebyg mai gwr o'r Deheudir ydoedd y gasglydd, canys efe a'i cyflwyna,–“ At fy anwyl Frodyr a'm Chwiorydd a'm Ceraint eraill ffyddlon yn-Gwent a Brecheinoe.? Ag wrth gyn-lythyrenau ei enw “I. H.” y mae yn debyg mai un o'r THavardiaid o Ddefynog, ydoedd ; gan fod teüluoedd Cymreig yno o'r cyfenw hwnw trwy yr oesoedd, aö eto, yn ymlynu wrth y grëfydd Babaidd; ac un o honynt yn wastadol yn yr offeiriadaeth. TY mae ei fod yn anerch ei * Geraint,' yn “ Gwent a Brecheimoc,” yn brawf cadarnhaol o hyn.f Y lle a elwir * LwyeÅ' y dywedir argraffu y llyfr yno, yw Lŵège, yn nheyrnas bresennol Belgium, medd y Parch. D. S. Evans ; a dywed un arall, “Lvyck,' neu ' Luick,' a ' Liege city, the capital of the bishoprick of Liege.'j Y mae y Parch. D.'S * Y Brython, iv. 327, + James Havard oedd enw diweddar offeiriad Pabaidd Aberhonddu, a'i nai o'r un enw, ac o'r un teulu, yw offeiriad Pabaidd presennol Caerfyrddin. # Moraeen's Geography, a Salmon's Gazetteer. 196 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1670 IEvans, oddi ar y dyb mai yn Lîege, yn Belgium, yr argraffwyd y llyfr, yn gwneyd sylwadau ag y mae genyf yr hyfrydwch o'u cof- nodi:–“IDichon mai ym mhrifysgol Babaidd y dref hòno y der- byniodd y cyfieithydd ei ddysgeidiaeth, a bod ganddo, mewn can- lyniad, gryn adnabyddiaeth yno, ac mai hyny a barodd iddo fyned yno i argraffu ei lyfr. Yr oedd y rhan fwyaf o'r offeiriaid Pabaidd yn y wlad hon, yn derbyn eu dysg yn yr oes hòno yn Lwfaen, yn Dowai, neu yn y Coleg Seisonig yn Rhufain. Y mae Liège a Lwfaen yn yr un deyrnas, ac nid yn · neppell iawn oddi wrth eu gilydd; a chan hyny nis gallaf ganfod un rheswm pa ham nas gallasai llawer o'r wlad hon fod yn cael eu dysgeidiaeth yno hefyd. Ac heb law hyny, cafodd amryw o lyfrau Pabaidd yn y Wyddeleg eu hargraffu yn Lwfaen yn yr oes hòno ; megys y ,“ Seathan an Chrd- bhuigh' (=Drych y Crefyddol), 1616 ; * O'Clery's Wocabulary,” 1643 ; * Par#has an Anma' (=Paradwys yr Enaid), 1645. Cafodd * Lochran an Chreidinheach' (=Catecism) y Tad O'Molloy, ei argraffu yn |Rhufain, yn 1676 ; a'r * Teagasg Crïosdaidhe ' (=Yr Athrawiaeth Gristionogol), gwaith Bonaventur O'Heoghasa, yn Antwerp, yn 1618. Eelly yr oedd argraffu llyfrau Pabaidd, o ba iaith bynag y byddent, yn beth cyffredin ar y cyfandir yn yr 16fed a'r 17fed ganrif. Argraff- wyd Gramadeg y Dr. Gr. Roberts, fel y bernir, ym Milan, ac y mae yn hysbys i dri neu bedwar o lyfrau Rosier Smith gael eu hargraffu yn Paris.”* * [Mewn ychydig iawn o fanau y mae Gymraeg a'r Lladin yn gyfochrog, ond yn Gymraeg y mae agos y cyfan o'r llyfr. Y peth hynotaf a berthyn iddo fel cyfansoddiad llenyddol yw, y llythyrenïr ac y seinir y geiriau Lladin ymddo ar ddull y Gymraeg; sef, yn gyffredin, arferir f yn lle v, w yn lle u, a g yn lle c, pan y dygwyddo sefyll o flaen e, î, ac y. A ganlyn yw gwedd' y Pader ynddo :— “Pater noster, qui es in goelis: sanctifiçetwr nomen twwm: adveniat regnum twwm: fiat folwntas twa, sicwt in goelo & in terra. Panem nostrwm quot;idian- wm da nobis hodie : & dimitte nobis debita nostra, sicwt; & nos dimittimws debitorïbws nostris: Et ne nos indwcas in tentationem, sed libera nos a malo. Amen.' Gan fod y llyfr yn bur anghyffredin, hwyrach na byddai cynllun arall o hono yn annyddorol. Saif y Credo yn y ffurf ganlynol:— “Credo in Dewm patrem omnipotentem ; creatorem coeli & terrae. Et in Jeswm Christiwm, filiwm eiws wnicwm, Dominwm nostrwm: qui eonçeptws est de Spiritw Sancto, natws ex Maria Firgine, passws sub Pontio Pilato, cruciffixws, mortwws, &, sepwltws: desgendit ad inferos: tertia die reswrrexit a mortwis : asgendit ad eoelos, sedet ad dexteram Dei Patris omnipotentis: inde fentwrws est iwdicare fifos & mortwos. Credo in Spiritiwm Sanctwm, Sanctam Ecclesiam Catholicam, Sanctorwm commwnionem, remissionem peccatorwm, carnis reswrrectionem, fitam aetermam. Amen.' O herwydd diofalwch yr argraffydd, neu ryw achos arall, gwelir nad yw yr awdwr ym mhob gair yn gwbl gysson ag ef ei hun. Nid oes dadl nad yn y dref a elwir yn yr Isdiraeg Lwik neu Lwyk, yn yr Almaeneg Lüttich, ac yn y Ffrancaeg Liège, yn nheyrnas bresennol Belgium, yr argraffwyd y llyfr hwn. Saif y dref hon mewn talaeth o'r un enw, mewn dyffryn hyfryd rhwng dau frym, ar lan yr afon Maas ; a chynnwys yng nghylch trigain mil o drigolion. Y mae yn sedd un o brifysgolion y wlad, ond nid wyf sicr fod ei phrifysgol wedi ei sylfaen yn yr amser dan ystyriaeth. * Llythyr y Parch. Dan. Sil. Evans. 16701 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 197 Cynnwys y llyfr 528 o dudalenau, o'r rhai y llenwa corff y gwaith 478; y rhagymadrodd, y Calaniadur, a phethau arweiniol ereill, 24; ac ar y diwedd, gwneir i fyny 26 gan gynnwysiad ; gwallau y wasg; “taflan o ymbell eiriau a arferwyd ymma, y rhai nid ydynt nemmor sathredic yn rhyw fannau o Gymru, gyda'i hystyr mewn geiriau mwy cyffredin ;' yma, anerch at y “Cymro Mwyn- lan,' yn cynnwys nodiad, yn Seisoneg, ar y dull y dylai y Cymry seinio yr iaith Ladin, sef, ym marn yr awdwr, fel eu hiaith eu hun, ac nid yn ol arfer y Seison. Ceir yn y Calaniadur sydd yn blaenori y gwaith enwau llawer iawn o'r Saint Cymreig; a llythyrenir enw y seintiau ereill mewn dull tra chydweddol ag anian y Gymraeg. Y mae nodeb yr Iesuaid ar y tudalen cyntaf, sef I. H. S., gyda chroes uwch ben yr H ac yn gyssylltedig â hi. Gan na cheir ond cyn-lyth- yrenau enw yr awdwr, nis gellir dywedyd gyda dim sicrwydd pwy ydoedd. Tybia ein hawdwr, fel y canfyddir, mai un o Havardiaid Brycheiniog ydoedd; ond yr unig Gymro o'r Iesuaid yn cyfateb i'r eyn-lythyrenau (I. H.) a gofnodir gan y Dr, Oliver ym mhlith offeiriaid ac awduron yr urdd hòno ydyw–“JoHN HUM- pHRYs, of Wales, died in England 14 March, 1676, aet. 66. Rel. 37.” Y mae rhai o linellau gwyneb y llyfr, ac mewn manau ereill ynddo, yn gochion ; ond y mae yn beth hynod i'w nodi mai gosod y cyfryw linellau a geiriau a wnaed â'r llaw, yn gyffelyb i'r modd y gosodir nod llythyrdy ar lythyr, wedi argraffu y cyfryw fanau â'r llythyrenau duon yn y dull cyffredin ; canys gwelir y llinellau a'r geiriau cochion yn fynych yn ymwthio ar draws y llinellau duon, ac mewn rhan yn eu gorchuddio. Y mae aneglurdeb y llythyr- emau cochion hefyd, y rhai yn gyffredin sydd yn llawn oll o inc, yn golëu- fynegu yr un peth. Y mae gan y golygydd gyfargraff ammherffaith o'r gwaith hwn; ond y mae un cwbl gyflawn yn llyfrgell Penmaen Dyfi, ger Machynlleth ; ac y mae (neu o Ieiaf yr oedd) un o honynt yng Nghwm Cymfelyn, ger Aberystwyth. Y mae y llyfr hwn yn un o'r ychydig o lyfrau Cymraeg a argraffwyd ar Gyfandir Ewrop, a'r unig un fel yr ymddengys, a argraffwyd yn yr Iseldiroedd, oni chyfrifwn ni argraffiad Bocshorn o Eiriadur Cymraeg a Lladin y Dr. Davies, yr hwn a ym- }） yn Amsterdam, yn un arall. Gweler rhif 1, d.f. i632, a rhif 4, .f. 1654.] 2. “| “Y Drydedd Ran o waith Mr. Rees Prichard, gynt Ficar Llanymddyfri yn sir Gaerfyrddin, gŷda Llythyr at Plwyfolion Lladdyfri, Llanfair ar Brin, a Llanedi yn sir Gaerfyrddin, a Llythyr at y Cymru a ddarllenant y Llyfr hwn, ynghyd ag Ymholiad beunyddiol o waith Usher, a'r lleill o waith S. Bernard,” Llundain. 8plyg. Yr oedd dwy ran o'r gwaith hwn wedi eu cyhoeddi o'r blaen, neu tua 1646 ; ond o blegid eaethiwo rhyddid y wasg, ni chyhoédd- wyd ychwaneg hyd y flwyddyn hon, pan y cafwyd caniatâd i wneyd hyny trwy y Dr. W. Thomas, deon Caerwrangon.* Y mae iddo gyflwyniad a rhagymadrodd gan Stephan Hughes. 8. M| “Articles of Agreement andsubseription betw" his Highness Prince Rupert and divers Noble and Honble Persons and others, undertakers for working of Mines Royal in the counties of Cardigan and Merioneth in the Principality of Wales.'f 4. “l “Y Grefydd Gristionogol.'; * Gwel rhif 1, d.f. 1646. [Cymharer rhif ll, d.f. 1658.] + Gwel rhif 1, d.f. 1642; rhif 2, 3, d.f. 1649 ; a rhif 2, d.f. 1660. ¢* # Yn ol Mr. B. Davies. 198 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1671 5. * State-Worthies : or, the States-men and Favourites of IEngland sinee the Reformation, their Prudenee and Policies, Successes and Missearriages, Advancements and Falls, during the IReigns of King Henry VIII, King Edward VI, and Queen Mary, Queen Elizabeth, Ring James, King and Charles I. The Second IEdition with Additions. London, Printed by Thomas Milbourne for Samuel Speed, in Thread-needle-street neer the Royal Exchange. 1670.' Y mae yr * Epistle to the Reader' gan * David Lloyd.” [Gweler rhif 1, d.f. 1668.] 1671. 1. “Y Ffydd Ddi-ffvant. Adroddiad o Helynt y Grefydd Grist- ianogol er dechreuad y byd hyd yr oes hon, a phrofiad oi gwirion- edd a'i rhinwedd. The unfeigned Faith. Containing a briefe History of the Christian Religion from the beginning of the World to this present Age, and a proofe of its veritie and efficacie. Yr ail- printiad gyd ag anghwanegiad. Printiedig yn Rhydychen gan Hen : Hall, ac a werthir gan lyfrwyr Gwrecsam a Llanfyllin : a chan Mr. Gor' [y ddalen yn ddrylliog] * yn Ghaer-Fyrddyn, a Mr. Wertue yn Abergavenny, ae ymhen y bont ar Ogwr. 1671.' -~ Dywedir, a chredir yn gyffredinol i'r awdwr Cymreig enwog hwn [CHARLES EDWARDs] gael ei eni yn Rhyd y Croesau, ym mhlwyf Llansilin, yn sir Ddinbych. Myn rhai iddo gael ei ddysgeidiaeth yn IRhydychain, ae ei fod yn y weinidogaeth. Y mae yn ddiau ei fod mewn bri gan enwogion a swyddwyr y Brifysgol yno ; canys y mae * Imprimatŵr' o'r eiddynt wrth rai o'i lyfrau, ac yno hefyd yr argreffid rhai o honynt. Ymddengys ei fod yn treulio ei amser gan mwyaf yno a Llundain, yn golygu ei lyfrau, canys y mae ei “Anerchiadau,” a'i * Ragymadroddion,' yn cael eu hamseru yno. Y mae yn ofidus nas gellid cael hanes manylach am dano. Ymddengys mai disgyn- yddiôn y teulu yw Edwards, o'r Great Ness, ger Croesoswallt.* 2. * Y Bibl Cyssegr-lan ; sef yr Hen Destament a'r Newydd. Llundain.' Beibl bychan wythplyg ydoedd hwn hefyd. Rhoddwyd hwn allan trwy Thos. Gouge a Stephan Hughes. Y rhif oedd tua. 6000 o gopïau. * Traethodydd, Ion. 1852 [Traethodau Llenyddol y Dr. Lewis Edwards, t, 190]; Blaen-gofiant i'r Y Ffydd Ddiffuant, 1822, gan y diweddar Barch. Beter TWilliams, D.D., Llanbedrog. Yr oedd cares i Charles Edwards, yn byw yn Lledrod, ym mhlwyf Llansilin, yr hon a fu farw yn_1664, ac un arall o'r enw Lowri. [Daeth argraffiad tlws o * Hanes y Ffydd' allan yng Nghaerfyrddin yn 1856, 8plyg ; ond gresyn.ei fod yn dilyn, mewn Îlawer ö fanaü, argraffiad cyfnewidiedig y Dr. P. Williams, yn lle cymmeryd y gwaith megys y gadawodd ei awdwr ef. “Dylai'r hen lyfrau gael aros fel yr ysgrifenwyd hwynt.'] 1671] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 199 3. * Wisitation of Pembrokeshire, with arms blazoned and pedi- grees. London, printed by John Winter. 1671.' Nid argraffwyd ond yr wyneb-ddalen, y rhagymadrodd, a'r arweiniad i mewn. Yr oedd corff y llyfr mewn llawysgrif yn ddiweddar ym meddiant neu yn llyfrfa E[umphrey Cheetham, ym Manchester. 4. * DadSeiniad Meibion y Daran. Sef ail-printiad o Lyfr Escob Juel a elwir Deffyniad Ffydd Eglwys Loegr ; Ae o Epistol yr Escob Dafies at y Cembru. An Eecho of the Sons of Thunder Eeing a Second impression of Bishop Juel's Apologie, and of IBishop Davies his Epistle, in the British tongue. Erintiedig yn Rhydychen gan W. H. ae a werthir gan lyfrwyr Gwrecsam, a Llanfyllin, a mersiandwyr Pen y bont ar ogwr. 1671.” Yr oedd hwn yn ail argraffiad, os nad yn ychwaneg.* Ymddeng- ys mai Mr. Charles Edwards ydoedd y golygwr a'r cyhoeddwr. [Llofnodir yr anerch * At y Darllenydd' gan * Charles Edwardes', a dyddir ef–“ Rhydychen Mis Rhagfyr 3l. 1670.” Y mae y llyfr, oddi eithr y rhanau arweiniol, Epistol yr Esgob Davies, a'r enwau priod, oll yn y llythyren ddu. Cynnwys y gwaith 252 o dudalenau 8plyg bychan, yng nghyd â 22 o ragar- weinolion=274.] 5. * The Life and Death of Mr. Wavasor Powell, that Faithful Minister and Confessor of Jesus Christ. Wherein his Eminent; Conversion, Laborious, SuccessfulMinistry, Excellent Conversation, Confession of Faith, Worthy Sayings, Choice Experience, Warious Sufferings, and other Remarkable Passages, in his Life, and at his Death, are faithfully Recorded for Public benefit. With some IElogies and Epitaphs by his Friends. IPrinted in the year MDCLXXI.' 6. “| * Welch Traveller, or the Unfortunate Welchman, in verse. 1671.' Y * Welch Traveller' uchod ydoedd Humphrey Crouch. Yr oedd y gwaith mewn llawysgrifen yn unig hyd 1860, pryd y cyhoeddwyd argraffiad bychan o 30 cyfargraff gan argraffwasg Chiswick. 7. * Wisitation of Pembrokeshire, with arms blazoned and pedigrees.' Cyfrol o lawysgrifau yw hon, sydd yn y Cheetham Library, Man- chester (rhif 6715, yno). Y mae yn gyfrol unplyg. Y mae achlen pob teulu yn sir Benfro ar ben uchaf y tudalenau, ae is law pob un y mae achau y teulu, gyda digon o le i'w ddwyn ym mlaen am gannoedd o flynyddau. Y maeiddo ragddalen arhaglith argraffedig, * Gwel rhif 2, d.f. 1587 ; rhif 1, d.f. 1594. [Yn briodol 1595. Nid oes rhith dadl nad yr ail argraffiad ydoedd, canys dywedir hyny ar y rhagddalen.] 200 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1672 heb enw awdwr ; ond dywed y ragddalen iddo gael ei argraffu gan * John Winter, London, 167 l.”. [Yr un yn ddiau yw rhif 3 a rhif 7.] 8. * Joannis Audo eni Epigrammata. 1671.' Argraffiad o Bennillion John Owen.” 1672, 1. " “Ymholiad beunyddiol. Llundain.' 8plyg. Ymddengys mai ail argraffiad ydoedd o waith yr Archesgob TUsher.* 2. “| “Llyfr y Psalmae [eân a darllen] yng nghyd â'r Testament Newydd. Printiedig yn Llundain. 1672.” 8plyg. JDywed rhai mai Stephan Hughes, a Thomas Gouge, gyda chyn- northwy y Dr. Thomas, deon Caerwrangon,f a rhai offeiriaid yn Neheudir Cymru, a fynasant hwn allan, os nad Beibl y flwyddyn ddiweddaf hefyd.| [Ymddengys yn dra thebyg mai yr un yw argraffiadau 1671 ac 1672, gyda gwyneblen wahanol ; canys y mae yn fwy na thebyg na ddaeth allan ddaw ar- graffiad o'r Ysgrythyrau mor gyfagos i'w gilydd. Yn yr argraffiad hwn dilynodd S. Hughes yr argraffiad a elwir “Beibl Cromwel,' gan arfer y llythyren Seisonig J, megys y gwneir yn hwnw. Dywed y Parch. T. Charles$ fel y canlyn am yr argraffiad hwn :–“Y mae gofal a diwydrwydd Mr. Stephen Hughes yn ganmoladwy iawn yn diwygio y Bibl Cymraeg o lawer o wallau oedd yn y tri argraffiad blaenorol o'r cyfieithiad presennol ; ac y mae, er nad heb rai gwallau eto, mor ddiwall ag un argraffiad a ymddangosodd gwedi hyny, os nid yn fwy. Y mae yr orgraff a'r attaliadau mor addas, os nid yn fwy nag un argraffiad o'r Biblau Cymreig. Dilynodd argraffiad 1654, yn rhoddi y llythyren Seisonigaidd J i mewn, yr hon oedd o'r blaen yn ddyeithr i'r iaith \ Gymraeg.” Cymharer rhif 1, d.f. 1654.] 4. “| * A. Sheet in Folio containing some Omissions and Mistakes in the British Translation and Edition of the Bible, appointed to be had and readin the Churchesin Wales, to be Supplied andIRectified.”| 5. * Diarhebion Cymreig a gasglwyd allan o Dictionary Dr. T)avies. Llundain.” 8plyg. 6. * Canwyll y Cymru—yn bedair rhan. Llundain.” 8plyg. Ail argraffiad.** Dywedir mai Stephan Hughes a'i cyhoeddodd. 7. • Holl Ddyled-swydd Dyn, Gwedi ei osod ar lawr Mewn modd hynod o Eglur, Defnyddiol i bawb, ond yn enwedig i'r Darllenydd * Gwel rhif 1, d.f.: 1639. + Gwel rhif 5, d.f. 1656. j: Gwel rhif 2, d.f. 1671. $ Geiriadur Ysgrythyrol, d.g. * Bibl.” | [Moses Williams, Cofrestr, rh. 23.] ** Gwel rhif 1, d.f. 1646; rhif 2, d.f, 1770. Nid ydys yn sicr o hyny, 16741 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 201 mwyaf Annyscedig. Gwedi ei ddosparthu i xvii o Bennodau ; Y rhai trwy ddarllen un o honynt bob Dydd yr Arglwydd, a ddarllen- ir i gyd trostynt deirgwaith yn y Flwyddyn. Angenrheidiol i bob Teuluoedd. Ynghyd a Dwywolder Neillduol ar amryw Achosion. A gyfieithwyd yn Gymro-aeg gan J. Langford, A.M. London, Printed for R. Royston, Bookseller to the King's Most Excellent Majesty. 1672.' Y mae hefyd wyneb-ddalen i'r * Duwiolder Neillduol ar amryw Achosion, yn gystal Cyffredinol ac Anghyffredinol. London, Printed for R. Royston. 1672.' Richard Royston, y cyhoeddydd hwn, ydoedd feistr Cwmpeini y Safwerthwyr yn 1673 a 1674. Yr oedd yn llwyddiannus iawn yn ei fasnach, a gadawodd yn ei ewyllys rodd i'r tlodion, a gwerth mawr o addurniadau arian i'r Safwerthwyr. Bu farw yn 1686, a ehladdwyd ef yn Eglwys Crist, Heol Newgat, lle y mae y cerfiad hwn i'w goffadwriaeth (yn Seisonaeg):–“ Richard Royston, llyfr- werthydd i dri o freninoedd, a fu farw 1686, yn yr 86 mlwydd o'i oed.'* Y cyfieithydd, JOHN LANGFFORD, a anwyd yn Rhuthyn. Cafodd ei ddysgeid- iaeth yng Ngholeg Crist, Rhydychain, lle y cyrhaeddodd ei B.C., Chwefror 28, 1659. Yr oedd yn dal lleoedd eglwysig yng Nghymru. Dywedir mai ar draul T. Gouge y cyhoeddwyd y gwaith. 8. “| * The Life and Death of Mr. Wavasor Powell.” 9. * Practica Walliae, or the proceedings of the great Sessions of Wales, concerning the method and practice of an Attorney there, from an original to the execution. Whereunto is added the old Statute of Wales at large ; and an abridgment of all the Statutes uniting Wales to England, with tables of the fees, and the matters therein contained. By Rice Waughan, late of Grey's Inn, Esq. London, 1672.” 12mo. 1674. 1. * Remains Concerning Britain : their Languages, Names, Surnames, Allusions, Anagrams, Armories, Monies, Impresses, Apparel, Artillerie, Wise Speeches, Proverbs, Poesies, Epitaphs. Written by William Camden, Esquire, Clarenceux King of Arms, Surnamed the Learned. The Seventh Impression, much amended, with many rare Antiquities never before Imprinted. By the In- dustry and Care of John Philipot, Somerset Herald : and W. D. Gent. * Timperley's Dictionary. 26 202 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1675 London, Printed for, and sold by, Charles Harper at the Flower de Luce over against St. Dunstan's Church, and John Amery at the Peacock over against Fetter Lane, both in Fleetstreet. 1674.” 1675, 1. * Hyfforddiadau Cristionogol. Yn dangos Pa fodd i rodio gyda Duw ar hyd y dydd. A osodwyd allan yn Säesonaee, Gan Thos. Gouge, Gweinidog yr efengyl, ae yn Gamberaec gan Richard Jones, o Ddinbech. IPrintiedig yn Llundain gan A. Maxwell i'r Awdwr. 1675.” Crybwyllwyd o'r blaen am R. Jones.* * Diwygiwr y print-wasg? oedd Charles Edwards. Cyhoeddodd T. Gouge y llyfr hwn ar ei draul ei hun, gan geisio Cymro cyfarwydd i'w droi i'r Gymraeg. Am THOMAS GoUGE, mab ydoedd i'r Dr. William Gouge, yr hwn a fuasai yn weinidog Blackfrïars, Llundain, chwech mlynedd a deugain, ae a fuasai farw yn 1653. Ganwyd y mab Medi 19, 1605. Dygwyd ef i fyny yn Ysgol Eton, a dewiswyd ef i Goleg y Brenin, Caergrawnt, yn 1626. Cafodd fywoliaeth eglwysig yn Surrey, yr hon a ddaliodd chwech mlynedd, a symmudodd i St. Sepulchre, Llundain, lle y parhaodd i gyflawnu dyledswyddau y weinidogaeth hyd 1662, pan y rhoes ei fywoliaeth i fyny, am na allai gydymffurfio â rhai pethau yn yr Eglwys, ond parhaodd yn aelod ffyddlawn o'r Eglwys, tra y gadewid iddo ; ond o blegid y troai allan i bregethu gyda'r Anghydffurfwyr, er bod ganddo drwydded i wneyd hyny, ac yn cym- muno yn yr Eglwys ar droion, cafodd ei ysgymmuno. Yn 1674, gyda'r Dr. Tillotson ac ereill, efe a ffurfiodd gymdeithas wirfoddol i ledaenu addysg yng Nghymru, ac i ledaenu yr Ysgrythyrau, y Llyfr Gweddi Gyffredin, a llyfrau da ereill, yn yr iaith Gymraeg. Y gorchwyl cyntaf a wnaethant oedd prynu 2000 o gopïau o'r * Ym- arfer o Dduwioldeb,'f a gawsant wedi ei gyfieithu i'r Gymraeg, a rhai miloedd o lyfrau ereill, megys * Egwyddorion y Grefydd Gristionogol,'i a “ Chatecism yr Eglwys,” i'w rhoddi yn rhad i deulu- oedd tlodion yng Nghymru.$ Cyn diwedd y flwyddyn hon, dy- wedir fod deuddeg ar hugain o Feiblau Cymraeg|—yr hyn oll a gafwyd yng Nghymru a Llundain-dau gant a deugain o Dest- amentau Cymraeg,** a phum cant o “Holl Ddyledswydd Dyn,”ff wedi cael eu rhoddi i dlodion Cymru, a fedrent ddarllen Cymraeg. Mynodd argraffu wyth mil o Feiblau, mil o ba rai a roddodd i'r tlodiôn ; ae anfonodd y saith mil arall i drefwyr penaf Cymru, i'w gwerthu am * Gwel rhif 1, d.f. 1655. + Rhif 2, d.f. 1656. # Rhif 4, d.f. 1664. $ Sir Thomas Phillips's Wales. || Rhif 2, d.f. 1671. ** Rhif 3, d.f. 1672. ++ Rhif 7, d.f. 1672. 1675] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 208 bris rhesymol. Dywedir nad oedd ganddo ond 150p. yn y flwydd- yn, a'i fod yn rhoddi 100p. o hyny bob blwyddyn mewn elusenau crefyddol; ac yr oedd yn eu cyfyngu y naw neu ddeng mlyn- edd diweddaf o'i fywyd, agos oll i Gymru. Arferai deithio i Gymru, pan dros drigain oed, i ddosbarthu ei elusenau ei hun, ac ereill,—i weinidogion llafurus, trallodedig, ae angenus. Mynodd sefydlu o dri i bedwar cant o ysgolion, i ddysgu planti ddarllen, ac ymrwymai dalu ei hun am ddysgeidiaeth eant o blant. Gorphenodd ei yrfa yn ddedwydd,* a thraddodwyd pregeth angladdol iddo gan y Dr. Tillotson, archesgob Caergaint. 2. M| * Traethawd Byrr yn erbyn meddwdod, aflendid, ofer-dyngu, a chelwydd.” 3. * Profiad yr Ysprydion, neu JDdatcuddiad Gau Athrawon, a IRhybudd i'w gochelyd. Neu Draethawd byrr ar 1 S°. Jo. 4. 1. O waith Rondl Davieš Meistr yn y Celfyddydau, a Ficar Meifod. Ym mha un y Dateuddir drwy oleini Gair Duw, Esboniedig gan hynaf- iaeth, fod amryw athrawiaethau y Pabistiaid, y Presbyteriaid, yr Independentiaid, a'r Cwaeceriaid, yn anghysson â'r Yscrythyr Lân, ae o herwydd hynny i'w gochelyd gan bob dyn sydd yn caru Iechyd- wriaeth ei enaid. Rhydychen Printiedig gan H. Hall. ym mlwyddyn yr Arglwydd 1675. [16plyg.]f Y mae y llyfr hynod a hynafol hwn yn cynnwys 237 o dudalenau 12plyg, yng nghyd â llythyr cyflwyniad o bum tudalen, i Edward Vaughan, Ysw., o Lwydiarth. Rhoddwyd ficeriaeth Meifod i IRONDL DAVIES, gan yr Esgob George Griffith, yng nghyd â pher- Soniaeth y Cwm, ger Llanelwy, yn 1661, medd Brown Willis,# ond * Hanes Crefydd yng Nghymru, t. 586. + [Y mae i'r llyfr ddwy ddalen enwol ; y gyntaf yn Seisoneg fel hyn:–“A Tryall of the Spirits, or a Discovery of False Prophets, and a Caveat tó beware of them ; or a Short Treatise on l John iv. 1. Wherein is discovered, by the light of God's Word, expounded by antiquity, that several Doctrines ôf the Papists, Presbyterians,TIndependénts, añd Öuakers, are disagreeable to the Holy Scripture, and carefully to be avoided by every man thaü loves the Sal- *） of his Soul. Pro Ecclesia clamitant, et contra, Ecclesiam, âimicant. ypr. Ar ei ddiwedd y mae anerchion byrion yn Lladin i'r awdwr, yng nghyd â chanig Ffrengig i'r unrhyw. Cynnwys y gwaith 237 o dudalenau, gyda 'l4 o raglitholion, a 7 o derfynolion ; y cyfan, 258.] # Survey of St. Asaph [ii. 268, 393. Nid oes dadl nad oedd Rondl neu Randolph Davies yn ficer Meifod mor gynnar a'r fl. 1648. Cofnoda Coflyfr plwyf Meifod ei briodas ef, megys ficer y plwyf (° vicarium hujus parochiae?) â Mari, merch John Williams, offeiriad, ar y degfed o fis Mehefin yn y flwydd- yn hòno. . “Matrimonium legitimum gontrat. fuit inter Randolphum Dävies yicarium hujus parochiae et Mariam filiam Johannis Williams clerici, 10o die Junii, 1648.” Cymharer Gwaith Gwallter Mechain, iii. 102. Camsyniodd yr awdwr amser bedydd un o'r plant (John) yn lle amser cyflwyniad y'tad i'r fywoliaeth.] 204 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1675 yn y flwyddyn 1651,* medd eoflyfr Meifod. Y mae y coflyfr yn cynnwys bedyddiadau tri ar ddeg o blant Rondl Davies, y ficer, a Mari ei wraig, o'r flwyddyn 1649 i'r flwyddyn 1666. Bu yn dal y fywoliaeth o leiaf saith a deugain o flynyddau ; a bu farw yn 1695.f Tra yr oedd efe yno, yr oedd y Crynwyr yn gwneyd llawer o gyn- hwrf yn y gymmydogaeth, a llawer o'r plwyfolion wedi uno â hwy. Gyda golwg ar roi attalfa arnynt hwy, ac Ymneillduwyr ereill yr oes hòno, yr ysgrifenodd ae y cyhoeddodd y ficer y llyfr uchod. Tybir hefyd fod ganddo law yng nghyhoeddiad y ' Cowir a ffyddlon ateb i Lyfr a enwir Cyfarwyddiadau i'r Cymru,” 1660,j yr hwn sydd ar yr un ddadl. Yr oedd tri o frodyr o'r enwau Charles, Thomas, a Samuel Lloyd (ond bod Samuel yn byw y pryd hyny yn Llundain, ac yn dal rhyw swydd yno$), yn Dolobran, y rhai a gofleidiasant egwyddor- ion y Crynwyr ; a chan eu bod yn feddiannol ar dda y byd hwn, yr oedd eu dylanwad yn fawr. Adeilasant gapel ar eu tir, ger Coed Cawryd, ym mhlwyf Meifod. Aeth Thomas Lloyd i America gyda William Penn. Dywedir fod egwyddorion y Crynwyr, nid yn unig ym mhlwyf y ficer, eithr hefyd yn ei deulu,—fod chwaer i wraig y ficer yn byw ym Mhentref y Gof; ac iddynt un bore Sabbath gyfar- fod â'u gilydd ym Mhentref Parog—un yn myned i'r Eglwys, a'r llall yn croesi ei llwybr tua chapel y Crynwyr, yng Nghoed Cawryd, ger Dolobran. Wedi ychydig o eiriau o gyfarchiad, a phob un yn parotoi i fyned ym mlaen, dywedai gwraig y ficer, * Pe caffech chwi ras, fy chwaer anwyl, chwî a ddeuech gyda mi.” Yr oedd ateb parod gan y llall:–“ Pe bai genyt tŵ ras, tydi a ddeuit gyda mî.' Eelly yr ymadawsant, i fyned bob un i'w lle addoliad ei hun, a phob un yn uniawn-gred yn ei thyb ei hun.| 4. * Yr Ymarfer o Dduwioldeb yn Cyfarvvyddo dŷn i rodio fal y rhyngo effodd Duw. Y trydydd preintiad. Printiedig yn Llvndain gan Tho. Dawks, dros Ph. Chitwin, ac a yerthir dan lun y tri Bibl gyferbyn a'r Royal Exchange. 1675.' [8plyg.]** Thomas Dawks, argraffydd y llyfr uchod, ydoedd argraffydd. rhagorol yr oes hòno ; ac a anwyd yn Kelmascot, sir Rhydyehain, yn 1636, ac a gafodd ei ddysgeidiaeth yn ysgol y Merchant Tailors, Llundain. Bu yn cyssodi Beibl Amlieithog Walton o'r fl. 1652 hyd 1657. Digon tebyg ei fod yn rhyw berthynas i Thos. Dawks a drowyd allan o Eglwys St. Michael, Queenhithe, Llundain, o blegid * [Ni sonir yng nghoflyfr Meifod i Rondl Davies gael ei gyflwyno i'r fywo!- oliaeth hòno yn 1651.] *F [Cofnodir ei gladdedigaeth yn y coflyfr fel hyn :–“IDom. Ranulphus Dauies Cler. de Peniarth, 250 Feb. 1695.'] jt Gwel rhif 1. d.f. 1660. $ Life of Richard Davies. | Cambrian Quarterly Magazine, vol. i. pp. 325, 396, 440. [Gwaith Gwallter JWechain, iii. 109.] \ ** Gwel rhif 1, d,f, 1630 ; a rhif 2, d.f, 1656, 167 5] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 205 ei anghydffurfiaeth pan ddaeth Siarl II. i'r orsedd.* Dywedir mai T. Göuge ac S. Hughes oedd y cyhoeddwyr. Y mae yn ei ddiwedd anerchiad * Diwygiwr y preintwasc at y darlleydd,” yr hwn, tebygir, ydoedd Mr. Charles Edwards, yn yr hwn y dywed:— * Pan i'm galwyd i ddiwygio'r preintiad yma o'r llyfr hwn mi dybias nad oedd raid imi ond edrych ar iddo gyfatteb yn gywyr i'r llyfrau o'r blaen. Ac felly y dechreuais wneuthur, nes imi wrth fyned ymlaen i holi'r Copi, ddal sulw fod yn angenrheidiol gyfnewid ynddo lawer o bethau ; gan fod y darlleniad a'r ystyr yn dywyll, ac yn anghysson mewn llawer o fannau, ac heb gyrhaeddyd ergyd yr Awdwr yn y dafodiaith arall: Ac i'r cyfieithydd gamgymeryd bagad o eiriau Ladingaidd a Groegaidd yn y llyfr Saesonaee, ysydd aLhawdd eu dirnad, ac allent fagu amryfussedd ; megys yn y ddalen 41 o'r preintiad cyntaf, lle y cymmerth y gair site yn lle sight, gan ei gyfieithu golwg, yn lle cyflead. Nid yw y fath gamgymeriad mewn rhai geiriau dieithriol achos i feio ar y cyfieithydd a gymerth boen mor llesol i'w wlâd yn y gorchwyl hwn, am nad oedd y pryd hynny hyfforddiadau i gyfieithu mor gyffredin ac ydynt yr awrhon. Y mae gennif barch iw enw ef am y llyfr hwn, ac yn gofus gennif er fy mebyd mor groesawus ydoedd i'r parth lle ganwyd fi. Ond y beiau mwyaf (tebyg eennifi), a ddigwyddasau oddiwrth anghyfar- wyddyd y preintwyr Seisnig, y rhai yn gynnefinol a adawant amryw eiriau a liniau hefyd heb eu rhoi i mewn, onid edrychir attynt yn ' dra-manwl. O herwydd yr achosion rhagddywededig mi roddais gais ar gyffelybu y rhan fwyaf o'r llyfr Cymraeg a'r un Saesneg ynghyd, ac iw gwneuthur i gydgordio, gan roddi i mewn a thynnu allan, a chyfnewid a symud pethau, fal yr oedd yr achos yn gofyn.” Yr oedd yn ddiau yn orchwyl gofalus—mwy na phe buasid yn ei gyfieithu o newydd yn hollol—ddiwygio gwaith R. Waughan ; canys gwelsom mai cyfieithiad anystwyth iawn ydoedd: a chan fod darllenwyr yr oes hòno yn eithaf afrwydd yn y ddysg o ddarllen, prin iawn y gallasent wneyd synwyr a derbyn budd oddi wrth y llyfrau a gyfieithwyd gan R. Waughan. Dywed y golygydd hwn, fel esgusawd tros afrwydd-der cyfieithiad R. W., nad oedd “ hyffordd- iadau i gyfieithu mor gyffredin ag ydynt yr awrhon.” Ond pa hyfforddiadau yn fwy oedd yn y fl. 1675, nag yn y fl. 1620, pan gyfieithwyd y llyfr, neu yn 1630, pan argraffwyd ef gyntaf, neu yn 1656, pan ail argraffwyd ef? Am a wyddys, nid oedd ond y * Dictionary in Englishe and Welshe, moeh necessary to all suche Welshe- men as wîll 8pedly learne the Englishe tongue,” a briodolir i Willyam Salisbury, a maniach ereill yr oes foreuol hòno,f y rhai o blegid eu hynafiaeth, oeddynt wedi myned braidd oll o gyrhaedd meddiant erbyn hyn, a'r rhai, fel y cyffredin o weithiau W. Salesbury, oeddynt agos yn ddifudd, o blegid eu hanystwythder. Ac am weithiau y Dr. Davies o Fallwyd, yr oeddynt yn fwy o gynnorthwy i * Palmer's Cala my's Noncom. Mem, vol. i. p. 16l. + Gwel rhif 1, d.f. 1547, 1548 ; a rhif l a 3, d.ï, 1555. 206 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1676 gyfieithu o'r Lladin i'r Gymraeg nag o'r Seisonaeg i'r Gymraeg.* 5. “| * Hebraicorum Cambro-Britannicorum Specimen.' IRhestr o eiriau yw, tebyg i'r rhestr Gambraeg-Hebreig sydd yn niwedd * E[anes y Ffydd,' gan Charles Edwards, wedi eu hargraffu wrthynt eu hunain, ar ychydig o ddalenau o blygiad hirgul, gyda IRhagymadrodd Lladin, gan “ Carolus Edwardus,”—* Lond. Decemb. 24. 1675.? 1676, 1. * Hanes y Ffydd, gan Charles Edwards. Rhydychen.' Dyma yr ail argraffiad.f Yr oedd darluniau heirdd o amryw fath o ferthyrdodau ynddo, y rhai ni roddwyd gyda'r argraffiad cyntaf, nac argraffiad Dolgellau yn 1811. Dyma yr argraffiad na welodd y Dr. Williams, Llanbedrog, golygydd dysgedig argraffiad Dolgellau yn 1822, mo hono. 2. * Gair i Bechaduriaid, a Gair i Saimet. Y cyntaf yn tueddu i ddeffrôi Cydwybodau Pechaduriaid diofal i wir deimlad ac ystyr- iaeth o'r cyflwr erchyll y maent ynddo, tra fyddont yn byw yn eu cyflwr Naturiol heb Ail-enedigaeth. Yr ail, yn tueddu i gyfarwyddo ac i berswadio y Duwiol, a'r rhai a Ail-anwyd i amryw ddyled- swyddau enwedigol. Gan Tho. Gouge, Gweinidog yr Efengyl. Ac a gyfieithwyd gan W. Jones, Gweinidog yr Efengyl. Printiedig yn Llundain gan A. Maxwell i'r Awdwr yn y flwyddyn 1676.' 8plyg. * Rhoddwyd ychydig o ddalenau, fel parhâd o hwn, yn gyssylltedig â * Llyfr y Resolution' y flwyddyn 1684. Y mae yn ei ddiwedd dudalen o * Diwygiwr y Preint-wasc at y darlleydd,' gan C. E. (=Charles Edwards); ac * Agoriad ar Eiriau yn y llyfr hwn, nad ydyw rhai pobl yn eu deall, yn rhyw fannau o Ddeheu-dir Cymru, wedi eu hegluro trwy eiriau mwy cyffredin a sathredig, gan Mr. S. H.' (=Stephan Hughes); a phedair o bennodau ar amryw bechodau. 3. ' Principlau, neu Bennau y Grefydd Gristionogol, A agorir fel y gallo y gwannaf eu deall. Gan T. G..Gweinidog yr Efengyl. Ac a gyfieithwyd gan W. J. * [Heb law Geiriadur Dyblyg y Dr. Davies, yr oedd cynllun y Doethor yn cyfieithu “Llyfr y Resolusion,' yr hwn sy mewn Cymraeg bur a llithrig odiaeth, i'w gael yn 1675, yr hyn nid ydoedd yn 1620 a 1630. Er ymddangos o'r *.Resolusion' o fewn dwy flynedd ar ol yr * Ymarfer,” gellir meddwl wrth iaith y ddau fod o leiaf gan mlynedd rhwng amserau eu cyfansoddiad. Nid yw * Llyfr y Resolusion,' megys cyfansoddiad llenyddol, wedi cael hyd yn hyn y sylw y mae yn ei haeddu.] + Gwel rhif 1, d.f. 1671. 1677] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 207 Printiedig yn Llundain gan A. Maxwell i'r Awdwr yn y flwydd- yn 1676.” Y • T. G.” uchod ydoedd Thomas Gouge, a'r W. J. oedd y William Jones, am yr hwn y crybwyllir iddo gyfieithu * Egwyddorion y Grefydd Gristionogol,'* a'r “ Gair i Bechaduriaid' uchod. Yr oedd y “ Gair i Bechaduriaid a'r Gair i'r Sainct,' ac * Egwyddorion y Grefydd Gristionogol,' yn cael eu cyd-rwymo yn un llyfr. Gwyneb-ddalen yr “Egwyddorion' a argraffwyd gyntaf, ac erbyn eu myned ym mlaen i'r “Principlau,” yr oedd yn y fl. 1676 ; ond gan iddynt ddechreu y * Gair i Bechaduriaid ' heb yr wyneb- ddalen, daeth gwyneb-ddalen hwnw hefyd i'r fl. 1676. Y mae nodau yr argraffwyr, sef eu llythyrenau ar y llenau, yn profi hyny. Y mae yr “Hyfforddiadau” yn dechreu yn llen I 3. 5. * The Theatre of the Empire of Great Britain. Presenting an exact Geography of the Kingdoms of England, Scotland, Ireland and Wales. Described by John Speed. 1676.'f 6. * Britannia Antiqua Illustrata : or, The Antiquities of Ancient Britain, derived from the Phoenicians, wherein the original trade of this Island is discovered; names of places, offices, dignities, idolatry, language, and customs of the Primitive Inhabitants are clearly demonstrated, together with a Chronological History of this Kingdom, from the first traditional beginning, until the year 800, A.D.: when the name of Britain was changed into England, with the antiquties of the Saxons, as well as Phoenicians, Greeks and Romans. By Aylett Sammes, of Christ's Colledge in Cam- bridge. Since, of the Inner Temple.' London, MDCLxxvI. 1676. Folio. Unplyg ydyw, ac yn cael ei egluro a cherfluniau. [Gelwir y gyfrol yn gyfrol gyntaf.] 1677. 1. * Trysor i'r Cymru: Sef Llyfr yn Cynnwys ; 1. Pregeth Mr. Arthur Dent, ynghylch Edifeirwch, o gyfieithiad Mr. Robert Llwyd, gynt Ficer y Wayn yn Shir Ddinbych. 2. Drych i dri math o bobl, sef i'r Anghristion, Rhith-gristion, a'r Gwir-gristion, o waith Mr. Oliver Thomas, Carwr y Cymru. 3. Bellach neu Byth o waith Mr. Richard Baxter, ym mha draethawd y cyfiawn- heuir, y cyssurir, y cynhyrfir, ac yr hyfforddir y Sanctaidd, Ddiwyd, Ddifrifol Gredadyn: A'r Gwrthwynebwyr a'r Esceuluswyr a argy- hoeddir, drwy oleuni yr Scrythur a Rheswm. O gyfieithiad Mr. * Gwel rhif 4, d.f. 1664, + Gwel rhif 1, d.f. l610 ; rhif 1, d.f. 1616 ; a rhif 1 a 2, d.f. 1627. 208 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1677 Richard Jones, o Ddinbych. A'i Brintio yn Llundain gan Thomas Dawks, Printiwr yng-hymraeg i ardderchoeeaf Fawrhydi y Brenin. 1677.” Y mae yn blaenori hwn “Lythyr at y Darllenydd' helaeth, am y llyfrau hyn, bob un ar ei ben, o'r hwn y rhoddir dosranau yn gyd- iol â hwynt, gan fod ail wyneb-ddalen i bob un o honynt, fel hyn :— (1.) * Dryeh i dri math o bobl, sef i'r Anghristion, Rhith-gristion, a'r Gwir-gristion.” Llundain, 8plyg. Dywedir yn y ' Llythyr at y Darllenydd,' fod y * Drychau ° wedi eu “ printio unwaith o'r blaen ers ys deng-mlynedd ar hugain a aethant heibio.” Rhaid fod hyn tua'r flwyddyn 1646 neu 1647.* (2.) * Bellach neu Byth. O gyfieithiad Mr. Richard Jones o Ddinbech. Tlundain.' 8plyg. Am hwn dywed y “ Llythyr at y Darllenydd,'–“ Am y traethawd Eellach neu Byth (Now or Never yn Saesoneg) yn gyntaf y mae'n dyfod allan yng Hymraeg.” Ymddengys hefyd mai hwn yw y dernyn cyntaf a gafodd y Cymry o waith Baxter ; yr hwn, er bod ei enw yn adnabyddus, y byddai yn briodol cyflëu ychydig o'i hanes yma. Y Parch. RICHARD BAxTER ydoedd o deulu Cymreig, ond a anwyd yn Rowton, yn sir y Mwythig, yn 1615, yn nhy ei daid. Yr oedd ei dad yn byw yn Eaton Constantine, o fewn pum milltir i dref y Mwythig. Ni chafodd fanteision dysgeidiaeth athrofaol; er hyny cyrhaeddodd radd gyfrifol mewn dysg, fel ag i'w alluogi gael lle fel Athraw Ysgol Ramadegol Dudley. Cafodd ei urddo gan y Dr. Thorn- borough, esgob Caerwrangon, pryd nad oedd yn petruso cydym- ffurfio; ond yn fuan wedi iddo ddechreu pregethu, daeth i adna- byddiaeth ag Anghydffurfwyr, a'u gweithiau, y rhai a gawsant effaith ar ei feddwl fel ag i ochri tuag at yr Anghydffurfwyr, er nad oedd ganddo wrthwynebiad i bob math o esgobyddiaeth. Gwahodd- wyd ef i weinidogaethu i Kidderminster, lle yr oedd yn cael 60p. allan o'r ficeriaeth. Bu wedi hyny yng Nghaerloew a Chofentri; dychwelodd wedi hyny i Kidderminster yn ei ol Er ei fod yn anghydffurfio, yr oedd yn bleidiol i'r brenin, ae wedi yr Adferiad, dewiswyd ef yn gapelwr achlysurol i'w fawrhydi. Cynnyg- iwyd iddo esgobaeth Henffordd, yr hon a wrthododd. Yr oedd wedi cael trwydded gan esgob Llundain i bregethu yn eglwysi ei esgobaeth, ond iddo beidio â chynhyrfu dadleuon. Ond daeth dydd IBartholomëus, 1662, fel y bu raid iddo gael ei gau o honynt oll. Bu wedi hyny yn pregethu mewn amrai leoedd, er cael ei wylio gan wylwyr a gymmerent fantais ar ddeddfau seneddol yr amseroedd ; ond o'r diwedd carcharwyd ef trwy warant oddi wrth y Barnwr Jeffreys, gan yr hwn y condemniwyd ef, ar ol prawf maith a garw, i dalu dirwy o 500 mare, i'w garcharu, ac i'w rwymo i beidio â * Gwel rhif 3, d.f. 1646. 1677] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 209 throseddu y cyfreithiáu hyny am saith mlynedd. _ _Ond efe_a. ryddhawyd dan feichiau, trwy gyfryngwriaeth Arglwydd Powys. Bu färw, yn ddedwydd iawn, yn 1691, yn 77 oed.* (3.) * Pregeth ynghylch Edifeirwch. Gan Arthyr Dent. O gyfieithiad Mr. Robert Llwyd, gynt Ficer y Waun, yn sir IDdinbych. Llundain.' Ail argraffiad.f Y mae y bregeth hon yn gyflawn yma ; eithr talfyriad byr iawn o honi sydd yn gyssylltedig â'r * Llwybr Hy- ffordd i'r Nefoedd,” yn 1682. Yn y * Llythyr at y Darllenydd,” cyfeirir at yr argraffiad cyntaf o'r bregeth, fel hyn:–“ Bydded hyspys i chwi, ddarfod printio y bregeth hon ynghylch Edifeirwch unwaith o'r blaen agos er ys hanner cant o flynyddoedd.' 2. T] • Galwad i'r Annychweledig. Gan Richard Baxter, Llundain.' Dywedir mai Stephan Hughes a fynodd ei gael aflan. 3. * Cyfarwydd-deb i'r Anghyfarwydd, sef Llyfr yn cynnwys, 1. Agoriad byrr ar Weddi yr Arglwydd. 2. Ymddiddanion rhwng y Carwr a'r Cymro. 3. Ymddiddanion rhwng Crist a'r Publican, &c. Amryw Reolau Duwiol, &c. Ai Brintio yn Llundain gan Thomas Dawkes, Printiwr yng-hymraeg i ardderchoccaf Fawrhydi y Brenin. 1677.' Y mae y mân lyfrau hyn éto yn meddu gwyneb- neu rag-ddalenau gwahanol, a chyfeirir atynt yn y Rhagymadrodd, neu y “ Llythyr at y Darllenydd,' yr hwn gyfeiriad a ddôdir yn gyssylltiol â'r cyfryw. Am yr holl lyfr dywedir:— * Ddarllenydd anwyl, Dyma llyfr i Hyfforddi ae i Gyfarwyddo y cyffredin Gymru, ym matterion eu iechydwriaeth dragywyddol. Ac oblegit fod hynny yn beth mawr, (tu hwnt i'r hyn a ddichon calon feddwl, na thafod draethu) os ystyriwn ni y pethau y mae'r Enaid yn cael ymwared oddiwrthynt, a'r llawenydd a'r gögoniant y mae'n cael bod yn gyfranog o honynt, fe ddylit dderbyn yn roes- awgar y fath draethiadau, ac sy'n gwir gyfarwyddo pobl mewn matterion mor bwysfawr.” (1.) * Carwr y Cymru, Yn annog ei genedl anwyl, a'i gydwlad- wyr, er mwyn Crist a'u heneidiau, i chwilio yr Scrythyrau, yn ol gorchymyn Crist. Ioan 5. 39. Llwndain, Printiedig drwy awdurdod yn y flwyddyn MDoLxxvII.” Dywedir yn y * Llythyr at y Darllenydd' am hwn :— * I gyfarwyddo pobl i chwilio 'r Scrythyrau er iechydwriaeth i'w Heneidiau, dymma i ti Garwr y Cymru, yn awr wedi ei brintio * Wilson's History and Antiguities of Dissenting Churches, vol. ii. pp. 111-135, ·f Gwel rhif 1, d.f. 1629. 27 210 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1677 drachefn. Pa darllenem ni y Serythyrau fel ein cyfarwyddir yn y llyfr hwn, ni fyddem lawer gwell Cristionogion rhagllaw nag y buom hyd yn hyn.” Ymddengys gan hyny mai adargraffiad ydoedd,* o waith Oliver Thomas. Cyhoeddwyd argraffiad arall (y trydydd, ymddengys) yn y flwyddyn 1666, o dan yr enw “IDrych y Cristion,' ond heb “Y Rhag- ymadrodd at Eglwyswyr Cymru,' yr hwn sydd yn ddernyn o gyfan- soddiad rhagorol, a'r hwn y bydd yn briodol ei gyflëu ger bron yma :— · * Ha-wyr frodyr, a thadau Parchedig, ac anwyl yn yr Arglwydd, y mae yn weddus i mi synnied hyn am danoch oll, nad yw yn anwybod i chwi, ond eich bod yn credu yn ddilys, mai ewyllys Crist yw, nid ar i chwi yn vnig, eithr i'r holl braidd y gwnaeth yr ¥spyd glan chwi yn olygwyr arnynt, chwilio yr Scrythyrau. Act. 20. 28. * Canys mae y ddyled-swydd hon wedi ei yspyssu yn amlwg, ac mor gyffredin mewn amryw fannau o Air Duw, ac o'r Tadau dyse- edig gynt, ac na ddichon neb oddieithr Gwyledyddion deillion fod yn anhysspys arni. Athro rhagorol yn nechreu yr oes hon, a gascl- odd allan o'r hen Dadau athrawaidd gynt, mor daer, ae mor ddifrifol oeddynt, bawb yn eu hamser, yn cymmell y cyffredin i fod yn gyd- nabyddus â Gair Duw, ac i'w fynych chwilio, gan gynghori hefyd y IPeriglorion o'r amseroedd hynny i gynhyrfu, ac i fod yn daer ar bawb tan eu gofal hwynt i ymarfer â'r ddyled-swydd grefyddol hon, yn eu tai eu hunain gartref, ym mysg eu teulu. A minne (frodyr) gan ganlyn ar ol y Seint Dwyfol hyn, a fyddaf (drwy eich cennad) cyn hyfed arnoch, ac attolwg i chwi, er mwyn Crist Iesu, er mwyn eneidiau eich praidd, ac er mwyn eich hun, fod yn eiriol ar eich plwyfolion, ar iddynt brynu beiblau bychain, y rhai sydd yr awrhon drwy ras Duw a'i ragorol ymgeledd tu ag atom (y cyffelyb peth ni bu yn ein plith erioed o'r blaen) yn aml, yn dda'r newid arnynt, ac yn hawdd i'r tlawd eu cael, fel y gallo pob dyn annyscedig a dim athrylith dduwiol ynddo (o medr ddarllain ei iaith ei hun) (yr hyn a ddylei pawb ei fedru) fanwl chwilio Gair Duw, a bod yn hyspys ynddo.'f Y mae yr awdwr, yr hwn, gellid meddwl, oedd weinidog ffydd- lawn iawn o'r Eglwys Sefydledig, yn galw ar ei gyd-eglwyswyr mwy diofal, at eu dyledswyddau, mewn dull pwysig, manwl, ac eto yn dyner a pharchus, mewn lluaws o benau neu ystyriaethau, gan osod allan, er hyny, eu hesgeulusdra mewn iaith gref. «Tebygol yw y buasai yng ngwlad Cymru yn nyddiau ein Tadau, fwy o chwilio ar yr Serythyrau nag a fu hyd yn hyn o'n hoes ni, pe 'buasai y Bugeiliaid ysprydol, neu y rhan fwyaf ohonynt, mor graff, mor ddiwyd, ac mor daer ag y dylasent fod i annog, i gymmell, ac gynhyrfu y cyffredin bobl yn y ddyledswydd anhepcor, ac angen- rheidiol hon. * Gwel rhif 1, d.f. 1631. + Gwel rhif 2, d.f. 1671. 1677] ILLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 211 “Mynych dros ben y mae dolur yn taro yn fy nghalon wrth weled, ac ystyried y diffyg mawr a'r esceulusdra dybryd, sydd yn ein plith ni Eglwyswyr Cymru, o gymmeryd poen;i ddyscu ein praidd yn gyd- wybodus, eisiau ymosod a llwyr-fryd calon i ddarllein, cynghori, ac i athrawiaethu, 1 Tim. 4. 13. Yr ydym ni ein hunain, (lawer o honom) yn anghynnefin a Gair cyfiawnder, ac am hyny yn anghyfar- wydd, ac yn anghymen i gyfarwyddo eraill. Y mae yn aml gweld yn ein plith ni ynghymru Eglwys-wyr, o ran eu dysceidiaeth yn ganmoladwy, a'i ymadrodd yn barabl-ddoeth ; ac etto yn anaml gweled mewn llawer goror o'r wlad yr Scrifennydd wedi ei addyscu i deyrnas nef, yn dwyn allan o'i dryssor bethau newydd, a hen, Mat. 13. 52, Ie rhoddwch gennad i mi fy mrodyr anwyl, i ddywed- yd wrthych (y peth sydd ddrwg gennif orfod ei ddywedyd) y gellir cael ym mhob un o Escobaethau Cymru ddeugain, neu driugain o TEglwysi, heb un ynddynt ar y Suliau hirddydd-haf, pan fo sychaf y ffyrdd a chlaiaraf yr hin.' Ac wedi myned ym mlaen yn yr un dull, y mae yn terfynu– * Eich Brawd, a'ch Car-wr, a'ch car Dienwog Di-Enw.” Yna y * Llythyr at ei anwyl geraint a'i gydwladwyr y Cyffredin Cymru, Annerch,' i'w * cynhyrfü ' i chwilio yr Ysgrythyrau ; mewn deuddeg o ystyriaethau ; ac yn diweddu, “ Eich Car-wr i'w orchym- yn yn yr Arglwydd Iesu.” Yna y mae dechreu corff y llyfr yn * Ymddiddanion rhwng Carwr a'r Cymro ynghylch chwilio yr Scryfh- yrau.' Y mae yr ymddyddanion yn neillduol o ddyddorol, ac yn pelydru cryn lawer o oleuni ar sefyllfa ae ansawdd dysgeidiaeth Gymreig yn yr oes hòno. Ail argraffiad yw hwn, ym mhen chwech a deugain o flynyddoedd wedi yr argraffiad cyntaf.* Cyhoeddwyd yr “Ymddiddanion ' unwaith ar ol hyn, os nad ychwaneg, o dan enwau ereill, ond wedi gadael allan y * Rhybudd i'r Darllenydd ? o flaen yr Ymddyddanion cyntaf, yr ail, a'r trydydd, y rhai sy mewn llythyrenau Brytanaidd. (2.) “Agoriad byrr ar Weddi'r Arglwydd. Gan william Ferkins. O gyfieithiad R. Holland. Llundain.” 12plyg. Yr oedd hwn yn ail argraffiad;f ae yn ail argraffiad mor ddiwyg- iedig ag y gallesid ei ystyried yn agos yn llyfr newydd gwreiddiôl, fel y gellir deall wrth y “Ilythyr at y ÌDarllenydd,' yr hwn â ddywed:— *I gyfarwyddo pobl i weddio yn ol Ewyllys Duw, fel y derbyniont iechydwriaeth iw heneidiau dyma i ti Agoriad byrr ar weddi'r Arglwydd, mewn rhan o waith Mr. Perkinš, ac o gyfieithiad Mr. IRobert Holand, person Llanddyfrwr yn shir Gaer-fyrädin; ao mewn rhan o waith a chyfieithiad yn arall—Y mae yn agos 'i bedwar ygain mlhynedd oddiar pan Printiwyd llyfr Mr. TIolânt gyntaf, ao fel y mae'r Saesoneg, felly y mae'r Gymraeg wedi ei phuïö yn fawr oddiar yr amser hyny, ac am hynny nid oedd afresymfñol i ddiwygio * Gwel d.f. 1631. *f Gwel rhif 1, d.f. 1631. 212 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1677 y llyfr o ran y iaith; ac oblegyt fod y matter yn dywyll mewn rhyw fannau, gweddus oedd iw egluro trwy chwanegu ato.' Yn yr argraffiad o'r blaen, dywedir mai * PersonLlan Ddeferowg,. yn sir Gaerfyrddin,' oedd Robert Holand ; ae yma dywedir mai * gynt Person Llanddyfrwr, yn sir Gaer-fyrddin,' ydoedd; ond dywed Mr. Stephan Hughes, mai Llanddowror oedd y lle.* Y mae yn un o'r llyfrau goreu a gyhoeddwyd yn ein hiaith ar Weddi yr Arglwydd; yn cynnwys 161 o dudalenau, heb law yr wyneb-ddalen, &c. Y mae yn ei ddiwedd bedair dalen o * Amryw reolau duwiol, perthynol i bob Cristion i'w harfer,” a phum dalen yn cynnwys * Llythyr arall at y Darllenydd.” Awdwr y llyfr hwn ydoedd William Perkins, yr hwn a anwyd ym Marton, yn sir Warwic, yn 1558, ac a gafodd ei ddysgeidiaeth yng Nghaergrawnt. Dewiswyd ef yn weinidog Eglwys St. Andrew, yn y ddinas hòno. Gan ei fod yn Buritaniad o egwyddor, efe a roes ei law wrth y * Llyfr Dysgyblaeth,' am yr hyn yr achwynwyd arno, ac y dygwyd ef ger bron Penaethiaid y Colegau, lle yr am- ddiffynodd ei hun mewn araeth hyawdl ; ond er hyny efe a ddi- swyddwyd gan yr Archesgob Whitgifft. Efe a ysgrifenodd lawer, yn gwneyd yng nghyd dair cyfrol unplyg ; a chyfieithwyd rhai o honynt i'r Ffraneaeg, Isdiraeg, ac Yspaeneg, heb law y llyfryn hwn i'r Gymraeg. Bu farw yn 1602, yn 44 oed.f (3.) Canwyll Crist. 1. I gyfarwyddo pechadur. 2. I ddatcuddio. rhagrithiwr. 3. I gyssuro y gwann, a'r gwir gristion. Printiedig yn Llundain, yn y flwyddyn MDoIxxvII.'f Gwaith Wavasor Powel ydyw, er nad yw ei enw wrtho,$ ac yn cynnwys amrywiol lyfrynau o eiddo y gwr enwog hwnw, y rhai—rai o honynt o leiaf—a gyhoeddwyd o'r blaen yn Gymraeg, fel y gweler wrth y cynnwysiad, sef, * Tri o Ymddiddanion grasol. Y cyntaf rhwng Crist a Phublican pechadurus. Yr ail rhwng Crist a Pharisead rhagrithiol. Y ïrydydd rhwng Crist a Chredadyn ammheus. I gyfarwyddo pobl i ddyfod at Grist, trwy yr hwn yn vnig y mae iechydwriaeth i'w gael, Aô#. 4. 12, dyma i ti Ganwyll Crist wedi ei hail brintio, a pheth, angwanegid mewn ambell man.'| - 4. * Y Ffydd Ddi-ffvant. sef, Hanes y Ffydd Gristianogol, a'i TRhinwedd. Y trydydd preintiad gyd ag angwanegiad. The Wn- feigned Faith. Containing a briefIHistorie of the Christian Religion, and a proof of its verity, and effieacie. The third impression with Augmentation. Preintiedig yn Rhydychen gan Hen:Hall, ac a werthir yn Nimbech, * [Gweler nod ar yr enw hwn, rhif 1, d.f. 1600, t. 73.] + Brooks's History of the Puritans, vol. ii. p. 129-136. £ Ail argraffiad ; gwel rhif 1, d.f. 1653. s Gwel rhif 1 a 3, d.f, 1653, || Rhif 7, d.f. 1653. 1677 | LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 213 a Gwrecsam, a Llanfyllin, Abergavenni, Caer-Fyrddin, a threfydd eraill. 1677.” [8plyg.] -* EIwn yw yr argraffiad diweddaf yn oes yr awdwr, a'r goreu.* Cynnwysa luniau merthyrdodau, y rhai ni roddwyd gyda'r argraff- iadau ar ol hyn, oddi eithr un Dolgellau, 1811. Hefyd y mae yn ei ddiwedd restr o eiriau “ Camberaeg-Hebreaidd,' y rhai hefyd a gyhoeddasid o'r blaen ddwy flynedd yn ol yn llyfryn wrthynt eu hunain.f 5. * Y Bibl Cyssegr-lan, Sef yr Efen IDestament a'r Newydd. Printiedig yn Llundain gan John Bill, Christopher Barker, a Henry Newcomb, a Henry Hills, Printwyr i Ardderchoccaf fawr- hydi y Brenin ;í ac a werthir gan John Hancock, tan lûn y tri IBibl yn Popes-Head Alley, yn Cornhill. 1677.” Yr oedd diffyg mawr am Feiblau yn y wlad erbyn hyn, canys yr oedd Beiblau y flwyddyn 1671, wedi myned yn brinion iawn. Yr oedd T. Gouge a'i gydlafurwyr wedi lledaenu o Feiblau yr ar- graffiad diweddaf hwnw, gymmaint a allasent ei gael yn Llundain a Chymru, sef deuddeg ar hugain, yn ystod y flwyddyn o Wyl Ifan, 1674, i Wyl Fair, l675, h.y. o Feiblau, heb law 240 o Destamentau, yn Gymraeg ; ac hefyd 500 o “ Holl Ddyledswydd Dyn.' Ymddeng- ys. hefyd y cyhoeddasant argraffiadau newyddion o bob un ohonynt,$. er na ddeuais eto i afael â'r un arall blaenorol hwnw. Mor brin oedd y Beiblau, fel pan wnaed ymofyniad gan S. Hughes, neu T. Gouge drosto, na allwyd cael uwch law wgain o Feiblau Cymreig ar. werth trwy yr holl deyrnas. Achlysurodd hyn i'r gwyr hyn (S. EÌughes a T. Gouge) wneyd ymdrech—yn cael eu cefnogi gan yr. hyglod Arehesgob Tillotson ; a'r canlyniad fu, cael yr argraffiad hwn o 8,000 o Feiblau wythplyg ; a bernir mai hwn oedd yr ar- graffiad helaethaf o lawer a fu eto yn yr iaith Gymraeg. Dosbarth- wyd 1,000 o honynt yn ebrwydd i'r tlodion, a chafodd un o gyd- weithwyr Gouge, sef Thomas Fenion, wedi ei farwolaeth, fod 419p. 98., wedi eu rhoddi i brynu rhifedi o Feiblau Cymraeg, o ba rai yr oedd y Dr. Tillotson wedi rhoddi 50p., Mr. Maurice,| 67p., ac ereill * Gwel rhif 1, d.f. 167l ; a rhif 1, d.f. 1676. + Gwel rhif 5, d.f. 1675. # Pan ddiangodd y Brenin Iago I. o'r deyrnas i roddi ei orsedd i Dywysog. Orange, cafodd ei argraffwasg ei llosgi gan y terfysglu o blegid ei fod yn: |Babydd. $ Gwel rhif 3 a 7, d.f. 1672. | Henry Maurice, mae yn debyg. Gellir ystyried y cydweithwyr hyn—y rhai a ymffurfiasant yn 1675, fel math o Gymdeithas Feiblaidd—mwy cyfyng, mae yn wir, na'r un bresennol, yn nyddiau bore Anghydffurfiaeth, a chan y rhai a drowyd o'r Eglwys Sefydledig yn 1662. Mr. T. Gouge oedd y symmud- ydd—y prif beiriannydd—a mynodd gael cynnorthwy rhai gweinidogion enwog o'r Eglwys Sefydledig, a rhai neillduwyr oddi wrthi, y rhai, fel eu hunain, oedd- ynt yn hoffi gwneyd daioni. Y mae un o'r Beiblau hyn yn Llyfrfa Dug Bedfford, yn Woburn ; ac ar y ddalen wag y mae yr ysgrifen ganlynol :— 214 1LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1677 y gweddill;* a'r lleill a werthwyd am bedwar swllt yr un, wedi eu rhwymo ; yr hyn oedd yn bris isel iawn am y fath lyfr trwchus a hardd, ac wedi ìei greffynu, gan ei fod yn cynnwys y Llyfr Gweddi Gyffredin, yr Apocrypha, a'r Salmau Cân, a gwyneb-ddalen wahan- ol i bob un o honynt, a'r amseriad yn ol pa un yr oeddynt yn y wasg. Gan mai y Beibl a argraffwyd gyntaf, y mae wedi ei amseru yn 1677, am yr hwn y dywed awdwr y * Llythyr at y Darllenydd,” o. flaen y * Trysor i'r Cymry 'f—Stephan Hughes, mae yn debyg :— * Y mae y Bibl Cymraeg wedi brintio yn agos i ddiwedd y Barnwyr, ni bydd y cwbl yn barod tan flwyddyn gyfan eto ar y lleiaf: ond nîd /ŵr aros da.” Yr oedd hyny yn * Llundain, y trydydd dydd ar ddeg o fis Awst, 1677.” Yr oedd yn dechreu y flwyddyn 1678, erbyn i'r Llyfr Gweddi Gyffredin, sy'n gydiol, gael ei argraffu, ac am hyny nodid yr amser yn ddyblyg, er dangos mai yn nherfyniadau i ddwy, diwedd un a dechreu y llall, y cafodd ei argraffu, fel hyn— 1677-78. 6. * A. Funeral Sermon, Preached at the Interment of the Wirtuous Lady Jane Wynn, Late Wife to Sr. John Wynn, Knight and Baronet. Who dyed at Watsstay the eighteenth day of February, and was buried at Ruabon Church on the twenty fifth of the same Moneth. 1675. By J. R. Iondon, Printed by R. W. for Hen. Mortlock at the Phoenix in. St. Paul's Church-yard, and at the White Hart in Westminster- Hall. 1677.” 7. “| * The Antiquitie of the Quakers proved out of the Seriptures, of Truth, published in Love to the Papists, Anabaptists, &c., with a. Salutation of pure Love to all Tender-hearted Welshmen, but more espeeially to Flintshire, Denbighshire, Caernarvonshire, and Angle- sea, by their Countryman and Friend, Thomas Wynne. Printed in the year 1677.' * For the Right, Hon. the Earl of Bedford, Knt. of the noble order of the Garter. * In thankful acknowledgement of his bounty to Wales in contributing towards the charge of Printing the Household Bibles in the British Language, which were to be freely given to poor families, and of teaching many hundreds. of poor Children to read and write. Signed Jo. Tillotson Edw. Stillingfleet Benj. Whitchol John Meriton Thos. Gouge lBenjamin Calamy Thomas Fenion John du Bois.' Y mae pob enw yn ysgrifen-law yr ysgrifenydd.—Palmer's Calamy's Noncon,. Memorial, vol. i, p. 187. Costiodd argraffu hwn agos i 2000p. * Life of Fenion. + Gwel rhif 1, y flwyddyn hon. 1677-781 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 215 [Ni fynegir pa le na chan bwy yr argraffwyd ef. Yr oedd yr awdwr, Thomas Wynne, yn anhysbys i Watt a Lowndes. Cynnwys y traethodyn 22 o dudalenau, ac y mae yn weithyn hynod brin ; a gwelais ychydig yn ol, mewn cofrestr llyfrwerthwr, fwy na swllt y tudalen yn cael èi ofyn am dano. Y mae yr awdwr yn gwneuthur yr honiadau mwyaf afresymol mewn perthynas i'w blaidd a'i daliadau ; a dyfyna, o'r Ysgrythyrau enghreifftiau o ddynion yn crynu ac yn arswydo, a dywed fod pawb o'r rhai a grynent felly yn Grynwyr yr un fath â Chrynwyr y dydd heddyw. Nis gwn ddim chwaneg am yr awdwr hygryn hwn.] 8. * Improvement of England and Wales, by Sea and Land, to pay debts without money, and set all the poor of England at work with the growth of our own lands, 1677.” 4to. Y mae yn cynnwys tudlen o'r afonydd Slane a Hafren, a threfi IRhydychain, Stradford ar Afon, &c. ; a hen dudlen gywrain o'r wlad rhwng Caerlleon a Chastell Fflint, a rhanau ereill o Gymru. 9 “| * Reports in Common Pleas, being all special Cases ; to which is added a Traet concerning Process out of the Court of Westmin- ster, into Wales, 2nd edition, with reference. By Sir. J. Waughan. 1671.” Folio. Syr JoHN WAUGHAN ydoedd fab Edward Waughan, Ysw., o'r Trawsgoed, ger Aberystwyth, yn sir Aberteifi, a Letitia, merch John Stedmåm, Ysw., o Fynachlog Ystrad Fflur. Efe a anwyd yn 1603. Daeth yn wr enwog yn y gyfraith ; a Mai 22, 1668, gwnaed ef yn Tarnwr y Deflys, neu Lys y Dadleuon Cyffredin. Priododd ' yntau un o'r teulu, sef merch John Stedman, Ysw., o Gileenin, oll yn yr un sir. Bu farw yn 1674, yn 71 oed. Ei fab, Edward Waughan, a gyhoeddodd yr uchod, a rhai pethau ereill a gafwyd yn barod i'r wasg. 1677-78. 1. (1.) * Llyfr Gwvedi Gyffredin, A Gweinidogaeth y Sacrament- au : A. Chynneddfau a Ceremoniau eraill yr Eglwys, yn ol arfer Eglwys Loegr.' Y mae i'w gofio mai gyda'r argraffiad hwn o'r Llyfr Gweddi y cyhoeddwyd, am y waith gyntaf yn Gymraeg, y gwasanaeth am • * Frady Powdr Gwn,' * Merthyrolaeth y Brenin Charles y Cyntaf,' ac am * Adferiad Charles yr Ail,' a elwir yma * Natalie Mawrhydi y Brenin,” canys yn niwedd y * Llyfr Gweddi,' ac o flaen y Beibl y mae y cyhoeddiad canlynol:— * CHARLES R. “Ein hewyllys a'n pleser yw, i'r Tair Trefn Gweddi a Gweinidog- aeth hyn a wnaed i'r Pummed o Dachwedd, y Ddegfed ar hugain o - Ionawr, a'r Nawfed ar hugain o Fai, fod allan o law yn Breintiedig ac yn gyhoeddedic ; ac o hyn allan i'w gyd-gynnwys gyda Llyfr y Weddi Gyffredin a Liturgi Eglwys Loegr, i'w harfer bôb blwyddyn ar y dywededic ddyddiau, mewn pob Cadeiriawl a Cholegawl 216 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1677-78 Eglwys a Chapol ae Awl o fewn ein dwy.Unifersiti, ac o'n Colegau o Eaton a Chaer-wynt, ac mewn pob Eglwys a Chapel Plwyfawl o fewn ein teyrnas o Loegr, Arglwyddiaeth Gymry, a Thre Berwic ar Tweed. ~ * Rhoddwyd yn Ein Llys yn y Neuadd-wenn yr ail dydd o Fai yn y Bedwaredd Ffwyddyn ar ddeg o'n Gwledychiad, “Trwy orchymyn ei Fawrhydi, * EDW. NICETOLAs.' Cyn hyn hefyd yr oedd cryn wahaniaeth rhwn y cyfieithiad o'r rhanau o'r Ysgrythyrau ag sy'n arferedig yn y Llyfr Gweddi Gyffredin, i'w darllen yn y gwasanaeth, a'r unrhyw ranau yng nghorff y Beibl ei hun ; gan fod yr olaf wedi ei ddiwygio, a'r Llyfr Gweddi yn dilyn cyfieithiadau boreuach heb eu diwygio ; ond y flwyddyn hon, rhoddwyd allan awdurdodaeth freninol, y cyfeirir ati yn yr hysbysiad Esgobawl canlynol, er mwy o unffurfiad:— * Yn gymmaint â darfod trwy 14 Caroli II. Cap. iv. See# 27.—*I Esgobion Henffordd, Tŷ Ddewi, Llanelwy, Bangor, a Llandaf, a'u dilynwyr gael eu gorchymyn i gymmeryd y fath gynllun yn eu plith. eu hunain, fod i Lyfr y Weddi Gyffredin gael ganddynt ei gyfieithu yn wirioneddol a chywir i'r dafodiaith Frytanaidd neu Gymraeg : a lbod i'r cyfryw wedi ei gyfieithu felly, gael ganddynt hwy, neu o leiaf, ryw dri o honynt, ei olygu, ei ddarllen, a'i ganiatau i gael ei argraphu: a bod wedi i'r cyfryw Llyfr gael ei argraphu a'i gy- hoeddi felly, i'r Holl Wasanaeth Dwyfol gael ei adferyd a'i ddy- wedyd gan y Gweinidogion a'r Curadiaid trwy holl Gymru, o fewn i'r parthau lle mae yr iaith Gymraeg yn cael ei harfer yn gyffredin, yn y dafodiaith Gymreig neu Frytanaidd, yn y cyfryw ddull a ffurf ag a ofynir, yn ol Llyfr y Weddi Gyffredin sydd yn yr Iaith Saesonaeg, heb wahaniaethu dim mewn trefn oddiwrth y dywededig LyfrSaesonaeg.' Ac yn gymmaint a bod, nid yn unig yr Efengylau, a'r Epistolau a appwyntiwyd i'w darllen, ond hefyd fod Taflen y Llithoedd o'r Hen Destament a'r Newydd, a appwyntiwyd yng Nghalender y Llyfr Gweddi Gyffredin, o angenrheidrwydd yn cyf- eirio at gyfieithiad yr hen Destament a'r Newydd, oedd y pryd hyny mewn arferiad, sef yr un a gyhoeddwyd yn mlwyddyn ein E[arglwydd 1620, a elwir yn gyffredin Beibl yr Esgob Parry. Yr ydym ni yr Esgobion, y rhai y mae ein henwau yn arwyddedig, wedi ei farnu yn beth perthynol i'n dyledswydd, mewn ufudd-dôd i'r gorchymyn dywededig trwy gynnorthwyrhyw rai o'n Hoffeiriaid, y rhai a berchir yn fawr oblegid eu gwybodaeth o'u hiaith frodorol, i beri fod i y Llyfr Gweddi Gyffredin sydd mewn arferiad yn awr yn yr Iaith Gymraeg, gael ei gydmaru yn ofalus â hwnw a gyfieith- wyd ac a ganiatawyd yn ar ol y gorchymyn hwnw, ac hefyd yr hen Destament a'r Newydd ag sydd yn awr yn cael ei ddarllen a'r cyfieith- iad o'r Hen Destament a'r Newydd i'r Iaith Gymraeg ag oedd mewn arferiad ac yn cael ei ganiatau y pryd hwnw : fel y gweler a wnaed rhyw gyfnewidiad neu gamgymmeriad yn y naill neu y llall, yr hwn a ddistrywiai y perphaith gydgordiad a'r unffurfiad hyny yn yr holl 1678] * LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 217 *. ' wasanaeth yn yr Ieithoedd Cymraeg a Saesonaeg, yr hyn oedd dyben y gorchymyn hwnw yn 14 Carol¢ II. i'w wneyd. * Wrth gyferbynu, cafwyd fod rhai gwelliadau yn y Llythyren- iaeth wedi ei wneyd yn argraphiad 1690, a elwid yn gyffredin Beibl yr Esgob Lloyd, yr hwn a gymmeradwywyd yn gyffredin, ac a fwriadwyd yn unig i adgyweirio rhyw gamgymmeriadau, yn bennaf gwallau y Wasg, mewn eopïau diweddarach o'r Beibl, ac ad-roddi Llythyreniaeth enwau priodol yn ol y Testyn a gyhoeddwyd yn 1 620.? Gwnaed yr hysbysiad uchod yn 1809, lle y gwelwn, er i'r Weithred o Unffurfiad, neu yr awdurdodiad breninol uchod gael ei roddi allan yn 1677, y bu yn ddieffaith am gant a dwy ar hugain o flynyddau. Y mae hyny i'w ryfeddu yn fwy pan yr ystyrir fod tri o'r esgobion Cymreig yn Gymry. Y mae rhyw esgeulusdra mawr wedi ei oddef ym mhob oes pan y gofynid rhyw lesiant ysbrydol i Gymru. Y mae llythyreniad yr argraffiad hwn, yng nghyd â'r ar- feriad o'r gair * Preintiad' uchod, a rhai geiriau ereill, yn rhoi prawf mai Charles Edwards ydoedd y golygwr, a'r hwn, fel y gwelir wrth ei Lythyrau at y Darllenydd, a'i Anerchiadau, oedd yn Llundain y blynyddoedd hyn yn golygu dygiad amrai lyfrau Cymreig trwy y wasg. Gwelir hefyd mai argraffiad y flwyddyn hon o “Lyfr y Weddi Gyffredin' yw y cyfieithiad a ellid ei ystyried yr awdurdodedig. Yn nesaf, yn gydiol â'r Beibl, yn 1677, a'r Llyfr Gweddi, sydd wedi amseru ei argraff yn 1677-78, y mae, ond wedi ei amseru, gan ei bod yn awr ym mhellach yn y flwyddyn, gyda gwyneb-ddalen berthynol, yr— 1678. 1. (2.) “Llyfr y Psalmau, Wedi eu cyfieithu, 'A'i Cyfansoddi ar Fesur Cerdd. Drwy waith Edmund Prys, Archddiacon Meir- ionnydd. 1678.' (3.) * Testament Newydd ein Harglwydd a'n Iachawdwr Iesu Grist, Llundain. 1678.” Yr oedd bellach yn tynu ar flwyddyn, er pan ddywedwyd yn Awst, 1677, fod Llyfr y Barnwyr wedi ei argraffu, a dyma yr * hir aros ' da wedi ei gyflawn foddhau, pa un bynag ai Eglwyswyr ai Ymneillduwyr, gan nad oedd raid i'r Ymneillduwyr brynu y pethau eglwysig, os dewisent ; er mai dewis yr oeddynt y rhan fynychaf. 2. : Of the Heart and its Right Soveraign : and Rome no Mother- Church to England, or, an Historical Account of the Title of of our Brittish Church ; And by what Ministry the Gospel was first Blanted in every County. With a Remembrance of the Right of Jerusalem above, in the great Question, Where is the true Mother Church of all Christians? By T. J. of Oswestry in the County of 28 218 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1678 Salop sometime Domestick and Naval Chaplain to His Royal High- ness the Duke of York. London, Printed for Edw. Foulkes, and are to be Sold by T. Basset at the George in Fleet Street. 1678.' [8vo.] Ar ddiwedd yr * Epistle Dedicatory,' ' To His Royal Eighness, James Duke of York and Albany,” &c.,” ceir enw yr awdwr yn llawnach, “T. Jones;' ac y mae yn amlwg mai Cymro selog ydoedd. Y mae y llyfr yn cynnwys 640 o dudalenau 12plyg. Y mae ynddo amrai gyfeiriadau Cymreig, megys y canlynol ar waelod t. 146:— * A myfi Gwalter Archïagon Rhydychen a droes y Llyfr hwn or Lladin yn gymraeg. I, Walter Arch-Deacon of Oxford Translated thîs out of Latine ŵnto Welsh,” wrth son am waith Geoffrey o Fynwy. T. J. neu THOMAS JONEs, ydoedd fab i John Williams, o Groesos- wallt, lle y ganwyd ef. Wedi cael elfenau ei ddysgeidiaeth yn y dref hòno, efe a aeth i Goleg yr Iesu, Rhydychain, a bu yno hyd nes y cafodd y lle hwnw ei roddi i fyny i blaid y Senedd yn 1849, gan ei fod erbyn hyn yn selog iawn dros y weriniaeth. Cymmerodd ei A.C. yn 1650. Yn 1652, efe a ysgrifenodd ' Wita Edwardi Simsoni S.T.D. ex ipsius autographo exeerpta.” Yn 1654, efe a urddwyd, gan esgob, meddir. Yn 1655, daeth yn berson Castell Caereinion, yn sir Drefaldwyn. Cafodd wedyn ei droi allan oddi yno, pan yr ail sefydlwyd ei ragflaenydd Riee Wynn ; ac aeth yntau yn gapelwr i Arglwydd Lywydd y Cyffiniau, yng Nghastell Llwydlo ; ac wedi hyny i wasanaeth Iago, Dug Caerefrog, yn 1663 ; ond o blegid iddo ddywedyd rhywbeth yn erbyn esgob Caerwynt a'i swydd, efe a drowyd o'r lle hwnw gan y Dr. Morley, yr esgob hwnw. Yr oedd ychydig cyn hyn wedi cael personiaeth Llandyrnog, yn sir Ddinbych, ac ymneillduodd yno. Yno hefyd aflonyddwyd ef gan y Dr. Morley, yn 1670, trwy roi cyfraith arno yn y Llys Pen- adur, am ddywedyd ei fod ef yn gefnogydd Padyddiaeth ; y tystion oeddynt—esgob Bangor a'i gaplaniaid. Dirwywyd ef i 300p., a daliwyd personiaeth Llandyrnog am y tâl. Ar draul rhan o'r arian hyny adgyweiriwyd Eglwys Gadeiriol Bangor. Aflonyddwyd ef ar ol hyn gan esgob Bangor, o blegid rhyw ddadl rhyngddynt, a dyma yr amser y cyhoeddodd y llyfr uchod. Efe a gyhoeddodd hefyd yn 1682, lyfr o'r enw * Elymas the Sorcerer ; or Memorial towards the IDiscovery of this Popish Plot,' gan ei briodoli i esgob Caerwynt [y Dr. Morley] ac ereill ; o blegid yr hyn y buasai wedi cael ei aflonyddu a'i gospi ym mhellach, oni buasai iddo farw, yr hyn a ddygwyddodd yn Totteridge, yn sir Hertfford, yn y flwyddyn hon (1682).* 3. * Tudor, A. Prince of Wales. An Historical Novel. Tn Two IParts. London, Printed by H. H. for Jonathan Edwin, at the Sign of the Three Roses on Ludgate hill. 1678.' . * Wood's Athen. Oacen. vol. ii. p. 532, 533; Williams's Dictionary of Ehminent |Welsh/men, 1679) LLYFRYDDLAETH Y CYMRY. 219 → 1679, 1. * Egwyddorion y Grefydd Gristionogawl,' &c. Llundain. 8plyg. Tybiaf mai ail argraffiad yw hwn o'r un a gyhoeddasid bymtheg mlynedd yn ol,* neu mai hwn yw hwnw, gan na welais un â'i wyneb- ddalen wrtho. Cyhoeddwyd hwn gan y Parch. D. Jones, o Lan- dyssilio. 2. “| * Patrwm y Gwir Gristion, neu ddilyniad Iesu Grist. A 'Serifenwyd gynta' yn Lladin. Gan Thomas a Kempis. Gwedi ei gyfieithu'n Gymraeg er ys talm o amser yn ol Editiwn yr Awdwr, gan H. O. gwenydog ym Mon, Esq. Llundain, Argraphwyd, er budd i'r Cymry. (Pris 9e. i'r tlodion. 1s. 6e. i eraill.)? ~J ~ Y mae y modd y rhoddir enw y cyfieithydd yn gyfryw ag na ellir gwybod a oedd yn y weinidogaeth, ac mai gweinidog y dylai y gair * gwenydog' fod; ond yn yr argraffiad nesaff gelwir y lle yn Gwenynog, yr hyn a ddengys, mai ei gartrefle a feddylir, yr hwn le sydd ym mhlwyf Llanbabo ;—Gwenynog y geilw pobl y wlad y lle ; ond dywedir mai * Gwaenydog' ydyw ar lyfrau y plwyf. Priodolir yr awduriaeth i THOMAS A KEMPIs, yr hwn a anwyd yn Kempen, ger Cologne, o ddeutu y fl. 1380; cafodd ei ddysgeidiaeth yn Daventer, yn Holand, a daeth yn ganon Monachlog Mynydd St. Agnes. Cym- merodd arno ei hun wedi hyny y gorchwyl o adysgrifo y Beibl, yr offerynlyfr, amrai o weithiau St. Bernard, a llyfrau Grefyddol ereill. Yr oedd yn adysgrifwr rhagorol, ac yn hoff o'r cyfryw orchwyl. Bu ar waith bymtheg mlynedd yn adysgrifenu y Beibl, yn bedair cyfrol unplyg. Dywedir mai nid Kempis yw gwir awdwr y llyfr hwn— nad oedd ond adysgrifenwr o hono yn unig—mai yr awdwr oedd JoHN GERSON, Canghellwr Prifysgol Paris, a'r hwn a fu farw yn 1429 ; a bu Kempis farw yn 1471, yn ddeg a phedwar ugain mlwydd oed.| 8. * Work for a Cooper, being an answer to a libel written by Thomas Wynne, the Cooper, the Aleman, the Quack, and the speaking Quaker. 1679.' Y mae yn ei ddiwedd bedwar tudalen yn Gymraeg ; a pheniad iddynt fel hyn:–“ Atteb i'r Cowper o Gaerwys o'i Lythyr ānraslon at y Cymru.'$ 4. * The Condemnation of the Cheating Popish Priest, or, A brief account of the Tryal of Father Lewis, the pretended Bishop of Llandaff, at the last Assizes of Monmouth, March 28. Who lately cheated a poor woman of £15, and got a Warrant against her for :£15 more, on pretence of Praying for her father's Soul out of * Gwel rhif. 4, d.f. 1664. + Gwel rhif 5, d.f. 1684. # Penny Cyclopaedia ; Baner ac Amserau Cymru, Iom. 1S6l, t. 76. $ [Gwel rhif 7, d,f. l677.] 220 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1679 Furgatory. With the condemnation of another Popish Priest at Gloucester, &c. Liceneed, April 7. 1679. London : Printed for L. C. 1679.' 5. •| “The Whore of Babylon's Pockey Priest, or a True Narrative of the Apprehension of William Geldon, alias Baeon of Tregear in IMonmouthshire, a Secular Priest of the Church of Rome, now prisoner in Newgate, who had just before been above two months in eure for the French Pox ; wherein is inserted a true copy of the Apothecaries Bill found in his Chamber, containing the whole process of that Rev. Father's Wenereal Cure, with several other re- markable Relations of the Debaucheries and Willanies of the Popish Clergy. 1679.' 6. “| * A. True Narrative of that Grand Jesuite Father Andrews, who lived at Hardwick in Monmouthshire, how he fled into a large Wood to escape Justice, how he eame to an untimely End, and the mamner of his Burial. 1679.” Yr oedd yr Iesuitiad hwn yn byw weithiau yn Ysgynfraith, 8 milltir o Hardwick. Carcharwyd gwraig y ty lle yr oedd ym Mryn- ibuga am ei goleddu. Cafodd ffermwr o hyd i'w feddryw ddiwrnod yn Wengothen, ger Abergafenni. 7. “| * A Collection of 10 different Broadsides and Single Sheets Published, relating to Mr. Arnold, the Monmouthshire Justice, Sir George Wakeman, and Wm. Bedlow, who was so Active at the Monmouth Trials of Jesuits and Malignants.”* Y mae dyddiadau y rhai hyn yn cyrhaedd o'r fl. 1679 i 1680. Rhyw hanesion dyeithr ydynt mewn ffug, yn cymmeryd arnynt eu bod yn newyddion o'r cyfandir, ac er hyny yn dadguddio yn amlwg ddichellion yr Iesuitiaid yng Nghymru, ac yn cyfeirio trwyddynt at labyddiad Arnold. 8. “| “ Short Narrative of the Discovery of a College of Jesuits at a place called Combe, in the County of Hereford, which was sent up by Herbert Bishop of Hereford to Parliament, aecording to order, to make diligent search and return an Aecount thereof, to which is added a true Relation of the Knavery of Father Lewis, the pretend- ed Bishop of Llandaff, now a prisoner at Monmouth Goal. Printed by T. N. 1679.” Y mae * Father Lewis' yn cael cael ei ddarlunio yn fwy o ddyhir- yn nag o sant. Dywedir chwedl am dano iddo dynu dyn allan o'r purdan i'r nefoedd am 100p., ond iddo o'r diweddfoddloni cymmeryd 30p. gan fod yr amseroedd yn ddrwg. * [Gellid meddwl mai o Gofrestr rhyw. lyfrwerthydd y cymmerwyd y rhifyn hwn, ac mai darluniad o gynnwysiad y gyfrol, ac nid enw neb o'r llyfrynau, a roddir yma.] 16801 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 221 9. •| * Letter from a Gentleman in the Country to his Friend in London, occasioned by a Prophesie that was lately found in the place of Retirement of Father Lewis of Combe in Herefordshire. Father Lewis was the party that undertook, for the value of £30, to pray the soul of a certain maid's father out of purgatory, the which hath lately been made mention in a phamphlet. 1679.' 1680. 1. * Unum necessarium sive practica Definitio Orationis. Ym- arferol Athrawiaeth Gweddi, yn dangos beth (ac mor angenrheidiol) yw'r Ddyledswydd Bwysfawr honno mewn Traethawd byrr o waith Ioan Thomas y Gwaelaf a'r Annheilyngaf o weision Crist. A breintiwyd yn Llundain i'r awdwr.” 2. * The Mystery and Method of His Majesty's Happy Restora- tion Laid open to Publie Wiew. By John Price, D.D. one of the . late Duke of Albemarle's Chaplains, and Privy to all the Secret Passages, and particularities of that Glorious Revolution. London, Printed for James Wade at the Cock and Sugare Loaf near St. Dunstan's Church in Fleet Street. 1680.” 3. *Index Willaris, or an Alphabetical List of all the Parishes, Willages, Towns, Castles, Seats of Nobility, with their Names,—in IEngland and Wales. By — Adams.” 1680. 4. T| “The Information of Turbervill, of Skerr, in the County of Glamorgan, Gent., 1680.' Cynnwys hwn lawer iawn o wybodaeth am y Pabyddion Cym- reig, a'r rhai oeddynt anufudd i'r llywodraeth ar y pryd. Yr oedd y Turbervill hwn yn arfer byw gyda'r Arglwyddes Mary Molineux, merch Iarll Powys, fel ei hathraw. Yr oeddynt yn Babyddion, ao arferai ef, a Wm. Morgan, Iesuitiad, a Rheithor dros yr hollIesuit- iad yng Ngwynedd, sir y Mwythig, a sir Stafford, gario ym mlaen seremonïau Pabaidd yn fynych. Y mae yn rhoddi hanes am frad- wriaeth yng Nghymru. * 5. "| * Examination taken upon Oath in the Counties of Mon- mouth and Hereford, Reported to Sir John Trevor, Chairman of the Committee to prevent the Growth of Popery, with the Account given to the House of Commons by Jno. Arnold and John Scudamore, ofthe Encouragement given to Popery in the Counties of Monmouth and Hereford. 1680.' Y Syr John Trevor uchod oedd un o hynafiaid Arglwydd Dungannon, o Fryncinallt, yn swydd Ddinbych. John Soudámorg oedd o deulu y Seudamoriaid o Kentchurch, yn sir Benffordd. 222 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1681 6. “| * Clamor Sanguinis, or the Cry of Blood, being a Short but True Aecount of a Barbarous and Bloody Assault made on Thursday night, the 16th, on the Body of John Arnold, Esq. Justice of the IPeace for the County of Monmouth. 1680.” Yr oedd yr Arnold hwn yn ddraen yn ystlysau yr Iesuitiaid Cymreig. Yr oedd wedi mynu crogi un Cadben Evans o Forgan- wg, a darfu i'r Pabyddion gynllwyn i'w lofruddio yn ebrwydd. 7. “| * An Account of an Attempt upon the Person of Mr. Arnold, one of His Majestie's Justices of the Peaee for the County of Mon- mouth, between 9 and 10 o'elock at night, 15 Ap. 1680.' Y mae hwn yn hollol wahanol i'r un diweddaf uchod. Y mae yn rhoddi hanes neillduol am un * Master Herbert,' yn sir Fynwy, IPabydd, a ddygodd gyhuddiad yn erbyn Mr. Arnold. 8. “| “ England's Seeond Warning-Piece, Observation on the IBarbarous Attempt to Murther Justice Arnold (a Person of above :£1500 per annum, a very worthy gentleman, and a Justice of the I?eaee for Monmouthshire) Ap. 15. 1680, with a copy of the pre- tended Speech of Evans the Popish Priest executed in Glamorgan- shire.' IRhoddir hanes am Goleg Iesuitaidd * y Combe ' (y Cwm), yn sir E[enffordd, ac hefyd am farwolaeth Mr. Phil. Evans, a Mr. John Lloyd, dau offeiriad, a grogwyd yng Nghaerdydd, Morganwg. Yr oeddynt wedi tori gwddf Mr. Arnold, Ustus yr Heddwch yn sir Fynwy, o glust i glust, er hyny efe a adferwyd. Dienyddiwyd hefyd offeiriad o'r enw Langhorn ym Mynwy. 1681. 1. (1.) * Canwyll y Cymru; Sef gwaith Mr. Rees Prichard gynt Ficcer Llanddyfri. A brintiwyd o'r blaen yn bedair rhan, wedi ei cyssylltu oll ynghyd yn un Llyfr. The Divine Poems of Mr.S IRees Prichard, sometimes Wicar of Landovery, in Carmarthen Shire. Wherunto is added The Strange but True Narrative of the Chief Things, spoken and acted, by an unclean Spirit at Mascon. Translated out of French into English, by Dr. Peter Du Moulin, upon the desire of the Honourable Robert Boyle Esquire. And now done into Welsh, by S. Hughes of Swansey. London, Printed by Tho. Dawks, his Majestes British Printer. Sold by Enoch Prosser, at the Rose and Crown in Sweeting Rents, at the East End of the Royal Exchange. 1681. The Price, bound, 2s. 6d.” Dyma y trydydd argraffiad,* yr hwn a ddygwyd allan trwy ym- * Gwel rhif 1, d.f. 1664 ; rhif 2, d.f. 1670 ; a rhif 6, d.f. 1675. 1681] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 228 drech a than olygiad medrus Stephan Hughes. Yr oedd yn gydiol a hwn y canlynol:— (2.) ' Dav Gymro yn taring yn Bell o'u Gwlad, ac ymgyffwrdd ar fynydd, ac yn chwedleua am a welson ac a glywson ynghylch consurwyr, rheibwyr, dewiniaid a'r fath.' Dywed Stephan Hughes,f mai gwaith Mr. Robert Holant, “ gynt gweinidog Llanddowror, yn Shir Gaer' [Fyrddin], yw y gwaith hwn ar gonsuriaeth, ac eglura mai y lle hwnw a gam-lythyrenir mewn lleoëdd ereill yn “ Llan Ddeferawg,' a ' Llanddyfrwr.'; 2. * Adroddiad cywir o'r pethau pennaf, ar a wnaeth, ac a ddy- wedodd ysbryd aflan ym Maseon, yn Burgundy, Yn Nhŷ un Mr. Erancis Peraud, Gweinidog Eglwys y Protestaniaid yn y Dref honno: A osodwyd allan yn Ffrangaeg gantho ef ei hun ; a chwedi hynny yn Saesoneg, gan un ac oedd a gwybodaeth neilltuol ynghylch y Stori hon: Ae yn awr wedi ei gyfieithu yn Gymraeg gan S. H. o Abertawe. A'i Breintio yn Llundain gan T. S. yn y flwyddyn 1681.” Y mae yn ei ddiwedd * Tllythyr at y Darllenwr,' yn dechreu â * Darllenwr cariadus,' ac yn diweddu—* Stephen Hughes,' a'i amseru ' Broad Street yn Llundain, y 6. Dydd o Fis Rhagfyr, 1680.' Cyflwynir ef i “Thomas Manwering,' gorwyr y Ficer, wrïhyr hwn y dywed y cyhoeddwr:— * Anrhydeddus Syr, UN o Fendithion mawr yr Arglwydd Dduw i Ddynion ar y Ddaiar, ydyw danfon iw mysg hwynt Weinidogion Ffyddlon, sêf rhai aó a fyddo, nid yn unie yn Pregethu Athrawiaeth dda, eithr hefyd yn rhoddi Siampl dda iw Gwrandawyr, mewn Ymarweddiad Düwiöl, sobr, a Chyfiawn, canys trwy Meinidogaeth y cyfryw rai yn gyffredin- ol, y mae Duw yn rhoddi i Bobl Wybodaeth jachusol o honô ei hun, Ffydd yn Grist, Edifeirwch am bechod, a Newydd-deb buchedd, heb yr hyn ni ddichon neb fod yn gadwedig. Os cafes rhai erioed y Fendith hon, Plwyfolion Llanddyfri, Llan- faîr ar Bryn, a Llgnedï, a'i cawsant hi (pe medrasent hwy yn ei Dydd wneuthur defnydd da o honï) pan danfonodd Duw attynt y parchedig Mr. Rees Prïchard, i fod yn Weinidog iddynt. Canys ni bu dim oï ran ef yn ôl, na thrwy Bregethu, na thrwy sîampl dda, i geisio i troi nhwy at Dduw trwy Jesu Grist, fel y byddent eadwedig. Trueni mawr ydyw, na buasse Dull ei Fywyd Bendigedig ef wedi ei ossod allan mewn print, gan rai Gwyr duwiol dysoedig, y rhai oeddynt yn ei nabod ef, fel y mae Bywydau llaweroedd o Weinidog- ion grassol, mewn amryw leoedd, wedi ei gossod allan er siampl i eraill. '. Llythyr at y Darllenwr,' i'r Adroddiad cywir. Gwel rhif 2, dan y flwydd. yn non. # Gwel d.f. 1631 ; a rhif 3, d.f. 1677. 224 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1681 IRwi'n casclu mewn rhan oddiwrth ei Waith ef yn y Llyfr hwn, ac mewn rhan oddiwrth yr hyn a glywais i am dano ef, o Eneie rhai a ellit ei coelio, Fod Mr. Prichard yn Briod da, yn Dád da, yn Feistr da, yn Weinidog da, yn Wladwr da, ac yn Gristïon da, trwy y Gras a'r Donnïe mawr a dderbyniodd efe oddiwrth y Goruchaf Dduw. Ac o herwydd hynny, Megis yr Adroddir, i Aleacander fawr ddy- wedyd wrth un o'i Filwyr, a elwit Aleacander (yr hwn oedd ddyn digalon) Bwrw ymmaith yr Enw Aleocander, oni byddi di Wr calonnog o glew : Felly, or Digwydda i un o Fieceriaid Llanddyfrï, wedi cael y fath Batrwn da i'w ddilŷn, brwfio fod yn Wr o ymarweddiad drwg, yn Eseeulus yn ei Weinidogaeth ac yn ddiofal am yr Eneidie dan ei law, Fe ellir dwedyd wrth hwnnw, Bwrw ymaîth o fôd yn Fiecer Llanddyfri, onî wellaî Dü dy Fuchedd, onŵ ·byddî Weinidog Ffyddlon â Jesu Grìst yn dy JLé. Ac yn awr am ei Lyfr ef y mae hyn iw ddywedyd, ma¢ megis ac y mae yntho lawer îawn o Fatter Da : Felly hefyd y bu ef offeryn yn Llaw IDuw i ddechre Grâs mewn rhaî, ae ì gynnnyddu Grás mewn ereill ; (cyn ôelled ag y gallo Dynïon farnu) ac fe fu fodd, â dynnu llaweroedd â ddysgu darllain, hyd onid ydynt o herwydd hynny, mewn Ffordd bosiblach nag yr oeddynt o'r blaen, î wrando Pregethiad yr Efengyl yn fuddiol, ac Jelly i fod yn gadwedig, oni bydd y Baî arnynt ei hunain, trwy esceuluso gwneuthur yn ôl yr hyn y maent yn ei ddarllain, ac yn ei glywed allan o Aŵr LDuw. *. Syr, yr Amser diwetha y printiwyd y Llyfr hwn fo'i cyssegrwyd ef, i rai o'r Gweinidogion pennaf yn holl Gymru ; nid yn unic am iddynt hwy helpu ei osodiad ef allan, ynghyd â'r Testament cym- raeg y pryd hynny ; ond hefyd fel y gellit cymmeryd Achos i serifennu attynt, ynghylch Printio'r Bibl cymraeg drachefn, Gwaith ac a ddaeth i agos ddwyfil o Bynne o gôst, ac eraill Gwyr anrhy- deddus a pharchedig o'i Bath. Ond ynTawr Syr, Rwi'n danfon y Llyfr allan tan eich Henw chwi; nid yn unie oblegit eich bod yn Orwyr ir Awdwr bendigedig ; (ae felly, o holl Foneddigion y Wlâd, y Ffittîaf â gael Dedïcasïwn o hono ;) Ond hefyd, fel y gallafi trwy hyn ddangos fy Niolchgarwch i Chwi, am eich papyre y dderbyniais i oddiwrthych eich hunan, ac o Ilan- dingat, y rhai sydd yn gwneuthur i fynu y rhan fwyaf o'r Llyfr WIl. - Syr, os gwir yw, fod rhan o'r gwaith hwn yn eich dwylo chwi, ar nas printiwyd erioed etto, mi ddeisyfaf arnoch chwi ystyried, nas gwnï'r cyfryw Bethau lesad yn y byd â neb, tra font yn guddiedig megis Canwyll tan Lester, ond oŵ gosod mewn Prŵnt, hwy fyddant megis Canwyl! mewn canhwyllbren î oleuo'r Wlâd o bobtu. IMae hyn yn ddilys, Fod llawer o Annuwioldeb yng Hymru, A bod diffig mawr o Weinidogion Ffyddlon, mewn amryw leoedd (nid wi'n dy- wêdyd ym mhob Lle, yn eîn Gwlâd) î droî Pobl oddiwrth eu Hannuw- ïoldeb fel y b6nt eadwedig ; ac fe ddyle'r ystyriaeth hynny, beri â ni wylo Deigrë o waed, pe bae bossibl ; Canys nid matter bychan ydyw, fod Bagad ar y Ffordd i fod yn golledig, tros fyth, heb nemawr â rhagod hwynt, rhag · 'mynd yn y blaen â Ddestryw. - Rym ni'n edrych arno megis ein Dyledswydd, i achub Dyn rhag Boddi, neu gael ei Losgi, pê bydde yn ein pwer ni i gadw ef : Ac 1681] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. a* 225 os dylem ni wneuthur ein gore, i safio un'on cymmydogion, o ran Bywyd y Corph ; Oni ddylem ni yn fwy o lawer, yn ein Llê, ae yn ôl ein Gallu, ymdrechu cadw Bywyd Eneidie Miloedd o'n Cyd- wladwyr, rhag Boddi mewn Pechod, a Llosei dros fyth yn Nhân Uffern ? Oblegid y mae'r Enaid yn werthfawroeeach na'r Corph, ie na'r Byd i gyd?. Math. 16. 26. Ac yn awr, o herwydd y dichon Llyfre da helpu peth tuagat iech- ydwriäeth Eneidie Pobl, Mi ddeisyfaf arnoch chwi (ar ôl pwyso'r matter yn araf) i ddanfon y papyre (or oes dim yn eich dwylo chwi) at ryw Weinidog duwiol a dyscedig, (y Sawl a fynnoch ehwi) i gael ei Farn ef arnynt, fel y gellir eu printio hwynt mewn amser er daioni ir Wlad, o bernir hynny'n gymmwys: y mae Christ ein Har- glwydd yn addo gobrwyo (oi râs) y sawl a roddo Elusen i Gyrph ei Bobl ef; (pe bae hynny ond cwppanaid o Ddwfr oer) Ac oni obrwya efe yn fwy o lawer y Sawl a roddo elusen ïw Heneidie hwynt. Ac elusen ir enaid yw gossod llyfr da yn llaw dyn, i cyfarwyddo fe ym matterion ei iechydwriaeth. Os dichon Gwr wneuthur llesad i eraill, (yn en- wedig i Eneidie Pobl) pan y gwnelo fe hynny iddynt, fe fydd y peth yn Fatter o Ogoniant a Chymffordd iddo : Ond ni bydd e felly i neb o honom, os esceuluswn ni wneuthur y daioni a allem ei wneuthur, i unrhyw enaid pwy bynnag ; ond mwy o lawer, os esceuluswn wneuthur felly i Wlâd gyfan ; nid i sôn ymmhellach, nid allwn ni ğli dim cyfrif dâ i Jesu Christ ryw ddydd, am y cyfryw esceulus- â. Os Chwychwi, yr hwn sydd gangen wedi tyfu allan o wyr Eglwysig cyfrifol, sef o'r anrhydeddus Escob Manering, ar yr un ochor, ae o'r parchedig Mr. Prichard, ar yr ochor arall, ni wrendy ar y dymyniade onest, y mae Gweinidogion yn ostyngedig yn ei ossod och blaen chwi, er daioni ir Wlâd yn gyffredinol, ac nid ar amcan yn y byd, i geisio ennill iddynt eu hunain (fel y mae Duw yn Dyst) os Chwehwi meddaf i ni wrendy, Pwy a wrendy arnom ? IRhynged bôdd i chwi bardyno fy eondra am helaethrwydd i; a derbyniwch hyn i gyd mi attolygaf arnoch, megis arwydd o gariad at ein Gwlad, ac'or parch hynny, ar y sydd yn ddyledus i chwithe, Anrhydeddus Syr. Eich gwasanaethwr gostyngedig. Stephen Hughes. Broadstreet yn Llundain, y 29. o Fis Tachwedd, 1680.” 3. * The Works of the Eminent and learned Judge Jenkins upon Divers Statutes concerning the King's Prerogative and the Liberty of the Subject. Now Printed from the Original Authentick Copy. Written and published by himself, when Prisoner in New- gate. London, Printed by Samuel Reyeroft, for Samuel Heyrick, at Grayse Inn gate in EIolborne.” 226 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1682 4. * The Armies Imdempnity, with Addition. Together with a Declaration shewing how every Subjêet of England ought to be Tried for Treasons, Felonies, and all other Capital Crimes, as it is set down in the Laws of the Land. By David Jenkins, now Prisoner in the Tower of London. London, Printed in the Year 1681.” 5. * The Historical and Miscellaneous Tracts of the Reverend and Learned Peter Heylyn, D.D. Now Collected into one Wolume & To which are Added—An Account of the Pife of the Author, &c. London, Printed by M. Clark, 1681.” Y Dr. PETER HEYLYN oedd ail fab EIenry Heylyn, o deulu Pentref Heilyn, ym mhlwyf Llanymynech, sir y Mwythig, a chefnder í IRowland Heylyn. Ganwyd ef yn Barfford, yn Sir Rhydychain, Tach. 29, 1600. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhydychain, lle y derbyniodd ei raddau. Cafodd amryw ddyrchafiaethau eglwysig yn amser Siarl I. ; o'r rhai, o blegid ei fod dros y brenin a'r Eglwys, y cafodd ei ddifuddio yn amser Cromwel, ac y dyoddefodd brinderau mawrion. Pan adferwyd Siarl II., adferwyd yntau. Eglwyswr ydoedd o argraff y Brenin Iago, ac Archesgob Laud. Bu farw yn 1663, yn 63 oed.* 1682. 1. “| “ Prif-fannau y Grefydd Gristionogol. Llundain.' 8plyg. Ef allai mai trydydd argraffiad ydyw o'r “ Crynhodeb o Addysg Gristionogol,' a gyhoeddwyd o'r blaen, 73 a 25 mlynedd yn ol;f Iaeu ef allai ail argraffiad o “Prif-fannau Crefydd Gristionogol' Row. Waughan.í 2. “| “Y Catechism a osodwyd allan yn y Llyfr Gweddi Gyffredin, wedi ei egluro ar fyrr eiriau. Llundain.” 8plyg. Y mae yn dra thebyg mai yr—* An Essay of Questions and Answers framed out of the short notes upon the Catechism, by Dr. |Fell,' Esgob Rhydychain ydyw hwn, a'r hwn a gyfieithwyd i'r Gymraeg gan John Williams, ysgolhaig o Gaergrawnt, ac athraw i ryw wr mawr yng Ngholeg yr Iesu, yn y Brifysgol hòno, ae ar- graffwyd ef yn Rhydychain, ac nid yn Llundain, 1682. 8plyg.$ 3. “Llwybr hyffordd yn cyfarwyddo yr anghyfarwydd i'r nefoedd. Yn yr hwn y dichon dyn ystyriol weled ei gyflwr presennol, pa un ydyw ai cadwedig ai colledig. Wedi ei osod allan ar ddull ym- * His Life with the above Works. + Gwel rhif 1, d.f. 1609 ; a rhif 2, d.f. 1657. # Gwel rhif 1, d.f. 1658. $ Athen. Oaeon, vol. ii. p. 593. 1682] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 227 ddiddanion, yn gyntaf yn Saesonaee o waith Arthur Dent, Gweinidog Gair Duw. Ac yr ·awr-hon wedi ei gyfieithu yn Gam- beraec er eymmorth i'r Cymro annyscedig, fel y gallo efe gael yn ei dafod-iaith ei hûn, foddion a chyfryngau i chwanegu ei wybodaeth i wasanaethu Duw. Yr ail argraphiad. IPrintiedig yn Lundain gan Bennet Griffin yn y Flwyddyn 1682.”* [12plyg.] Y mae hwn yn llyfr lled drwehus 12plyg, o 490 o dudalenau, heb law yr wyneb-ddalen, a'i * At y darllenydd o Gymro vniaith ; Annerch,' yr hwn sydd yr un ag oedd yn yr argraffiad cyntaf, gan IRobert Llwyd, y cyfieithydd. * C. E.” neu Charles Edwards, oedd * Diwygiwr y Preintwasg.” Fel y rhan fwyaf o lyfrau yr oes hòno, y mae nifer o ffurf o weddïau yn ei ddiwedd. Ymddyddanion ydyw ïhwng— -. # # Theologus: Pregeth-wr. 5.3 g, ) Philaggthus; $ gwr-da.,, ,$ Gwr-onest. * E ? ) Asunetus : Anghyfarwydd-ddyn. b~:3 Antîlegon : $ Ceceryn.' $ Cynnenwr. Yn ei ragflaenu y mae– * Ystyriaeth, a chynnwysîad yr ymddiddanion hyn á ddengys i ni. 1. Drueni dyn tan naturiaeth, a'i ymadferth i ddiange rhagddo. 2. Anwiredd yr amser ymma, a chyffredin lygredigaeth y byd. 3. Nodau plant Duw, a nodau y rhai gwrthodedig : ac arwydd- ion hyspys o iachawdwriaeth, a damnedigaeth. 4. Mor anhawdd yw myned i fywyd.: a lleied yw nifer y rhai â ânt yno. 5. Anwybodaeth y byd, a'i wrth-attebion yntef. 6. Hyfryd addewidion yr Efengyl, ac aml drugareddau Duw '; sawl oll â edifarhânt ae â gredant, ac â wir ddychwelant atto €Î. Golygiadau tra Chalfinaidd yw athrawiaethau y llyfr. Y mae yn gydiol, fel o'r blaen— 4. ' Pregeth amâ Edifeirwch. Gan Arthur Dent.'+ Talfyriad bychan ydyw o'r bregethragorol hòno. Gyda'r “Trysor i'r Cymru ' y mae oll.j. * Gwel rhif 4, d.f, 1630. “t Gwel rhif 1, d.f. 1629. # Gwel rhif 1 (3), d,f, 1677. 228 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1683 5. ' Gwyddorion Naturiol. 1682.” 33plyg. Am hwn y dywedir gan Charles Edwards, yn niwedd y ' Llwybr hyffordd” uchod–“Y mae'r awrhon Briflyfr Newydd wedi dyfod allan, yn cynwys Gwyddorion Ysprydol a Naturiol, gyd ag ybys- rwydd o'r amser, a Ffeiriau Cymru, fel yr oedd yn y llyfr Plygain gynt, iw dysgu i'r ieuaingc, ac iw hystyried gan bawb.” Cynnwysa hefyd—* Barddoniaeth i Hanes y Ffydd. A ddanfonodd Mr. Hugh Nalisbury O Glog Caenog, (tra yr oedd efe yn Ysgolhaig yn Rhydychen) iw printio gyda'r llyfr hwn.” Gan hyny yr ydys yn casglu mai gwaith Mr. Charles Edwards ei hun yw y llyfryn bychan tlws hwn. Y mae Almanae ynddo am 1683-84-85 ; ac hefyd * nodau rhifydd- iaeth,' fel y mae yn gyssylltiol â llyfrau ereill Charles Edwards. 6. *Wallography, or the Briton described, being a pleasant re- lation of a journey into Wales ; wherein are set down several re- markable passages that occurred in the way thither, and also many choice observables and notable commemorations concerning the state and conditions, the nature, and humourous actions, manners, customs, &c. of the eountry and people, by William Richards, a mighty lover of Welsh travels and memories of Wales. London. 1682.” 12mo. 7. “The Last Judgment, a Discourse at the Assizes for the Co. of Denbigh, by J. Oliver, of Cheshire. 1682.' Y mae wedi ei gyflwyno i Joshua Edisburg, TJehel Sirydd. 8. [* Egwyddor, i Rai Jevaingc i'w cymmhwyso i dderbyn y Cymmun Sanctaidd yn fuddiol. Gwaith y Parchedig a'r Dwyfol Athro Simon Patrick Deon Llanbedr yn lloegr. A Gyfieithwyd o'r Saesonaeg, gan Edward Llwyd, Athro yn y Celfyddydau. Ag a Brintiwyd yn Llundain, 1682.” 12plyg bychan. Ar ol Rhagymadrodd ' yr Awdur at y Darllenydd,” y canlyn–“Y Cyfieith- ydd at ei anwyl Blwyfolion, yn llangowair yn swyddfeirion ;' yr hwn a ddyddir –“ O'm Stafell yn Eglwyseg Mis Medi y chyntaf. 1682.” Yn nesaf at yr anerch hwn ceir englynion * Ar y Gorthrymder gynt, y bu y Cyfieithydd dano, ei Warediad, o hono, ac ar y Cyfieithiad,' y rhai y dywedir am danynt–“ Ei gowir a'i ffyddlon gâr, Meredydd Llwyd ai cânt. Er dal Cof am ei Anwyl ewythr, a'i anrhydeddus henaint.” Cynnwys y llyfran 156 o dudalenau, heb law 16 yn y dechreu. Am yr Awdwr (yr Esgob Patrick), a'r Cyfieithydd, gwêler rhif 8, d.f. 1722. Wrth y lle a elwir * Llanbedr yn lloegr,' y golygir dinas esgobawl Peter- borough, yn swydd Northampton.] 1683, 1. “| * Tystiolaeth o Gariad ac Ewyllys da (a rhagymadrodd o waith Jo. Jones). Gan John Longhurst. Llundain.” 12plyg. 1683| LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 229 2. +] • Gwr Cyffredin yn ei Addoliad a'i Ymarfer, Neu, Hyffordd- iadau wrth ba rai yr annysgedig a allant wybod pa fodd i'w hym- ddŵyn eu hunain, yn eu hamryw Ddyledswyddau tu ag at Dduw a Dyn. Wedi eu cymhwyso i'r dealldwriaethau Gwaelaf. Pregethwr xii. 13. Rhydychen.' 3. “| “IDosparth Catholic ar holl bynciau'r ffydd, megis dialogaeth rhwng y Diseebel a'i Athraw.”* Ef allai mai argraffiad newydd, yn drydydd, o waith y Dr. Rosier Smith.| 4. %| • Llyfr Gweddi Gyffredin.'í 5. “| * Yr Hen Lyfr Plygain a'r Gwir Gatecism, &c. Llundain. Ail argraffiad.$ Mr. Thomas Jones, awdwr yr Almanaciau, oedd ei gyhoeddydd y tro hwn, am yr hwn y dywed mewn hysbysiad cyssylltedig â'i Almanac y flwyddyn hon :— * Yr hen lyfr plygain, a gwir gatechism yr Eglwys, yr hwn sydd anghenrheidiol i bawb ei ddysgu cyn myned i'w conffirmio at yr IEsgob, ie a chyn derbyn y cymmun bendigedig. Yn y plygain hwn, cynhwyswyd hefyd, boreuol a phrydnawnol weddiau, a llawer o weddiau eraill ar amryw achosion ; A diolchgarwch i'w ddywedyd o flaen ac ar ol bwyd. Ag yspysrwydd am holl hen ffeiriau Cymru. Oll fel ag y printiwyd gynt drwy orchymyn y Brenin, a thrwy Lafur boen (Doctor Davies) yn y flwyddyn o oed Iesu 1633. Ag a ail- breintiwyd yn y flwyddyn 1683. Ac etto hefyd y chwanegwyd, athrawiaeth i ddysgu ysgrifenu amriw fath ar ddwylo, wrth yr hyn y geill pawb ddysgu ysgrifenu gartref cystal ag mewn ysgol.” 6. “Y Gwir er gwaethed yw, ae amryw o hen gywyddau.” Llundain. 12plyg. Mr. Thomas Jones oedd awdwr a chyhoeddwr hwn hefyd. Efe ddyry ei gynnwysiad yn llawn yn un o'i Almanaciau, sef,— - 1. “Yn gyntaf, Gyflawn yspysrwydd o felldigedig gydfradwriaeth y papystiaid i fradychu ein Brenin, ac i orchfygu gwir grefydd y deyrnas hon. 2. Yn ail, yn rhoddi hanes cydfradwriaeth diweddar arall, o âdyfais rhyw rai a elwir ywhigs ond pa un ai pabystiaid, ai pa beth arall ydynt hwy, ni fedra i ddywedyd. 3. Yn drydydd, yn dangos (gwallgwymp y bobl). 4. Yn bedwerydd, yn rhagfynegu y Troeadau anferthol a ddi- gwyddant yn y byd cyn dyfod y flwyddyn o oed yr Iesu 1703.? * Y rhif l a 2 hyn, yn ol Moses Williams. ·f Gwel rhif 1, d.f. 1609; a rhif 2, d.f. 1657. # Yn ol Mr. Daniel Williams, gynt o Lundain. ' $ Gwel rhif 1, d.f. 1633. 230 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1684 Ymddengys mai math o gydymaith i'r * Almanae ' yr oedd T. Jones yn ystyried y llyfr hwn. Gwelir mai at ' Frad y Powdr Gwn? y cyfeiria dan y pen cyntaf, yr hyn a gymmerasai le bum mlynedd yn ol. Ac y mae yn debyg mai at y Rye House Plot y cyfeiria dan yr ail ben ; pryd y meddyliwyd i'r Presbyteriaid ag oeddynt yn an- foddlawn i rai o ymddygiadau gorthrymus Siarl II. ymdrechu taflu yr iau ymaith. Ystyriwyd eu cynghrair yn deyrnfradwriaeth, a di- enyddiwyd yr Arglwydd William Russell, &c. Yng Ngwaith Huw N[orus y mae eân neu ddyrïan, a ganodd “ ynghylch Plott y Pres- |byterians yn y flwyddyn o oedran Crist 1682.'* 1684. 1. %| W. L. M. A. & Walantine.”# 2. “| * Jo. Langford, & Dyledswyd.'t { 3. “l “ Ellis Lewis & Drexelius.”$ Wrth y cyntaf y deallir * Defosiynau Priod ' y Dr. Walantine ; wrth yr ail ' Holl Ddyledswydd Dyn ;” ae wrth y trydydd, gwaith Drexelius ar “ Dragywyddoldeb,' fel pe buasent ail argraffiadau o'r gweithiau hyny : ond camgymmeriad mawr Mr. Moses Williams ydoedd eu rhoddi yma hefyd, gan na ddaeth, hyd y medrais gael allan, ond un argraffiad o Walantine a Drexelius o gwbl, na chwaith ond un o'r “ Holl Ddyledswyd ' gan Jo. Langford.| 4. * Llyfr y Resolusion, yr hwn sydd yn dysgv i ni bawb Wneuthur ein goreu, a rhoi cwbl o'n bryd a'n meddwl ar fod yn wir Gristianogion, hynny ydyw ar ymadael a'n drwg fuchedd, a throi ar ddaioni a duwioldeb. Wedi ei gyfieithu yn Gymraeg gan y Dr. I. D. er llês i'w blwyfolion. Fe brintiwyd y Llyfr hwn, er ys mwy nâ hanner cant o flynyddoedd a aethant heibio, ac yn awr drachefn, nid yn unie er mwyn y Gymraeg bûr sydd ynddo (yn amgenach nag mewn un Llyfr ond y Bibl) eithr hefyd er mwyn y Defnydd da ar * [Gwel Eos Ceiriog, i. 219. Yn 1683 y gosodir y Cydfrad hwn gan Huw NIorus, o leiaf felly y mae Golygydd ei Waith (G. Mechain) wedi ei osod.] + Gwel rhif 3, d.f. 1655. # Gwel rhif 7, 1672. $ Gwel rhif 1, d.f. 1661. | Cyfaddefir mai i nodyn fel yma y buasai briodolaftaflu y llyfrau a'r sylwad- au hyn, yng nghyd â rhai ereill cyffelyb, lle y cafwyd yn dra sicr fod Moses Williams yn camgymmeryd ; ond yr ydys yn hwyrfrydig er hyny i beidio â gadael allan unrhyw argraffiad a nodir ganddo ef, eithr ei gadw i mewn yn hollol fel y mae ganddo ef, ac ar ei awdurdod, oddi eithr y gwelwyd yn berson- ol y llyfr a'r argraffiad a enwa efe, pryd y gallesid gwahaniaethu, ac adgyweirio oddi ar wybodaeth bersonol berffaith ; yr hyn nid ydys yn alluog i'w wneyd yn yr esiamplau hyn. [O dan yr un rhifyn (sef 106, yn ei Gofrestr ef) y gesyd Moses Williams y tri llyfr a gofnodir ymà ; a than yr un rhifyn hefyd y cyflëir ganddo lyfr y ' Dilyniad' o waith Thomas à Kempis, *Welendine,' nid Valantine, yw yr enw yn y Gofrestr.] 16841 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 231 a ellir ei wneuthur o hono. Yr ail Argraphiad yn Llundain, gan I, R. yn y flwyddyn 1684.'* [8plyg.] Ymddengys fod parotoad yn cael ei wneyd i ddyfod â ' Llyfr y Resolusion ? hwn, a'r “ Llwybr Hyffordd,' trwy y wasg er y flwydd- yn 1677, yng nghyd â bwriad cael rhyw lyfrau ereill ag y gwelid eu hangen ym mhlith y Cymry ; canys dywed awdwr y * Llythyr at y Darllenydd,' sydd yn rhagflaenu y * Trysor i'r Cymru,” yr hwn oedd yn ysgrifenu Awst 13, 1677 :— * Os Duw a rydd iechyd a bywyd, disgwyliwch mewn amser, am ail brintio y Llwybr Hyffordd â'r Nefoedd, a Llyfr y Resolusion ; y rhai, nid yn vnig er mwyn y mater, ond hefyd er mwyn y iaith tra ragorol sydd ynddynt (ac yn enwedig y diwethaf o'r ddau, o ran iaith) wedi ei osod allan gan y cymreigwyr goreu yng-Hymru yn ei amser, sef y Doetor Dawîes) a haeddant eu printio drachefn.' Golygydd yr argraffiad hwn oedd Mr. Charles Edwards ; ac y mae yn ei ddiwedd hefyd draethawd * Am orphywys ar Grist yn vnie am fywyd ac Iechydwriaeth,' gan T. Gouge, fel parhâd o'r llyfr a elwid * Gair i Bechaduriaid 'f gan yr un, ac a gyfieithwyd gan W. Jones, [Cynnwysa yr argraffiad rhagorol hwn o “Lyfr y Resolusion' 394 o dudalen- au 8plyg bychan, heb law 6 tudalen o bethau arweiniol. Ar ddiwedd y traeth- awd * Am Orphwys ar Grist,' ceir 5 tudalen o * Agoriad ar ryw Eiriau dieithr i rai yn Neheubarth,' er mwyn gwneuthur y gwaith yn hwylusach i ddarllen- yddion pob parth o'r Dywysogaeth. Y mae yr argraffiad drwyddo yn un }g） o gywir. Buasai yn dda iawn cael argraffiad newydd o'r gwaith godidog wn.] 5. * Dilyniad Iesu Grist, &e. Gan Thomas â Kempis. O Gyfieithiad Hugh Owen, Gwenynog, ym Môn, Esq.” 12plyg. Ail argraffiad.f Yn yr argraffiad arall rhoddwyd enw y cyfieith- ydd yn * H. O. Gwenydog, ym Mon, Esq.,' ond yma adgyweiriwyd yr aflerwch gwallus hwnw. 6. * An Historical Account of Church-Government as it was in Great-Britain and Ireland, when they first received the Christian Religion. By the Bishop of St. Asaph. London, Printed for Charles Brome at the Gun at the West-end of St. Pauls. 1684.” Yr esgob hwn ydoedd William Lloyd a fu mewn dadl â'r Crynwyr a'r Ymneillduwyr, Richard Davies a James Owen, yn Llanfyllin a Chroesoswallt, a gellid ystyried y llyfr hwn fel esampl o'r hyn yr ymdriniwyd ag ef yn y ddadl hòno. * Gwel rhif 2, d.f. 1632. + Gwel rhif 2, d.f. 1676. # Gwel rhif 2, d.f, l679. 232 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1685 1685. 1. Gweddi'r Arglwydd wedi ei hegluro mewn amryw ymad- roddion, neu Bregethau Byrion. O waith y Gwir Barchedig Dâd Geor. Griffith, D.D. Diweddar Escob Llanelwy. Brintiwyd yn y Theater yn Rhydychen 1685.' Cyhoeddydd neu olygydd y gwaith da hwn ydoedd * William Foulkes, Llanfylling,' yr hwn a amsera ei “At y Darllenydd '— 4 Mawrth 2, 1684,” blwyddyn cyn ei argraffu. Mab ydoedd i'r Parch. John Foulkes, yr hwn a drowyd o weinidogaeth plwyf Llan- fyllin, yn amser Gweriniaeth Cromwel. Y mae yn debyg i'w fab gael y lle o blegid i'w dad ddyoddef cymmaint o anfanteision gan y gwerinwyr. Gan yr Esgob Griffith hwn y cafodd y lle, a Llanfi- ìangel yng Ngwynfe gan yr Esgob Owen. Bu farw tua'r fl. 1691. Claddwyd ef wrth ddrws yr eglwys, lle yr oedd careg â cherfiad coffadwriaethol hyd yn ddiweddar. Am yr awdwr, caed achos i grybwyll o'r blaen ; ond yma, yn gyssylltedig â'i brif a'i unig waith Cymraeg, byddai yn briodol ymhelaethu. Tybid, hyd yn ddiweddari GEORGE GRIFFITH, D.D., gael ei eni yn y Penryn, ger Bangor, yn sir Gaernarfon, Medi 30, 1619 ;* ond cafwyd allan wedi hyny, imai trydydd mab ydoedd i Robert Griffith, o'r Gareg Lwyd, yn T„lanfaethlu, Mon, lle y ganwyd ef; a bod iddo frawd, y Dr. William Griffith—yr hwn oedd yn ganghellydd Bangor a Llanelwy.f Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Ysgol Westminster, a'i ddewis yn Efrydwrj o Eglwys Crist, Rhydychain, yn 1619. Gwnaeth y Dr. John Owen, esgob Llanelwy,$ ef yn berson Llanfechain, yn sir Dref- aldwyn, yr hon a gyfnewidiodd am Lanymynech, ar derfyn yr un sir. Cafodd hefyd bersoniaeth Llandrinio, yn yr un sir. Yn 1635, graddiwyd ef yn D.D., a chafodd ganoniaeth yn Llanelwy. Er ei fod yn wrthwynebydd mawr i'r Weriniaeth, ac wedi dadlu llawer â * Wood's Athen. Oacon. vol. ii. p. 270. + Humphreys's Additions to Wood's Athen. Oaeon., a ddyfynir mewn nodyn diwygiadôl gan Williams, yn niwedd ei Biography of Eminent Welshmen. # [* Students of Christ Church' y gelwir y rhai a elwir yn “Fellows' neu Gymmrodyr yn y rhan fwyaf o'r colegau ereill yn Rhydychain.] $ Yr oedd y Dr. John Owen, yn fab hynaf i Owen Owen, yr hwn oedd ail fab Owen ab Robert o Fodsilin, ym mhlwyf Aber, yn sir Gaernarfon. Gwnaed ef yn Gapelwr i Siarl I. cyn ei ddyfod i'r orsedd. Cafodd bersoniaeth yn Llöegr, lle y buasai ei dad yn berson. Cafodd esgobaeth Llanelwy yn 1629. Yr oedd yn cael ei gyfrif yn Gymro rhagorol, ac efe a sefydlodd bregethu Cymraeg gyntaf yn eglwys plwyf Llanelwy, yn 1630. Dyoddefodd lawer o anfanteision yn amser y rhyfel cartrefol. Bu farw yn Aberkinsey, ger Llan- elwy, Hydrëf 16, 165], a chladdwyd ef dan orsedd neu bwlpud yr esgobion yn yr Eglwys Gadeiriol, heb fath yn y byd o goffâd. Yn y dyddiau hyny, yr oedd dyn o'r enw Millés neu Miles yn geidwad y llythyrdy yn Llanelwy, yr hwn a aeth i fyw i balas yr esgob, ac a arferai werthu gwin a diodydd ereill yno. TDywedir fod y dyn hwn yn porthi'ei geffylau a'i ychain yng nghorff yr eglwys, ac yn porthi eiloi yn eisteddle yr esgob, a lleoedd ereill yn y côr, ac iddo symmud y bedyddfaén i'w fuarth yn gafn dwfr i'w anifeiliaid.—Williams's Eminent Welshmen, ar ol amrai haneswyr hynafiaethol. 1685] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 283 W. Powel,* ac i'r gwrthryfelwyr losgi ei bersondy, nid ydys yn cael iddo gael ei droi ymaith o'r Eglwys, er nad oedd ei fywoliaethau yn nemawr o elw iddo yn yr amseroedd terfysglyd hyny. Yr oedd ganddo law yng nghyhoeddiad 31 o Bregethau o waith y Parch. William Strong (gynt darlithwr yn Westminster), yn gyssylltedig â'r Parchn. John Howe a Thomas Manton, y rhai oeddynt Anghydffurfwyr.f Cymmerodd arno gyfieithu “Y Llyfr Gweddi Gyffredin' o'r newydd yn Gymraeg ; ond nid yw yn wybodus pa un a orphenodd ef ai peidio. Efe a gynnygiodd, yn y Gymmanfa Eglwysig, yn 1640, am argraffiad newydd o'r Beibl Cymraeg ; ond darfu i derfysgiadau y cyfnod hwnw roi attalfa ar allu yr offeiriaid i wneyd nemawr ; ac yr oeddynt hwythau yn rhy ymlynol wrth eu plaid i gydymdrechu â'r blaid wrthwynebol, hyd yn nod mewn pethau eyffredin Cristionogaeth. Gan ei fod y fath bleidiwr gwresog i'r * Brenin a'r Eglwys,' efe a wobrwywyd wedi yr Adferiad ag esgobaeth Llan- elwy, Hydref 28, 1660. Yr oedd yn yr esgob hwn lawer o bethau da. Meddylir mai ei gyfansoddiad ef yw * Ffurf Bedydd Rhai mewn Oedran Addfetach,' yr hon yr oedd sefyllfa pethau yn galw am dani yn y dyddiau hyny, gan fod lluaws mawr heb fedydd o unrhyw fath; canys yr oedd llawer wedi eu magu yn Grynwyr, a Gwrth- fedyddwyr babanod, yn ystod y Weriniaeth ; ac yn awr—rhai o fodd, a rhai o anfodd—yn dychwelyd yn ol i'r Eglwys, fel y gwelwyd yn angenrheidiol cyfansoddi gwasanaeth i'r perwyl, a'r hwn na bu nemawr o arferyd arno byth er y pryd hyny. Yr oedd y Cymro hwn hefyd yr un o'r mwyaf selog dros Weithred yr Unffurfiad, a dy- wedir mai efe â'i law ei hun a dynodd allan brif ddosranau y Weithred hòno. Y mae ei haneswyr eglwysig ei hun yn ei feio yn drwm, am ddarfod iddo, wedi cael ei wneyd yn esgob, ddal yn ei feddiant archddiaconiaeth Llanelwy, a fieeriaeth Llanrhaiadr ym N[ochnant. Nid ydys yn gwybod fod dim o'i waith yn Gymraeg ond y pregethau uchod, y rhai a gyhoeddwyd yn Seisonaeg yn 1684, ym mhen deunaw mlynedd wedi ei farwolaeth, ac yn Gymraeg ym mhen y flwyddyn,í y rhai hefyd a adgyhoeddwyd yng Nghaer- narfon, yn 1806, gan * Gymdeithas Traethodau Esgobaeth Bangor.” Bur farw yn ddedwydd iawn, Tachwedd 28, 1666, yn 65 oed, a chladdwyd ef yng nghôr Eglwys Gadeiriol Llanelwy, yr hon yr oedd efe wedi ei hadgyweirio gryn lawer. Bu iddo chwech o blant. Ei unig fab a briododd ferch ae etifeddes y Parch. Griffith Pearce, periglor Nannerch, yn sir Fflint. Un o'i ferched a briododd â John Middleton, Ysw., o Waenynog ; un arall â John Edwards, LL.D., periglor Llanymynech, a changhellwr Llanelwy ; un * Gwel rhif 1, 2, 3, d.f. I652. + Dyna fel y dywed ei fywgraffydd eglwysig; ond cafwyd allan fod hyn yn gamgymmeriad, ac mai George Griffith, o Lundain, Annibynwr, a chyfaill īnawr i'r Dr. Owen, ydoedd hwnw.—Palmer, Noncom. Mem. # Dywed Wood a Williams mai Pregethau ar Swper yr Arglwydd a gy- hoeddwyd o'i waith ; ond bernir mai camgymmeriad yw hyny ; ac mai y rhai hyn ar Weddi yr Arglwydd y rhaid eu bod, gan nad ydynt hwy yn crybwyll am y rhai hyn ; ac y mae Foulkes, yn ei Ragymadrodd i'r llyfr hwn, yn dywëdyd yr un peth, yr hwn, gan yr ymddengys ei fod yn adnabyddus ag ef, a allasai fod yn s;w yn dda. •* 3 234 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1685 arall a briododd â — Griffith, Ysw., o Fron y Garth; ac un arall â Mr. Foster, llyfrwerthydd yng Nghaerlleon. Mr. Price, o'r Glyn, a Mr. Davies, o Drewylan, a briodasant ei wyresau o Waenynog.* Yr oedd y golygydd, William Foulkes, yn A.C., ac yn ficar Llan- fyllin, yr hon a gafodd gan yr Esgob Griffith yn 1661, a'r hon a fwynhaodd hyd 1691, deng mlynedd ar hugain. Yr oedd yn dal canoniaeth yn Llanelwy, personiaeth ddiwaith y Cwm, personiaeth (o'r hon y cafodd ei ddeoli) Llanbrynmair, ac yn 1680 cafodd ber- soniaeth Llanfihangel y Gwynt. 2. “| “Ymarfer o Dduwioldeb, &e. Y Pedwerydd Argraphad yn Gymraeg, wedi gwellhau llawer o gam yspeliadau oedd yn yr ar- graphiadau eraill. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Thomas Jones.'f 3. * Origines Britannicae, or, the Antiquities of the British Churches. With a Preface Concerning some pretended Antiquities relating to Britain, in Windication of the Bishop of St. Asaph.f By Ed. Stillingfleet, D.D. Dean of St. Paul's, and Chaplain in Orrdinary to His Majesty. London, Printed by Mr. Flesher for Henry Mortlock, at the Phoenix in St. Paul's Church-yard. 1685.' [4to.] [EDwARD STILLINGFLEET a anwyd yn Cranborn, TDorset, yn 1635. Derbyn- iodd ei ddysg yn Ysgolion Gramadegol Cranborn a Ringwood, ac yng Ngholeg St. Ioan, Caergrawnt. Yn 1668 ymraddiodd yn D.D., ac enwyd ef gan y Brenin Siarls yn gynon cyfarosol St. Paul yn 1670, ac yn ddeon yr Eglwys Gadeiriol hòno yn 1678. Cyssegrwyd ef yn esgob Caerwrangon yn 1689 ; ac, wedi cyhoeddi llawer o weithiau dysgedig, bu farw yn Westminster, Mawrth 27, 1699.] 4. * A Winding Sheet for Mr. Baxter's dead, or those whom he has kill'd and slayn in his Catholick Communion, sweetly embalmed and decently buried again. Being an apology for several ministers, viz, Mr. Erbury, Mr. Cradock, Mr. Wavasor Powell, Mr. Morgan Lloyd, misrepresented byMr. Baxter to the world; with twelve queries concerning separation ; wherein the Rev. and learned Dr. J. Owen is further windicated. London, Printed for E. Reyner. 1685.' Amseriad y “ Preface ' yw 1684, lle y dywed yr awdwr ei fod yn byw belldra mawr o Lundain. * Willis's Swrvey of St. Asaph ; Wood's Athenoe Oaconienses; Williams's Eminent Welshmen; a Rhagymadrodd i'r Pregethau, gan W. Foulkes. + Gwel rhif 1, d.f. 1630; rhif 2, d.f. 1656; a rhif 4, d.f. 1675. #: Gwel rhif 6, d.f. 1684. 1686] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 235 1686. 1. M| Teg Resymau Offeiriad Pabaidd, wedi eu hatteb gan Bro- testant o Eglwys Loegr. 1_lundain.' 2. •| Caniadau Edmund Prys.”* 3. * Cerdd-Lyfr yr hwn sydd yn cynnwys amryw Garolau, a. dyrifau o waith amryw awdwyr. Ac a gasglwyd ynghŷd gan Ffoulke Owens o Nantglyn yn Sir Ddinbych. IPrintiedig yn y Theater yn Rhydychen, 1686.' Cyfrol deneu 8plyg, o 180 tudalen ydyw. “Cynnwysa garolau a dyrifau o waith Rowland Waughan (neu Rowland Fychan, fel ei gelwir weithiau); John Wynne ; William Philip ; Moris Richard ; Thomas Lloyd, o Benmaen ; Edward Moris; Hugh Moris , Syr Morgan ; Jerem. Gruffydd “ y Tailiwr Llawen;” John Lloyd, o'r Cwm Pen Anner ; Humphrey ap Evan, neu Humphrey ap Evans, neu IHumphrey Dafydd ap Evan (canys tybir mai yr un oedd y tri); Gruffydd Peilin; Foulk Price ; Edmund Prys ; ac ychydig heb yr un enw wrthynt, awdwr y rhai, mae yn debyg, oedd y casglydd ei hun. IRhwng enw y casglydd ac enw yr argraffle, y mae darlun gwych o'r “ Theater ” yn Rhydychain (cyffelyb i'r un a welir ar ddalen enwawl yr * Archaeologŵa Britannica '/ ; a hwn yw y crefftwaith goreu o lawer iawn o ddim a geir yn yr holl lyfr ; canys trwyddo i gyd y mae yn nodedig am aflerwch ac anghywirdeb argraffyddol.'f * Y mae yr argraffiad yn llawn beiau anafus a chywiiyddus,” meddai arall, Thos. Jones, yn ei ail argraffiad.| 4. * Fatherly Instructions: being Select Pieces of the Writings of the Primitive Christian Teachers. Translated into English. With an Appendix. Entituled Gildas Minimus. London, Printed in the year 1686.' Cynnwysa y llyfr rhagorol hwn lawer o wybodaeth amn y Cymry. N[r. Charles Edwards oedd y cyfieithydd a'r golygydd. Y mae * To the Reader' yn ei ragflaenu, gan ' Charles Edwårds ;' ac yn ei ddiwedd, “ To the Honoured Persons in City or Country, that lately were Trustecs for Charitable works in Wales”—yn diweddu gydag— *Your obliged servant, The Translator ; ' ac hefyd llythyr arall–“ To my Kindred and Aeguaîntaŵnee in the Counties of Salop and Denbigh, and elswhere,' yn terfynu–“ Your's C. E.' Hefyd y mae dalen o * Barddoniaeth i Hanes y Ffydd a'r Prif-lyfr Newydd, a llyfrau eraill a breintiwyd yn ddiweddar ;' a dyna yn unig sydd yn Gymraeg ynddo. * Yn ol Moses Williams. *f Llythyr y Parch. D. S. Evans. # Gwel rhif l, d.f. 1696. 236 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1687 5. % * Answer to a Challenge made by a Jesuite in Ireland, with a Discourse on the Ancient Irish and British.” 4to. 1687, 1. * Trugaredd a Barn Neu Yn agos i Drichant o Siampleu rhyfeddol o farnedigaetheu Duw ar yr Annuwiol, Ae o drugaredd- eu nodedig i'r Duwiol, mewn amryw wledydd ac oesoedd ; Gydâ lkawer o Ystorieu buddiol eraill, wedi eu casglu allan o Ysgrifenn- iadeu gwyr Dysgedig : Er dychryn i'r Drygionus, Er cyssur i'r Daionus, Ac er rhybydd i Bawb. Argraphwyd yn y Mwythig gan R. Lathrop, lle y gellir cael Printio pob math ar Gopiau am bris gweddaidd, a chael ar werth amryw Lyfrau Cymraeg a Saesnaeg.' [18plyg.] Y mae yr hysbysiad canlynol ar gael a gyhoeddwyd o berthynas i'r llyfr hwn:–“Y mae y Llyfr da, a elwir Trugaredd a Barn, o bris 9â heb ei findio, a swllt wedi ei findio, yr hwn a brintiwyd yr hâf diweddaf, iw gael ar werth yng-Hymru.” Am JAMES OWEN, awdwr y llyfr poblogaidd hwn,f mab ydoedd i John Owen, yr hwn ydoedd amaethwr cyfrifol yn byw mewn lle o'r enw Bryn, ym mhlwyf Abernant, ger Caerfyrddin. Ganwyd ef Tachwedd 1af, 1654. Yr oedd iddo hefyd frawd o'r enw Charles Owen, yr hwn a fu flynyddau lawer yn weinidog yn Warrington, yn sir Lancaster, o dan yr enw Doetor Owen, canys yr oedd ei radd yn D.D.1 Er mai Eglwyswr, selog oedd y tad, troes y meibion yn Anghydffurfwyr. Gall fod hyny i raddau i'w briodoli i'r amseroedd dyfodol—fod y Weriniaeth wedi ennill awdurdod, a bod ereill, heb law Eglwyswyr, yn cael cynnal ysgolion cyhoeddus. Yr oedd un o'r Crynwyr, a elwid Mr. Picton, yn cadw ysgol yng nghastell y dref; ac yno yr anfonodd ei rieni ef gyntaf, ac yna i'r Ysgol IRamadegol, lle y parotöid dynion ieuainc i'r prifysgolion. Darfu hefyd i bregeth a glywodd gan ryw Ymneilldiiwr, gael effaith ddeffröus ac argyhoeddiadol iawn ar ei feddwl, yr hyn, mae yn * Olysgrifen Stephan Hughes i Ragymadrodd “Taith neu Siwrnau y Pererin. Llundäin y 10 o Ionawr 168%.' [Y mae Llythyr : Yr Awdur at y Darllenydd' wedi ei ddyddio “Llundain, Mehefin, 4dd, 1687,' a'i arwyddo, “ Dy gydwladwr, J. O.'] + [“ Awdwr y casgliad hygoelus hwn oedd James Owen, ganedig o'r Bryn, plwyf Abermant,' &c.—GWALLTER MECHAIN : Gwaith, ii. 304.] # Y mae llyfr rhagorol ym Seisonaeg o'r eiddo Charles Owen, o'r enw * The Wonders of Redeeming Love, being an Essay on the Reasons why God Re- deemed Fallen Men and not Fallen Angels,' a'i amseru yn * Warrington, Nov. 5, 1722.” Gwel hefyd rhif 22, d.f. 1768. Efe a gyfieithodd waith James Owen ar Fedydd, i'r Seisoneg, o dan yr enw * The Infant's Ark, or Infants Baptism proved by xii Arguments, translated out of the British Tongue, by Charles Owen, W. D. M.? 16871 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 237 debyg, a droes glorian ei benderfyniad, ag oedd eisoes yn y fantol, i fantoli o du gweinidogaeth gyda'r Anghydffurfwyr. Gan hyny, yn lle myned i Rydychain, efe a aeth i Fryn Llywarch, plwyf Llangynwyd, yn sir Forganwg, lle yr oedd un Samuel Jones yn cadw athrofa fechan, lle yr arosodd bedair blynedd, ac y gwnaeth ynnydd mawr mewn ieithoedd. Wedi gorphen ei ysgoliaeth yno, dychwelodd adref, a sefydlodd ysgol yn nhref Caerfyrddin. Ceisiwyd yn daer ganddo, tra yr oedd yma, gan wr eglwysig o gâr iddo o du ei fam, o'r enw Howel, gydymffurfio, a chymmeryd gweinidogaeth yn yr Eglwys Sefydledig, ond yn aneffeithiol, er bod y rhagolyg- iadau yn ffafriol iddo gael dyrchafiaethau uchel. Dechreuodd ei weinidogaeth fel cynnorthwywr i Stephan Hughes, yn Abertawy ; ond trwy gyfeillach â Henry Maurice, gynt gweinidog ym mhlwyf Stretton, yn sir y Mwythig, ac wedi hyny gyda'r Ymneillduwyr ym Merthyr Cynog, yn sir Frycheiniog, yr hwn oedd yn deilliaw o deulu cyfrifol yn byw ym Methlan, yn eithaf Lleyn, yn sir Gaer- narfon, darfu i Mr. Hughes gael ei gymhell i ymadael ag ef er mwyn ei anfon i efengylu i'r wlad hòno. Daeth i Bodfel, ger Pwllheli, lle y bu mewn perygl mawr oddi wrth erlidwyr, ac am naw mis ni allai fyned o'i dy. O'r diwedd, diangodd ar hyd y nos i Fron y Clydwr, yn sir Feirionydd, lle y cafodd groesawiad gan yr hybarch Hugh Owen. Wedi hyny, yn 1676, pan yn 22 oed, efe a wahoddwyd i Swinney, ger Croesoswallt, gan foneddiges dduwiol o'r enw Mrs. Baker oedd yn byw yno, lle yr urddwyd ef ar gynnulleidfa fechan y buasai ei gweinidog farw flwyddyn neu ddwy cyn hyny. IPan oedd yma, teithiai lawer, a chaffai ei erlid yn arw yn fynych ; a rhoddwyd ef unwaith yn y carchar yng Nghaerwys, yn sir Fflint, o'r hwn y cafodd ei ryddhau, ar ol appelio i lys uwch yn Llundain. Briododd yn 1679 â Mrs. Sarah George, o Groesoswallt, a symmud- odd yno i fyw, gan symmud yr achos ymneillduol yno gydag ef, a mynodd drwydded, trwy farnwr y brawdlys mawr yn Ninbych, i bregethu yn y dref hòno, er bod ustusiaid y brawdlys trimisol wedi ei ommedd yn ddirmygus. Pan oedd yn byw yng Nghroesoswallt, bu dadl rhyngddo a'r Dr. William Lloyd, esgob Llanelwy,* a'r hwn a fuasai cyn hyny mewn dadl â'r Crynwyr yn Llanfyllin.f * Y Dr. W. LLOYD, oedd fab i Richard Lloyd, o'r Henblas, yn sir Fon; ond efe a anwyd yn Tilehurst, yn sir Bercs, lle yr ōedd ei dad yn ficer, yn gystal ag yn berson Sonning. Derbyniodd y mab ei ddysgeidiaeth yn Rhydyëhain, ać ordeiniwyd ef i fywoliaethau yn Lloegr, a gwnaed ef yn gapelwr i Siarl II., gydag urddas yn eglwys gadeiriol Salisbury. Yn I667, cafodd ficêriaeth yn Readiñg, aö archddiaconiaeth Meirionydd ; yn l672, gwnaed ef yn ddeon Bangor, gydag urddas arall yn Salisbury ; ac yn 1676, gwnaed ef yn ficer St. Martin, Westmins. ter; a Thachwedd, 1680, gwnaed ef yn esgob Llanelwy. Cafodd ef a phump ereill, yn l688, eu carcharu am anfon erfyniad at y Brenin Iago II. yn erbyn cyhoeddi ei benderfyniadau gwladyddol yn yr Eglwys, y rhai a ryddhawyd ar ôl prawf maith yn y King's Bench. Yr oedd yn wr rhyddfrydig, ac yn gyfaill nïawr i William III., a'i fesurau, a dyrchafwyd ef ganddo i esgobaeth Lichfield, &c., ac wedyn i Gaerwrangon, Cyhoeddwyd amrai bethau mân o'i waith, ond yí unig ddarn o'i waith ym Gymraeg yw * Mynegai y Beibl,' sydd yn blaenori y Beiblau a olygwyd gan Moses Williams. Bu farw Awst 30, 17l7, yn 9l oed. Wood's Athen. Oaeon.; Biog. Brit. ; a Williams's Eminent Welshmen. i Rhydd Richard Davies, o'r Cloddiau Cochion, yr hanes yn lled helaeth yn ei ffordd ef :— 238 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1687 Anfonasai yr esgob fath o her i Mr. Owen i ddadlu ag ef yn gyhoeddus ar y pwnc o Ymneillduaeth neu Anghydffurfiad. Der- byniodd y cynnygiad, a chyfarfuwyd yn llysdy y dref ar y 27fed o Fedi, 1681. Yr oedd gyda'r esgob un Henry Dodwell, fel cefn iddo, gyda lluaws o offeiriaid. Yr oedd gyda Mr. Owen, Mr. “O ddeutu y flwyddyn 1680, neu 1681, daeth y Dr. William Lloyd, gynt o St. Martin, yn Llundain, i fod yn esgob yr esgobaeth hon, a elwir Llanelwy (St. Asaph). Yr oedd erlidigaethau yn llymion a chwerwon iawn mewn llawer o leoedd yn y cyfnod hwn, o blegid ysgymmundod, a Deddf yr 20p. y Mis. Ond meddyliodd yr esgob newydd hwn am ffordd dynerach, trwy wysio pob math o Ymneillduwyr i ymddyddan ag ef, ac i geisio eu per- swadio i ddychwelyd i Eglwys Loegr. Ym mysg ereill, pan daeth i'r Trallwng, ar ei ymweliad, efe a anfonodd am danom ni. Ceisiodd Charles Lloyd, Thomas Lloyd, a minnau gael cyfleusdra i ymddyddan ag ef, ond yr oeddwn i yn rhwym i fyned i Lundain y diwrnod hwnw, ond arosodd fy nghyfeillion, hyd nes y cawsant gyfleusdra gydag ef ; a rhoddodd fy nghyfaill, Charles Lloyd, i mi #* wedyn o'r hyn a gymmerodd le rhyngddynt, yr hyn oedd i'r effaith yn:— Bod yr Esgob wedi ei anfoddloni yn fawr nad oeddwn i yn bresennol, fy achos penodol i fyned, a'm harosiad am beth amser o bwrpas i'w weled ef ; efe a ddywedodd, Fod ei achos ef yn fwy, beth bynag oedd fy achos i. Y dydd hwnw hwy a ymddyddanasant ag ef, ei gapelwyr, ac offeiriaid ereill, fel eu gelwir, o ddeutu dau yn y prydnawn, hyd ddau yn y boreu. Wedi hyny hwy a ymddyddanasant ag ef ddau ddiwrnod yn Llanfyllin. Y dydd cyntaf o tua dau yn y prydnawn hyd nos, yn gyhoeddus, yn llysdy y dref. Y dydd cyntaf yn y Trallwng, darfu i'n Cyfeillion Charles Lloyd a Thomas Lloyd roddi eu rhesymau am ymneillduad. Ni wnai yr Esgob a'i Offeiriaid amddiffyn eu hegwyddorion ar yr un o'r dyddiau hyny, na gwrthwynebu yr eiddo ninnau ; dim ond dal ar y tri diwrnod, ar egwyddorion cyffredinol Cristionogaeth, ac esiamplau yr Apostolion o fedydd dwfr, a chyffyrddiad bach unwaith ar y |Bara a'r Gwin. Daliodd Thomas Lloyd y dydd olaf, ar ein rhesymau pa ham yr ydym yn ymneillduo oddi wrth yr Eglwys Loegr, y rhai oeddynt, I. O blegid nad oedd eu haddoliad yn addoliad yr Efengyl. 2. O blegid nad oedd eu gweinidogaeth yn weinidogaeth yr Efengyl. 3. O blegid nad oedd eu hordinhadau yn ordinhadau yr Efengyl. Ond nid unent hwy ag efi brofi yr un o honynt, er ceisio yn fynych ganddynt; wneuthur hyny ; gan mai Cyfeillion oedd yn dyoddef, rhaid iddynt ymostwng i bob anfanteision : canys ni chawsant rybudd ym mlaen llaw o'r pynciau yr oeddynt i ymresymu arnynt, nes y daethant i'r lle yr oeddynt i ymddadleu ; a'r dydd olaf hwy a ddirgymhellasant Thomas Lloyd i tuag wyth ar hugain o benau, oll wedi eu hysgrifenu i lawr fel yr oeddynt yn dadleu, i'w hateb yn ddifyfyr, a dywedodd yr esgob, nad oedd ef yn dysgwyl y gallesid dywedyd cymmaint gan neb ar y pwnc hwnw, ar gyn lleied o rybudd. A dywedodd, nad oedd ef yn dysgwyl cymmaint a syberwyd oddi wrth y Crynwyr; a chan- molodd Thomas Lloyd yn fawr, a daeth ein Cyfeillion drwyddi yn eithaf da. gyda hwynt. Cawsant lawer o siarad hefyd a'r Canghellwr, a rhyw Henry IDodwell, a chyda deon Bangor, esgob Henffordd wedi hyny, dyn dysgedig iawn, yr hwn oedd hefyd yn y ddadl hòno, yng nghyd â llawer o offeiriaid yr esgobaeth, a rhai Ustusiaid yr Heddwch, Is-raglawiaid y sir, a thyrfa fawr o bobl, yn llysdy y ddywededig dref Llanfyllin. Nid oedd llawer o'r offeiriaid, a'r rhäi yr ymddyddenais i wedyn, yn ymddangos yn foddhaol iawn ar y ddadl bòno ; canys dywedasent eu bod hwy yn meddwl fod cadernid Bedydd Dwfr wedi ei wanhau yn fawr drwyddi ; a dywedodd llawer o ddynion o hynodrwydd ag gedd yn bresennol, na feddyliasent hwy y gallesid dywedyd cymmaint yn erbyn Bedydd Dwfr, ag a ddywedwyd yno. Cytunwyd, trwy gydsyniad pob plaid, nad argreffid y ddadl.”—Account, &c., of Richard Davies. Bu yr esgob a Richard Davies yn dadlu, neu yn ymddyddan yn gyfeillgar, wedi hyny, a dangosodd lawer o diriondeb tuag at y Crynwyr ; canys yr oedd yn foneddwr llariaidd ragorol. 1687] T,LYFRYDDIAETH Y CYMRY. 239 Philip Henry, tad yr esboniwr Mathew Henry, ac un Jonathan IRichards, yr hwn a fwriasid o eglwys Dinbych. Yr oedd lluaws mawr o foneddigion siroedd y Mwythig a Dinbych yn y cyfarfod. Buwyd yn dadlu yn gyhoeddus yn y llysdy o ddau o'r gloch y pryd- nawn, hyd wyth o'r gloch y nos. Y pwnc, yn benaf, urddiad . gweinidogion i waith y weinidogaeth, neu urddiad esgobyddol a henaduriaethol. Dadleuai yr esgob a'i blaid mai esgobawl ydoedd yr urddiad gweinidogaethol yn ol y Testament Newydd, a dadleuai yr Anghydffurfwyr mai henaduriaethol oedd yr ordeiniad priodol ac Ysgrythyrol. Dygwyd y ddadl ym mlaen yn dra hynaws gan yr esgob a'r Ymneillduwyr ; ond dangoswyd llawer o ysbryd cyffröus gan rai o'r boneddigion a'r ustusiaid eglwysig, a thuedd i arfer aw- durdod dreisiol. Er nad ennillodd y naill blaid mwy na'r llall ddim yn y ddadl hon, darfu iddynt adnabod tymmerau eu gilydd yn dda, a pharhaodd yr Esgob yn gyfeillgar â Mr. Owen a Mr. Henry ar ol hyny, gan eu hystyried fel brodyr Cristionogol, er yn Ymneilldu- wyr cydwybodol. Wedi hyny cymhellwyd Mr. Owen, gan weinidog- · ion sir y Mwythig i symmud i'r dref hòno, i gynnal ysgol i ddwyn dynion ieuanc i fyny i'r weinidogaeth, yr hyn a wnaeth yn 1760, pan yn 46 oed, ac wedi bod yng Nghroesoswallt yn llafurio am ugain mlynedd. Bu farw yn 1706, yn 52 oed.* Cyhoeddodd amryw yweithiau yn Seisonaeg, heb law y rhai a enwir o'i eiddo yn Gymraeg. Yr oedd, fel y dynion goreu a mwyaf defnyddiol ym mhob oes, yn gymmedrol iawn yn ei dybiau eglwysig, ac ysgrifenodd lawer o du yr hyn a elwid * Cydffurfiaeth achlysurol,' yr hyn oedd yn yr oes hòno rhwng dwy blaid a ellid eu galw yn uchel ac isel Ymneilldu- . wyr.f 2. 'Ecclesiarum Britannicarum Antiquitates. Llundain, 1687.” Ail argraffiad o “ Hynafiaethau yr Eglwys Frytanaidd,' gan yr Archesgob Usher.j 8. * Y Llyfr Gweddi Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau. Llundain. Y Llyfr Gweddi a gyhoeddwyd yn Llundain gan Thos. Jones ydyw, yn gyssylltedig â hwn y mae Salmau cân Prys, ag iddynt yr wyneb-ddalen canlynol:— * Llyfr y Psalmau, Wedi eu Cyfieithu, A'u Cyfansoddi Ar Fesur Cerdd, yn Gymraeg. Drwy waith Edmund IPrys, Archdiaeon IMeirionydd. Argraphwyd yng Haerlùdd dros Thomas Jones. 1687. Ag ar werth drosto ef * Jones's Christ. Biog. Dict. * Dr. Richards's Welsh Nonconformists's Memorial ; Williams's Emineng Welshmen ; Life gf Richqrd Davies, of Cloddiau Cochion ; Y Traethodydd, 1848, t. 299, &c., ac 1849, t. 473-488. * # Gwel rhif 1, d.f. 1639. 240 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1688 / Mr. Charles Beard, Tan Lân y Tri Adar Duon a'r forforwyn yn Gan { Watling Street. yn Llundain.” A Mr. John Marsh, Tan Lûn y Llew Côch yn Cateaton-Street 1688. 1. * Esponiad ar Gatechism yr Eglwys, Neu Ymarfer o Gariad TDdwyfol. A gymmonwyd er lleshad Esgobaeth Bath. Gan Thomas, Esgob Baddon. Ac a gyfieithwyd o'r Saesonaeg (yn ol ei gyntaf osodiad allan), gan William Foulkes, Athro yn y Celfyddydau, a Gweinidog anwiw Gair Duw yn Llanfylling. Printiedig yn Rhydychen yn y flwyddyn 1688.” 2. * Taith neu Siwrnai y Pererin, tan Rith neu Gyffelybiaeth Ereuddwyd. Yn yr hwn y dangosir, i. Y Môdd y mae Pechadur yn Cychwyn, neu yn Dechreu ei Siwrnai, o'r Byd hwn tua'r Nef- oedd. ii. Y Peryglon y mae fo'n cyfarfod âg hwynt, yn ei Daith. iii. Ei Ddyfodiad o'r diwedd ir Wlâd ddymynol, neu'r Nefoedd, mewn Diogelwch. - Wedi Lisenso gan R. Midgley, y 23 o fis Tachwedd, 1686. Printiedig yn Llundain gan J. Richardson,* yn y flwyddyn 1688.” Math o gyfieithiad rhydd, neu alleiriad yw hwn o * Daith y Pererin' Bunyan, lle y dywed * S. H.” (Stephan Hughes) yn ei * Lythr at y Cymru,' yn ei ddechreu, o berthynas iddo :— * Fy Anwyl Gyd-wladwyr,—Yr wyfi'n danfon yn awr Lyfr i'ch mysg, y fu Offeryn i wneuthyr llawer o Ddaioni, i fagad o bobl, y sydd yn deall Saesneg ; yr hwn a gyfieithwyd, megis i'r Ffrangeg a'r Dwtsh, felly hefyd yr-wan i'r Gymraeg ; mewn Gobaith y bydd e buddiol (trwy fendith yr Arglwydd) naill ai i Weithio Grâs lle mae'n niffyg ; neu yntau i angwanegu Grâs, lle y mae e eisus. Gwir yw fod yn y Llyfr yma Blisgyn a Chnewllyn ; ac am hynny, rhaid ei ddarllen e'n fynych trosto ; fal y gellir tori y Plisgin (sef, deall y Damhegion, y sy'n rhedeg trwyddo) ac felly y canfod y Cnewllyn (y matter cynnwysedig yn y cyffelybiaethau) i'w fwytta (trwy fyfyrio arno) megis ymborth melus a iachusol. Y mae'r Cyfieithiad o waith pedwar o honom,* sef Gwr bonhedd- ig o Wynedd (yn yr hanner olaf o'r Llyfr); Gwr o Benkader ; Ysgolhaig ieuangc a ddaeth gyda mi i'r Ddinas hon ; ac o'm gwaith fy hunan (y rhan fwyaf o honaw) gan sefyll ar yscwyddau y lleill, fal y gallwn ganfod ym-mhellach nag hwynt hwy. Ni chedwais i Eiriau, ond ystyr a meddwl yr Awdwr (mewn * Yr hwn, ef allai, ydoedd fab i Joshua Richardson, yr hwn a fu yn berson Middle, yn sir y Mwythig, ac a garcharwyd yn Llundain gan y blaid seneddol, yn amser y rhyfel cartrefol. Bu farw yn ddedwydd yn l671.—Palmer's Calamy'8 Noncon. Mem. vol. iii. p. 149. 1688] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 241 amryw fannau) yn y cyfieithiad: Canys fal y gŵyr y Dyscedig yn ddigon da, nid'oës vn Îlyfr a gyfieithir, o vn iaith ir llall, Air yng Air, a dâl ei ddarllain; oblegit bod Phrases (ymadroddion) a geiriau yn 'brydferth mewn vn iaith y rhai nid ydynt felly mewn iaith arall. ~ 'Mi a adewais allan Ail-adroddiad rhyw bethau, ar a oedd yn y llyfr Saesneg ; canys wedi eu gosod hwy ar lawr vnwaith, Beth oedd räid eu mynegi nhw drachefn. * Mi a angwanegais ym mron sheet at y Llyfr, ynghylgh mynediad y Pererin túa Mynydd Sinai; ynghyd â llawer o egluriadau ereill; ïal y gellit ei ddêall e'n well: Ac mi a adawaf y Dyscedig i farnu, pa ŵn nad yw'r Llyfr yma yn hawddach i'w ddirnad ai ddeall na'r Îlyfr Saesneg. Ac fel na byddem ni yn Farbariaid y naill ir llall, mi a agoraiš eiriau Gwyr Gwynedd â'n geiriau ni o Ddeheubarth ; an geiriau ninne, âi geiriau nhwythau.' Eelly ā yr awdwr a'r cyfieithydd medrus ym mlaen, gan wneyd sylwadau êanmoliaethol a gocheliadau, o berthynas i ryw weithiau ereill a gyhoeddid yn yr oes hòno, ac yn terfynu gan alw ei hun- * Eich Gwasanaethwr yn yr Arglwydd. S. H.' * Llunda¢n y 10 o Ionawr 1683.' 3. * Y Gymraeg yn ei Dis- gleirdeb, Neu helaeth Eir-lyfr Cymraeg a Saesnaeg, yn cynwŷs mwŷ o eiriau Cymraeg, nag sŷdd yng Eirlyfr y DisgawdrSion Dafis o Gymraeg a Lading. Yn gyntaf, yn hyspysu meddwl y Gymraeg ddieithr, drwŷ gymraeg mwŷ cynnefinol: yr hyn sŷ gyfleus, a deunyddiol iawn i bawb a Ewŷll- ysiont ddeall a ddarllennont yn gymraeg. Yn Ail, yn dangos y gwir Saesnaeg i bob gair Cym- raeg. Ag yn ddilynol, y môdd i gysylltu, sefi (yspelio) pôb gair yn gywir yn y gymraeg, a'r Saesnaeg. Ac a helaethwŷd Ag Argraphyddolhenwau Gwledŷdd, Gosgorddau, Dinasoedd,Trefỳdd, a mannau (ymmrydain fawr, a IRhai dros y môr:) yn yr hên gymraeg, a'r bresennol Saes- * The British Language in its • Lustre, Or a Copious Dictionary of Welsh and English : Contain- ing many more British words than are in Dr. Davies's Antiguae Lînguae Brîtannïeae Dictionarum dupleae. First, Explainingthe hard British words, by more familiar words in the same Tongue : very useful for all such as desire to understand what they Read in that Language. Secondly, Shew- ing the Proper English to every IBritish word: And consequently, The trueway of Spelling all words in both Languages. Amplified With the Geographical names of Countries, Counties, Cities, Towns, and places in Great Britain (and some beyond seas) in the Antient British, and present English. Whereunto 242 [1688 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. naeg. At yr hŷn a chwanegwyd, Eglur, a hylaw athrawiaeth, (i'r Cymrŷ) am gywir Adroddiad y Saesnaeg ; drwŷ fŷrr hyfforddiad yn yr Iaith gymraeg. Gyda phriodol ddeunŶdd neu Arwŷdd- occad yr hôll orddiganau, a'r Attalion, sy'r Awron yn Arfer- edig yn y gymraeg a'r Saesnaeg : Ag yn Angenrheidiol eu deall gan bôb darllennŷdd. A gasgl- wŷd drwŷ ddirfawr boen, a diwŷdrwydd Tho. Jones. Ar- graphwyd 1688, ac ar werth yng Haerlŷdd Mr. Lawrenee Bak- ersville, tan Lun y Llew Coch are added Plain and easie IDi- rections to Welshmen for the true pronouncing of the English Tongue by a short Introduction in the British Ianguage. With the proper use or signification of all accents, points or stops, as now used in the British and English. being necessary to be understood by every Reader. Compiled by the great Pains and and Industry of Tho. Jones. IPrinted 1688, and sold in Lon- don by Mr. Lawrence Bakers- ville at the Red Lion in Alder- manbury, and Mr. John March at the Red Lion in Cateaton- street.” yn yr henadur-Rewl, a chan Mr. N[arch, tan Lûn y Llew Coch yn rhewl Cath-fwytâad.” Y rhagymadrodd a derfyna yn gyfochrog fel hyn:– · * From my house near the sign of the Elephafft in Lower Moor- J fields, London, September 12. 1687. * O'm Tŷ wrth lun y Carfil, yn maes isa'r fawnog, Caerlŷdd, Medi 12, 1687. THos. JoNEs.' THos. JoNTes.” Ar waelod y ddalen ddiweddaf o gorff y llyfr y mae * July 30, 1686, Imprŵmatur, Hen. Maurice,” yr hyn oedd ddull cyffredin o gefnogi neu gymmeradwyo llyfrau gynt. Y mae y llyfr yn arben- igol wallus, trwy anwybodaeth yr awdwr, a gwallau argraffwyr Seisonig. Am anwybodaeth yr awdwr, cymmerer yr hyn a ganlyn yn siampl, lle y dywed, mewn math o olymadrodd, “Yr argraph- yddion (gan eu bod yn anghynefinol ar Gymraeg) a wnaethant rai beiau ynddo (ar ôl i mi ei geryddu) drwŷ dynnu allan lythyrennau, a rhai geiriau a'u pellenau heb eu rhoddi yn eu llê drachefn fel y dylent: Llê yr ysgrifennais, ac y ceryddais yn ddifai [Athrawiaeth ♦ ddysgu darllen Saesneg] yr Argraphyddion wedi hyny a'u gwnaeth- ant [Athrawiaeth â ddarllen dysgu Saesneg.'] Nid oedd posibl dirnad 'beth oedd y “ ceryddu' hwn gan yr awdwr yn y cyssylltiad yna, nes edrych i'r Seisonaeg gyfochrog, a gweled mai * After my correctŵng %t,” a “ Where I had wrît and truly corrected,' ydoedd ei feddwl. Camgymmerodd, yn ei anwybodaeth, mai gERYDDU=punish! ydoedd y * eorreetîng ' hwn, ac nid * diwygio y print-wasg,”- fel y dywedid 16881 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 243 gan ereill o'i gyfoedion,* Y mae yn wir yn ' ceryddu' i bwrpas, yr ärgraffyddion, mewn nodyn bychan tua'r diwedd :- * Y Mae yn ddrwg iawn genif fôd rhai mannau o'r llyfr hwn, ac o'm halmenac am y flwyddyn 1688, gwedi eu hargraphu mor ddryeed; mi a delais gymmaint am y mannau gwaethaf ag am y mañnau goreu.: Ae yn wir nid arna i y mae'r bai, 9nd ar y digyd- wŷbod argraphyddiôn. Os arhoswn am lyfrau difai, hŷd oni bo'r Argraphyddiôn' yn dda eu cydwŷbod, gallwn fôd fŷth heb eu gael. OsTbyddaf fi bŷŵ i roddi'r Argraphyddion ar waith ymmhellach, byddaf tebŷg iawn iw rhwŷmo (i gymmerŷd eu búdr waith am eu poen, a) oddiwrth fy nghogio i, a thwyllo'r wlâd. Nid oes myn f'einioes—Argraphŷdd, Od dwŷn nad ydŷw Drwy ddiogi a meddwi meddaw, Yn cogio'r Bŷd, goegun baw.' A gellir ychwanegu eto, cyn belled ag y mae camgymmeriadau argraffyddion i'w gweled yn gyffredin, h.y., gweision argraffwyr, mai 'megys yr oedd yn y dechreu, y mae yr awr hon.” Y mae llawer un hynach yn y gelfyddyd na'r egwyddorwas bychan, yn deilwng o gael ei alw, “ trwy ddiogi a meddwi,' yn “printer's devîl' –“ diawl yr argraffydd;' canys tybir nad yw yn gyfeiliornad dy- wedyd, fod mwy o feddwon ac annuwiaid ym mhlith argraffyddion, nag un dosbarth arall o'r boblogaeth law-weithyddol. Ond er yr holl ddigalondid a'r siomiant, yr oedd yn gysur i'r awdwr fod ei waith yn cael ei gefnogi, a'i gymhell yn wresog i sylw y wlad, gan un ag oedd alluog i farnu, a hwnw yn neb llai na Mr. Stephan E[ughes, yr hwn, yn nechreu y flwyddyn hon, oedd yntau yn Llundain yn “ diwygio y printWasg,' ac a ysgrifena fel hyn:— * Mi a gynghorwn ir sawl sydd yn chwennych dyscu darllen cym- raeg, i brynu Primer ac Almanack Mr. Thomas Jones ; canys y mae'r Llythyrennau a'r Sylafftau ynddynt ; fel na bo iddynt syblach- ad a diwyno y Catechism, a elwir sail y Grefydd Gristianogawl, a Phethau da eraill wedi eu pwytho gydag ef, ac a ddaw ar fyrder i'r wlâd; nid yn vnie er mwyn Plant, ond hefyd er mwyn Pobl oedran- us ; fel y gallont ddeall Gwyddorion Crefŷdd yn well, a byw yn fwy cyfattebol iddynt.'f THOMAS JONES, awdwr y Geirlyfr hwn, yr Almanaciwr, a chy- hoeddydd amrai lyfrau ereill, a anwyd, meddir, yn Nhre'r Ddôl, ger Corwen, yn sir Feirionydd, yn 1647. Dywêdir iddo fyned i * Yng ngwyneb-ddalen y rhan o “Heraldic Visitation ' Lewis IDwnn, am * Achau Tair Sir Gwynedd Uwch Conwy,' oedd ym meddiant * Lewis Owen o Beniarth yn Sir Feirionydd, Esgr,” dywedir * A gopiwyd wrth archiad Thomas Mostyn o Loddiath Esgr ac a geryddwyd gan William Hughes a John Davies, yr hwn ai hysgrifenodd ef yn y Flwyddyn 1585.” Yn yr wyneb-ddalen gyf- ieithedig gyferbyniol gan Syr S. R. Meiryck, cyfieithu y * Ceryddwyd ' Cym- reig yn “ #ttested ' yn Saesonaeg, ym lle corrected.—Heraldic Visitation, vol. i. pp. 65 a 67. t Rhagymadrodd “Taith neu Siwrnai y Pererin,” 168g. 244 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1688 Lundain fel gwnïedydd (teiliwr), yn ddeunaw oed ; lle y daeth hefyd yn fasnachydd o gryn fri. Arferai deithio trwy yr holl wlad, gan gadw ffeiriau Caerlleon, Mwythig, Gwrecsam, a Bristol. Yn y flwyddyn 1680, dechreuodd gyfansoddi a chyhoeddi Almanaciau, y rhai a alwai yn * Newyddion mawr oddiwrth y Ser.”, Efe oedd y cyntaf i gyhoeddi Almanaciau priodol ; er y dywedir mai math o Almanac ydoedd y llyfr cyntaf Cymraeg, gan Syr John Price ;* ac yr oedd “ Gwyddorion Naturiol, neu I3rif-lyfr Newydd' Charles IEdwards, yn cynnwys dyddiau'r mis, &c., am dair blynedd;f eto, nid hyny yn unig ydoedd y llyfrau hyn, eithr amrywiaethau ereill, a'r rhan galendraidd yn cael ei chyssylltu, yn debyg fel y rhoddid y Wyddor, ac ychydig gyfarwyddiadau i ddysgu darllen, gydag agos bob llyfr Cymraeg gynt, er mwy o gyfleusdra i'r cyffredin, ac er mwy o annogaeth iddynt i'w prynu. Felly hefyd y rhoddid prif bethau mwyaf angenrheidiol Almanac, i'r un dyben, yn gyssylltedig â rhai mân lyfrau. Ond T. Jones ydoedd y cyntaf i gyhoeddi blwydd-lyfrau rheolaidd o'r fath. Dilynwyd ef yn fuan gan ereill; megys, John Jones, Ty'n y Caeau, ger Gwrecsam, yr hwn y dywed- ai Thos. Jones, oedd yn lladrata o'i Almanaciau ef; Evan Davies, N[anafon ; Sion Cain Jones,í o ger Corwen ; John Prys, o Landegla yn Ial ;$ a John Rhydderch, o'r Mwythig. Hefyd W. Howel, o Lanidloes, yr hwn oedd yn is-oruchwylydd ar etifeddiaeth Llwydiaid y Berth Lwyd, ger y dref hòno.|| Yn y Deheubarth yr oedd John Harris, o Gydweli, a Mathew Williams, ysgolfeistr a daiarfesurydd, yn sir Gaerfyrddin.** O'r diwedd, cododd yn y Gogledd dywysog yr Almanacwyr, sef “ Sion Rhobert Lewys,” o Gaergybi, ym Mon, yr hwn a fu yn cyfansoddi ae yn cyhoeddi Almanaciau o dan yr enw 4 Cyfaill,” gyda rhyw air arall, megys * Cwynfanus, Hyderus,' yn chwanegol, i wahaniaethu y naill flwyddyn oddi wrth y llall, am bedair blynedd a deugain.ft Wedi i T. Jones roi ei fasnach heibio, efe a sefydlodd argraffwasg yn y Mwythig, o ddeutu y flwyddyn 1696, i gyhoeddi gweithiau Cymreig, y rhan fwyaf o'i gyfansoddiad neu ei gyfieithiad ei hun. Bu yn dwyn y gwaith ym mlaen o ar- graffu yn hyd 1713. Y mae ei Almanaciau ef yn rhai tra gwerth- fawr, gan eu bod yn cynnwys llawer iawn o bethau buddiol am yr * Gwel d.f. 1546. [Yn hytrach, gwaith Salsbri ydoedd y * Calendar.” Ymddengys mai math o Galendar Eglwysig ydoedd, cyffelyb i'r un a ragddodir i'r Llyfr Gweddi Gyffredin.] + Gwel rhif 5, d.f. 1682. # Dechreuodd ef gyhoeddi Almanaciau yn 1776, mewn canlyniad, medd efe, yn y “Blaen ymadrodd” i'r Almanac cyntaf hwnw, i farwolaeth y “dysgedig Gwilym Howell.? $ Daeth ei Almanac cyntaf ef allan yn 1738, a pharhaodd i'w gyhoeddi am tua deugain mlynedd, o dan yr enw “Dehonglydd y Ser, neu Almanac,' &c. || Bu ef farw yn 1774. ** Daeth ei Almanac cyntaf ef allan yn 1777, o dan yr enw * Britannus Mer- linus Liberatws. Sef Amgylchiadau Tymhorol ac Wybrenol : neu Almanac, &c.' ++ Llythyr Mr. 0. Robert, Rhoscolyn. 1688] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 245 oes hòno—am ddynion a phethau nas ceir yn un man arall. Yn wir, byddai cronfa o'r hen Almanaciau yn hollol angenrheidiol i unrhyw un a gymmerai arno ysgrifenu hanesiaeth yr oesoedd a aethant heibio. 4. * Cyfoeth i'r Cymru, neu Drysor y Ffyddloniaid, wedi ei agoryd mewn amryw Bregethau, er mwyn gwneuthur gwerthfawrowgrwydd, hawddgarwch, a godidowgrwydd Christ yn fwy adnabyddus, Ddy- munol, a chymeradwy, &c. Gan William Dyer. Wedi ei Gym- reigio gan un a chwenychai les i lawer.' Llundain. 12plyg. WILLIAM DYER ydoedd unwaith yn gurad Chesham a Choulds- bury, yn sir Buckingham, o'r lle y cafodd ei droi ymaith o blegid ei Anghydffurfiaeth. Pregethodd yn Llundain yn amser y pla. Yr oedd yn ei ddyddiau diweddaf yn tueddu at y Crynwyr, a chladd- wyd ef yn eu plith hwynt yn Southware, yn 1696, yn 60 oed. 5. ' Llyfr Gweddi Gyffredin.' Llyfr Gweddi bychan yw hwn, ac y mae yn gyssylltedig ag ef— *Y namyn un deugain Erthyglau Crefydd Eglwys Loegr, neu Sylwedd Ffydd y Protestaniaid drwŷ gyttundeb yr Archesgobion ar IEsgobion o'r ddwy Brew ; ar hôll wŷr Llen, (ar eu Cymmanfa yng- Haerludd, yn y bummed flwŷddŷn o Deŷrnasiad y frenhines Elizabeth, yr hon oedd y flwyddyn o oed Jesu 1562,) Er ymwared oddiwrth amrŷw draws amcan-grefŷddau, ac i wastadlu bodlon- rhwŷdd a chyttundeb ynghŷlch gwir Grefŷdd. Argraphwŷd yn fynuch yn Saesnaeg, drwŷ Orchymmŷn y Brenhinoedd. Ac pryd ymma yn Gymraeg, o Gyfieithiad Thomas Jones, 1688. Ar werth gan Thomas Jones, a chan y rhai eraill a wertho ei Lyfrau ef.” * Imprimatur, Articuli Ecclesiae Anglicanae in Linguam Brittani- can Conversi. EIn. Maurice Rºms in Christo P. D. Wilhelmo Archi- episco, Cant, a Sacris. Feb. 16. 1667.” Pan oedd y Dr. Bull, esgob Ty Ddewi, wedi bwriadu talu ym- weliad â'r holl esgobaeth, i draddôdirhybudd neu siars i'r offeiriaid, ond yn analluog i wneyd hyny, gan ei gaethiwo yn oedranus ae yn afiach i'w dŷ yn Abermarlais, efe a ysgrifenodd gylchlythyr helaeth at offeiriaid ei esgobaeth, ae ym mhlith pethau ereill, y mae yn ar- gymhell iddynt roddi rhybudd i'w holl blwyfolion, * fod y Llyfr weddi Gyffredin yn Gymraeg, wedi ei argraffu yn ddiweddar yn gyfrol fechan, ae ar werth gan Whitledge, llyfrwerthydd, yn Aŵe- Mary-Lane, yn Llundain, a chan Thomas Jones, yn y Mwythig ; felly gall eich holl blwyfolion ddigoni eu hunain â hwynt. Y màé mawr eisieu y Llyfrau Gweddi Gyffredin hyn ar bobl fy esgobaeth, a dywedir i mi, y prynid hwynt yn gyffredinol, yn enwedig gan y #W）; hwynt am o ddeutu deunaw ceiniog yr un. Ae i rwydd- au hyn, a'i wneyd yn hawdd i'ch plwyfolion, mi a'ch cynghorwn i 246 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1689-90 gasglu arian ganddynt, fel y gellid prynu y fath gyflawnder ag a gyflenwo eu heisieu ; fel, trwy y moddiöm hyn, y gallont yn fuan a rhwydd gael eu taenu trwy yr holl esgobaeth.'* 1689. 1. M| “Y Rhybuddiwr Crist'nogawl, &c. Rhydychen.” 8plyg. Cyfieithwyd y llyfr hwn gan Edward Morus, y bardd, o'r Perthi Llwydion, Ceryg y Drudion, yn sir Ddinbych, ar gais Mrs. N[argaret Fychan, o Lwydiarth ; ac argraffwyd ef ar draul y fon- eddiges hòno. Yr oedd E. Morus, yn gydoeswr a chymmydog i Huw Morus.f Yr oedd yn fardd lled ffraeth. Y mae o'i waith yn gyhoeddedig—* Carolau Gwyliau Nadolig, 1663 ;' * Carol Plygain, yn gwahodd i filwrio yn y ffydd Gristionogol, 1686 ;' ' Carob Ciwpit ;' * Edifeirwch Gwr Efane, am dori pwyntment â'i gariad, a dymuno ei chymmod a ffafr drachefn '; * I ddiolch am Rodd Walantine ;' * Cynnadledd rhwng dau Gydymaith yn Llundain ;' * Cyngor Bardd i'w Forwyn ;' * Ynghylch y Briodas gnawdol;' “I ofyn Gwrthban i Aeres Nannau; '* Ansawdd Braglyn.'t 2. * The case of their Majestie's Subjeets in the principality of Wales, in respect of the Court heldtherebefore the present Councilin the Marches of Wales, with other grievances, and reasons for taking away the said Court. 1689.' 3. * An answer to a paper entituled “The Grievances of his Majestie's subjeets residing within the principality of Wales,” with the particular conveniences of that Court. Londom, 1689.' Folio. 4. “| “Poems by Charles Cotton. 1689.” Y mae hwn yn cynnwys Hanes am Ffynnon St. Gwenfrewi, a chrybwyllion am Gonwy. 1689-90. * Y Bibl Cyssegr-lan, sef, yr Hen Destament a'r Newydd. Printiedig yn Llundain gan Charles Bill, a Thomas Newcomb, Printiwr i Ardderchoccaf Fawrhydi y Brenin ar Frenines. 1690.' Yr oedd Mr. S. Hughes wedi rhagddarparu gogyfer â'r argraffiad hwn ; ond bu farw cyn ei orphen. Yr hwn a gymmerodd y gwaith mewn llaw wedi marwolaeth S. Hughes ydoedd Mr. David Jones, yr hwn a droisid allan o eglwys Llandyssilio, yn sir Gaerfyrddin.$ Yr oedd yr argraffiad hwn yn lluosocach na'i flaenoriaid. Nid ydys * Nelson's Life of Dr. G. Bull, Bishop of St. David's, p. 449. “F Eos Ceiriog, ii. t. 360. # Blodeugerdd, t. 11, 13, 1ll, 114, 121, 122, 375, 466, 467, 536. $ [Y mae y Llandyssilio yma ar derfynau Swydd Gaerfyrddin a swydd Benfro nid neppell ô dref Arberth.] ~ 1690] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 247 yn sicr pa nifer oedd yr holl argraffiad; ond dywedir i ddeng mil (10,000) gael eu dosbarthu yng Nghymru gan y golygydd, Mr. D. Jones. Ymddengys mai prif gefnogydd a chynnorthwywr Jones oedd Thomas, Arglwydd Wharton, (wedi hyny Is-iarll Winchendon, a Iarll ac Ardalydd Wharton). Yr oedd y pendefig hwn yn Bro- testant selog, ac yn un o weinidogion y Frenines Ann am gryn amser. Yr oedd yn gyfaill i'r Anghydffurfwyr. Rhoes, yn 1692, gyfarwyddiadau i weinyddwyr ac ymddiriedolwyr ei ewyllys, roi elw etifeddiaeth yn Tynmingthwait, ger Weatherby, yn sir Iore, tuag at ddosbarthu 1050 o Feiblau, a'r un nifer o * Sail ae Eg- wyddorion y Grefydd Gristianogol,' gyda phrofiadau allan o'r Ys- grythyrau. Yr oedd yn rhaid i'r plant a gaent y llyfr, allu adrodd ar dafod y Salmau hyn, 1, 15, 37, 113, 145 ; ac i bob un o ddeg a ddarllenai oreu y rhoid y * Llwybr Hyffordd i'r Nefoedd, gan J. Allen,”* ac * Egwyddorion y Grefydd Gristionogol,' gan Thos. Lye. Yr oedd y Beiblau i'w rhoi fel hyn—i Deeds, 8 ; E[aliffaes, 40 ; IPonteffract, 30 ; Cockermouth, 30 ; Doncaster, 20 ; Kendal, 20 ; Carlisle, 20. Yr oeddynt yn cael eu rhoddi o fewn 60 mlynedd yn ol yn y capeli Ymneillduol yn y lleoedd hyny. Ond os ydynt yn cael eu rhoddi o gwbl yn awr, i'r Eglwys Sefydledig y maent yn cael eu rhoddi; er mai rhodd i'r Ymneillduwyr ydoedd, a'r ' Eg- wyddorion' a gyssylltid yn awduriaeth yr Anghydffurfwyr !F Yr oedd boneddigion ereill yn cynnorthwyo Jones, heb law rhai gweinidogion a dinasyddion Llundain.j Nid yw y papyr na'r ar- graffwaith yn gystal yn hwn ag yn un y flwyddyn 1678. Cyn- nwysa y Testament Newydd a Salmau Prys, gyda gwyneb-ddalên i bob un, a gallesid cael y rhai hyn heb y Llyfr Gweddi oll, yn ol rhagfwriad Mr. S. Hughes, yr hwn a ddywedai ddwy flynedd yn ol, * Os Printier y Bibl cymraeg drachefn, rhaid i rai o honoch fod yn foddlon i dderbyn rhai na bo yntho ond y Testament hên â'r Newydd, a'r Psalmau cân, wedi eu beindio ynghyd; canys felly y printier llaweroedd o honynt, fel y bo'r Biblau yn rhatach i'r tlodion. Ac am y Llyfr Gwasanaeth, ynghyd a'r Psalmau i'w ddarllen ar psalmau ar gân fe ellir eu cael hwynt yn ynhymraeg (wedi eu beindio ynghyd) gan y rhai sy'n gwerthu llyfrau Mr. Thomas Jones yng-Hymru.”| 1690. 1. M| “Ymddiffyniad rhag y pla o Shism.” Cyfieithiad R. W. Llundain. * [Yr “Hyfforddwr Cyfarwydd i'r Nefoedd? (rhif 1, d.f. 1693) yw y Ilyfr a olygir._Gwaith Arthur Dent yw y “Llwybr Hyffordd i'r Nefoedd?'gwêl rhif 1, d.f. 1629, a rhif 2, d.f. 1682.] + [Pa ham na fynasid gwybod y ffaith cyn gwneuthur adfyfyrion arni? Pe gwnaethid hyny, hwyrach y cawsid fod y synnod sydd yn terfynu y frawddeg afreidiol. . Nid yw Eglwyswyr mewn un modd yn dibrisio lÌyfraü buddiol ô erwydd eu bod yn waith Ymneillduwyr, fel y mae cofrestr éin hawdwr yn dangos mewn lluaws o enghreifftiau. Eglwyswr, nid Ymneilldüwr, ydoedd yr Iarll Wharton.] È Llewelyn's British Versions. l,';w;!gir 5, d.f. 1688. Rhagymadrodd * Taith neu Siwrnai y Pererin,'rhif 2, d.f. * ae 248 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1691 Ail argraffiad, mae yn debyg,* er na ddygwyddodd iddo ddyfod i'm llaw, ond cyflewyd ef yma ar awdurdod Mr. M. Williams. 2. “Y Bibl Cyssegr-lan, Sef, yr Hen Destament a'r Newydd. Rhydychain, Printiedig yn y Theatr yn y flwyddyn MDCxc.' Unplyg. Yr oedd Beiblau mawr yr Eglwysi wedi treulio erbyn hyn. Y prif gynnorthwywr yn nygiad allan yr argraffiad hwn ydoedd y Dr. William Lloyd, esgob Llanelwy, ac am hyny y gelwid hwn yn Feibl yr Esgob Tiloyd, am yr hwn esgob da y rhoddwyd hanes o'r blaen.f Golygydd yr argraffiad hwn ydoedd Mr. Piers Lewis, o Fon;t yr hwn oedd y pryd hyny ym Mhrifysgol Rhydychain. * Fy nghymmydog Mr. Pyrs Lewis, o Goleg yr Iesu,” meddai Mr. IRichard Morris, * ac wedi hyny o Lanfachreth ym Môn, oedd coleddwr yr Argraffiad hwnw (nid yr Esgob Llwyd) trwy yr hwn y · cafodd yr enw Welsh Rabbî, yn Rhydychain. Mi welais yn ei dŷ ef, yn Llanfihangel Tre'r Beirdd, yr holl ddalenau prawf a ddaethant o'r wasg yn y gwaith hwnw. Ni wyddai yr Esgob fwy oddi wrth y Gymraeg, er ei fod unwaith yn Esgob Elwy, na'r Esgob Newcombe, y sydd yno yr awr hon,$ yn ymdrechu hyd y geill i ddeol yr iaith oddi ar wyneb y ddaiar ; felly tra anghymhwys i hyfforddi iawn ysgrifen y Bibl.'| 1691. 1. * Ymadroddion Bucheddol ynghylch marwolaeth. O waith * Gwel rhif 6, d.f. 1658, + Gwel rhif 1, d.f. 1687. # Yr oedd yn enedigol o Lanfihangel Tre'r Beirdd, ym Mon. Fel y gwelir uchod cafodd ei ddysg yn Rhydychain, lle y daeth yn A.C. Cafodd Gofrestr- aeth ym Mangor yn I679, a Phersoniaeth Llanfachreth yn 1690. . Cafodd ywedi hyny, yn 1693, Bersoniaeth Llanllechid, a Ficeriaeth yng Nghôr Esgobawl Bangor, yr hon a gafodd yn 1698. Aeth i Ruthyn i ymgynghori â meddyg o blegid rhyw afiechyd oedd yn ei flino, lle y bu farw, Mai, 1699, yn 36 oed. Brðwyn Willis; Rowlands's Mona Antigua. %+ $ Bu y Dr. Newcombe yn Esgob Llanelwyo 1755 hyd 1761. [Os felly, y mae Rh. Morys yn y dyfyniad uchod, yr hwn a ysgrifenwyd yn 1768, yn anghywir.] | Llythyr R. Morris yn y Greal, 1805, t. 282. [Rhwng enw y llyfr ag enw yr argraffle, y mae darlun o'r “Theatr,' a rhai o adeiladau ereill Rhydychain, ac ar y cynbârth, milwr yn arwedd gwaewffon yn ei law ddeheu, a tharian yn ei asŵy, gyda helm gribog ar ei ben, a sarfflath neu hedd-wialen, petryalai, comp- awd, ā rhai cer Tereill, yn gorwedd yn ei ymyl. Rhagddalen y Testament Newydd a lenwir oll gan luniau ; megys Angel yn ehedeg yng nghanol y nef, â'r geiriau “Y Testament Newydd' ar ei esgyll ; ysgrifenydd yn ysgrifenu ei rol, ar yr hon y ceir yn ysgrifenedig Dad. xiv. 6; eryr yn clugio ar ddarn o glogwyn;l gyda rhai lluniau arwyddocaol ereill. Y mae papyr y cyfargraff sy o ger fy mron yn helaeth hynod ; a lle nid oes cyfeiriadau y mae cryn dair mod- fedd o ymyl y dail yn wag. Chwanegwyd at yr argraffiad hwn lawer iawn o gyfeirnodau ār fin y dalenau yn fwy nag oedd mewn un argraffiad blaenorol, yn yr hyn y canlynwyd ef gan Moses Williams, Rhisiart Morys, a'r argraffiadau diweddar yn gyffredin. Argraffiad lled anghywir a thrwstan ydyw, ac nid yw idd ei gystadlü ag argraffiad yr Esg. Parri a ymddangosasai seithdeg mlynedd o'r blaên ; ac ym mhlith gwrthunion ereill a gynnwysir ynddo, gellir nodi dwylo yn lle dwylaw. Dilyn “Feibl Cromwel' Tyn yr arferiad o'r llythyren Seisonig J. Gweler rhif 1, d.f. 1654.] 1692] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 249 Doctor Sherloek. A gyfieithwyd yn Gymraeg gan Tho. Williams, A.M. Brintiedig yn Rhydychen gan Leon Lichfield, i John Marsh yn Cat-Eaten street, ac i Charles Walley tan y llew coch yn Alder- . manbury, yn Llundain. 1691.' 8plyg. }Mewn lle arall gelwir y cyfieithydd yn Thomas Williams, o IDdinbech. Crybwyllir am dano ef ym mhlith y rhai a gyrhaeddas- ant y radd o A.C. yn Rhydychain, Gorph. 5med, 1680, fel aelod o Goleg yr Iesu, a'i fod yn fab i William Williams, yr hwn a gawsai ei A.C. yn 1676.* Cafodd Thomas Williams fywoliaeth Dinbych (y bersoniaeth a'r ficeriaeth), yn 1697, gan yr Esgob Jones, o Lan- elwy, a'r cyntaf i'w chael yn gydiol felly. Ymddengys y bu yno hyd 1726, ysbaid naw ar hugain o flynyddoedd.f Yr awdwr, WILLIAM SHERLOCK, D.D., a anwyd yn Southware, Llundain, yn 1641. Derbyniodd elfenau ei ddysgeidiaeth yn Ysgol Eton, a gorphenodd yng Nghaergrawnt. Yn 1669, cafodd bersoniaeth yn Llundain. Yn 1683, cymmerodd y radd o D.D., a chafodd breben- dariaeth St. Pancras. Yr oedd yn Uchel Eglwyswr, ïe, yn Iacob- ydd, ac o blegid yr hyn yr attaliwyd ef rhag gweinidogaethu. Yn ystod yr amser hwnw y cyfansoddodd y llyfr rhagorol hwn, yr hwn a gyhoeddwyd yn 1690. Gwelir iddo gael ei droi yn Gymraeg agos gynted ag yr oedd wedi ymddangos yn y Seisonaeg. Efe hefyd o'r diwedd a gymmerodd y llwon gofynol a wrthodasai o'r blaen. Efe a gyhoeddodd amrai draethodau a phregethau ; ond ni wnaed sylw o nemawr o honynt wedi yr argraffiad cyntaf o honynt ond hwn. IEr ei fod yn ddyn o ysbryd lled uchel, yr oedd yn ddyn duwiol, talentog, a defnyddiol. Bu farw yn Hampstead, ger Llundain, yn 1707, yn 69 oed. Mab iddo ef ydoedd y Dr. Thomas Sherlock, a a fu yn Esgob Bangor o'r fl. 1728 i'r fl. 1734; yr oedd yntau hefyd yn ysgrifenydd o gryn enwogrwydd, ac yn cael ei ystyried yn ddyn da, elusengar.Í - 2. Novus Reformator, or the Welch Levite tossed in a Blanket, in a Dialogue between Hick - of Colchester, David J—nes, and the Ghost of Wil. Pryn, &c. London, Printed for the Assigns of Will. Pryn, next Door the IDevil. 1691.? 1692, I. M| * Gwyddor y Grefydd Gristionogol.' * Wood's Athen. Oaeon. vol. ii. p. 84. * Edwards's Willis's St. Asaph. JY gwr da hwn ydoedd Cyfieithydd y * Cydymaith i Ddyddiau Gwylion ac Ymprydion Eglwys Loegr,' o ŵaith Nelsoiï rhif 4, d.f. 1712.] * 8 3 # Life of Sherlock ; W. Jones's Christian Biographical Dictionary. 32 250 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1693 Trydydd argraffiad, o bosibl.* * Mi a gynghorwn,” meddai Mr. Stephan Hughes, “ir sawl sydd yn chwennychu dyscu darllen cym- raeg, i brynu Primer ac Almanack Mr. Thomas Jones ; canys y mae'r Llythyrennau a'r Sylafftau ynddynt ; fel na bo iddynt syblach- ad a diwyno y Catechism a elwir sail y Grefydd Gristianogawl, a phethau da eraill wedi eu pwytho gydag ef, ac a ddaw ar fyrder i'r wlâd, nid yn vnic er mwyn Plant, ond hefyd er mwyn Pobl oedran- us ; fel y gallont ddeall Gwyddorion Crefŷdd yn well, a byw yn fwy cyfattebol iddynt.'f 2. “| Myfyrdodau Comfforddus i Gristionogion.” Llundain. 8plyg. 3. * Ymadroddion hen Mr. Dod.” O blegid yr ymadroddion neu y gwirebion hyn, y cyfrifid ef yn enwog, ac y mae ei goffadwriaeth mewn bri. Argraffwyd hwynt mewn amryw ffurf, yn Seisonaeg—lawer o honynt ar ddwy len o bapyr i'w gludio ar furiau ystafelloedd.j Ond pwy ydoedd yr hen IDod hwn ? Ateb— JOHN DOD a anwyd yn Shottidge, yn sir Gaerlleon, yn y fl. 1550, a chafodd ei ddysgeidiaeth yng Nghaergrawnt. Pan yn ddeg ar hugain oed cafodd fywoliaeth eglwysig Hanwel, yn sir Rhydychain, lle bu yn gweinidogaethu yn ffyddlawn am ugain mlynedd, pryd y trowyd ef allan am Anghydffurfiaeth, pan y symmudodd i Canon- Ashby, yn sir Northampton, gan bregethu yn ddiaflonyddwch hyd nes y gorchymmynodd Iago I. iddo gael ei ddystewi. Wedi marw- olaeth Iago I, caniatawyd iddo eto bregethu yn gyhoeddus, a sefydlu yn Ffaustley, yn sir Northampton, lle yr arosodd hyd ei farwolaeth, yn 96 oed.$ 1693. 1. * Eyfforddwr Cyfarwydd i'r Nefoedd, neu wahawdd difrifol i IBechaduriaid i droi at Dduw er iachawdwriaeth, gan ddangos i Bechadur ystyriol beth sydd raid iddo wneuthur i fod yn gadwedig. Gan Joseph Alleine, Gweinidog yr efengyl gynt yn Taunton, yn ngwlad yr hâf. Brintiedig yn Llundain gan Tho. Whitledge a W. Everingham. 1693.? Yr oedd Whitledge aelFlveringham yn gydranogion yn y gwaith o argraffu. Dau ddyn sengl oeddynt. Argraffasant dair mil o Teiblau, a mil o Destamentau Gwyddelig a Gaelig â llythyrenau Erytanaidd. Methasant yn fuan yn eu masnach, a gorfu iddynt * Gwel rhif 4, d.f. 1664 ; a rhif 1, d.f. 1679. * Rhagymadrodd “ Taith y Pererin,” rhif 2, d.f. 1688. # History of England, vol. i. p. 370. $ Neal's History of the Pwritans, vol. iii. p. 270. ' 16931 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 251 droi i weithio am gyflog.* Cyhoeddwyd y llyfr uchod ddwy waith ar ol hyn—unwaith dan ei enw priodol, * Yr Alarwm,' canys cyf- ieithiad ydyw o * Alleine's Alarm to the Unconverted,' neu, * Dych- ryn i'r Annychweledig ;' a'r drydedd waith yn y Bala, o dan olygiad y diweddar Barch. John Roberts, gweinidog plwyf Dymeirchion, ar derfynau Dyffryn Clwyd; ac yr ydys yn tybied hefyd fod gan Mr. Charles law yn y gwaith. Y tro hwnw galwyd ef wrth yr enw uchod o ! Hyfforddwr,” &c. ; ae yr oedd y cyhoeddiad o hono trwy haelioni rhyw wraig foneddig yn Lloegr, yr hon a wnaeth y gallesid lledaenu dwy fil o honynt am ddim, er na farnwyd yn briodol gwneyd felly, eithr eu * gwerthu am bris cymmedrol, a gwneuthur defnydd o'r arian a ddelai oddi wrthynt i gyhoeddi ychwaneg o lyfrau buddiol ereill.'f Yr awdwr, JOSEPH ALLEINE, ydoedd dduwinydd Anghydffurfiol, a anwyd yn EDevizes, yn sir Wilts, yn 1623. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhyd- ychain yn amser Cromwel. O blegid ei ddawn rhagorol mewn gweddi efe a gafodd gaplaniaeth yn ieuane. Cyrhaeddodd ei B.C. yn 1663. Gan fod ei gyllid yn fychan, efe a ymroddodd, gyda chynnorthwy ei wraig, i gynnal ysgol fyrddio, ac yr oedd yn pregethu llawer ; ond yn 1655, efe a wnaed yn gyd-weinidog â George . Newton, ar blwyf St. Magdalen, yn Taunton, yng Ngwlad yr Haf; o'r lle hwn y deolwyd ef gan Weithred yr Ymffurfiad, ae yn 1663, efe a daflwyd-i garchar, lle, wedi dyoddef llawer, gyda saith o weinidogion ereill, a hanner cant o Grynwyr, efe a gyhuddwyd yn brawdlys am bregethu, a dirwywyd efi dalu cant o farciau (=o ddeutu 70p.) a'i garcharu hyd nes y telid hwynt. Bu yng ngharchar am flwyddyn. Wedi ei ryddhau dechreuodd eilwaith bregethu yn fwy selog nag o'r blaen, ac efe a daflwyd i garchar eilwaith yn 1665, lle y cadwyd ef drigain o ddyddiau. Ysgrifenodd amrai fân lyfrau ar grefydd ymarferol, a thra buddiol. O blegid ei fawr ddyoddefiadau, bu farw yn lled ieuanc—yn 1668, yn 4ö oed, a chladdwyd ef ym mynwent St. Magdalen, a rhoddwyd ar ei fedd y llinellau canlynol: * Here Mr. Joseph Allein lies To God and [man ?] a saerifies.'; 2. * Dattodiad y Qwestiwn Mawr, Beth sydd raid â ni ei ocneuthur fel y byddom Gadwedig. Athrawiaethau i Fuchedd Sanctaidd. O waith.y Difinydd Parchedig Mr. Richard Baxter. Printiedig yn Llvndain gan Tho. Whitledge a W. Everingham, 1693.? Y mae yn gyssylltedig â hwn * Gatechism Byrr o waith Mr. Eichard Baxter.” 3. * Catecism byr.' Llundain. 12plyg. * Timperley's Dictionary. + Rhagymadrodd argraffiad y Bala. -# Wood's Athen, O.ron. vol. ii. pp, 299-23l ; Jones's Christian Biographical Dictioncury, *w 252 . LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. " [1693 Yr ydys yn tybied mai * Catecism y Gymmanfa,' o gyfieithiad Mr. James Owen, yw hwn, neu hwnw yW * Gwyddor y Grefydd Grist- ionogol,' a enwyd o'r blaen,* eanys darfu i Mr. Owen wneyd hyny.f 4. * Traethawd ynghylch Gweithredoedd da ae Elusenau. O waith Mr. Thomas Gouge, yr hwn yn ddiweddar a gymerth boen yn gariadus i Lesau Cymru. - ~ I?rintiedig yn Llvndain gan Tho. Whitledge a W. Everingham. 1693.? 5. * Rhesswmmau Yscrythurawl, Yn profi mai Dyledswydd Pob math o Wrandawyr (oddieithr y rhai sydd yn byw ar Elusenau) Yw cyfrannu yn ol eu gallu o bethau da'r byd hwn tuag at Gyn- haliaeth Cyssurus eu Gweinidogion, a'u Athrawon. O waith Mr. Thomas Gouge, yr hwn yn ddiweddar a gymerth boen yn gariadus i Lesau Cymru. Printiedig yn Llwndain gan Tho. Whitledge a W. Everingham, 1693.? *. Cydwnïid y ddau hyn yng nghyd fel un llyfr. Cyhoeddwyd yr olaf yn llawn yn y * Traethodydd.'j. Y maent yn draethau byrion, o gyfansoddiad eampus, a theilwng iawn o ystyriaeth Cristionogion yr oes hon. Dangosant yn eglur oddi ar ba egwyddor yr oedd Tho. Gouge yn haelionus ei hun, a'r addysg dda yr oedd yn ei rhoi i ereill, er eu cymhell i fod felly yr un modd. Y mae llawer o draeth- odau bychain fel hyn, neillduol o dda, ym mhlith y pethau a daenid gan bobl dda y canrifoedd a aethant heibio, y rhai y byddai yn gystal, Os nad gwell, eu hail gyhoeddi, na chyhoeddi rhai newyddion yn wastadol. Tybiwn mai hwn a eilw Mr. David Peter yn * Ddyled- Swydd Gweinidogion a Phobl ;' ac a gyfieithwyd, meddai efe, gan Mr. James Owen.$ 6. * Hysbys Rwydd a Di Honglad am y blynyddoedd tros byth wrth yppine arwydd y bo y Flwyddyn yn Dechre. Gan Einion A[organ.' Llundain. 8plyg. Math o Almanae neu Galendar parhaol ydoedd. 7. * Bedydd Plant o'r Nefoedd, Neu Draethawd am Natur a Diben Bedydd. Yn profi, Trwy ddeuddeg o Ressymau Scrythur- aidd y dylid bedyddio plant y ffyddloniaid. O waith James Owen, Gweinidog yr Efengyl. * Rhif 1, d.f. 1692. * Peter, Hanes Crefydd yng Nghymru. # 1852, t. 396, &c. $ Hanes Crefydd yng Nghymru, t. 615. .% 1693] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 253 Printiedig yn Llundain gan T. Collins.* 1693.' 8. : Y Llyfr Gweddi Gyffredin y Cydymmaith Gorau, &c. O gyfieithiad E. E.' Llundain. 8plyg. 9. · Pregeth ynghylch Godidawgrwydd neu Lesioldeb Llyfer y Gweddiau Cyffredin. Gan William Beveridge, D.D. Esgob Llanelwy.” * Llundain. 12plyg. Ganwyd y Dr. WILLIAM BEvERIDGE yn Barrow, yn sir Leister, yn 1638. Dygwyd ef i fyny yng Ngholeg St. Ioan, Rhydychain. ]Bu yn arddiaêom Colehester, yn berson St. Pedr, Cornhill, Llun- dain, yn ganon Caergaint, ac yn gapelwr i William III. a Mari. Pan gynnygiwyd iddo esgobaeth Bath a Wells, yn 1691, o'r hon y difuddiasid y Dr. Ken, o blegid nacàu cymmeryd y llwon o ufudd- dod i'r Brenin William III. a'r Frenines Mari, efe a'i gwrthododd ; ond yn 1704, efe a dderbyniodd esgobaeth Llanelwy. Ysgrifenodd amräi lyfrau cymmeradwy ar dduwinyddiaeth ; ond y mwyaf pobl- ogaidd yn Gymraeg yw ei * Feddyliau Neillduol ar Grefydd.” Bu farw yn 1707.f 10. * Llyfr yn erbyn Sosiniaeth, gan Dr. Jonathan Edwards o Wrexham.'{ Seisonaeg yw y llyfr hwn, yr wyf yn tybio, ond y mae dull Mr. David Peter yn crybwyll am dano ef a'r awdwr yn peri eredu mai Cymraeg ydyw. Y mae teitl y llyfr yn Seisonaeg yn eael ei eirio fel hyn:— * A Preservative against Socinianism ; shewing the direct and plain opposition between it, and the Religion revealed by God in Holy Söripture.” 4to. Oxon. part 1st, 1693, and part 2nd, 1694. JONATHAN EDWARDs a anwyd yng Ngwrecsam, sir Ddinbych. Aeth i Goleg Eglwys Crist, Rhydychain, yn 1655. Wedi myned trwy y graddau ereill, efe, yn 1686, a wnaed yn D.D., ae a etholwyd yn Benaeth Coleg yr Iesu. Yr oedd o'r blaen yn Berson Kidding- ton, yr hon a newidiodd am Hinton, ger Caerwynt ; ac yr oedd ganddo hefyd fywoliaethau yn sir Fon a sir Gaernarfon. Yn y blynyddoedd 1689-91, cyflawnodd y swydd o Is-ganghellydd Rhyd- ychain. Bu farw Gorph. 20, 1712, yn 73 oed.$ * Yr oedd amryw o'r enw Collins yn y weinidogaeth yn amser Siarl I. a. Cromwel, y rhai a drowyd o'u lleoedd ar ddychweliad Siarl II.—Gwel Palmer's Calamy's Nonconformists' Memorial, yn ol yr Indeae. + Wood's Athen. Oaeon... vol.ji, p. 850; Jones's Biographical Dictionary ; Jones's Christian Biographical Dictionary. # Peter, Hanes Crefydd yng Nghymru. S Wood's Athen. Oaeon.; Williams's Eminent Welshmen ; Peter, Hanes · Crefydd yng Nghymru. 254 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1693 11. * An Essāy on the value of the mines, late of Sir Carbery Price, writ for the satisfaction of all parties, by William Waller, steward of these mines.'* Y mae yn ammhosibl deall sefyllfa pethau o berthynas i'r mwn- gloddiau gwerthfawr hyn yn yr amser hwnw, heb roddi hanes tra helaeth, wedi ei gasglu o amrai lyfrau a gyhoeddasid o berthynas iddynt yn y dyddiau hyny, yn enwedig y diweddaf uchod. Wedi yr Adchweliad, sef dyfodiad Siarl II. i'r orsedd, daeth y mwn- gloddiau drachefn i ddwylaw y Gymdeithas o Anturiaethwyr mewn Mwnau, y rhai, fel yr ymddengys, oeddynt yn anghytuno cymmaint ym mhlith eu gilydd, nes nad oedd nemawr o ysbryd gweithio y mwn- gloddiau hyn, hyd oni ddarfu i Mr. A. Shephard gymmeryd arno drefnu amgylchiadau y rhai cyntaf a gawsant yr hawl-fraint, a thaflu o'r neilldu hawliau pawb ereill. Yn y flwyddyn 1690, dar- ganfuwyd mwngloddiau ereill ar etifeddiaeth Syr Carbery Pryse, Gogerddan, dim llai gwerthfawr na'r rhai hyny ag oedd yn dechreu gwaelu. Yr oedd y mwn ger llaw wyneb y tir, heb nemawr ond y mwsogl yn ei orchuddio. Nid oedd gwell mwngloddiau na'r rhai hyn yn eu hamser, am gyfoethogrwydd, yn un parth o'r deyrnas ; a chawsant yr enw o * Potosi Gymreig.' Trwy rinwedd gweithred seneddol a gymmerodd le yn y flwydd- yn gyntaf o deyrnasiad William a Mari, darfu i Syr Carbery, yn y flwyddyn 1690, gymmeryd llawer i fod yn gydgyfranogion ag ef, a rhanu ei gloddfëydd a'i gyttiroedd yn bedair mil o ranau, a chael Mr. Waller, mwnwr o ogledd Lloegr, i fod yn oruchwyliwr iddo, am gyflog o 400p. yn y flwyddyn, yr hyn oedd yn anferth o gyflog y pryd hyny, a dechreu gweithio y mwngloddiau ar ei dir ei hun. Deallodd Cymdeithas y Mwnwyr Breninol, sef y rhai oedd yn honi hawl i bob mwn a gynnwysai arian neu aur, fel yn perthyn i'r goron, neu i'r llywodraeth, eu bod yn gyfoethog, a rhoisant eu hawl i mewn ar sail eu braint freninol, gan nad oedd y weithred senedd- ol yn foddhaol ddealladwy. Ar hyn aed i ymgyfreithio â Syr Cañbery a Mr. Sheppard dros y Cwmpeini. Cymmerodd Syr Carbery a'i gydranogion, ym mhlith y rhai yr oedd llawer o uchel- wyr, megys Dug Leeds, Ardalydd Caerfyrddin, &c., fantais ar yr ainseroedd, i gael, yn y flwyddyn 1698 (y bummed o deyrnasiad William a Mari) weithred enwog, yr hon oedd yn awdurdodi holl ddeiliaid coron Lloegr i fwynhau a gweithio eu holl fwngloddiau eu hunain, yn Lloegr a Chymru, er iddynt gynnwys aur neu arian ; ond bod i'r brenin, neu y rhai hyny a homent feddiant drosto, gael y mwn ar yr ammod o dalu i'r perchenogion am dano ar y ben tir; ëyn ei symmud oddi yno, o fewn i ddeng niwrnod ar hugain wedi ei godi, a chyn ei symmud i'w wneyd yn blwm ; am y_plwm, naw ßunt y dynell; copr, deg punt, &c. Dywedir i Syr Carbery, pan Îwyddodd trwy ennill y gyfraith hon, farchogaeth (trwy gael ceffyl- au yn barod ar hyd y ffordd) o Lundain i'r Esgair Hir mewn wyth * Gwel rhif 1, d.f. 1642 ; rhif 2 a 3, d.f. 1649 ; rhif 2, d.f. 1660 ; a rhif 3, d.f. 1670. Y mae yn darlunio yn fanwl y modd o weithio y mwm plwm, a'r tawdd-dy yn yr Esgair Hir, sir Aberteifi. 1693] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 255 awr a deugain, fel y taenwyd y newydd mewn can lleied o amser, ym mhlith holl drigolion y rhan hyny o sir Aberteifi. Gweithiwyd y mwngloddiau gan berchenog etifeddiaeth Goger- ddan yn ystod ei fywyd ef; ond bu farw yn ddiblant, a daeth y mwngloddiau i law Syr Humphrey Mackworth, yr hwn a brynodd hawl a rhan Mr. Edward Pryse am bymtheg mil o bunnau ; er hyny y mae etifeddiaeth Gogerddan yn parhau ym meddiant eangen o'r Brysiaid. Y mae llyfryn Mr. Waller yn dangos fod y gweithiau mwn wedi bywhau a llwyddo yn fawr tra y buont hwy yn eu gweith- io. Y mae yn dywedyd, yn ei draethawd, ei fod wedi ei ysgrifenu gyda golwg ar heddychu y cydfeddiannwyr—lawer o honynt mewn cyfraith â'u gilydd; ac hefyd i osod allan fantais y mwnglodd- iau hyn, fel y gweithid y rhanau yn llwyddiannus. Y mae yn dy- wedyd hefyd, fod ei gyfrifiaeth bob amser yn gadael fod y mwn- gloddiau yn rhydd oddi wrth daliadau i berchenog y tir ; a bod i gronfa o ugain mil o bunnau gael ei chodi, i wneyd pyllau, tawdd- dy, &c. Y mae yn chwanegu hefyd, ddarfod i Syr Carbery, yn y flwyddyn 1693, cyn i'r mwnau efydd gael eu darganfod—wedi ad- feddiannu ei hawl oddi ar gyn-ddalwyr y Imwngloddiau breninol— ranu ei hawl i bedair mil ac wyth o ranau ; a phrisiwyd a gwerth- wyd pob rhan yn ddwy bunt ar bymtheg y rhan ; a ehynnygiwyd iddo wedi hyny ddeugain mil o bunnau am y gweddill gan fasnach- wr enwog o Lundain, i'w talu i lawr yn ebrwydd, yr hyn a wrthod- 9dd am y rheswm hwn, sef iddo ef (Mr. Waller) ymresymu â Syr Carbery a'i gyd-berchenogion y gellid â trysorgyff digonol—fod yn alluog, mewn ychydig o flynyddau—gyda chwe' chant o bobl i wneyd elw oddi wrth un wythïen, o ddeng mil a thrigain o bunnau yn flynyddol, yn ol fel y gwelir wrth bapyr a argraffwyd yn y flwyddyn 1693, yr hwn sydd yn cyfrif fel hyn:— * Chwe'chant o ddynion, yn gweithio y gwaithY mawr, pan y byddo y llyfelau i fyny, yn 8s. 6c. y dunell, am godi, golchi, a gwneyd yn farchnadol, fel y mae yn cael ei wneyd yn awr, rhaid i bob dyn | P. • godi uwch law tynell wrth yr wythnos i wneyd cyf- } 11,375 0 0 log ; ond yn ol un dynell yr wythnos, cyfyd y chŵe' chant o ddynion dri chant o dynelli yr wythnos, ac yn ol. deng wythnos a deugain, bymtheg mil o dynelli yn y flwyddyn—y gost o godi hyn yw S 0. ./ Cludiad i lan Dyfi, yn ol 58. y dynell . . . . . . 2750 0 0 12e. y dynell ar ddwfr, ac am ei ddadlwytho i'r ystordy ym mhorthfa Aberdyfi | 750 0 0 Pymtheg mil o dynelli o fwn, a wnaiff ddeng mil o dynelli o blwm—toddi hwn pan fyddo y Fï} 7500 i fyny, yn ol 158. y dymell # • Costau . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18,875 0 0 Deng mil c dynelli o blwm, yn ol 9p. y dynell.. 90,000 0 0 256 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1694 *s JP. 8. e. Cost am ei godi, golchi, toddi .. ... ... .. 18,875 0 0 Gwneyd pyllau, a chostiau damweiniol . . . . 1,125 0 0 Elw clir .. ... ... ... ... ... ... ... .. 70,500 0 0” 12. 4 Serinia, Reserata : a Memorial offered to the Great De- servings of John Williams, D.D. Who some time held the Places of Lâ Keeper of the Great Seal of England, Lâ Bishop of Lincoln, and Ld Archbishop of York. Containing a Series of the Most IRemarkable Oecurrences and Transactions of his Life, in Relation both to Church and State. Written by John Hacket, Late Lord Bishop of Lichfield and Coventry. Imprimatur Jo. Cant. Nov. 27. 1602. In the Savoy : Printed by Edw. Jones, for Samuel Iowndes, over against Exeter Exchange in the Strand. M.Dc.xc.III.' 1694. 1. * Ilyfr arall ar Sosiniaeth, gan Dr. Jonathan Edwards.” Yr ail ran ydoedd hwn o'r gwaith Seisonig y flwyddyn o'r 'blaen, sef y “ Preservative against Socinianism.'f Ymddengys fod y gwaith hwn yn dra phoblogaidd ym mhlith duwinyddion Cymru yn y dyddiau hyny, gan iddo gael ei ysgrifenu gan Gymro, yng ]Nghymru, a hyny mewn adeg ag yr oedd tybiau Sosinus yn dechreu eaël eu derbyn, neu ddechreu cael edrych arnynt yn ffafriol, gan Tal. * 2. 4 A Discoverie of Certaine Errours published in Print in the much commended Britannia, 1594. Wery prejudiciall to the dis- oendantes and successions of the auncient Nobilitie of this Realme. By York Heraulte.'f Yr awdwr ydoedd Ra. Brooke, Yorke Herault at Armes; ac y mae yn ei ragflaenu lythyr at * Maister Camden ;' ag y mae yn diweddu â •IohnTILeylands new yeeres Gyft, giuen of him to King Henrie the viii in the 27. yeere of his reigne,' yr hyn a ddengys iddo gael ei argraffu cyn y flwyddyn hòno. * Meyrick's History of Cardiganshire. + Gwel rhif 10, d.f. 1693. # [Ymddengys y llythyraeth yn llawer rhy hen i'r flwyddyn y cofnodir y gwaith o dani.] 1695] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 257 1695. 1. * Bara i Blant, neu Wyddorion cyntâf y Grefydd Gristionogol. O gyfieithiad P. P. Pregethwr yr efengyl.' T„lundain. 12plyg. 2. * The Eistory of Britain, that part especially eall'd England. Erom the first Traditional Beginning. Continued to the Norman conquest. T,ondon, Printed for R. Cheswell, &c. MDCXCW.” Gan fod y gwaith yn rhoddi llawer o wybodaeth am wlad a . chenedl y Cymry, nas canfyddir yn gyffredin, cyflewyd ef yma. 3. * The History of the Principality of Wales : In Three Parts : Containing, I. A brief Account of the Antient Kings and Prinees of Brittain and Wales till the final Extinquishing of the Royal British Line. II. Remarks upon the Lives of all the Princes of Wales, of the Hoyal Families of England, from K. Edward the First to this Time. TII. Remarkable Observations on the most Memorable Persons & Places in Wales, & of many considerable Transactions & Passages that have happened therein for many hundred years past. Together with Natural and Artificial Rarities and Wonders in the several Counties of the Principality. Py R. B. London, Printed for Nath. Crouch at the Bell in the Poultrey near Cheapside. 1695.” Enwyr awdwr yn llawn oedd Robert Burton.* Llyfr bychan o tua 200 tudalen 24plyg ydyw, ac y mae iddo wyneb-addurn o ddalen blygedig, yn arddangos * Iohn the French Kîng taken Prisoner by Edward the Black Prince of Wales at the Battle of Poïetïers in France.” Darfu i'r R. B. hwn gyfansoddi amrai fân lyfrâu o'r un natur tua'r un amser; megys, * The History of the House of Orange ;' * The History of Oliver Cromwell;” * The EIistory of the Kingdom of Ireland;' * The English Heroe ; or, Sir Francis Drake Revived ;' * The History of the Nine Worthies of the World ;' * Female Ex- cellency;' * Memorable Aecidents ;' * Delights for the Ingenious ;' *IDelightfull Fables.” * [Ni ddylid camgymmeryd yr awdwr hygoel hwn yn lle ei gyfenwydd llawer enwocach, Robert Burton, awdwr gaïïč yr “ Amatomy of \Èš yr hwn a aned yn 1576, ac a fu farw yn 1640.] 33 258 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1696 4. * King Arthur, or, The British.Worthy. A Dramatick Opera I?erformed at the Queen's Theatre By Their Majesties Servants. Written by Mr. Dryden. Iondon, Printed by Jacob Tonson, at the Judge's Head, near the Inner-Temple-Gate in Fleet Street. 1695.' Small 4to. JOHN DRYDEN ydoedd fab i Erasmus IDryden, ac a anwyd yn Aldwincle, ger Oundle, yn sir Northampton, yn 1631. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Westminster a Phrifysgol Caergrawnt. Ei en- wogrwydd fel bardd a'i ymlyniad wrth y llys a barodd iddo gael ei 'benodi yn fardd a hanesydd i Siarl II, ar farwolaeth Syr W. Davenant, yn 1668, pan yn 37 oed. Ysgrifenodd lawer mewn bardd- oniaeth a rhyddiaith. Bu farw yn 1701, yn 70 oed.* 5. * Camden's Britannia, Newly Translated into English: with large additions and improvements. Published by E. Gibson, of C}ueens-College in Oxford. Iondon, Printed by F. Collins, for A. Swalle, at the Unicorn at; the West-end of St. Paul's Church-yard ; and A. & J. Churchil, at the Black Swan in Pater-noster-Row. 1665.” 6. “| * Walor Beneficiorum, or a Waluation of all Ecclesiatical T?referments in England and Wales. 1695.' 1696, 1. * Carolau a Dyriau Duwiol, neu Goreuon Gwaith y Prydydd- ion goreu yng-Hymru. Yr hŷn a Argraphwŷd yn ofalus, yn y Elwŷddŷn 1696. Ac ar werth gan Thomas Jones.” Ail argraffiad,f “ yn gyflawnach o lawer nag o'r blaen, gan Mr. Thomas Jones, yr hwn a ddiwygiodd amryw o feiau 'r argraphiad cyntaf, ac a ddywedodd iddo ef wellhau llawer ar Gynghaneddion y Carolau a'r Cerddi trwy gorph y Llyfr ; ac iddo ef i'mgleddu a'i drefnu yn y cyfryw Wisg drwsiadus, hyd oni farnodd ef, yn ôl debygoliaeth, ei fod mor ddifeius ag odid o Lyfr Cymraeg yn yr amser hwnnw.'{ 2. * Goleuni wedi tori allan yng Nghymru, Gan ymlid ymaith y tywyllwch ; Neu Gariad y Sais tuag at yr Hen Gymry: Gan gyn- nwys atteb i Lyfr, yr hwn a elwir Bedydd Plant o'r Nefoedd ; yr hwn a osodwyd allan yn y jaith Gymraeg, gan Mr. James Owen. Ymmha le yr ydys yn ymholi ac yn diddadlu ei ddeuddeg Resswm ef, am fedyddio plant y ffyddloniaid, ac yn dinystrio bedydd baban- * Stephen Jones's New Biog. Dict. “F Gwel rhif 3, d.f. 1686. # “Rhagymadrodd ' y trydydd a'r pedwerydd argraffiad [o waith Sion Rhydderch drwstan]. 1696] … LLYERYDDIAETH Y CYMRY. 259 od. Ae yn profi hefyd mai bedydd yw soddiad yr holl gorph mewn dwfr, yn enw'r tad, &c. ac nad yw neb yn ddeiliaid bedydd ond y Credadwy yn unig. Ymmha le y mae y Bedyddwyr yn cael eu hamddiffyn oddiwrth yr holl waradwyddiad a chamgyhudded hynny, ac y mae Mr. Owen yn daflu arnynt. Gan Benjamin Keach. Printiedig yn Llundain, ac ydynt ar werth gan William Marshall,* wrth lun y Bibl yn Newgate-street. 1696.' N[ae y llyfr hwn o eiddo Mr. Keach yn cynnwys 379 o dudalenau 12plyg o gorff y gwaith, heb law 38 o dudalenau yn yr arweiniad, yn gwneyd fellylyfr trwchus o 417 o dudalenau. Y mae felly yn Ilawn cymmaint a phedwar o lyfr Mr. Owen. Am y ddadl hon, dywed awdwr Hanes y Bedyddwyr, y Parch. Josïah Jones,f fel hyn:— * Wedi hyn (1689), gan fod rhyddid wedi ei sefydlu, lledanodd yr enwad yn fwy eto. Cododd hyn wrthwynebiad oddi wrth y Gwrth- fedyddwyr, yn neillduol yr Annibynwyr. Wedi llawer o ddadleuon, cytunodd y ddwy blaid bregethu ar fedydd ym Mhen y Lan, yn Sir Benfro. Mr. John Thomas, y gweinidog Annibynol, a bregeth- odd gyntaf ar fedydd babanod. Pregethodd Mr. John Jenkins, bugail yr eglwys yn Rushacre, y dydd canlynol ar fedydd y credin- iol. Yn y flwyddyn 1692 y bu hyn. Cyffrôdd hyn y Gwrthfedydd- wyr gymmaint, fel y ceisiasant gan Mr. Samuel Jones, o sir For- ganwg, amddiffyn y pwnc ; ond efe a nacaodd, a'i hen ysgolor, Mr. James Owen, yr hwn oedd y pryd hyny yng Nghroesoswallt, yn sir y Mwythig, a'i cymmerodd mewn llaw. Yn 1693 y daeth ei lyfr ef allan, o dan yr enw Bedydd Plant o'r Nefoedd, yn argraffedig yn iaith y wlad. Hwn, tybygid, oedd y traethawd cyntaf ar fedydd babanod a ymddangosodd yn Gymraeg. Trowyd ef hefyd i'r Seisonaeg. Cyhoeddodd B. Keach atebiad iddo, yr hwn a gyfieithwyd i'r Gymraeg; ac hefyd Lyfr Narcott ar y pwne, ac felly ni chollodd y IBedyddwyr ddim tir.'! Er y cwbl, gellir ystyried y Bedyddwyr yn llafurio dan anfantais led fawr yn y ddadl hon, * o blegid gorfu iddynt gyfieithu llyfr Mr. Owen i'r Seisonaeg i'r dyben i Mr. Keach ei ddeall ; ac wedi hyny cyfieithu llyfr Mr. Keach i'r Gymraeg er budd i'r Cymry. Dywedir hefyd fod y cyfieithiad yn ddrwg iawn.”$ Efallai y byddai gāir neu ddau yma am yr awdwr yn dderbyniol:— Y Parch. BENJAMIN I{EACH a anwyd Chwef. 1640, yn Stokeham- an, .yn.Sir Bugkingham. Ni chafodd ddysgeidiaeth ond yr hyn oedd ddigonol i'w gyfaddasu i fod yn fasnachydd, yr hyn a ddilyn- * Un o hili9gaeth y Dr. William Marshal, y mae yn debygol, yr hwn a droisid o eglwys yn Lancaster R， ddaeth Siarl II. i'r orsedd ; ac wedi bod beth amser ar led, a ddychwelodd ac a sefydlodd yn Llundain fel meddyg.—Palmer's Calamy'8 Noncon. Mem. vol. ii. p. 367. yg *f [Ai Josua Thomas?] # History of the Welsh Association. $ Peter, Hanes Crefydd yng Nghymru, t. 599, yr hwn a gyfeiria hefyd Monthly Repos. vol. i. pp. 399-40l. } y gy yd at y 260 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. - [1697 odd am beth amser ; ond rhoddodd heibio yn fuan, gan fwriadu ymgymmeryd â'r weinidogaeth ; a dechreuodd bregethu yn 18 oed ym mhlith y Bedyddwyr Cyffredinol, ond wedi hyny ymunodd â'r IBedyddwyr Neillduol. Ymsefydlodd yn Winslow, yn sir ei enedig- aeth. Cafodd ei aflonyddu, ei garcharu, a'i roddi yn y rhigod, o blegid ei bregethu a'i ysgrifeniadau, a'i ddirwyo i 20p., a'i lyfr ar fedydd ei losgi. Yn 1668, efe a symmudodd i Lundain, i weinidog- aethu i gynnulleidfa a ymgynnullent yn Goat Yard Passage. Ys- grifenodd dros ddeugain o lyfrau heb law yr un hwn. Yr unig waith arall o'i eiddo sydd yn Gymraeg yw *Traethawd ar y Cyffel- ybiaethau a roddir yn yr Ysgrythyrau i Dduw'r Tad,' yr hwn a gy- hoeddwyd yn y ganrif bresennol. Bu farw Gorph. 18, 1704, yn 64 oed.* Dywed Ivimey na atebodd Mr. Owen mo'r llyfr hwn o eiddo Mr. Keach;f ond yn hyn yr oedd yn camgymmeryd.1 3. * Caniadau Edmund Prys.'S 4. * Blodeugerdd—Llyfr Carolau, &e. Gan Thos. Jones.” Mwythig. 1696.| Dichon mai ail neu drydydd argraffiad yw o'r * Cerdd-Lyfr.'** 5. * Brittannia. By W. Camden. Edited by Bishop Gibson.' TIondon. 1696. * 1697, 1. “The History of Wales. Comprehending the Lives and Suc- cession of the Princes of Wales, from Cadwalader the last King, to Lhewelyn the last Prince, of British Blood. With a short Account of the Affairs of Wales, under the Kings of England. Written originally in British, by Caradoe of Lhanearvan; andformerly pub- lished in English by Dr. Powel. Now newly arranged and im- proved by W. Wynne, A.M. and Fellow of Jesus-Colledg, Oxon. Iondon: Printed by M. Clark,ff for the Author, and are to be sold by R. Clawell, ai the West end of St. Pauls. 1697.” [8vo.] * Aubry's English Baptists, vol. iv. 268-313 ; Wilson's Dissenting Churches, vol. iv. pp. 247-250. + Ivimey's History of Baptism, vol. ii. 385. # Gwel rhif 1, d.f. 1702. $ Gwel rhif 2, d.f. 1686. || Gwel rhif 1. Gall mai yr un yw rhif 1 hwnw â hwn, ac mai yr un yw rhif 3 yma â rhif 2, d.f. 1686. ** Sef rhif 3 a enwyd eisoes. Nid ydys wedi gweled hwnw, na chael hysbys- rwydd boddhaol ond am dano. ++ Y mae yn ddigon tebyg fod yr M. Clark hwn yn fab i Matthew Clarke, IM.A., yr hwii oedd yn enedigol o Lwydlo, yn sir y Mwythig, ac a drowyd allan o'r weinidogaeth o Narboroúgh, yn sir Leister, ar ddyfodiad Siarl II. ï'r or- sedd.—Palmer's Calamy's Noncon, Mem. vol. ii. p. 392, &c. 1698] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 261 Trydydd argraffiad.* WILLIAM WYNNE ydoedd fab ieuangaf IRobêrtïWynne, o'r Garthewyn, yn sir Ddinbych; cafodd ei ddysgeid- iaeth yng Ngholeg yr Iesu, yn Rhydychain. Cafodd ei ordeinio gan Esgob Bangor. Bu farw yn 1704, yn 84 oed.f Claddwyd ef ym Mangor.1 2. “A. Walk through Wales in August, 1697, By the Rev. IRichard Warner, of Bath.'$ [Y mae hwn wedi ei gynamseru gan 'mlynedd gyfan : gweler rhif 27, d.f. 1798 ; rhif 27, d.f. 1799 ; a rhif 7, d.f. 1800.] 3. *I “Y Cywir Ddychwelwr.” Y mae yn ei rhagflaenu, gan y cyfieithydd, “At fy nghyd-wladwr anwyl y Cymro,' a'r hwn a ddyweda, “Yr eiddot yn yr Arglwydd R.E.” Yn ei ddiwedd ceir–“Y mae y Llyfr hwn ac amriw eraill llyfrau cymraeg iw cael i werth gan Thomas Brewster ; tan lun y tri Hibl yn ym-mul Pauls'–“This Book and severalother Books in Welsh are to be sold by Thomas Brewster at the three Bibles neer the West end of Pauls Church-yard, London.” [Rhif 7, d.f. 1657, yw y gwaith hwn, ac ymddengys mai mewn amryfusedd y cafodd ei adgofnodiyma ; canys nid ymddengys i argraffiad newydd o hono gael ei gyhoeddi y flwyddyn hon. Adargraffwyd ef yng Nghaerfyrddin yn y fl. 1727. Gellir £） ei enw yn gyflawn d.f. 1657 ; canys nid oes yma, ond dernyn OIlO CWta, O 4. [“King Arthur, an Heroick Poem. By Richard Black- more, M.D.' London, 1697, folio.T 1698. 1. * Artemidorus—Gwir ddeongliad Breuddwydion. O gyfieith- iad Thomas Jones,' Mwythig. 8plyg. 2. M] “Yr A B C, neu Lyfr i ddysgu darllen Cymraeg, at yr hwn y chwanegwyd Catecism yr Eglwys.” Mwythig. 8plyg. 8. “Attebion i'r holl wag Esgusodion a wnae llawer o bobl yn erbyn dyfod i dderbyn y Cymmun Bendigedig; a cholledig gyflwr y rhai a esgeulusant ddyfod i Swpper yr Arglwydd. O gyfieithiad Mr. Michael Jones, Deaeon, Mab Michael Jones, Fiear o Eastyn, sir Fflint.” Llundain. 8plyg. Wrth ei enw Seisoneg, Hope, elwir 1 hwnw yn awr. Ymddengys y bu ïÈi J#ß ŷ, šy! ŷ. Pß, o'r Ëï 1685 i 1705. Nid ydys yn gwybod dim ychwaneg ām y mab. * Gwel rhif 1, d.f. 1574; a rhif 1, d.f. 1663. f Gentleman's Magazine, 1691, 2nd part, Supplement, p. 1175. # Lewis's Topographical History of Wales; Evans's North Wales. $ Evangelical Magazine, 1803, p. 527. 262 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1699 4. * Duwiolder am Ddydd yr Arglwydd.” 5. * The Adventurer, or an expedient first for composing all difference between the partners of the mine Estate of Sir Carbery I?ryse, &c. Proposed by Sir Humphrey Mackworth.” 1 London, 1698, folio.* 6. “| * A short Review, with some Remarks upon the union in the late agreement in doctrine among the Dissenting Ministers. London, Published by W. Marshal, at the Bible in Newgate. 1698.' 7. * Essay on the Walue of the Mines late of Sir Carbery Price (in Wales), writ for the Private Satisfaetion of all the Partners. By W. Waller, Gent. Steward of the said Mines. Privately printed, 1698.' Y mae yn rhoddi hanes cywrain am y Gwaith Plwm a'r Tawdd- dai, yn yr Esgair Hir, a lleoedd ereill. 1699. 1. * Taith y Pererin: neu Siwrneu Dyn o'r Byd hwn ir Byd a Ddaw, Dan gyffelybiaeth Breuddwyd. Yn yr hwn y dangosir, yn gyntaf, y modd o'i gychwŷnfa Ef. Yn ail, ei siwrneu ddyrys ; yn drydydd, ei ddyfodiad o'r diwedd i'r Wlad ddymunol, Teŷrnas Nef. O wneuthuriad John Bunyan, yn Saesnaeg: Y Llyfr hwn a Argraphwyd yn Saesnaeg bumtheg o weithiau, Ac unwaith o'r blaen yn gymraeg o gyfieuthiad Cymmysg ddwylo.f E[wn y'w'r ail argraphiad yn gymraeg, ar Cyntaf o gyfieithiad Thomas Jones. Argraphwyd yn y Mwŷthig, gan Thomas Jones, MDCLXxxxLx.' 2. * Eglurhad byrr ar Gatechism yr Eglwys, ynghyd a thystiol- aethau o'r Scrythyr lân. O gyfieithiad John Morgan.” Llundain. 8plyg.Í * Gwel rhif 1, d.f. 1642; rhif 2, 3, d.f. 1649 ; rhif 2, d.f. 1660 ; rhif 3, d.f. 1670 ; a rhif 11, d.f. 1693. *N. + Gwel rhif 4, d.f. 1688. # Rhoddwyd rhif l a 3, d.f. 1696; rhif 1, 2, 3, a 4, d.f. 1698; a rhif l a 2, dan y flwyddyn hon, ar awdurdod Moses Williams, ac fel y maent ganddo ef. 1699] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 263 3. * An Account of the Cardiganshire Mines, by William YW a.11er.?* Cynnwysa yr uchod barthlen o'r rhan hòno o sir Aberteifi, Ile yr oedd y mwngloddiau perthynol i lywodraethwyr Cwmpeini Antur- iaethwyr Mwnau Lloegr. Y mae ynddo gynllun o Fwlch yr Esgair Hir, Bwlch Caninog, Cwm Symlog, Coginan, Bryn Pica, Cwm Erfin, Pen Craig Ddu, Ystum Tuen, a “mwnglawdd newydd' Cwm Ystwyth.f 4. “| • Cydymmaith yr Eglwyswr yn ymweled â'r Claf, &c. A gyfieithwyd allan o'r chweched argraphiad yn Saesonaeg, gan E. Jones, o Lanfrewig. Argraphwyd yn y Mwythig, ae ar werth yno gan Richard Lathrop, gwerthwr Llyfrau.' Tebygol y dylasai hwn fod swrn o flynyddoedd yn ddiweddarach, tua'r fl. 1740, os yr un yw Lathropt y gwerthwr llyfrau hwn â Lathrop a argraffodd raillyfrau mân Cymraeg tua'r flwyddyn hòno ; er y gallasent fod yn dad a mab. Llanmerewig, ger y Dref Newydd, yw y lle a gamenwir yma yn Lanfrewig. Cafodd y Parch. Edward Jones ficeriaeth Nantglyn yn 1625, o'r lle y deolwyd ef; ond cafodd fywoliaeth y lle hwn yn 1635, gan yr Esgob Owen. 5. * The Parasélene dismantled of her Cloud, or, Baxterianism IBarfae'd, Drawn from a Literal Transcript of Mr. Baxter's, And the Judgment of Others, In the most Radical Doctrines of Faith ; compar'd with those of the Orthodox, both Conformist and Noncon- formist ; and transferr'd over by way of Test, unto the Papist and and Quaker. By Thomas Edwards, Esq. London, Printed, and sold by Will. Marshal at the Bible in Grace-Church-street, 1699.” Llyfryn 4plyg yw hwn. Yr awdwr, T. Edwards, ydoedd o'r IRhual, yn sir Fflint. Y mae y gwaith yn llyfr mawr o tua 450 o dudalenau pedwarplyg bychan yr oes hòno. Nid oes dim Cymreig ynddo, ond bod yr awdwr yn Gymro, oddi eithr dau air' yn yr * Epitaph' canlynol a wnai yr awdwr i Mr. Baxter :— * Baxter farewel /$ Hen-Fydd's Epitome, Rome's Vatican and Conelave fell ín thee ; Ni. Omers mourn / for thy Diseŵples will By this find lesser Grist come to thy Mîll. * Gwel rhif 1, d.f. 1642; rhif 2, 3, d.f. 1649 ; rhif 2, d.f. 1660 ; rhif 3, d.f. 1670 ; rhif ll, d,f. 1693 : a rhif 6, d.f. 1698. + Meyrick's History of Cardiganshire. # [Argraffodd * R. Lathrop' y llyfr “Trugaredd a Barn' (rhif 1, d.f. 1687), yn y Mwythig yn 1687, deuddeng mlynedd cyn yr amser a gofnodir yma.] $ Romish Faith. 264 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1700 To &ay no more, write on his Tomb, Here /ŵes The Memoir of Self-Inconsistencies : Or rather thus, Papal Conformity, Hid under Reformation here doth lie.”—Page 223. 6. M| “Memoirs, of Lieut. General Iudlow, with original papers amd many curious particulars relative to the fights at Monmouth, Pembroke, Hereford, and other places in East Wales. In 3 Wolumes. Switzerlant, Printed at Wevay, in the Canton of Bern, 1699.' Argraffwyd y gwaith hwn ar y cyfandir, rhag cospedigaeth, yr hyn a gymmerasai le ped hargraffesid ef yn nheyrnas Lloegr. .* 7. “IEdwardii Liuidii apud Oxonienses Cimeliarchae Ashmoleani Tithophylacii Britannici Ichnographia. Sive Lapidum aliorumque Fossilium Britannieorum singulari figura insignium ; quotquot; hactenus vel ipse invenit vel ab amicis accepit, Distributio Classica : Scrinii sui lapidarii Repertorium cum locis singulorum natalibus exhibens. Additis rariorum aliquot figuris aere incisis ; cum IEpistolis ad Clarissimos Wiros de quibusdam circa marina Fossilia & Stirpes minerales praesertim notandis. *. Iondini Ex Officina, M.C. 1699.? Cant ac ugain o lyfrau a argraffwyd o hono, ar draul amryw foneddigion. Awdwr yr “Archaeologia Britanniea' ydoedd yr E. Llwyd hwn.* 1700, 1. * Trefn a Defosiwn beunyddiol. O gyfieithiad N. R. A.M.” Llundain. 8plyg. 2. * Cyngor y Bugail i'w Braidd, &c.' Llundain. 8plyg. 3. * Arweiniwr Cartrefol i'r iawn i'r buddiol Dderbyniad o Swpper yr Arglwydd, ym mha un hefyd y mae'r ffordd a'r modd o iechydwriaeth wedi eu gosod allan yn fyrr, ae fel y bo hawdd eu deall. Gan Theophilus Dorrington. O gyfieithiad David IMaurice, D.D.' Llundain. 8plyg. 4. “| * Sail y Grefydd Gristionogol.' 8plyg.f 5. * Testament y Deuddeg Patriarch, sef meibion Jacob. A gyf- ieithwyd allan o'r Groeg gan Robert Grosthead, esgob Lincoln ; * Gwel rhif 4, d.f. 1707. [Ymddangosodd ail argraffiad yn y fl. 1760 dan olygiad J. Huddesford.] + Ef allai yr un yw hwn â rhif ll, d.f. 1653 ; rhoddwyd y rhif 1, 2, 3, a'r 4 hyn ar awdurdod Mr. M. Williams, ac ereill, heb eu gweled. 1700] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 265 ac allan o'i Gopi ef a Gyfieithwyd yn Ffrangeg ac yn Dwits gan eraill, ac yn awr yn Gamberaeg. Er Parch i ba un, i mae yn 'Scrifenedig yn y Brif Ysgol yn Cambridge ar Barsmant Coppi o hŵn yn y Groeg. At yr hwn y êhwanegwyd Epistol Paul yr apostol at y Laodiceaid. Hefyd ychydig ym mherthynas Marwolaeth Paul yn Rhufaen dan Nero Coesar. Duflun Argraphwyd ac ar werth gan Cadwalader Ellis, yn y Bala, yn sir Meirionydd. 1700.” 12plyg. 6. “Llyfr y Weddi Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau, &c. Mwŷthig Argraphwŷd gan Thomas Jones. 1700.' Y mae yn gyssylltedig ag ef “Llyfr y Psalmau wedi eu cyfieithu, a'u cyfansoddi ar Fesur Cerdd yn Gymraeg. O waith Edmund Prys, Arch-diaeon Meirionnydd. s Argraphwyd yn y Mwŷthig gan Thomas Jones. 1700.' 7. * * Cynghorion Tad i'w Fab.” Dywedir mai yr awdwr ydoedd Henry Evans, o Fedwellty, Mynwy, yr hwn a gyfrifid yn gryn fardd yn ei ddydd.* 8. “| * Cydymmaith yr Eglwyswr yn ymweled a'r claf, yn cynnwys yn i. Y modd neu wedd o ymweled a'r claf. ii. Y drefn am ym- weled a'r claf, allan o'r Llyfr Gweddi Gyffredin. iii. Cymmun y Claf. iv. Rhai Gweddiau a ffurfiau eraill. Gan mwyaf allan o scrifeniad- au defosionawl rhai o'r Difeinyddion enwocaf o Eglwys Loegr, ynghyd a Bedydd Publie a Phrifat. O gyfieithiad Edward Jones, Llanafrewig. Mwythig, Argraphwyd ac ar werth yno gan Thos. Durston.' Ail argraffiad, os oedd y llall mor gynnar ; neu dichon mai hwn yw y cyntaf, a hwnw yr ail neu y trydydd.f 9. “| “ Cyfarwyddiadau i Fesurwyr. Mwythig, Argraphwyd gan Thomas Durston.' 10. “| * Yr Ymarfer o Dduwioldeb, yn cyfarwyddo Dyn i rodio fel y rhyngo ef Fodd Duw. Yr hwn lyfr a osodwyd allan yn Saesnaeg o waith y gwir barchedig Dad yn Nuw Lewis Escob Bangor, ac a gyfieithwyd yn gymraeg o waith Row. Waughan o Gaergai yn sir * [Awdwr * Yr Hen Wr Dall a'r Angeu,' rhif 19, d.f. 1781. Ond os yr un. rhyw Henry Evans ydoedd awdwr y gwaith hwn, rhaid naill ai bod hwn wëdi ei osod gryn lawer yn rhy gynnar, ai ynte nis gall hwnw fod yr argraffiad cyntaf o'r ' Hen Wr Dall.'] + Gwel rhif 4, d.f. 1699. 34 266 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1701 Feirionydd, Wr Bonheddig, yn y flwyddyn o oed Iesu 1620. Y pummed argraphiad yn Gymraeg, wedi gwella llawer o gamyspeil- iadau oedd yn yr Argraphadiau ereill. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Thos. Durston.'* 11. * A. familiar discourse, or dialogue, concerning the mine Adventures, wherein Sir Humphrey Maekworth and other Welsh Gentlemen were concerned. To which is prefixed “ An abstract of the present state of the Mines of Bwlch yr Yskair hir,” ' &c. London, 1700. Y mae yn darlunio yn llawn y gweithiau plwm a chopr yn sir Aberteifi, y gweithiau glo yn sir Forganwg, a'r gweithiau toddi yng Nghastell Nedd, yng nghyd â'r amrywiol adeiladau a'r peiriannau a ddefnyddid. 12. A list of Names of Mine Adventurers. Printed by Freeman Collins. 1700.”+ Dyma yr oll, a nodir isod, a ddeallais a gyhoeddwyd yn y ganrif hon ar ddadl y mwngloddiau yn sir Aberteifi, tua dau gant o flyn- yddau yn ol. Y maent yn brinion iawn ; ond y maent yn werth eu cael i'r neb a deimlo chwaeth yn y cyfryw ymchwiliaeth. 13. * Help i Ddarllen yr Ysgrythur Gyssegr Lan, &c. Wedi ei gyfieithu i'r Gymraeg allan o'r HÔll Ddyledswydd Dŷn (sef y Newŷdd) Gan E. W. Gweinidog Eglwys Loegr. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Stafford Prys, yn y Flwyddyn, 1700.” Enw llawn E. W. oedd Ellis Wynn.j Ym mhen tua deugain mlynedd eto ceir E. W. arall, yr hwn oedd offeiriad duwiol iawn, yng nghymmydogaeth Pont y Pwl, o ysbryd ac arferion Methodist- aidd yn yr Eglwys Sefydledig cyn sefydlu Methodistiaeth. Bu farw yn ieuanc. 14. * Cyfammod Eglwysig, &c. Gan Lewis Davies. 1700.” Gweinidog Ymneillduol yn Ty'r Dwncyn, ger Mynydd Bach, Morganwg, ydoedd Mr. L. Davies. 1701. 1. * Catecism y Gymmanfa,” &c. Llundain. gwei rhif 1, d.f. 1630 ; rhif 2, d.f. 1656 ; rhif 4, d.f. 1675 ; a rhif 2,-d.f. 1685. - + Gwel rhif d.f. 1642; rhif 2, 3, d.f. 1649 ; rhif 2, d.f. 1660 ; rhif 3, d.f. 1670 ; rhif ll, d.f. 1693, rhif 6, d.f. l698, rhif 3, d.f. 1699 ; a'r rhif 12, 23, y flwyddyn hon.—Gwel hefyd Meyrick's History of Cardiganshire. # [Y mae yr awdwr yn y lle hwn wedi dilëu enw * Edmund Williams,' a gosod enw * Ellis Wynn' yn ei le ; ond y mae yn gyffelybol mai * Edmund Williams ' oedd llawn enw yr offeiriad o gymmydogaeth Poñt y Pwl.] 1701] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 267 Dichon mai pedwerydd argraffiad yw hwn o ' Egwyddorion y Grefydd Gristionogol,' o dan ènw arall.* Y Parch. James Owen ydoedd y cyfieithydd. 2. * Catecism, &c. Bibl I. Lewis, &c.'f 3. Rheol Buchedd Sanctaidd yn dangos y Moddion a'r Arfeu i ynnill pob Grâs, a Meddyginiaeth rhag pôb rhyw Bechod, a Myfyr- dodau cymmwynascar i wrth-wynebu pôb Profedigaeth. Ynghŷd â Gweddiau yn cynnwys Hôll Ddyledswydd Cristion. A'r Rhannau o Ddyfosiwn wedi eu cymmwyso at bôb Achosion, a'u cyfansoddi at bôb Angenrheidiau. Gan Jer. Taylor, D.D. O'r deunawfed Ar- graphiad yn Saesonaeg. Argraphwyd yn Llundain 1701.” [8plyg.] Y mae yn eiragflaenu gyflwyniadj “I'r Parchediccaf Dâd yn Ghrist, Humphrey, Arglwydd Escob Bangor,'$ a rhagymadrodd at yr * Anwyl gariadus Gymro,' yng ngwir arddull awdwr y * Bardd Cwsg.” Yn y rhagymadrodd y mae yn crybwyll am yr anryw lyfrau a ddaethent trwy y wasg Gymreig yn flaenorol, * heblaw'r BIBL brenhin y llyfrau—amryw lyfrau dâ eraill megis yn swyddog- ion tan hwnnw, rhai i'th ddyfyn, rhai i'th helpu, rhai i'th ddenu i'r Daith nefol, i'r unic Waith angenrheidiol hwn.” Yna chwanega, * Ac er godidoeeed pob un o'r Llyfrau Cymraeg yn ei Le a'i Swydd briawd ; etto mi a ryfygwn orchymmyn i ti drî'n enwedieeaf ôll, megis o lês cyffredinach ac anghenrheitiach na'r lleill i gŷd. Oherwydd at Waith Iechydwriaeth a phôb gorchwyl arall, mae tri pheth yn angenrheidiol cyn yr êl byth i ben ; Yn 1. rhaid i ti wybod beth yw'r gwaith, at hynny mae Llyfr Holl Ddyledswydd Dyn yn odiaeth i yspysu i ti'r cwbl a ofynnir gennit ; Yn 2. rhaid i ti ymroi yn hollawl ì gychwyn ac â ganlyn ar y gwaith, ac at hyn y daeth Llyfr y Resolusion yn unswydd i roi cwbl o'th fryd a'th fwriad ar wasan- aethu Duw ; Ac Yn 3. cyn yr elech byth yn weithiwr hwylus rhaid i ti gael y Moddion a'r Arfeu a Mesurae'r gwaith, ac am y rheiny odid oes un drysorfa gyfoethoceaeh a llownach na'r llyfran hwn.' Yn canlyn y mae englynion * At Gyfieithydd Rheol Buch. Sanct.,' gan * Edm. Prys, ficar Clynog fawr yn Arfon ;' ac yn Lladin gan * Gwel rhif 4, d.f. 1664 ; rhif l, d.f. 1679 ; a rhif 3, d.f. 1693. + Rhoddwyd y rhif 1 a 2 hyn ar awdurdod ac yn null Mr. Moses Williams. [Fel hyn y saif yr erthygl hon (2) yng Nghofrestr Moses Williams, rhif 30 :— * Catecism & Bibl, T. Lewis, & Beveridge, & Baddon;' beth bynag a olygai yr awdwr hwnw wrth y fath gofnod.] # Y mae y cyflwyniad hwn yn llawn yn y Gwyliedydd am Fai, 1834, t. 139. S Yr esgob hwn ydoedd Humphrey Humphreys, D.D., yr hwn oedd fab i Richard Humphreys, Ysw., o Benryn Deudraeth, yn sir Feirionydd, yr hwn a anwyd yn 1648. Cafodd ei ddysg yng Nghroesoswallt, Bangor, a Rhydychain. Wedi bôd yn berson Llanfrothen a Thrawsfynydd, yn ei sir enedigol, efe yn 1689, pan yn ddim ond 4l oed, a wnaed yn esgob Bangor, ac ym mhem 12 mlynedd symmudwyd ef i Henffordd, lle y bu farw yn l712, yn 64 oed,–Lewis's Topographical History of Wales ; Williams's Eminent Welshmen. 268 ' LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1701 * Fuleo Prïcaeus, Llanlhywnïae Paroehus Arwonensis ;'* ac * At Ddarllen- ydd Rheol B. Sanctàd.' gan “E.W.” ei hun.Dywedir mai mab i Edmund Brys, yr archddiacon, oedd * Fuleo Prïeaeus,' neu Ffowc Prys, ac ef allai mai mab arall iddo ydoedd, * Edm. Prys, ficar Clynog Fawr yn Arfon.” Am yr awdwr, _* JEREMY TAYLOR, D.D., mab ydoedd i eilliwr (gorchwyl ag yr oedd llawfeddyginiaeth yn gyssylltedig ag ef y pryd hyny) yng Nghaer- grawnt ; er ei fod yn deilliaw oddi wrth deulu cyfoethog, un o ba rai oedd y Dr. Rowland Taylor, yr hwn a ddyoddefodd ferthyrdod yn amser y Frenines Mari. Ganwyd Jeremy yn 1613. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhydychain,f yng nghyd â'i wneyd yn Gydymaith. Cafodd hefyd bersoniaeth Uppingham, yn Rutland, yn 168g, ac wedi hyny gwnaed ef yn gapelwri Siarl I; ond gan i Siarl gael ei orchfygu, daeth Taylor yn wrthddrych erlidigaeth y Senedd, a chafodd ei garcharu am beth amser. Wedi ei ryddhâd, efe a ffodd i Gymru, gyda Nicholson, wedi hyny esgob Caerloew, a Wyat, wedi hyny prebendari Lincoln, lle y cawsant eu noddedu gan Iarll Carbery. Yn y Gelli Aur, ger Llandeilo Fawr, yn sir Gaerfyrddin, y cafodd Taylor loches, lle y bu o'r fl. 1647 i'r fl. 1658, ystod un flynedd ar ddeg. Dywedir y cadwai ysgol tra y bu yno, mewn pentref bychan ger llaw, o'r enw Llanfihangel Aberbythych ; a dywedir hefyd mai tra yr oedd yma y eyfansoddodd yr * Holy Lîvîng and Holy Dyîng' = * Rheol Buchedd Sanctaidd' hwn, a llyfr da arall o'i eiddo a alwodd * The Golden Grove,' yn ol enw palas ei noddwr, ac amrai ereill. Ysgrifenodd luaws o lyfrau ereill, ond hwn a'r * Contemplatïon on the State of Man '= * Ystyriaethau ar Gyflwr Dyn,' yw yr oll a gyhoedd- wyd yn Gymraeg. Y mae coffadwriaeth Jeremy Taylor wedi ei an- farwoli yn y gymmydogaeth ; canys gelwir y llwybrau y cerddai yn * Talyor's Lanes '=Heolau neu Lwybrau Taylor. Pan gafodd Siarl II. ei wneyd yn frenin, efe a'i dyrchafodd ef i esgobaeth Down a Connor, yn Iwerddon, i'r hon y cafodd ei gyssegru yn Ionawr, 1661. IBu farw, Awst 13, 1667, yn 55 mlwydd oed.1 4. * Blaenor i Gristion yn ei arwain ef at y pethau a ddylai ef eu credu, gwneuthur, a'u gobeithio. At ddiwedd pa un y dodwyd Gweddiau i'w harferu ar amryw achosion. O gyf, Joh. Williams, A.M. Person Llanfrothen.” Llundain. 8plyg. IDywedir mai yng Ngwylan, ger Maentwrog, yr oedd Mr. Wil- liams yn anneddu, ac felly o fewn cyrhaedd eglwys ei blwyf, er mewn plwyf cymmydogaethol. 5. “| “ Summary Wiew of the Articles against the Bishop of St. IDavid's.” Yr esgob hwn oedd y Dr. Thomas Watson. Yr achos cwyn yn * H.y. Ffowc Prys, o blwyf Llanllyfni, yn Arfon. + [Yng Ngholeg Caius yng Nghaergrawnt y derbyniodd ei ddysg, ac yn,y Brifysgoì hòno ŷr ymraddiödd yn Athraw y Celfyddydau ; ond ymsefydlodd wedi hyny yn Rhydychaim, a châfodd gymmrodoriaeth yno.] # Penny Cyclopaedia ; Jones's Christ, Biog, Dict. 1702] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 269 erbyn yr esgob oedd, darfod iddo, wedi cymmeryd llw o ffyddlondeb i William III, ddangos ei hun yn fwy ffafriol i Iago ; ac hefyd am Simoniaeth (derbyn arian am leoedă neu fywoliaëthau eglwysig). Cafodd ei ddiswyddo yn y flwyddyn 1697, wedi tair blynedd o ym- gyfreithio. Ef allai y dylasid dodi y llyfr hwn ychydig yn gynnarach. 6. “Britannia, with Improvements and Continuation to the present Time. By W. Camden. 1701.” 1702. 1. “l “Ychwaneg o Eglurhad am Fedydd* Plant bychain, neu Ateb i wrthresymau Mr. Keach a Mr. Nareot yn erbyn Bedydd Plant, ac amddeffyniad o'r rhesymau tros eu bedyddio hwynt,” &c. 12plyg. Tra thebyg mai gwaith Mr. James Owen yw hwn. Nid ydys yn sicr o'i amseriad, gan nad oedd yr wyneb-ddalen yn gyssylltedig â'r copi a welais. Pa fodd bynag, terfyna Mr. Owen, ei * At y Dar- llenydd,' * Amwythig, Mawrth 26ain, 1701.” Dywed Mr. Ivimey, na atebodd Mr. Owen mo lyfr Mr. Keach, sef “ Goleuni wedi tori allan yng Nghymru;' ond dengys hyn ei fod yn camgymmeryd.f 2. "| ' Godidowgrwydd Rhinwedd, ac effaith yr Efengyl.” Mwythig. 8plyg. 3. * Cynffwrdd i'r Gwan Gristion, neu'r Gorsen ysig. Gan Dafydd Maurice, D.D., & Dorrington.” Rhydychain. 8plyg. IDyna fel y cofrestra Moses Williams ef; ond y mae yn dra thebyg mai Theophilus Dorrington oedd yr awdwr, ae mai y cyfieithydd ydoedd y Dr. Dafydd Maurice.t Yr oedd y Dr. D. Maurice yn berson Abergele' a Llanarmon, ae yn dal prebendariaeth y Faenol yn eglwys esgobawl Llanelwy. |Bu farw yn 1702, yn 76 oed. 4. * The History of Wales ; Comprehending the Lives and Succession of the Princes of Wales, from Cadwaladr the last King tc Llewelyn, the last Prince of the British Blood. With a short, account of the Affairs of Wales, under the Kings of England. Written originally in British by Caradoc of Lhancarvan; and formerly published in English by Dr. Powell. Now newly aug- mented and improved by W. Wynne, A.M. and Fellow of Jesus- Colledge, Oxon. To which is added a Map of Wales by J. Sellers. London : Printed for John Senner, oposite to the South Portico of St. Clement's Church in the Strand. 1702.” * [* Ffydd plant bychain' a ddywedir yng Nghofrestr Moses Williams, yn ol fel yr adargraffwyd hi yn y Gwyliedydd, ix.] “F Ivimey's History of Baptism, vol. ii, p. 385. # Gwel hefyd rhif 3, d.f, 1700. 270 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1703 Y pedwerydd argraffiad.* Y mae yr argraffiad uchod yn ddiffyg- iol o'r dernyn rhagorol hwnw a elwir * Wînnîng of the Lordship of Glamorgan or Morganwg out of Welshmen's hands,' yr hwn a roddwyd i'r Dr. Powel gan Mrs. Blanch Parry, wedi ei ysgrifenu gan Syr Edward Stradling. 5. * A large Review of the Summary Wiew of the articles against the Bishop of St. David's.'f 6. * Gloria Cambrieae, or Speech of a Bold Briton against a Dutch Prince of Wales.” 1702. Y “Bold Briton' ydoedd yr Anrhydeddus Robert Price. Yr araeth hon ydoedd yn erbyn gwaith y brenin, William III, yn rhoddi rhyw diroedd o eiddo y goron—o ddeutu gwerth chwe' mil o bunnau yn y flwyddyn—yn sir Ddinbych, i Ddug Portland, yr hwn oedd Ddwtsman, ac a ddaethai trosodd i Loegr gyda'r brenin, y Tywysog Orange.1 [Y mae cyfieithiad o'r Araeth hon, neu o leiaf, o ran o honi, yn y Greal, rhif 6, t. 247 ; ac adgyhoeddwyd yr unrhyw yn y Gwyliedydd, xi. 20l.] % 7. * A Short Narrative of the Proceedings against the Bishop of St. David's. *. London, Printed in the Year 1702.” 1703. 1. * Hymnau Sacramentaidd 'Serythyrol. Gan T. B., s.y. Thomas IBaddy.” Llundain. 8plyg.$ 2. * Pasg y Cristion, neu Wledd yr Eglwys, &c. Gan Tho. IDoolittel, A.M. Wedi ei gymreigio gan T. B. yr hwn a chwan- egodd chwech o Hymnau i'w canu ar ol derbyn y Cymmun. Argraphwyd yn Llundain. 1703.' [Am enw y llyfr hwn yn gyflawn, gweler rhif 3, d.f. 1739. Yr wyf yn meddwl mai camsyniad Moses Williams, yr hwn a ddilynwyd gan ein hawdwr, oedd gosod y gwaith hwn dan y flwyddyn hon ; a'm tyb yw mai argraffiad 1739 yw y cyntaf o hono. Y mae cyfargraff cyflawn o hwnw yn awr o'm blaen, ac nid oes ynddo yn un man mo'r awgrym lleiaf mai adargraffiad ydyw. IPrin y mae achos crybwyll fod llawer o bethau anghywir i'w cael yng Nghof. 'restr y llafurus, y dysgedig, a'r gwladgar MIoses Williams. Argraffiad l739 sy gyfrol 8plyg o 212 tudalen.] THOMAS BADDY oedd weinidog yr Ymneillduwyr yn nhref Din- bych. Nid oes nemawr o goffa am dano ef gan haneswyr crefyddol Cymrti. Daeth yno tua'r flwyddyn 1693. Deallir ei fod yn wr * Gwel rhif 1, d.f. 1584 ; rhif 1, d.f. 1663 ; a rhif 1, d.f, 1697. «* rf Gwel rhif 5, d.f. 1701. :） Macaulay's History of England. $ Yn ol Moses Williams. 17031 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 271 boneddigaidd, ac yn meddu cryn lawer o dda y byd hwn, ae yr oedd hefyd yn bregethwr poblogaidd. Dywedir yr arferai wisgo ysbardynau arian am ei sodlau, yr hyn a dramgwyddai rai o'i gyfeillion, am y tybient ei fod yn cydymffurfio gormod â dull gwŷr mawr yr oes. Pan ddeallodd hyn, dywedodd, “ fod yn ddrwg iawn ganddo eu bod yn rhoddi eu calonau i flino o blegid yr hyn a roddai efe am sodlau ei draed.' Digon tebyg iddo fod yno hyd ei farwolaeth. Mr. Pugh, mab yng nghyfraith Mr. Baddy, yr hwn oedd fasnachwr yn y dref, a roddodd y tir i adeiladu y capel ymneillduaidd y tro cyntaf, yn 1742, lle hefyd y saif yr addoldy presennol.* Y mae yn cael ei enwi yn ewyllys y Dr. Daniel Williams, fel un o'r rhai cyntaf i dderbyn elw a budd oddi wrth weddill etifeddiaeth helaeth y gwr da hwnw, tra y byddai yn weinidog yn Ninbych.f Y mae hanes am dano, iddo fyned i'w lyfrfa, a thra yr oedd yno yn darllen neu yn ysgrifenu, efe a glywai ryw un y tu ol iddo yn chwerthin ac yn ysgyrnygu arno, yr hyn a barodd iddo sefyll peth—fel yn wir y gallasai. Efe a ddaeth drachefn, a'r pryd hyny efe a ysgrifenodd ar ddernyn o bapyr, yr Ysgrythyr ddiafol-glwyfawl hòno, 1 Ioan iii. 8:–“ Ihyn yr ymddangosodd Mab Duw, fel y dattodai weithredoedd diafol;” ac a'i daliodd y tu ol oddi wrtho, pan y peidiodd y chwerthin am byth : canys yr oedd yn air gofidus i ddiafol gwatwarus, ac yn ddigon i'w lesgäu. A buasai yn ei lesgäu yn fwy fyth, pe buasai yn dangos iddo Iago ii. 12:–“Y mae y cythreuliaid yn eredu ac yn crynu.' Ond fe gafodd ddigon am unwaith.f Bu ganddo rywbeth i'w wneyd â chyhoeddi llyfrau Cymreig o 1703 i 1728, hyd o fewn blwyddyn i'w farwolaeth. Am y llyfr diweddaf y bu ganddo rywbeth i'w wneyd â'i gyhoeddiad, sef y * Dwy daith i Gaersalem,'$ yr ysgrif- enodd y llythyr canlynol, naill ai at Gyfeisteddfod y 'IDrysorfa Bresbyteraidd yn Llundain, ai at gyfieithwyr y llyfr hwnw, â'r cy- hoeddwyr ereill:— - * Dinbych, Mawrth 12, 1727. Syr,--Yr wyf yma yn anfon i chwi sampl o'r llythyren, â'r hon y mae y llyfr i gael ei argraffu, os cydwelir i wneyd â hi. Buaswn yn anfon i fyny yn gynt, ond y mae y papyr a anfonasoch o'r fath faint anghyffredin, fel na chymmer yr argraffydd ddim llai na 30s. y bapyrlen am argraffu mil o lyfrau perffaith ar y papyr hwnw. Onä mi a gytunais ag ef fel hyn (os cydsynia y boneddigion sy'n ym- drafferthu): Fod iddo gael 10p. am yr holl waith. Byöd i'r papŷr a anfonasoch pan ei plygir, wneyd 12plyg mor fawr ag unrhyw 8plyg cyffredin. Os boddhânt ar y llythyren yn y sampl hōn, a'r pris,^&ol, yna gallant fyned ym mlaen. Byddwch cystal ag anfon gorchym- * Morgan, Hanes Ymneillduaeth, t. 532. + Calamy's Continwation, vol. ii. p. 99l. t Cambro-Briton, vol. ii. p. 277. $ Gwel rhif 2, d.f. 1728. 272 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1703 *ion a chyfarwyddiadau pellach mor fuan ag y byddo yn gyf- 6l1S. ~~ Wyf, eich gwasanaethwr gostyngedig, TEIOS. BADDY.?* Yr oedd cynnulleidfa Mr. Baddy yn Ninbych yn o 50 i 60. Yr oedd un o honynt yn werth o bedair i bum mil o bunnau ; tri yn werth pum cant o bunnau bob un ; y gweddill yn fasnachwyr ac amaethwyr ; a dim un cardotyn. Yr oedd ganddynt 8 pleidlais dros y sir, a 12 dros y dref. Bu farw yn 1729.f 3. * Cristionogrwydd yn gynnwys, &c. Gan C. Ellis.” Llundain. 8plyg. Cadwaladr Elis, o'r Bala, mae yn debyg, yr hwn oedd lyfr- werthydd.f 4. * Agoriad yn agor y ffordd i bob Dealltwriaeth cyffredin i wneuthur dosparthiad rhwng y Grefydd y mae'r bobl a elwyr Qwakers yn ei chyfaddeu, a'r Gwyrdroeadau, Camosodiadau, a drwg enllib eu hamryw wrthwynebwyr; yn gystal ar eu Gwyddorion a'u Harferion. Efog annogaeth i bob Dyn i ystyried eu ffyrdd a'u · Crefydd, ac i ddychwel yn brysur at yr Arglwydd.” 8plyg. 5. * Na thwng ddim.” Llundain. 12plyg. 6. * Gweledigaethau y Bardd Cwsg. Gan Ellis Wynne.' Llundain. 12plyg. [Yn gywir, fel hyn :–“ Gweledigaetheu y Bardd Cwse. Y Rhann Gyntaf. Argraphwyd yn Llundain gan E. Powell, i'r Awdwr. 1703.” Ni cheir enw * Ellis Wynne' ar y rhagddalen, nac mewn un man arall o fewn y llyfr. Gwel- er yr “Hysbysiad” i'r argraffiadau mau (Caerfyrddin, 1853, a 1865, 16plyg). Cyfrol fechan 24plyg, yn cynnwys 154 o dudalenau, yw yr argraffiad cyntaf ; ac ni chynnwys dalen yr enw un gair ond a grybwyllir uchod.] ELLIs WYNN, enw yr hwn sydd eithaf hysbys i holl Gymru, ydoedd fab i Edward Wynn, yr hwn a briododd etifeddes y Las- ynys, ger Harlech, yn sir Feirionydd, ae a anwyd yn y flwyddyn 1670-1. Nis gwyddys ym mha le y cafodd ei ddysgeidiaeth, ond dywedir ei fod yn LL.B.$ Dichon y bwriadai unwaith fod yn gyf- * O Lawysgrif Mr. Baddy ei hun yn Llyfrfa y Dr. Williams, yn Llundain. Cynnwysa y llythyr olysgrifen helaeth, yn achwyn ar iselder y weinidogaeth ym mhlith yr Ymneillduwyr yng Ngogledd Cymru—nad oedd y gweinidogion ä ddeuent o'r Deheudir yn boblogaidd, o blegid eu llediaith ddeheuol—nad oedd y bobl yn eu deall. Y mae hefyd un gwr ieuanc tlawd o Gymro o sir Fflint, i gael cynnorthwy o'r Drysorfa i gael addysg i'r weinidogaeth. ·f Allan o lawysgrif y Dr. John Evans, yn Llyfrfa Red Cross-street. # Gwel rhif 5, d.f. 1700. $ [Dywedir felly yn y rhestr o Awduron Cymreig sydd yn gyssylltedig â Geirlyfr Cymraeg Richards: ond eamsyniad y geirlyfrwr hwnw ydyw. Nid oes un sail iddo unwaith fwriadu bod yn gyfreithiwr.] 1703] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 273 reithiwr, ond gymhellwyd ef gan yr Esgob Humphreys i ymgym- meryd â'r weinidogaeth offeiriadol, er y dywedir nad oedd ganddo nemawr o dueddiad at y swydd ; ae efe a'i dwbl urddodd (yn ddiacon ac offeiriad) yr un dydd, ac a'i cyflwynodd i bersoniaeth Llanfair, ger ei gartref. Cafodd hefyd bersoniaeth Llandanwg, a chaplaniaeth Llanbedr, ger Harlech, oll yn ei gymmydogaeth a'i sir enedigol. Efe a gymmerth yn wraig, yn 1702, Lowry Llwyd, o Hafod Lwyfog, yn sir Gaernarfon, a bu iddynt bump o blant. Bu farw yng Ngorphenaf, 1734, a chladdwyd ef dan fwrdd yr allor yn eglwys Llanfair, ger Harlech, yr 17fed o'r mis hwnw, yn 64 mlwydd oed. O'i blant, ei fab hynaf William, a fu yn berson Llanaber, ger Abermaw, i'r hwn y disgynodd etifeddiaeth Lasynys, a'r hon a werthwyd gan ei ŵyr. Ei drydydd mab, Edward, a fu yn berson Penmorfa, yn sir Gaernarfon, ae yr oedd hwnw yn daid i'r Parch. John Wynne, person Llandrillo, yn Edeyrnion.* Ei brif waith ydoedd y llyfr hwn. Yr oedd Mr. Theophilus Jones, awdwr yr * History of Breconshire,' wedi bwriadu cyfieithu y llyfr hwn i'r Seisonaeg ; ond bu farw cyn ei gyhoeddi, a pha beth a ddaeth o'r ysgrif nid ydys yn gwybod. Ond dichon nad oedd Mr. Jones wedi gweled gwaith Seisonaeg tra chyffelyb, yr hwn sy gyfieithiad o waith Yspaenaidd un Don Quevedd. Y mae y tebygoliaeth yn fawr yn wir—mor debyg, fel y cafodd Ellis Wynn ei gyhuddo o lenys- beilio yn ei * Fardd Cwsg,” nad yw yn awdwr gwreiddiol, ae mai cyfieithiad llythyrenol ydyw. Cymmerwyd peth trafferth i'w cym- haru yn fanwl, ond ni fedrwyd gweled eymmaint ag un ddosran gyf- ieithedig, er bod y drychfeddyliau wedi eu mabwysiadu a'r iaith wedi ei hefelychu. Y mae y Seisonaeg yn cynnwys saith o weledigaethau: –“ The First Wision, of the Algouazil (or Catchpole) possest.” “ The Second Wision, of Death and her Empire.” “The Third Wision, of the Last Judgment.” “The Fourth Wision, of Loving Fools.' • The Fifth Wision, of the World.” “The Sixth Wision, of Hell.' * The Seventh Wision, of Hell Reformed.' Y mae gan y “Bardd Cwsg” yntau ei Wïsion of the World, yn ei * Weledigaeth Cwrs y Byd ;” ei Wîsion of Death amd her Empire, yn ei * Weledigaeth Angeu yn ei Ereninllys Isaf;' a'i Vision of Hell, yn ei “Weledigaeth Uffern.” Y maent yn gosod allan yr un cymmeriadau:–“ Y Prydydd a'r Offeir- iad ;' * Bradshaw,” “Pontius Pilat,” “Nero,” “Caligula ;' ' Angeu Ofn,' ac * Angeu Cariad;' * Potecariaid,' a ' Witches ;' a darlunir rhyw ofer- goelwyr Pabaidd yn ymofyn y ffordd i Baradwys, ac yn êi cholli, yn yr un geiriau gan y ddau, ac eto nid mor agos i'w gilydd ag i fod yn gyfieithiad. Er mwyn dangos i'r darllenwyr y tëbygol- iaeth, rhoddir esampl o un ddosran:— * Going further on, Iwas gotten into a Crowd of Taylors, that stood up Sneaking in a Corner, for fear of the Devils. At the first Door, there were Seven Devils taking the Names of those that came in, and they ask'd me mine, and my Quality, and so they let me pass. But examining the Taylors, These Fellows (cry'd one of the Dévils) came in such shoals, as if Hell were made only for Taylors. How * Williams's Eminent Welshmen ; Y Traethodydd ; Rhagymadrodd i'r Bardd Cwsg, o olygiaeth y Parch. D. S. Evans. 35 274 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1703 many are they ? (said another) Answer was made, About a Hundred. About a Hundred?They must be more than a Hundred, says t'other, if ifthey be Taylors ; for they never eome under a Thousand or Twelve Hundred strong : And we have so many here already, I do not not l¢now where we shall'stow them. Say the word, my Masters, Shall's let them in or no ? These poor Prïek/ŵee were damn'dly startled at that, for fear they should not get in: But in the End, they had the Eavour to be admitted. Certainly, said T, these Folks are but in an ill condition, when 'tis a Menace for the Devils themselves to refuse to receive them : Thereupon a Huge Over-grown, Club- footed, Crump-Shoulder'd Devil, threw them all into a deep Hole. Seeing such a Monster of a Deyil, I ask'd him, how he eame to be so deform'd : And he told me, he had spoil'd his Back with carrying of Taylors : For, said he, I have been formerly made use of as a Sumpter to fetch them ; but now of late they save me that labour, and ōome so fast of themselves, that 'tis one Devil's work to dispose of them. While the Word was yet speaking, there came another Glut of them ; and I was fain to make way, that the Devil might Have Room to work in, who pil'd them up, and told me, they made the best Fewel in Hell.'* Digon yw hyna er dangos fod yn rhaid darfod i Ellis Wynn, redeg i ysbryd y gwaith Seisonig (yn hytrach Yspaenig) hwn ; canys cyfieithiad Seisonig ydyw o Yspaenaeg Don Francisco de Quévedô. Yn lle Wŵntner yr Yspaenwr, y mae y “ Bardd Cwsg' yn cymmeryd Tafarnwr ; ac felly yn ail foldio y cwbl i'w gyfaddasu i'r Cymry â Chymraeg, gan gadw ei ddullwedd a'i iaith drwyddo, yn höllol fel pe buasai yn wreiddiol. Y mae yr esiamplau ereill sydd genym o eiddo Ellis Wynn, yn ei ragymadroddion i “Lyfr Gweddi Úyffredin' 1710, ac i'r “Rheol Buchedd Sanctaidd,' yn dangos fod y dull dychymmygol barddonol yn eithaf naturiol iddo, yr hwn a wnai iddô yn ebrwydd yfed ysbryd beth bynag a gaffai yn tueddu i'r dull hwnw ; a'r hyn a brawf wirionedd yr hen ddïareb, “ Pob cyffelyb ymgais.'f Ond dichōn y gofyn rhyw rai, pwy oedd y @uevedo hwn, yr hwn y dywedir i Ellis Wynn ei ddynwared yn ei “Fardd Cwsg ?" Erancisco Gomez de Quevedo y Willegas (canys dyna ei enw yn llawn) a anwyd ym Madrid, yn Yspaen, Medi, 1550. . Yr oedd yn deilliaw o deulu uchel yn y wlad. Buasai ei dad, Pedro de Quevedo, yn ysgrifenydd i'r Ymherodres Mari, a'r Frenines Ann, gwraig Philip II. ; a'i fam, Donna Maria de Santibannez, yng ngwas- änaeth ystafell wely y frenines. . Felly dygwyd Quevedo ieuane i fyny megys yn y llys. Cafodd ddysgeidiaeth barotoawl i weinid- ogaeth yr offeiriadaeth babaidd ; ond blinodd ar dduwinyddiaeth, er iddo yn bymtheg oed gael ei raddio yn D.D., a throes ei efrydiaeth at y gyfraith, meddyginiaeth, ac athroniaeth. . O blegid iddo glwyfo gwrthwynebydd mewn ornest yn achos merch a fynai y ddau ei öhael, bu gorfod iddo ffoi o'r wlad, ac i Naples yr aeth, lle y croesawyd ef gan y gweinidog Yspaenaidd yn y llys hwnw. Cafodd ei garcharu * [Wision of Hell, p. 151. Edit. 1708.] + Rees's Biographical and Historical Description of South Wales, p. 118. 1703] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 275 amrai weithiau ar y dybiaeth o ysgrifenu cableddau ar y llywodraeth, y rhai a brofwyd o'r diwedd yn waith rhyw fynach, a chafodd yntau ei ryddhau, ae adferyd iddo ei ystâd, yr hon a drawsfeddiannasid gan y llywodraeth, o blegid, fel y tybid, ei fradwriaeth ; yr hon, er hyny, ni chafodd ei hir fwynhau, canys yr oedd wedi dinystrio ei iechyd trwy ei garchariad, fel y bu farw Medi 8fed, 1645, yn 65 oed. Ysgrifenodd lawer o weithiau barddonol a rhyddieithol ; ond ei Suenos, neu Weledigaethau, yw y rhai mwyaf poblogaidd, y rhai ydynt amrywiol ffug-weledigaethau o'r byd arall, lle y mae yn gosod allan ddiwedd gwageddau bydol, a'r cospedigaethau a ddeuant am droseddau. Y mae yn dangos gwybodaeth helaeth o'r natur ddynol. Cyfieithwyd hwynt yn fuan i amrai ieithoedd, ac yn 1668, ymddangosasant gyntaf yn y Seisonaeg, o gyfieithiad Syr Roger l'Estrange ; ae mor boblogaidd oeddynt fel y daeth yr unfed argraff- iad ar ddeg allan yn 1715 ; ae argraffiadau a chyfieithiad newydd droiau wedi hyny. Y mae ei holl waith yn Yspaeneg yn 11 cyfrol, er nad ymddengys i'r ugeinfed ran o'i gyfansoddiadau ddiane heb eu dinystrio.* 7. “l “Ymadrodd Gweddaidd ynghŷlch Diwedd y Byd Neu Tueddiad at yr amser a digwŷddo Dydd y Farn Yn Cynwŷs hefŷd Mwŷ na dau cant o Englynion Duwiol; o erfŷniad am drugaredd. Yn ôl dosparth y Prif-Feirdd, wedi i'r Pof-feirdd rhag eu llygru, eu rhoi allan mewn Cerdd i'w cadw mewn parch. Argraphwyd yn y Mwŷthig, Ac ar werth yno, gan Thomas Jones, yn ei Dŷ êf, yn yr Hwŷlfa a elwir, mr. Hill's Lane.” [Nid oes wrtho nac enw yr awdwr na dyddiad; cynnwys 64 o dudalenau 18plyg.] Y mae i hwn ragymadrodd ' At y Darllenwr,' gan Thomas Jones, |le y dywed-“Yn y flwyddyn o oed Iesu 1700.TGwr bonheddig ô Sir Ddinbŷch (sef Mr. William Anwŷl) a roddodd y Coppi'yn ysgrifen 9 Law deg i mi, iw Argraphu os gwelwn i yn dda?TAó a g.dywedodd wrthif ei gael ef ymhlas Sr. Richarà Wŷnn (sef Yngwŷdŷr yn Sir Ddinbŷch) ar ôl marw Sr. Richard Wŷnn. Ônd ni wyddeu ef pwy oedd yr Awdwr, na pha bryd yr yscrifênnwyd ef. Nid oedd mo henw'r Awdwr wrth y Gŵaith, iïa'r arñser yr ysgrifen- ywyd ef chwaith ; Ac ni fedrais ïf etto wybod pwy a'i hysgrifeiïnodd; Ond am yr amser yr yscrifenwyd ef, yr ydwŷf ŷn deaìi ŵrth yr hyn a. ddarllenais.ynddo, (ag a ellwch chwitheu ddarllain yn y tu ğiweddaf or ail ddalen o hono) ei ysgrifennu ef ar ol marw y Fren- hines Elizabeth o fendigedig goffadwriaeth.” Maint y llyfr yw 24 tudalen 12plyg. Y mae ynddō, heb law rhyddiaith, 2Ô1 o * Englyn- ion Erfyniad am Drugaredd.' 8. “| “Ymddyddan rhwng hen Ddyn dall a'r Angau.' Mwythig. 8plyg.f ė * Penny Cyclopaedia. t Dilynwyd Mr. Moses Williams, gan mwyaf yn y rhestr hon. 276 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1704 9. “| * Extraordinary use of the Articles exhibited against the Bishop of St. David's further eleared and made plain. 1703.”* 10. * The Life of John Williams, Lâ Keeper of the Great Seal, Bishop of Lineolm, and ABp. of York, In the Reigns of King James, and King Charles the First. Wherein are related several Occurrences of those Times both in Church arid State. With an Appendix, giving a just Account of his Benefactions to St. John's College in Cambridge. By Ambr. Philips, Fellow of the same College. The Second Edition. Cambridge, Printed for A. Roper at the Black Boy ; and R. IBasset at the Miter in Fleetstreet. 1703.' 11. * Letter to the Arch-Deacons and the rest of the Clergy of the Dioeess of St. David'. By the Archb. of Canterbury. 1703.” Pwnc y llythyr yw y personiaid tlodion gyda dim ond 30p. y flwyddyn yn y sir hon. 12. “| * Amores Britannici. Epistles heroie and gallant, from Henry II. to Rosamond, King John to Matilda, Queen Catherine to Ower, Tudor, and Owen Tudor to Queen Catherine. 1703,' 1704. 1. Annogaeth i gymmuno yn fynych, yn y Sacrament Sanctaidd o Swpper yr Arglwydd. Gan ei Ras John, gynt Arglwydd Arch- Escob Canterburi. A gyfieithwyd i'r Gamberaeg allan o'r pymtheg- fed Argraphiad yn Saesonaeg. Argraphwyd yn Llundain. 1704.' Yr awdwr hwn, JoHN TILLOTSON, D.D., archesgob Caergaint, oedd fab i frethynwr yn Sowerby, yn sir Gaerefrog, ac a anwyd yn 1630. Cafodd elfenau ei ddysgeidiaeth ym mhlith y Puritaniaid, ac wedyn yng Nghaergrawnt, lle y daeth yn gydymaith o'i goleg. Yn 1664, dewiswyd ef yn bregethwr i Gyfreithdy Lincoln, ac yn ddarlithwr St. Lawrens. Yn 1679 daeth yn adnabyddus â Siarl, Iarll (wedi hyny Dug) y Mwythig, a'r hwn, trwy ei ddull hynaws, a droes efoddi wrth Babyddiaeth. Yn 1683, ymwelodd ag Arglwydd Russell, pan ydoedd dan gondemniad, a gweinyddodd iddo yn ei fynydau olaf ar ei ddienyddiad, yr hyn, yng nghyd â rhai ymddyg- iadau gwladyddol ereill, a'i hynododd fel Chwig cryf ym mhlith pleidiau gwladyddol yr oes. Yn 1689, gwnaed ef yn ddeon a phrebendari St. Paul. . Yn 1691, enwyd ef yn archesgob Caergaint, ac ar yr un pryd cafodd ei dyngu yn un o'r dirgel-gynghor, i lyw- odraeth William III. a Mari. Yn 1694, cafodd ergyd o'r parlys, o'r hyn y bu farw Tach 22fed, yn 65 ml. oed. Yr oedd y pregethwr * Gwel rhif 5, d.f, 1701 ; a rhif 5, d.f. 1702. 1704] TLLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 277 mwyaf poblogaidd yn ei oes. Y mae ei waith yn dair cyfrol fawr º unplyg, y rhai a gyhoeddwyd gan ei weddw wedi ei farwolaeth ; ae y maent hefyd yn gyfrolau 8plyg, ac un argraffiad yn gyfrolau bychain llogell, yn lluaws o nifer, o ddeutu 24plyg.* 2. * Atcofiad o'r Scrythyr ; neu, Holiadau ac Attebion: Ynghŷd a'u Profiadau Allan o'r Scrythyr Lan. Argraphwŷd yn y Mwŷthig, 1704. Ac ar werth yno Gan Thomas Jones.' 3. * Cymmorth i'r Cristion a Chyfarwyddiad i'r Gwr Ieuangc : Yn Cynnwys, I. Hyfforddiadau Athrawiaethol er iawn hyfforddi ei IFarnedigaeth. II. Cyfarwyddiadau buddiol yn dangos pa fodd i dreulio ei holl fywyd. III. Cynghorion Neillduol yn dangos pa fodd i dreulio pob diwrnod. Mewn Perthynas i'w 1. Weithredoedd Naturiol. 2. Gorchwylion Moesol. 3. Difyrrwch angenreidiol. 4. Dyledswyddau Crefyddol. Yn fwy Neillduol, Ynghylch 1 Gweddi Gyhoeddus. 2 Deuluaidd. 3 a Dirgel. Darlleniad a Gwrandawiad y Gair. Derbynniad Swpper yr Arglwydd. Gan W. Burkitt, Gynt M.A. o Pembrook E[all yng Haergrawnt, ac yr Awrhon Wiear o Dedham yn Essex, wedi ei Gyfieuthu i'r gymraeg er llês i'r Cymru. Argraphwyd yn y Mwŷthig gan Thomas Jones, 1704.” Y mae yr hysbysiad canlynol, yn y ddwy iaith, ar gefn dalen y rhagymadrodd.:— * Cyfieuthad, ac Argraphiad y Llyfr hwn, A Llyfr Arall a Ar- graphwyd yn ddiweddar (o waith Mr. Ellis) a elwir Cristionogaeth yn Gynnwŷs,f A ddibenwyd yn fwyaf ar draul neu Gost Mrs. M. Crowther, Saesnes Fonheddig, Ae hefyd drwy helaeth Gyd-roddiad N[r. Caleb D'Avenant o Gaer-Frangon.” Diwedd y rhagymadrodd a amserir ! Ebrill 25, 1704.? WILLIAM BURRITT, A.C., a anwyd yn Ffletcham, yn sir North- ampíong.yn 1650, ag a fu farw 1708. Ystyrid ef yn ddyn duwiol a haelfrydig, ac ysgrifenodd amryw lyfrau, heb läw Esboniad ar y Testament Newydd, yr hwn sydd er ys blynyddau bellach wedi &i gyhoeddi yn Gymraeg.j. 4. * Amddiffyniad byrr dros y bobl (mewn gwawd) a elwir Quakers. Gan W. Chandler, A. Pyott, John Hughes, ac eraill.” Llundain. 12plyg. * Stephen Jones's New Biographical Dictionary. “F Gwel rhif 3, d.f. l703. # Jones's Biographical Dictionary. 278 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1704 5. * Gwyddorion y Gwirionedd, neu y pethau hynny ynghylch athrawiaeth ac addoliad y sicr Gredir ac a dderbynnir gan y bobl a elwir Quackers, &c. Gan Jo. Crook.' 8plyg. 6. ' Cyngor Difrifol i Geidwaid Tai i osod i fynu Addoliad Duw yn eu Teuluoedd. Gyda Gweddiau Beunyddiol i'w harferu Fore a EIwyr. ~ Argraphwyd yn Llundain. 1784.' Yr awdwr, meddai Moses Williams, ydoedd George Lewis, ficar Abergwili.* 7. * Bloedd-nad Ofnadwy, Yr udcorn diweddaf Neu Ail-ddyfodiad Christ i farnu'r Byd; ar wedd Pregeth. Ynghyd a rhai Caniadau deunyddiol i annerch y Cymru. Ac Hyfforddiad i'r anllythrenog i ddysgu darllen Cymraeg. O Waith John Morgan, Fiear Aber- Conwy. Argraphwŷd yn y Mwŷthig, Ac ar werth yno gan Thomas Jones. 1704.” [18plyg.] 8. * Bucheddau'r Apostolion a'r Efengylwyr A gasglwyd allan o'r Ysgrythur-Lân ac o Ysgrifeniadau'r Athrawon Goreu. Gan E. S,# Person Bettws Gwerfil Gôch. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thos. Jones 1704.' [16plyg.] Ar ddiwedd y Cyflwyniad i “Joan Arglwydd Esgob Bangor,' ceir ceir yr enw ' Edward Samuel,' yn gyflawn. EDWARD SAMUEL oedd berson Llangar, o'r fl. 1720 i 1748, a gynt person Bettws Gwerfil Goch, nid pell o'r un lle, yng nghwr isafj sir |Feirionydd. Ganwyd ef yn 1674, mewn lle o'r enw Cwt y Defaid, ym mhlwyf Penmorfa, yn sir Gaernarfon. Bu farw Ebrill, 1748, yn 74 oed, a chladdwyd ef ym mynwent Llangar.$ Cyfansoddodd y Parch. W. Wynn, o Langynhafal, bedwar o englynion ar ei farw- olaeth,| a dywedir, “ a Dafydd Samuel, ŵyr yr hen Samwelo Langar, a'u hysgrifenodd yn Llundain, Gorph. 15, 1790,” ar y ddalen o'r hwn y cafwyd hwynt gan Glyn Myfyr (O. Jones). Yr oedd Dafydd * Dau lyfr yn un yw y rhif 6 hwn a rhif l—y tudalenau yn rhedeg mlaen, y cyntaf yn terfynu yn 42, a hwn yn cymmeryd y 43 hyd 68. Nid yw enw y Dr. Tillotson wrth y cyntaf, nac enw George Lewis, ficar Aber- gwili, wrth hwn, er y gall fod Mr. Moses Williams yn gywir yn eu priodoli iddynt ; ond ar ddalenau y llyfr ei hun nid oes enw awdwyr nac argraffydd. *f Edward Samuel. # [Uchaf, a chyfrif oddi wrth y môr.] $ [Rhagymadrodd y Parch. D. Silvan Evans i'w argraffiad o Gyfieithiad Edward Samuel o waith Grotius ar “ Wirionedd y Grefydd Gristionogol ' (Caerfyrddin, 1854, 16plyg). Gwel rhif 10, d.f. 1716.] || Gwel y Gwyliedydd, Medi, 1831, t. 185. 1709] ILLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 279 Samuel yn llawfeddyg ar fwrdd y llong Diseovery, gyda'r Cadben Cook, ar ei fordaith o gylch y byd. Yr oedd yn llygad-dyst o'r gyflafan echrydus a ddygwyddodd i'r morwr enwog hwnw ar lanau ynys Owhyhee. Yr oedd yn fardd ac ysgrifenydd enwog, a chyhoedd- odd hanes manwl am yr erchylldra hwnw yn y flwyddyn 1786. Bu D. Samuel farw yn 1799.* 1705. 1. * Pregeth o achos y Dymmestl Ddinystriol, Tach. 26, 27, A.D. 1701, ar Preg. vii. 14.' Llundain. 4plyg. 2. * E[ymnau Scrythyrol, yn cynnwys Achosion perthynasol o foliant yng Weinidogaeth y Sacrament o Swpper yr Arglwydd ; &c.” 8plyg. Dichon mai ail argraffiad ydyw, neu fod hwn neu y llall wedi ei gamddodi.f 3. “| * An account of the Convincement, Exercises, Services, and Travels, of that ancient Servant of the Lord, Richard Davies, with. some relation of ancient Friends, and of the spreading of truths in North Wales.” Bu chwech argraffiad o'r llyfr hwn yn y ganrif hon (y 18fed), a chafodd yn ddiweddar ei gyhoeddi o newydd yn Gymraeg. Crynwr oedd Richard Davies, ac yn anneddu yn y Cloddiau Cochion, ger Meifod, yn sir Drefaldwyn. Yr oedd yn un hynod o selog a llafurus · o'r blaid hòno yn ei oes, a dyoddefodd gryn lawer o blegid hyny. Cynnwysa fwy o hanes y Crynwyr yng Nghymru nag a geir mewn un lle arall. 4. “The Bishop of St. David's Windicated.'t 5. * The ease of Sir Humphrey Mackworth, and of the Mine Ad- venturer, with respeet to the irregular proceedings of several Justices of the Peace for the County of Glanmorgan, and of their agents and Dependents.' London, 1705. 4to. Dyma ddadl y mwngloddiau yn dyfod drosodd i'r canrif hwn, wedi bod ysgrifenu brwd, a chyfreithio eostus, ar hyd yr hanner diweddaf o'r 17fed canrif.$ * Gwel Cambrian Register ; a Williams's Eminent Welshmen. [* David ÃSaomwell' yr arferai y meddyg ysgrifenu ei enw.] * Gwel rhif 1, d.f. 1703. # Gwel rhif 5, d.f. 1701 ; rhif 5, d.f. 1702 ; a rhif 9, d.f. 1703. $ Gwel rhif 1, d.f. 1642; rhif 2, 3, d.f. 1649 ; rhif 2, d.f. 1660 ; rhif 3, d.f. }} rhif 11, d.f. 1623; rhif 6, d.f. 1698; rhif 3, d.f. 1699 ; a rhif, 12 a 13, d.f. 1700. - 280 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1706-7 6. “The Parson's Jewel; or Morgan's Qualify'd Incumbent, wherein are contain'd all the niceties a Clergyman is to observe from a Presentation to his Benefice to his Qualifying himself at the next Quarter Session at his Induction. By Walter Morgan, Wicar de Iure of Llan-tri-Sanct in County Glamorgan, Clerk, and Chaplain to the Countess-Dowager of Peterborough, lately Deceas'd. Duro flagello mens docetur rectius. F* London : Printed for Edward Ewets, at the Green Dragon in St. Baul's Church-yard. 1705.” Y mae “ A. Prayer for the Queen '(=Gweddi dros y Frenines Ann) yn ei ddiwedd. Cynnwysa 20 tudalen 4plyg.. 1706, 1. * Natur Conffirmasiwn wedi ei hegluro drwy holi ac ateb.' 8plyg. 2. * Y Rhybuddiwr Crist'nogol, &c.' Llundain. Ymddengys fod hwn yn ail argraffiad,* neu fod camosodiad yn awr neu o'r blaen. 3. Cyfoeth i'r Cymru. Neu Drysor y Ffyddloniaid. Wedi Ei Egoryd Mewn amryw o Bregethau, er Mwyn gwneuthur gwerth- fawrogrwydd, hawddgarwch, a godidawgrwydd Christ yn fwy adnabyddus dymunol a Chymeradwy. A'r Nefoedd yn agored, a'r uniawn Ffordd iddi. Mewn dwy bregeth. Gyda Galwad i Bech- aduriaid gan Grist ei hun. A Rhybudd o'r nefoedd i wilio a gweddio, ac i ymbarotoi erbyn Marwolaeth ar farn. Gan William Dyer. Wedi ei gymreigio gan ûn a Chwennychai lesâd i lawer. Argraphwyd J. ag D. Bridge yn Austin-Friar yn Llundain yn y Elwyddyn 1706.” Ail argraffiad yw hwn.f 4. * Case between W. Ensworth and Mary Griffith respecting Tands at Llanvilling and Pennant, the Estates of W. Griffith. 1766.” Folio.1 1706-7. 1. * Cases (both Appellants and Respondents) of Capt. David Eyton and John Eyton and John Eyton, Jane, his Wife, and Ann Eyton, respecting their Property in Flintshire. 1706-7.” Folio.$ * Gwel rhif 1, d.f. l689 : y mae y rhif hwnw, a'r l a'r 2 hyn, yn ol Mr. lMoses Williams. + Gwel rhif 4, d.f. 1688. # J. R. Smith's Old Book Circular. S J. R. Smith's Old Book: Circular. 1707] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 281 1707. 1. . Cadwyn euraidd, &c. neu ystyriaeth byr o'r pedwar peth olaf, sef, Marwolaeth, Barn, Uffern, y Nef.” 8plyg.* 2. * Egwyddorion y Grefydd Gristionogawl, &c. O Gyfieithiad William Evans.” Mwŷthig. 8plyg.f Cyfieithiad newydd yn gystal ac argraffiad newydd o * Gatecismi y Gymmanfa,' ef allai yn gwneyd y pummed argraffiad.j. Mr. WILLIAM EwANS, y cyfieithydd, ydoedd athraw yr Athrofa Eresbyteraidd yng Nghaerfyrddin, ae efe ydoedd yr athraw cyntaf a gadwodd yr athrofa hòno, ac yn weinidog y gynnulleidfa Ymneill- duol yno. Ni ddywed yr haneswyr un o ba le ydoedd Mr. Evans. Ond dywedir y cafodd ei ddysgeidiaeth yn Ystrad Walter, o dan y rhagorol Rhys Prydderch, yr hwn oedd yn cadw ysgol i wŷr ieuane a fwriadent ymroddi i'r weinidoaeth ym mhlith yr Ymneillduwyr yn yr oes hòno. Urddwyd Mr. Evans ym Mhencader, yn 1688, lle y bu bymtheg mlynedd, a symmudodd i Gaerfyrddin yn 1703. Dywedir ei fod yn ddyn rhagorol o ran ei dduwioldeb, yn bregethwr da, yn weinidog ffyddlawn, ac yn ysgolhaig gwell na'r cyffredin. Eu farw yn 1720, wedi bod 32 mlynedd yn y weinidogaeth.$ 8. * Amser, a diwedd Amser ; Yn Ddau Draethawd: Y cyntaf ynghylch Prynu'r Amser : Yr ail ynghylch ystyried ein Diwedd. A Osodwyd allan gyntaf yn Saesonaeg gan John Madyn. Ac a gyf- ieithwyd yr awrhon i'r Gymraeg er daioni i'r Cymru. Llundain : Argraphwyd i Eben. Tracey, dan Lân y Tri Bibl ar Bont Llundain. 1707.' Y mae yn ei ragflaenu ddau gyflwyniad; un * At y Gwir-Barch- edig Dad yng Hrist Humphrey gan Rad Duw Esgob Caerffawydd,” a'i arwyddo–“Samuel Williams;' a'r llall “At y Darllenydd o Gymro diledryw, Annerch,' a'i arwyddo–“Samuel Williams. Aber Trosol, . ym mhlwyf Llandyfriog ger llaw Emlyn, y 5 o Ebrill yn y flwyddyn 1703.'. _Yr S. W. uchod ydoedd ficar Llangynllo a Lländyfrïog, ger Castell Newydd yn Emlyn, a thad y Parch.TMoses Williams.| * Yn ol Moses Williams. -F Yn ol Moses Williams. „gwel rhif 4, d.f. l664 ; rhif 1, d.f. 1679 ; rhif 3, d.f. 1693 ; a rhif l, d.f. 1701. $ Hanes Crefydd yng Nghymru, gan Peter, t. 604; Hanes Ymneillduaeth, t. 429. [Cymh. rhif 6, d.f. 1714.] | Hanes y Bedyddwyr; a Llythyr y Parch. D. Silvan Evans. Gwna Mr. Williams gamgymmeriad yn ei Biog. Dict. of Eminent Welshmen, trwy alw y lle yn “Nantgunllo,' gan ei gamgymmeryd, dichon, am * Nantgwnlle,” neü “Llancwnlle,' yr hwn sydd yn Nyffryn Aeron, ac ym ugain milltir, o leiaf, o #ğ" [neu Langynllo. Y mae Llangynllo a Llandyfrïog yn cyffinio â'u gllydd. -* 36 282 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1707 JOHN Fox, neu JOHN MADYN, ydoedd weinidog Pricklehurst, yn sir Gaerloew, lle y gwnaeth ddaioni mawr yn y wlad. Wedi ei ðroi allan, daeth yn weinidog yn Nailsworth.* 4. * Archaeologia Britannica, giving some Account additional to what has been hitherto Publish'd, of the Languages, Histories and Customs of the Original Inhabitants of Great Britain: from Collee- tions and Observations in Travels through Wales, Cornwal, Bas- |Bretagne, Ireland and Seotland. By Edward Lhuyd M.A. of Jesus College, Keeper of the Ashmolean Museum in Oxford. Wol. I. Glossography. Oxford, Printed at the Theater for the Author, MDCGwII. and sold lby Mr. Bateman in Pater-Noster-Row, London : and Jeremiah IPepyat, Bookseller at Dublin.” [Folio.] EDWARD LLOYD neu LLWYD, yr hwn a'i dyry yn ol yr hen lythyr- eniad * Lhwyd,”f ydoedd fab o ordderch i Edward Llwyd, Ysw., o Lamforda, ger Croesoswallt, yn sir y Mwythig, o Bridget, ail ferch — Price, Ysw., o Glanffread,t ym mhlwyf Llanfihangel Geneu'r Glyn, ym mharth uchaf sir Aberteifi. Gallai rhywun ei wneyd yn fwy o Sais na Chymro:$ ond efe ei hun a ddywed, * Nid wyf yn honi fy hun yn Sais, ond hen Frytwn, ac yn ol yr achau Cymreig, yn deilliaw o du fy nhad, oddi wrth Elidyr Lydan- wyn, fab Meirchion, fab Ceneu, fab Coel Godebog, yn nhal- * Palmer's Calamy's Noncon. Mem. vol. ii. p. 233. + [Lhuyd oedd ei lythyreniad ef ei hun, gan yr arferai w yn lle w, yn gystal ag lh yn lle ll..] if [Glan Ffréd y seinir yr enw yn y gymmydogaeth : Ffrêd hefyd y seinir enw y Santes Ffraid, yn Llan Sant Ffraid, gan drigolion Ceredigion. Nid ymddengys nemawr o sail i dybied mai llygriad yw Glan Ffred o Glan Ffrwd, fel y tybia rhai, o ran y bod y lle ar lan ffrwd yr afon Eleri]. $ [Cymro ydoedd o ran tad a mam, ac nid oes fawr ammheuaeth nad yng Ngheredigion y ganed ef. Pe gamesid ef yn Swydd Amwythig, yr hyn yn • ddiau nis gwnaed, ni buasai hyny mewn un modd yn ei wneuthur yn Sais ; canys Cymraeg a arferid y pryd hwnw o ddeutu Croesoswallt, ac nid yw wedi diflanu yno eto ; ac er prawf, gellir crybwyll fod gwasanaeth Cymraeg yn cael ei gynnal ar y Suliau ym rhai o'r eglwysi yn y gymmydogaeth hòno y dydd heddyw, er eu bod yn gorwedd o fewn terfynau swydd Amwythig. IEr nad oes, i'm tyb i, nemawr o achos petruso pa le oedd genidfan Edward Llwyd; eto nid gwiw celu nad yw y peth yn gwbl amlwg. Y cofnod canlynol o barthed Ile ei enedigaeth a gymmerwyd allan o ddernyn ar gadw yn y Gywreinfa yn Rhydychain, ac ymddengys iddo gael ei ysgrifenu pan oedd Llwyd eto yn fyw. Gosodir ef yma air a llythyren fel y mae yn yr iaith yr ysgrifenwyd ef ynddi. * Edward Lhuyd was born at Lappiton Parish. His nurse is now living at; Crew Green where he was nursed, at Mrs. Judith Cowfield at Lappiton. His nurse says he is 4:: years old three days before Michaelmas, according to Catherine Bowen his nurse to the best of her (knowledge) memory.” Pa le y mae * Lappiton ' nis gwn, gan na fedraf gael fod un plwyf o'r enw hwmw yng Nghymru na Lloegr. Dywed Baxter (yn ei Adversaria) farw Llwyd È y *a o Orphenaf ; ond tebycach mai ar y 29fed o Fehefin y dygwyddodd yny. 1707] LLYFRYDDIAETH Y CYMERY. 283 -aeth Rheged, yn Scotland, yn y bedwaredd ganrif, cyn i'r Sacsoniaid ddyfod i Ynys Prydain.” Ei linach yn gyflawn a redai fel hyn:–“ Edward ab Edward ab Edward ab Sion ab Sion ab Sion ab Rhisiart ab Meredydd ab Madog ab Griffri Fychan ab Blad ab Gwion ab Rhadfarch ab Aper ab Gwrgi ab Hedd IMolwynog ab Greddf ab Tygynnydd ab Llawr ab Llawfrodedd Farchog ab Aper ab Tudwal Gloff ab Rhodíi Mawr ab Merfyn Frych ab Gwrhyad ab Elidyr ab Sanddef ab Alewn ab Tegid ab Rhaid ab Dawc ab Llywarch Hen ab Elidyr Llydanwyn.' Dyn o fywyd rhydd ac anfoesol oedd ei dad, yn cadw trythylliaid, gan hudo boneddigesau o'u morwyndod. Yr oedd cytundeb priodas wedi ei wneyd rhyngddo a mam yr awdwr hwn, ond ni phriodasant, gan fod ei etifeddiaeth wedi ei threulio a'i gwerthu i Syr Watcin W. Wynn. Ganwyd E. Lhwyd yn 1660. Aeth i Goleg yr Iesu, yn Rhydychain, Hydref 31, 1682, a dywedir iddo farw yng Ngorphen- af, 1709, yn 49 oed. Rhoddwyd ef yn is-geidwad, ae wedi hyny yn uch-geidwad, i Amgueddfa Mr. Ashmol, yn Rhydychain, lle yr oedd ef ei hun wedi rhoddi amryw bethau cywrain i'w cadw. Ei orchwyl oedd teithio o'r naill fan i'r llall, trwy Gymru, Iwerddon, a Scotland, i olrhain hen garneddau, hen arfau rhyfel, hen weddillion mewn mawnogydd a chreigiau, a hen golofnau, croesau, a beddadeilau, &c. Cyhoeddodd amrai weithiau dysgedig [gwel rhif 7, d.f, 1699,] heb law yr uchod; cynnwysiad a dosbarthiad yr hwn sydd fel y canlyn:— 1. Geirdarddiad Cymhariaethol. 2. Geir-restr Gymhariaethol o ieith- oedd Prydain a'r Iwerddon. 3. Gramadeg Llydawaidd, wedi ei gyfieithu o'r Ffrancaeg. 4. Geir-restr Lydawaeg a Seisoneg. 5. Casgliad o Eiriau wedi eu gadael allan o Eirlyfr y Dr. Davies. 6. Gramadeg Cernywaeg. 7. Rhestr o Lawysgrifau Cymreig. 8. , Geirdarddiad Prydeinaidd. 9. Byr Arweiniad i'r Wyddelaeg, neu yr hen iaith Albanaidd. 10. Geirlyfr Seis-Wyddelig, yng nghyd â rhestr o Lawysgrifau Gwyddelig. Y mae yn llyfr mawr unplyg. Dywedir fod rhai gweddillion o'i ysgrifeniadau anghyhoedd yn Wynnstay, sir Ddinbych.* 5. * Rhybydd caredig i bob Tyngwr ofer.” Llundain. 12plyg. 6. M| * Eglurhad Byr o'r Catechism. Gan W. Asaph.” Y Dr. W. Beveridge a feddylir. Nid oedd wyneb-ddalen i'r un a ddaeth i'm llaw. Y mae y “Rhaglythyr Annerch ' wedi ei amseru * Llundain, mis Medi 19, 1704;' ond yn ei ddiwedd y mae hysbysiad y cyhoeddid “Y Llyfr Gweddi Gyffredin, gŵyl Fihangel nesâf, f708.” g„wi amseriad yr argraffiad Seisonig ydyw 1704, dair blynedd yn Ol. 7. * Amser, a diwedd Amser; yn ddau Draethawd : Y cyntaf ynghylch Prynu'r Amser; Yr ail ynghylch Ystyried ein Diwedd. A osodwyd allan gyntaf yn Saesonaeg gan Ioan Ma dyn. Ac a gyfieithwyd yr awrhon i'r Gymraeg er daioni i'r Cymru. * Meyrick's History of Cardiganshire ; Gwladgarwr, Rhagfyr, 1837 [t. 309]. 284 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1707 Llundain: argraphwyd i Eben. Tracey dan Lún y tri Bibl ar Bont Llundain. 1707.” Dyma, ymddengys, ddau argraffiad gwahanol o'r un llyfr yn yr un flwyddyn.* Cyfieithir enw yr awdwr, John Foac, yn Ioan Madyn, neu Ioan Lwynog, yma. Ymddengys fod y galwad gymmaint am y gwaith da hwn, fel y penderfynodd yr un gwr, Mr. Samuel Williams, roddi dau argraffiad o hono yn yr un flwyddyn. Yn rhag- flaenu hwn y mae dau lythyr gwreiddiol–“Y Llythyr Gorchymyn- edig'–“At y Gwir Barchedig Dad yn yr Arglwydd, Humphrey, gan IRad Duw Arglwydd Escob Caerffawydd.” A'r llall at 4 At y Dar- llenydd o Gymro diledryw, Annerch.' Ae wedi ei arwyddo, “ Yr eiddot ynddo Ef, yn llaw yr hwn y mae ein E[amserau. Aber Trosol, ym mhlwyf Llandyfriog, ger llaw Emlyn, y 5 o Ebrill, yn y flwyddyn 1703. Samuel Williams.” Am y cyhoeddydd, Ebenezer Tracey, dywedwyd am dano, “Nid yw ei grefydd yn cael ei chyfyngu i'r eglwys yn fwy nag i'r siop ; y mae ei ymddygiad yn ei deulu yn ddifrifol ac esamplaidd; ei ddefosiwn yn wastadol ; ei ofal dros ei dylwyth yn dyner ac am- mhleidiol ; ac yn ymddangos tuag at ei wasanaethwyr yn fwy fel tad na meistr.”— Dunton. *. 8. * The Case of Sir Humphrey Maekworth, and of the Mine Ad- venturer, with respect to the extraordinary proeeedings of the Agents, Stewards, and Dependents of the Right, Hon. Sir Thomas Mansel, Bart. London. 1707.” 4to.f ' 9. * Some Aecount of Mines, and the Advantages of them to this Ringdom, with an Appendix relating to the Mine Adventure in Wales. By Thos. Heton. " London, Printed by W. B. for John Wyat, at the Rose in St. IPaul's Churchyard. MDCCwII.” 4to. Y mae gyda hwn wyneb-arlun, pais arfau y Preisiaid o Gadnant, yn sir Fon. Y mae rhestr o hen lyfrau cywrain ar Fwngloddiau a gyhoeddasid o'r blaen. Rhoddir hanes hefyd am fwngloddiau yn siroedd Aberteifi a Morganwg. 10. * Llyfr o Weddiau Duwiol, Yn Cynnwys ynddo Mwy na Saith ugain o Weddiau ar amryw Achosion, Ac ar bob amser Cyfaddas i Weddio, yn Gyffredinol ac yn Neilltuol. Y Gweddiau hyn a gasglwyd allan o waith yr Awdwyr goreu yn Saesnaeg, Ac a gyfieithwŷd ir Iaith Gymraeg. * Gwel rhif 3 y flwyddyn hon. *f Gwel rhif 1, d.f. 1642 ; rhif 2, 3, d.f. 1649 ; rhif 2, d.f. 1660 ; rhif 3, 1670 ; rhif ll, d.f. 1693 ; rhif 6. d.f. 1698 ; rhif 3, d.f. 1699 ; rhif 12, 13, d.f. d.f. 1700 ; a rhif 5, d.f. 1705. 1708] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. . 285 Argraphwyd yn y Mwythig, 1707. Ae ar werth yno gan Thomas Jones yn ei dŷ yn agos i Hewl Merdal.' 1708, 1. * Eglurhad ar Gatechism yr Eglwys, Wedi ei gyfieithu, Er mwyn a lles Escobaeth Llanelwy. A. Brintiwyd yn Llundain, ag ar werth gan Edm. Powel yn Black-friars, a Rob. Whitledge yn Ave-Mary-lane; gan S. Rogers · yn Abergafenni; R. Munshull yn Caerlleon ; a J. Rogers yn y |Mwythig. 1708.' Yr oedd ym mhlith yr Anghydffurfwyr neu grefyddwyr yr oes flaenorol, amryw o'r enw Rogers. Y mae genym hanes am ddau Gymro, sef Hugh Rogers, o Dref Newydd, yn sir Drefaldwyn, yr hwn a drowyd o'i bwlpud yno yn 1662, a'r hwn a fu farw yn 1680; a Mr. Rogers, a drowyd o Gasgwent yn sir Fynwy ; a gallai mai mab i un o honynt ydoedd argraffydd y llyfr Cymreig hwn.* 2. * Catecism byr i Blant ; at yr hwn y chwanegwyd un arall, er Addysc i'r rhai sydd i'w derbyn a'u cymmeryd i Swpper yr Ar- glwydd. Gan M. H.” Mwythig. 8plyg. Yr awdwr ydoedd y Parch. Mathew Henry, a dywedir mai y cyf- ieithydd ydoedd y Parch. Jenkin Evans, gweinidog yr Ymneilldu- wyr yng Nghroesoswallt, ar awgrymiad yr hwn y chwanegodd Mr. LIenry y profiadau ysgrythyrol ar ol pob atebiad.f Y Parch. Jenkin Evans a anwyd yn sir Forganwg, ac yr oedd yn weinidog ieuanc yr Ymneillduwyr yng Nghroesoswallt. IDywed Mr. Henry am dano ei fod yn weinidog teilwng a da, ac yn ddyn rhagorol; a dywed bywgraffydd E[enry iddo wneyd llawer o ddaioni yng Nghroesoswallt, ac yn y wlad oddi amgylch. Bu farw Awst, 1709, yn 35 oed. Pregethwyd ei bregeth angladdol yno gan y Parch. M. Henry, ar 2 Tim. i. 12, y geiriau a ddewisasid gan Mr. Evans ei hun.f 3. “Y Llyfr Gweddi Gyffredin. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Thos. Jones.” Bris hwn oedd 88. heb gauad, neu yn gauedig am 10s. 4. * Llyfr y Psalmau. _ Argraphwyd yn y Mwythig, gan Thomas Jones. Tan arwydd y. Bel, rhwng marchnad y brethyn gwyn a marchnad y Pysgod.” * Palmer's Calamy's Noncon. Mem. vol. iii. pp. 494, 505. t Sir John B. Williams, Memoirs of M. Henry, p. 297. # Yr un, t. 351. 286 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1709 Yr oedd y ddau uchod yn un llyfr ; ond bod gwyneb-ddalen i bob un o honynt. 5. [! Memoirs of Monmouthshire, by N. Rogers.” 12mo.] 6. [“The Speech of an Antient Britain in Parliament, against an Exorbitant Grant. Together with Four more Speeches, spoken in the Treasury.” London : 1708, 8vo. * Price One Penny.” Yr “ Antient Britain' hwn ydoedd yr Anrh. Robert Prys, o Gilar, ym mhlwyf Ceryg y Drudion, Swydd Ddinbych. Cynnwys yr araeth 16 tudalen, Gweler rhif 6, d.f. 1702.] 1709. 1. “Y Gwrandawr Neu Lyfr yn dangos pa gynheddfau sydd reidiol i'r rhai a Ewyllysiant Gael Budd a Lles wrth wrando'r Gair a Bregethir. O waith yr awdwr Parchedig John Edwards, D.D. O gyfieithiad H. Powel. Llundain.' Yr oedd Mr. Howel Powel yn byw mewn lle a elwir Maes y Clettwr, yn Sir Frycheiniog, ac yn aelod cyfrifol a defnyddiol iawn gyda'r Bedyddwyr.* Ymfudodd i America tua'r flwyddyn 1712, ae ymsefydlodd yn weinidog i gynnulleidfa yn Cohensey, Jersey ]Newydd, lle y bu farw yn 1716.f 2. •| * Saith o Bregethau, sef i. Ynghylch y Pechod anfaddeuol yn erbyn yr Yspryd Glân, &c. ii. Dyledswydd ac Ymarferiad y Saint, &c. iii. Yr amser cymeradwy a dydd jechydwriaeth. iv. Diwedd amser a dechreuad Tragywyddoldeb. v. Ymroad Josua i wasanaethu'r Arglwydd. vi. Y ffordd i'r Nef wedi ei hamlygu. wii. Cyflwr dyn yn y byd a ddaw, &c. O waith Robert Russel, o YWadhurst yn Sussex, a'i gyfieithu i'r Gymraeg gan William Edwards. Allan o'r nawfed argraphiad a deugain yn y Saesneg. Pengwern s.y.h. Mwythig.'f 3. * Select Proverbs, Italian, Spanish, French, English, Scottish, British, &e. Chiefly Moral. The Foreign Languages done in IEnglish. T,ondon, Printed for W. Meadows, at the Golden Fann in St. IPaul's Church-yard. 1709.” * Ond dywed y Parch. T. Rees, mai gweinidog Eglwys Gynnulleidfaol yng INgwenddwr, Brycheiniog, ydoedd H. P. __Ef allai ei fod yn bob un o'r ddau, gan fod llawer o hen gymnulleidfaoedd Ymneillduedig yn gymmysg.—Rees's. AWon-Con. in Wales, p. 285. *f Hanes y Bedyddwyr, gan Thomas. # Yn ol Moses Williams. 17101 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 287 4. * Llyfr Gweddi Gyffredin a Gweinidogaeth y Sacramentau a Chynneddfau a Ceremoniau Eraill yr Eglwys, Yn ôl arfer Eglwys Loegr. Ynghyd a'r Psallwyr neu Psalmau Dafydd. Wedi eu Nodi i'w Darllain a'u Canu yn yr Eglwysydd. A. Brintiwyd yn Llwndain ag ar werth gan Edm. Powell yn y Black-fryers, a Rob. Whitledge yn Ave Mary Lane, a C. Browne yn Newgate Street. 1709.' 5. * Memoirs of Mr. James Owen, of Salop. London, Printed and Sold by J. Morphew near Stationer's Hall. 1709.” [12mo.] 6. * Taffy's Triumph : or, a New Translation of the Cambro-myo- maxia, in Imitation of Milton. By a Gentleman of Oxford, &c.' Unplyg bychan o 16 tudalen. Dywedir mai math o ddychan ydyw gan T. Holdsworth. Daeth allan hefyd argraffiad Lladin yn unig, yn yr un flwyddyn hon.* 7. ' Cases (both Appellants and Respondents) of Simon Lloyd, and W. Wynne, and his Wife, respecting the property of Meredith Lloyd. 1709.” Folio. 8. % The Mouse-trap, or the Welsh Engagement with Mice in IEnglish and Latin. 1709.'f 9. * Collection of Welsh Travels and Memoirs of Wales, the whole collected by J. T., a mighty lover of Welsh Travels. 1709-38.' 1710. 1. « Cred a Buchedd Gwr o Eglwys Loegr ; O Waith William Stanley, D.D. Deon Llanelwy. IPrintiedig yn Llundain, ae ar werth gan R. Whitledge, wrth lun y Bibl yn Ave-Marie-Lane, ger llaw Ludgate. 1710.' 168 tudalen, 18plyg. * [Enw y gwaith Lladin, yn ol y cyfargraff a welais i, sy fel hyn :— * Muscipula, sive Kambromyomaxia. Londini, MIDCCIx.' 8vo. Llyfram o 16 tudalen yw, a dychanu y Cymry yw ei amcan. Gwelais yng Nghofrestr un o lyfrwerthwyr Llundain, mai y Dr. Edward Cobden, archiagon Llundain, yr hwn a gyhoeddodd “Poems on Several Oecasions,' yn l748, ydoedd yr äwdwr ; a bod y Dr. Cobden hwn yn daid i'r diweddar Richard Cobden, A.S. ; ond ymddengys i mi fod y cyhoeddiad braidd yn rhy gynnar i'r llinach hon fod yn gywir. Tebycach mai gwaith Holdsworth ydyw, neu ei gydwaith ef a'r T)r. Sacheverel.] + Dyry un arall yr wyneb-ddalen fel hyn, yr hyn a ddengys mai yr un ydyw àg a gyhoeddwyd yedi hyny. Gwel rhif 9, d.f. 1738.; a rhif 4, d.f. í749. * A Collection of Welch Travels and manners in Wales, being a pleasant; relation of Dean Swift's Journey to that amcient Kingdom, amd remarkable passages that oecurred on the way, a trip to N. Wales by a Barrister, tuneral šermôn. Welch Schoolmaster, mouse trap, &c., by J. T.' 288 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1710 Yr oedd yr awdwr hefyd yn berson Henllan, ger Dinbych ; ac er mwyn plwyfolion y lle hwnw, y dywedir yn y rhagymadrodd, iddo fynu ei argraffu yn Gymraeg ; ac am y rheswm hwn, ei fod yn dangos beth yw athrawiaeth Eglwys Loegr, yn erbyn y Papistiaid a'r Presbyteriaid. Dyna fel y dywedir yn yr arweiniad i mewn. Ganwyd y Dr. Stanley, yn Hinchley, sir Lancaster. Cafodd ddeoniaeth Llanelwy yn 1706. Yr oedd yn ddyn mawr yn y llys a'r eglwys. Heb law y llyfr uchod, efe a gyhoeddoddrai pregethau; ond nid ydys yn gwybod fod dim o'i eiddo wedi ei droi i'r Gymraeg ond y llyfr uchod. Bu farw yn 1730, yn 68 oed. 2. “| * Saith o Bregethau, sef i. Ynghylch y Pechod anfaddeuol yn erbyn yr Ysbryd Glan, &c. ii. Dyledswydd ac Ymarferiad y Sainget, &e. iii. Yr Amser Cymeradwy, &e. iv. Diwedd Amser, &c. v. Ymroad Josuah, &c. vi. Y ffordd i'r Nefoedd wedi ei hamlygu. vii. Cyflwr dyn yn y byd a ddaw, &e. O waith Robert Russel, o Wadhurst yn Sussex. A genadwyd ac a entrwyd yn ol y drefn gyfreithlon. Wedi ei gyfieithu i'r Gymraeg gan Gwilym ab Iorwerth, allan o'r unfed argraphiad a deugain yn y Saeson- aeg. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thomas Durston.'* Ail argraffiad, tybygid; ond ef allai na bu ond un argraffiad, ac nad yw yr amseriad o'r blaen, y llynedd, na hwn eleni, yn gywir ; eto y mae rhai pethau yn arwain i feddwl y bu dau—y llall * o'r nawfed argraffiad a deugain,' a hwn * o'r unfed argraffiad a deu- gain.” Rhoddwyd y llall yn ol M. Williams, a hwn yn ol copi personol.f 3. • Y Namun un deugain Articlau Crefydd. O gyfieithiad J. D. SS. T. D. ac o adgyweiriad S. ae M. Williams.' Y trydydd argraffiad, wrthynt eu hunain.í Y gyhoeddwyr oedd- ynt Mï. Moses Williams, a'i dad Mr. Samuel Williams. Y cyfieith- ydd ydoedd y Dr. Davies, o Fallwyd. 4. * Annogaeth Fer i'r Cymmun Sanctaidd, gyda natur a mesur y parotoad i'w dderbyn. O gyfieithiad Thos. Williams.' Llundain. 12plyg. * Gwel rhif 2, d.f. 1709. + [Nid yw debyg y cymmerasid arg. 1710 o argraffiad llawer boreuach nag ' un i709. Cyffelybol yw mai yn y flwyddyn hon. (1710).yr argraffwyd y gwaith gyntaf ; aë mai amryfusedd yng Nghofrestr Moses Williams a barodd ei ōsod flwŷddyn yn gynnarach. Ac y mae yn ddilys na buasai yr un gwr yn wneuthur āau gyfièithiad o'r un gwaith, ać yn cymmeryd yr 41fed argraffiad eisomig yn sail i'w ail gyfieithiaâ, wedi cymmeryd ei gyfieithiad cyntaf o'r 49fed. 'Yr un, y mae yn ddigon amlwg, yw “WilliamTŷdwards' y naill â * Gwilym ab Iorwerth' y llall. # Gwel rhif 2 a 3, d.f, 1664. 1710] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 289 5. * Flores Poetarum Britannicorum Sef Blodeuog waith y Pryd- yddion Bryttannaidd. O gasgliad J. D. SS. Th. D. fal yr ydys yn tebygu. - Printiedig yn y Mwythig, gan T. Jones dros D. Lewys. 1710.' [12plyg.] Y D. Lewys hwn ydoedd y Parch. Dafydd Lewys; ficar Llan- gatwg, ger Castell Nedd; canys y mae y * Llythyr at y Darllenydd' wedi ei arwyddo * Dafydd Lewys. Llan-Llawddog, Gor. 10. 1710,” lle yr ydoedd y pryd hyn. Y Dr. Davies, o Fallwyd, a dybid oedd y casglwr. Detholion ydyw o waith hen feirdd, o dan wahanol benau neu bynciau. Y mae hefyd yn cynnwys * Llyfr Barddoniaeth o waith y Capten William Midleton.”* '6. * Llyfr Gweddi Gyffredin, &e. Argraphwyd yn Llundain gan Edm.. Powell, ac ar werth gan John Gouge yn Westminster Hall, a chan Edm. Powell, yn Black- frier, yn Llundain. 1710.' [Unplyg.] Llyfr Gweddi mawr i'r Eglwys ydoedd, ac y mae hyd yn hyn rmewn arferiad mewn llawer o lanau gwledig Deheudir Cymru. Ei olygydd ydoedd Elis Wynn, awdwr y * Bardd Cwsg.” Y mae Salmau Cân Prys yn gyssylltiol. Y mae * Hysbysiad ' neu rag- ymadrodd iddo gan y golygydd, a'r Hymn gladdedigaeth sy'n dechreu–“Myfi yw'r adgyfodiad mawr,' o gyfansoddiad yr un, ef allai.f Y mae yn chwanegol hefyd yr Erthyglau, o gyfieithiad y Dr. J. Davies, o Fallwyd; y rhai y methai Elis Wynn gael gafael arnynt, er eu bod wedi eu hargraffu lawer gwaith o'r blaen, nes iddo gael o * hir-olrhain' afael arnynt * drwy eglwyswr parchedig o Went.' Buasai yn brofedigaeth gref roi y rhagymadrodd gyflawn yma, fel na choller “briw-fwyd gweddill' y fath gofydd a'r gwr o Lasynys, oni buasai ei fod wedi ei argraffu yn gyflawn mewn lle arall ychydig flynyddau yn ol.í 7. * Undeb yn orchymynedig i ymarfer. Gan Daf. Phillips, Ferson Maenor Dewi, yn Sir Benfro. O gyfieithiad Samuel Williams.” Llundain. 8plyg. Samuel Williams ydoedd berson Llangynllo, yn sir Aberteifi, a thad Moses Williams. * Gwel rhif 1, d.f. 1593. [Argraffwyd ef o newydd yn Llundain ym 1864; ac yn ddiweddarach yn Llanrwst. Llyfryn o 94 tudalen yw yr ārgraffiad cyntaf.] + [Nid oes ammheuaeth mai Elis Wynn yw awdwr yr emyn hwn,] # Gwel y Gwyliedydd am Fedi, 1833, t. 275. 290 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1711 8. T| “Yr Ymarfer o Dduwioldeb ; yn Cyfarwyddo Dyn i rodio fel y rhyngo ef Fodd Duw. Yr hwn Lyfr a osodwyd allan yn Saesnaeg o waith y gwir barchedig Dâd yn Nuw Lewis Escob Bangor, ac a gyfieithwyd yn gymraeg o waith Rowland Waughan o Gaergai yn Sir Feirionydd, Wr bonheddig yn y Flwyddyn o oed Iesu 1620. Y Chweched argraphiad yn Gymraeg, wedi gwellau llawer o gam- yspeiladau oedd yn yr Argraphiadau eraill. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thomas Durston, lle y gellir cael Brintio pob math ar Gopiau am bris gweddaidd, a chael ar werth amryw Lyfrau Cymraeg a Saesneg.'* [8plyg.] 9. * Tour to Hafod, by J. E. Smith, M.D. F. R.S., &c. Accom- panied with splendid Wiews of the Scenery in the Grounds and adjacent Country. TIondon, 1710.” Folio. [Ymddengys fod yma gamgyflead o ganrif gron ; canys y mae yn bur amlwg mai y diweddar Syr James Edward Smith, D.M., yr hwn a aned yn Norwig yn 1759, ac a fu farw yn 1828, yw yr awdwr a olygir. Nid oedd Hafód yn lle o sylw yn y byd ar ddechreu y ganrif ddiweddaf.] 10. * Cardiganshire described with due form of the Shire Towns, as it was surveyed, by J. S.” (John Speed.) 11. * Testament y Deuddeg Patriarch, sef Meibion Jacob. A Gyfieithwyd yn Ffrangeg ae yn Duts.' 12. “Poem on Mrs. Mary Lloyd ofIDenbigh, on Mr. H. Waughan, on Mrs. Owen, on the Welsh Language, upon the Double Murther of Charles I, in answer to a libellous copy of Rhymes made by Wavasor Powell; to the Rt. Hon. Countess of Carbery, at her coming into Wales. 1710.' Awdures y llyfr uchod ydoedd * Orinda,' sef Mrs. Catharine Bhilips, gwraig Jas. Philips, Ysw., o'r Priordy, Aberteifi.f 1711. 1. * Y Athrawiaeth yn ol Duwioldeb, Gwedi ei Seilio ar Sanctaidd Serythyrau'r Gwirionedd ; ac yn gyttunol a rhan athrawiaethol IErthyglau a Chyfaddefiadau Protestanaidd Lloegr. Att'r hyn y chwannegwyd, Byr Hanes o Drefn Eglwys'r Efengyl yn ol y Scrythyrau. Gan Isaac Chauncy, M.A. A chwedi ei Gyfieithu i'r Gymraeg gan Matthias Maurice', er Cynnydd Gwybodaeth, a * Gwel rhif 1, d.f 1630; rhif 2, d.f. 1656; rhif 4, d.f. 1675; rhif 2, d.f. 1685 ; a rhif ll, d, f. 1700. - + [Gweler rhif 1, d.f. 1669.] 1711] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 291 Derohafiad Cyfiawnder, Cariad, ac Efengyl Iessu Ghrist ym Marn a Bywyd ei Frodyr a'i Gid-Wladwyr Anwyl y Cymru. Argraphwyd yn Llundain i'r Cyfieithydd, gan Edm. Powell, yn IBlack-friars, yn agos i Ludgate. 1711.' Y mae oll yn 420 o dudalenau 12plyg ; 24 o honynt yn cynnwys “Y Rhagymadrodd,' wedi ei amseru * Llundain, yr Ugain- fed dydd o'r Degfed Mis, 1710,' a'i arwydd ' Matthias Maurice.' ISAAC CHAUNCY, A.C., a D.M., ydoedd fab hynaf y Parch. Charles Chauncy, yr hwn oedd weinidog yn Ware, sir Hertfford, ac wedi dyoddef llawer o blegid ei anghydffurfiaeth trwy ormes yr Archesgob Laud, a ffodd i America, i'r lle y cyrhaeddodd yn 1638, lle wedi hyny y daeth yn llywydd Coleg Harvard. Ganwyd ei fab Isaac yn Ware, ac yr oedd tua dwy flwydd oed pan symmudodd y teulu i America. Cafodd elfenau ei ddysgeidiaeth yng ngholeg ei dad, ac wedyn yn Lloegr, a chafodd fywoliaeth blwyfol Wood- borough, yn sir Wilts, fel Presbyteriad, o'r hon y trowyd ef allan pan adferwyd Siarl II. Wedi hyny bu yn weinidog Ymneillduol yn Andover, a Llundain, lle y bu mewn dadl â'r Drd. Crisp a Williams. Gan ei fod yn rhy hoff o bregethu dadleuol, lleihaodd ei gynnull- eidfa, fel y rhoddodd ei ofal i fyny yn 1701, ond parhaodd yn athraw athrofa hyd ei farwolaeth, yr hyn a gymmerodd le yn 1712. Ysgrifenodd amrai lyfrau a ystyrid yn boblogaidd yn yr oes hòno. Yr uchod yw yr unig un a gyfieithwyd ac a gyhoeddwyd yn Gym- raeg.* Rhoddwyd ail argraffiad o hono yn y ganrif hon. 2. * Traethawd Ymarferol am gyflawn-awdŷrdod Duw a'i Gyfiawn- der ef yng nghyd â'r Pethau pwysfawr eraill, y rhai sydd yn tarddu oddiwrth ei awdurdod ef, sef Etholedigaeth, Prynedigaeth, Galw- edigaeth Effeithiol, a Pharhâd mewn Gras. Gan Eliseus Cole. O gyfieithiad H. Powel, o Faesclettwr, yn sir Frecheiniog.'+ Yr oedd dadleuon y * Pum Pwne' yn frwd iawn yn eglwysi yr Annibynwyr, y Presbyteriaid, a'r Bedyddwyr, yn y Deheudir, y dyddiau hyn. Yn un o gymmanfaoedd y Bedyddwyr yr annogwyd cyhoeddi y gwaith hwn, fel cais, er attal cynnydd yr hyn a ystyrid gan yr hen bobl yn gyfeiliornadau peryglus. 8. * Holl Ddyledswydd Dyn, Gwedi ei osod ar lawr mewn ffordd hynod ag Eglur, Defnyddiol i bawb, ond yn enwedig i'r Darllenydd mwyaf Annysgedig. Gwedi ei Dosparthu i xvii o Bennodau ; Y rhai, trwy ddarllen un o honynt bob Dydd yr Arglwydd, a ddarllenir i gyd trostynt deir-gwaith yn y Flwyddyn. Angenrheidiol i bob Teulu- oedd. Ynghyd a Dwywolder Neillduol ar amryw Achosion, A gyfiaethwyd yn Gymro-aeg gan J. Langford, M.A. Yr ail Ar- graphiad ar ôl manwl Chwiliad a delead Beiau'r Cyntaf. Hyd yn hyn yr Hen Iaith. * Wilson's History and Antiguities of Dissenting Chwrches, vol, i. p. 289.90. + Gwel rhif 1, d,f. 1709, 292 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1711 Argraphwyd yn Llundain gan Edm. Powell, yn Blagk Fryers, yn agos i Ludgate. MDCCXI.' Ymddengys fod hwn yn drydydd argraffiad.* Y mae hefyd wyneb-ddalen arall i'r— * Dwywolder Neillduol ar Amryw achosion, Yn gystal cyffredinol ag anghyffredinol. Argraphwyd yn Llvndain gan Edm. Powel, yn Black Fryers, yn agos i Ludgate. 1711.' 4. %| “ Boreuol a Phrydnawnol Weddiau i'w harfer mewn Teulu- oedd, a chan un dyn ar ei ben ei hun o'r neilltu. O waith Edmund Gibson yn (Saesnaeg) Dyseawdwr Difynyddiaeth, gweinidog Plwyf Lambeth, gerllaw Llundain, yn Sir Surry : Ac a gyfieithwyd i'r gymraeg gan ŵr bonheddig o sir Gaerfyrddin. $ Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Thomas Durston.” * 5. % “Y Llyfr Gweddi Gyffredin, Y Cydymaith Goreu; Yn y Tŷ a'r Stafell, Cystal ag yn y Deml. Neu Gasgliad o Weddiau allan o Liturgy Eglwys Loegr, yn angenrheidiol i'r holl Deulu ynghyd, ac i bod Dyn yn Neullduol, wrtho ei hun. Gyda swŷdd Bennodol i'r Sacrament. Gwedi i Genniathau ai roddi i lawr yn Llyfr yr Hall yn ôl Gweithred neu Aet o Barliament. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thomas Durston, lle gellir cael Printio pob math ar Gopiau am bris gweddaidd, a chael ar werth amryw Lyfrau Cymraeg a Saesnaeg.' 6. * Ymarferol-waith i'r Elusen-Ysgolion ; yn egluro Natur Con- ffirmasiwn, mewn ffordd o Gwestion ac Atteb. Gyda Gweddïeu cyfaddas i'r Achos arbennig hwnnw. Gan Robert Nelson, Esqr, O gyfieithiad Moses Williams. * Llundain, Argraphwyd gan Joseph Downing.' 12plyg. Yr oedd J. Downing yn byw yn St. John's Lane, ac yn argraffydd - i'r “ Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristionogol.” Bu farw Awst 31, 1734.f Byddai yn briodol yma roddi ychydig o hanes yr awdwr, sef, TRoBERT NELSON, Yswain. Ganwyd ef yn Llundain, yn 1656. Yr oedd yn ŵyr i Lewis Roberts, yr hwn oedd Gymro o sir Fon, a'r hwn a fu farw yn un o fasnachwyr penaf Llundain yn ei oes.j. Cafodd ei ddysgeidiaeth yng Ngholeg y Drindod, Caergrawnt, * Gwel rhif 7, d.f. 1672; a rhif 2, d.f. 1684. + Timperley's Dictionary. # Gwel rhif 2, d.f, 1620. 1711] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 293 Briododd foneddiges babaidd,* yr hon a fu yn achos o ofidiau iddo, gan fod ei brif gyfeillion yn eglwyswyr isel, yn enwedig yr Arch- ësgob Tillotson. TNacaodd gymmeryd llw o pfudd-dod i William III. hyd y flwyddyn 1709. Ysgrifenodd amrai lyfrau ar dduwinydd- iāeth ymarferol, y rhagoraf o ba rai yw y “9ydymaith i Ddyddiau Gwylion.'} Yr oedd yn nodedig mewn haelioni yn ei fywyd, ac ar .ei farwolaeth, gadawodd ei holl feddiannau i ddybenion elusengar, yn neillduol tuag at ysgolion rhad. Un ydoedd_o ysbryd ac yn %erdded yn llwybrau y diweddar Thos. Gouge. Bu farw yn Ken- sington, yn 1714, yn 59 oed.í 7.: 4 Boreuol a Phrydnhawnol Weddi i Deulu. O - gyfieithiad ]Moses Williams. Llundain, argraphwyd gan Joseph Downing.' 12plyg. 8. ' Cas gan Gythraul neu Annogaeth i bawb ochelyd Tmyned i ymghynghori a Dewiniaid, Brudwyr, a Chonsyrwyr. gydae Eglur- 'had ynghylch y perigl mawr o fyned i ymghynghori a hwynt, a Chrybwylliad ynghylch llawer o arferion a thraddodiadau drygionus, sydd yn cael eu harferyd yng Nghymru Argraphwyd yn y Mwythig gan Stafford Prys Gwerthŵr Llyfrau.” {8plyg.] Y mae y rhagymadrodd wedi ei arwyddo * T. P.,' gyda'r amser- iad—* Mis Medi y 15 17 11.” * 9. * Llyfr y Resolution, neu hollawlYmroad, i roi'r cwbl o'n Brŷd, a'n meddwl, a'n hôll nerth, a'n Gallu. I Wasanaethu Duw. Er mwyn cael dedwyddwch ac Iechydwriaeth in Heneidiau. Cyfieith- wyd o'r Saesnaeg i'r Gymraeg gan Doctor John Davies o Fallwyd yn sir Feirionydd. Argraphwŷd yn y Mwythig yn y flwyddyn 1711. Ac ar werth yno gan Thomas Durston.' 24plyg. - Dywedir mewn lle árall mai Thomas Jones a'i hargraffodd.$ Yr oedd hwn yn drydydd argraffiad,| ac yn dalp o lyfr bychan trŵchus, * [Ni.wyddai ef mai pabyddes oedd hi, hyd ar ol eu priodas ; nad effeithiodd amrywiaeth barn ar eu dedwyddwch teuluaidd.] * Gwel rhif 4, d.f. 1712. # Jones's Biographical Dictionary; Penny Cyclopaedia. $ [Rhydd y. Dr. Puw, yn yr “Hybysiad' o flaen y gwaith yr argraffeb fel hyn:— * Argraphwyd yn y Mwythig yn y Flwyddym 1ï11. Ão ar werth yno gan Thomas Jones;' tra y dyry ein hawdwr ëf megys uchod : ond yn y cyfargraff £'r llyfr sy genyf yn awr o'm blaen, fel hyíì y mae :–“ArgraphwydTŷn y Mwythig. Ag, ar wrth yno gan Thomas JDursion.” Nid oës ün āmsšriaÅ wrtho. . Ar ddiwedd.anerch yr awdwr “At ei anwyl Blwyfolion,” rhoddir yr. £nw John Davies yn llawn (yn lle dim ond : I. D.' fel yn y ddau árgraffiad &; łlaen); ac ar ei gyfer ar y llaw aswy rhoddir–“ Mallwyd yn Sir IFeirionydd ;' *er nad oes dim o'r fath beth yn argráffiad yr awdwr. Deuddegplyg bychàn yw, •i faint, a £hynnwys 246 o dudalenau, heb law dalen yr enw, aïy'âèclïreu aeï¿Ã arall ar y diwedd.] || Gwel rhif 2, d.f. 1632; a rhif 4, d.f, 1684. a dywedir 294 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. · [1711 ond dim ond y rhan gyntaf yn unig a gynnwysai. Rhoddwyd o hono argraffiad da a llawn wedi hyn, ar draul Owain Myfyr, gwyneb-ddalen yr hwn sydd fel y canlyn :–“ Llyfr y Resolution*— Dyhewyd y Cristion, yn Ddwy Ran. Y Rhan Gyntaf sydd yn dysgu i ni bawb roi ein bryd yn llwyr ar fod yn Gristionogion Gwir, ac ymadael a Buchedd Ddrwg, a throi at Ddaioni a Duwioldeb. Yr Ail Ran a draetha am y Rhwystrau i ddynion roi eu bryd ar was- anaethu Duw. A gyfieithwyd gan y Dr. Davies, o Fallwyd. Y Iw. Argraffiad. Ar draul Cymro, un o Ddinasyddion Llundain. Llundain: Argraffedig gan John Jones, Heol y Capel. 1802.' [8plyg.] Y mae yn niwedd hwn Weddi yr Arglwydd yn ieithoedd Llydaw a Chernyw, gyda deongliad Cymreig o'r unrhyw : hefyd * Emyn Ambros ac Awstin, yr hwn a elwir y Te Deum, ac a gyfieithiwyd yn Gymraeg y gan Ddafydd Ddu o Hiraddug.' 10. * Llaw-Lyfr y Llafurwr, yn ei Hyfforddi p'odd i wneud y goreu o amrafael Weithredoedd ei Alwedigaeth, a'r Petheu cynnefina 'g sy'n digwydd yn ei Fywyd ef tuag at Ogoniant Duw, a Llesad ei Enaid ei hun. A 'sgrifennwyd yn Saesneg gan Weinidog yn y Wlad er Dajoni i'w Blwyfolion. Ac a gyfjeithwyd i'r Gymraeg gan Foses Wiliams, A.B. Ciwrad Chidingstôn yng Hent. IPrintiedig yn Llwndain ; Ac ar werth gan Joseph Downing ym Martholomew-Close yn agos i West-Smithffield, 171 l.' [Llyfryn hirfain 12plyg o 70 tudalen ydyw. Ar ei ddiwedd y mae dalen a ellir ei galw yn dudalen 7] a 72, er nad yw wedi ei rhifnodi, yn cynnwys hys- bysiad am ddau o'r “Llyfrev a gyfjeithwyd yn ddiweddar i'r Gymraeg gan Eoses Wiliams, A. B.'] 11. * Catecism Sacramentaidd, A amcanwyd er Cyfarwyddyd i Wasanaeth dynion tlodion, Ac a gyflwynwyd at bob Caredig a Haelionus Gristianogion. Gan R. W. A.B. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Thomas Jones.” Y mae diwedd y llythyr yn cael ei arwyddo–“ Edw. Wells. Cotesbach Tach. y cyntaf, 1705.” Rhaid cofio mai amseriad y gwaith gwreiddiol yn Seisonaeg yw yr uchod. 12. Llythyr oddiwrth Weinidog Eglwys Loegr at Ymneilltuvvr o'i Blwyf o Farn y Presbyterian, Ac a gyfieithwyd yn Gymraeg gan Lewis Evans, Athraw Yscol St. Clears. Argraphwŷd bedair gwaith yn Saesnaeg, mewn un Flwŷddŷn, a'r awrón y waith Gyntaf yn Gymraeg, gan Thomas Jones, ac ar werth dan Arwŷdd yr yn agos i farchnad yr ŷd ar brethŷn Gwŷn ganddo ef yn Unig, yn y Mwŷthig.” * [Nid cwbl gywir hyn. Nid oes son am $ Lyfr y Resolution' ar ddalem enwôl argraffiad 1802, ñac mewn un man arall ynddo, ond yn unig yn yr * Hysbysiad,' lle y sonir am yr argraffiadau blaenorol o'r gwaith.] 1711] LLYFRYDD LAETH Y CYMRY. 295 13. * Llythyr oddiwrth WWeinidog o Eglwys Loegr, At un o'i blwyfolion yn neillduo oddiwrth yr Eglwys o grêd y Presbyteriaid. Wedi ei gyfieithu er Lles i'r Cymru. Gan G. J. Yn Dangos, 1. Mor rhwŷm ydŷnt i droi at yr Eglwŷs, ac mor euog a fyddant, os parhau a wnânt i neulltuo oddiwrthi. 2. Yn rhoddi Attebion eglur i'r holl wrthressymau, a'r essgusion a wneir ganddŷnt, rhag dyfod iddi. 3. Yn gossod allan ar fyrr mor anghyttunol ydŷw eu crêd eu hûn a'u gweithredoedd, a'r cyttundeb sŷdd rhyngddynt â'r Papistiaid ymhob un o'r ddau. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Thomas Jones.' Cynnwysa 65 o dudalenau, tudalen o * Ceryddiad i rai beiau, a ddiangasant yn y llyfr hwn wrth ei Argraphu,' a dau dudalen yn cynnwys y * Llyfrau Cymreig ar werth gan Thomas Jones, yn ei dy ef yn y mwythig, tan arwydd y Bel, rhwng marchnad yr yd a'r Brethyn gwyn, a marchnad y Pysgod.” Yr oedd yn beth lled gyffredin gynt i ddau argraffiad o'r un llyfr gael eu cyhoeddi yn yr un flwyddyn, gan wahanol bersonau. Cyfarfyddir ag amryw esiamplau o'r fath, er na ellir rhoddi rheswm boddhaol am hyny. 14. * Llythyr Edward Wells, D.D., &c. O gyfieithiad G. J.' N[wythig. 8plyg. 15. * Llyfr Gweddi Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau, a Chynneddfau a Ceremoniau Eraill Eglwys Loegr, a Psalmau Dafydd, &c. Argraphwyd yn Llundain gan Edm. Powel.” Y mae hefyd yn gydiol â hwn, gyda gwyneb-ddalen, “Y Psalter neu Psalmau Dafydd,' sef cyfansoddiad Edm. Prys. 16. * Mine Adventurer laid open. By T. Waller.”* 17. * Y Psalter neu Psalmau Dafydd yn Gymraeg : gyda'r Catechism, ac amryw Weddiau detholedig, a Rhai Psalmau Canu allan o'r Llyfr Gweddi Gyffredin. Chwanegwyd at y Gatechism ar gyfer pob Pwnc o honaw, rhyw unig Destin, neu ran o'r Scrythur- lan yn profi yr unrhyw. Argraphwyd yn Llundain gan E. P.f Ao ar Werth gan EIarri Clements, o. Lŷn yr Hanner Tlleuad yn Saesnag, The Sign of the Half Moon. in St. Paul's Churchyard, 1711.” Harri neu Henry Clements, cyhoeddydd y llyfr uchod, ydoedd lyfrwerthydd enwog yn Llundain, aë a fu farw Awst 23, 1719.'; * Gwel rhif !, d.f. 1642; rhif 2 a 3, d.f. 1649; rhif 2, d.f. 1660; rhif 3, d.f. 1676; rhif ll, d,f.J693; rhif 6, d.f. l698; rhif 3, d.f. i699 ; rhif 12 a 13, d.f. 1700; rhif 5, d.f. 1705; a rhif 8 a 9, d.f. 1707. t Edm, Powel, gwel rhif 14. # Timperley's Dictionary. 296 LLYPRYDDIAETH Y cYMRY. [1712 Y mae y rhif 4, 5, a 17, yn gydiol â'u gilydd, ond bod tair rhag- ddalen iddynt. Y mae yn eu blaenu, ar gefn gwyneb-ddalen rhif 5, fel hyn:–“ We do Approve and Reeommend this work. Humph. |FIereford. W. Asaph. Jo. Bangor. Jo. Llandaff. Geo. S. David's.” Hefyd, cyflwyniad ' At yr Anrhydeddus Farchog a'r Enwog Freyr Syr John Wynn, o Watstay yn Sir Ddinbych ;' ac wrtho y llythyr- emau “lE. lE.? 18. * Gweddiau yn yr Ystafell, I'r harferu gan bob Cristion Defosionawl. Wedi eu caselu allan o'r Cydymaith Goreu, gan Awdwr yr unrhyw. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thomas Durston, lle y gellir chael Printio pob math ar Gopiau am bris gweddaidd, a chael ar werth amryw lyfrau Cymraeg a Saesnaeg.' 19. * Boreuol a Phrydnawnol Weddiau i'w harfer mewn Teulu- oedd, a chan un dŷn ar ei ben ei hun o'r neilltu. O waith Edmund Gibson yn (Saesnaeg) Dyscawdwr Difinyddiaeth, gweinidog Plwŷf Îambeth, gerllaw Llundain, yn Sir Syrri: Ac a gyfieuthwŷd i'r gymraeg gan ŵr o Sir Gaerfyrddin. Argraphwyd yn y Mwythig 1711, ac ar werth yno gan Thomas Jones. Y mae rhif 11, rhif 12, a'r rhif 19, yn gwneyd un llyfr bychan o 84 o dudalenau 48plyg.* Y mae yn hynod hefyd nad yw y tudalen- au wedi eu rhifnodi, dywed yr argraffydd yn y diwedd mai * Gwr Bonheddig o ddeheubarth Cymru a Gyfieithodd y Lyfr hwn o'r Saesnaeg i'r Gymraeg ; A chymreigiwr da ydiw ef yn ol Cymraeg y wlâd honno. Ond mi a fŷm cyn hyfed a throi rhai o'r geiriau yn gymraeg hyddusgach i bobl gwynedd, er mwŷn cael o'r llŷfr fôd yn gymeradwy drwy holl gymru. Gan obeithio a cŷd-ddwŷn y Cyf- ieithwr a myfi am hyny.” 1712. 1. Hynodeb Eglwysydd, &c. O gyfieithiad W. Rowlands, A.B.” ** Ilundain. 12plyg.f 2. * * Yr unrhyw, gan G. J., h.y. Griffith Jones, & Wells.'f Nid oes amseriad, a gall mai nid yr un flwyddyn y cyhoeddwyd y ddau argraffiad hyn. 3. % * Pregethau gan Edward Jones.'* [Y Pregethau neu Homiliau (rhif 1, d.f. 1606) o gyfieithiad Edward James, yŵ y llyfí a olygir. Ni bu un argraffiad o honynt rhwng 1606 a 1817.] 4. : Cydymaith i Ddyddiau Gwylion ac Ymprydiau Eglwys Loegr, * [Yn hytrach rhaid mai 24plyg ydyw.] + Y rhai hyn yn ol Moses Williams, 17121 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 297 &e. Wedi ei droi yn Gymraeg, allan o'r argraphiad berffeithiaf yn Saesoneg. Gan Thos. Williams, M.A. Eglwyswr Dimbeeh. Argraphwyd yn Llundain gan W. Bowyer, yn White Fryers. 1712.? Gan fod yr awdwr, Mr. Robert Nelson, yn wr cyfoethog haelionus, ac yn byw yn Llundain, y mae yn dra thebyg mai ar ei draul ef y cyhoeddwyd ei waith rhagorol hwn ; yr hwn, gan ei fod yn llyfr o gryn faint, ac yn rhwymedig mewn cloriau a lledr cryf, a fuasai yn rhy uchel ei bris i'r cyffredin ei gyrhaedd.* Aeth argraffdy Mr. Bowyer ar dân y flwyddyn hon. Cafodd ganiatâd i gasglu i wneyd y golled i fyny, a daeth y cyfraniadau i 2,539p. 158. 2e. Yr oedd ym mysg y cyfranwyr 120 o argraffwyr a llyfrwerthwyr, a'u cyfraniadau yn amrywio o 10 Swllt i 10 gini. Yr oedd gimi y pryd hyny yn werth 1p. 18. 6e.f Ganwyd W. Bowyer yn 1663, a bu farw yn 1737, yn 74 oed. 5. * Undeb yn Orchymynedig i ymarfer.” Llundain. Ail argïaffiad, mae yn debygol.í 6. * Hanes y Ffydd. Gan Edward Samuel.'$ Ymddengys fod hwn yn bedwerydd argraffiad, a'r cyntaf wedi marwolaeth yr awdwr.| Edward Samuel oedd Berson Llangar, ger Corwen, “ gynt person Bettws Gwerfil Goch,” nid pell o'r un lle, yng nghwr isaf sir Feirionydd. Ganwyd ef yn 1674, yng Nghwt y IDefaid, ym mhlwyf Penmorfa, sir Gaernarfon. Bu farw Ebrill, 1748, a chladdwyd ef ym mynwent Llangar. Y mae ar gael bedwar englyn ar eifarwolaeth, ae wrthynt, “ Y Parch. W. Wynne, o Langyn- hafal, a'i cânt, 1748;'a “Dafydd Samwel, ŵyr yr hen Samwel o Langar, a'u hysgrifenodd yn Llundain, Gorph. 15, 1790,” ar y ddalen o waith yr hwn y cafwyd hwynt gan Glyn Myfyr.** Yr oedd Dafydd Samwel yn llawfeddyg ar fwrdd y llong Discovery, gyda'r Cadben Cook, ar ei fordaith o gylch y byd. Yr oedd yn llygad-dyst o'r gyflafan echrydus a ddygwyddodd i'r morwr enwog hwnw ar lan Owyhee, am yr hyn y cyhoeddodd hanes manwl yn 1789. Bu D. Samwel farw yn y flwyddyn 1799.ff Yr oedd y Parch. Edward Samwel yn * Gwel rhif 6, d.f. 1711. *f Temperley's Dictionary of Printing and Printers. :: Gwel rhif 7, d.f. 1710. $ Ar awdurdod y Diddanwch Teuluaidd. [Camgymmeriad yn ddiau. Ni chyhoeddodd Edward Samuel un argraffiad o “Hanes y Ffydd ;' ac mi ehyfan- soddodd waith o'r enw.] || Gwel rhif 1, d.f. 1671; rhif 1, d.f. 1676; a rhif d.f. i677. ** Mr. Owen Jones, Llundain. Gwel y Gwyliedydd, Mehefin, 1831, t. 185. [Nid arferai Mr. Owen Jones (os Owain Myfyr a olygir) alw ei hun yn Glyn Myfyr, Yr oedd Glyn Myfyr, pwy bynag oedd, yn fyw yn 1831.] “F+ Gwel Cambrian Register. 38 298 LiyFRYDDIAETH Y CYMRY. [1713 fardd o gryn enwogrwydd yn ei ddydd. Y mae ar gael o'i waith, * Carol Plygain IDuwiol, a wnaeth yn 1722 ;' * Carol Plygain yn 1744;” “ Carol yn am rhyfel;” a “Gwahoddiad Plygeiniol.”* 7. * A Reply to the Mine Adventurer laid open.” 1712.f 8. “Llyfr Gweddi Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau Gyda Chynneddfau a Ceremoniau Eraill yr Eglwys yn ôl arfer IEglwys Loegr; a Psalmau Dafydd, Fel y maent bwyntiedig iw Dar- llain ai Canu yn yr Eglwysŷdd. Argraphedig yn y Mwythig 1712, ac ar werth yno gan Thomas Jones.' - Y mae gwyneb-ddalen arall i'r Salmau Canu. 1713. 1. “Ilyfrgell y Cristion Ifainc, &e. Gan R. Ll.' |Mwythig. 8plyg.í 2. “| “Pregeth gan R. Lloyd.'1 3. * Catechism yr Eglwys wedi ei egluro trwy holion ac atebion, a'i Profi o'r Ysgrythyr, yn bum rhan, a deuddeg dosparth, yn cynnwys byrr ac eglur hanes 1. Cyfammod Cristionogawl; 2. Y Efydd Gristionogawl; 3. Ufudd-dod Cristionogawl. Gan John Lewis, Gweinidog Margate, yng Nghent.' IMwythig. 8plyg. - Ganwyd John Lewis ym Mristol yn 1675, ae a fu farw ym Mar- gate, yn 1746, yn 69 oed. Ysgrifenodd lawer o hanesyddiaeth |henafol. Dywedir hefyd ei fod yn dduwinydd enwog.$ 4. * Dwys ddifrifol Gyngor i Hunan-ymholiad. Wedi ei draethu mewn W. o Bregethau, ar 2 Cor. xiii. 5. Gan Tho. Wadsworth, M.A. Gweinidog yr Efengyl gynt yn Newington Butts, yn South- wark. Wedi ei gyfjeithu er mwyn rho'i cymmorth ir cymru iw hadnabod eu hunain. Gan Tho. Baddy. Caer-Llewon, Argraphwyd yn 1713.” [12plyg: 158+2=160 tudalen.] * Blodeugerdd, t. 27, 29, 320, 367. [Ysgrifenodd hefyd Farwnad i Huw Morus, y bardd. Ceir hefyd ddarnau prydyddol o'i waith yn “Llu o Ganiadau,” sef rhif 37, d.f. 1798.] + Gwel rhif 1, d.f. 1642; rhif 2, 3, d.f. 1649; rhif 2, d.f. 1660; rhif 3, d.f. 1670; rhif ll, d.f. ]693; rhif 6, d.f, 1698; rhif 3, d.f. 1699; rhif 12, 13, d.f. 1700 ; rhif 5, d.f. 1705; rhif 8, 9, d.f. 1707; a rhif 16, d.f. 1711. j. Yn ol M. Williams ac ereill. S Maunder's Biog. Treasury. r，* 1714] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 299 **. Y Parch. THOMAS WADSWORTH, A.C., a anwyd yn Llundain yn 1630. Cafodd ei ddysgeidiaeth yng Nghaergrawnt. Cyflwynwyd ef i bersoniaeth Newington Butts yn 1652, yn ol y drefn Bresby- teraidd. Bu yn llwyddiannus iawn yno hyd adferiad Siarl II, pryd y gorfu arno roi ei le i fyny i arall ar ryw ddadl gyfreithiol; er hyny cafodd bregethu mewn amrai o'r eglwysi plwyfol, ae o'r diwedd ei ddewis yn weinidog plwyf St. Lawrens Poutney, lle y bu yn llafurio heb ordeiniad esgobaethol hyd ddydd Bartholomëus, 1662, pryd y darfu i Weithred yr Unffurfiad ei gau allan o'i ofal gweini- dogaethol. Wedi ei ddeoliad efe a weinidogaethodd yn ddirgelaidd ym mhlith ei gyfeillion, mewn amrai leoedd. Bu farw yn dded- wydd, Tach. 29fed, 1676, yn 46 oed.* 5. * Ymddygiad Gweddus yn yr Eglwys, Neu ychydig ragrybudd- iadau ae hyfforddiadau mewn trefn i fwy Defosiynol a pharchedig gyflawniad o addoliant public Duw, megys yr appwyntiwyd gan Eglwys Loegr. O gyfieithiad R. Ll.' Mwythig. 8plyg. 6. * The Life and Miracles of St. Wemefrede, Together with her Litanies ; with some Historical Observations made thereon. S. Buckley, London 1713.' 8vo. [The Second Edition.] * Y Life uchod a ysgrifenwyd gan Robert, Prior o'r Mwythig, o ddeutu y fl. 1188, ac a gyfieithiwyd gan J. F., Iesuitiad ; ac a. adgyhoeddwyd gan yr Esgob Fleetwood, fel uchod.f 7. “Y Bibl Cyssegr-lan, &c. Llyfr Gweddi Gyffredin, &c. Salmau Cân Archddiacon Prys. 1713.' Rhoddwyd hwn allan gan y * Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristionogol.' 8. [* Cerdd y Winllan. Mwythig. Argraphwyd gan Thomas Durston, 1713.'] 1714, 1. “Llythyr Edward Wells, D.D. at Gyfaill ynghylch y Pechod mawr o gymmeryd Enw Duw yn ofer, &c. O gyfieithiad Iaco ab Dewi.' N[wythig. 8plyg. Dywed y Parch Jos. Thomas, mai gwr o Landyssul, sir Aberteifi, ydoedd “Iaco ab Dewi,' neu James Davies, enw yr hwn a geir mor Èynych yn gyssylltedig â hen lyfrau; iddo fyw flynyddoedd ger Pencader, a'i fod yn aelod duwiol iawn o gymnulleidfa yr Ymneillduwyr * Wilson's Dissenting Chwrches, vol. iv. p. 150-154. + Evans's North Wales. [Yr ail argraffiad, fel y gwelir, yw yr un a gofnodir uchod.] 300 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1714 yno, ac iddo symmud wedi hyny i blwyf Llanllawddog.* Ond dywed y Dr. W. Owen Pughe, mai * Bardd enwog, a hynafiaethydd,' o Flaen Gwili, yn sir Gaerfyrddin, ydoedd, ae iddo farw yn 1722.f Yr ydys yn bresennol yn analluog i gyssoni hyn. Geilw Mr. Edmund Jones, gynt o Ebenezer, Pont y Pwl, ef “ yr adnabyddus a'r crefyddol Iaco ab Dewi, am yr hwn wasanaeth i'w wlad,' sef cyfieithu y “Tyred a Chroesaw at Iesu Grist ;' * yr wyf yn gobeithio ei fod yn cael ei wobrwyo yn helaeth yn y nefoedd.'f Efe a fu farw, fel y dywedir uchod, Medi 24, 1722, yn 74 oed ; a chladdwyd ef yn Llanllawddog. , Yr oedd ganddo ysgriflyfr yn rhoi hanes am ysgrif a elwid “Cwtta Cyfarwydd,' a ysgrifenasid gan Meurig, Trysorydd Llandaf.j. 2. “Holl Ddyledswydd Cristion. Gan John Jones, D.D. Chan- eellor Llandaff. O gyfieithiad Rees Lewis.” Mwythig. 8plyg. 3. “Myfyrdodau Bucheddol ar y Pedwar Peth Diweddaf, sef Angau, Barn, Nef, ac Uffern.' Llundain. 12plyg. Ail argraffiad, mae yn debygol.$ 4. ' Cyfeillach beunyddiol â Duw yn Gynddelw neu Ensampl ym IMuchedd Sanctaidd Armele Nicholas, &c. O gyfieithiad Iago ap Dewi.' Mwythig.: 8plyg. 5. “Pregeth ynghylch yr hen Ffydd, &c.” Caerlleon. 8plyg. 6. * Gemmeu Doethineb, neu Ymadroddion doethion, wedi eu chwilio, a'u trefnu, mewn Ffordd (nid anghynefin yn hollawl) i ddyscu Gwybodaeth i Ddynion. Yn gantoedd ac yn Ddegau. Hefyd Holiadau buddiol, ac ymddyddanion rhwng Gweinidog ac amryw Bechaduriaid, &c. Gan Rhys Prydderch, Gweinidog yr Efengyl yn Sir Gaerfyrddin. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thos. Durston tros D. Lewys a; Christ. Samúel, yn y flwyddyn 1714.' ~ Y mae hwn yn un o'r llyfrau bychan hynotaf a gyhoeddwyd yn y ganrif hon. Cyssylltir ag ef * Lythyr at y Darllenydd,' gan ïWilliam Evans,' yr hwn oedd athraw cyntaf Athrofa Bresbyteraidd Caerfyrddin.|| Y mae ei bennodau wedi eu dosbarthu yn ddeg adnod, a phob deg pennod yn gwneyd yr hwn a eilw yn ' Cant i,' a ' Cant 2,' &c., hyd ' Cant. 7.” Gan fod y llyfr hynod hwn mor ddyeithr, dodir esampl o hono :- * IHanes y Bedyddwyr; a'r Adolygydd, 1852, t. 54. *f Cambrian Biography. # Iolo MSS. 222. $ Gwel rhif 1, 1767. N Gwel rhif 2, 1707. 1714] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 301 š * Cant 7. deg 7.' 1. “Fe addawodd Duw, gadw ei Bobl ac efe a geidw ei addewid. 2, Nid oes gymmaint o wahaniaeth rhwng y mwyaf a'r lleiaf o'r rhai Duwiol; ac y sydd rhwng y lleiaf o'r Duwiol, a'r mwyaf moesol o'r Annuwiol. - ~.. 3. Mae rhai yn gweled Bai lle nad yw ac heb weled bai lle mae llawer. 4. Os mynnwn fôd fel y Sainct yn y Nef mewn Gogoniant : y mae yn rhaid i ni fôd fel hwynteu, mewn ufydd-dod ar y Ddaiar. 5. Gwell yw troi oddiwrth Eulynod at Dduw ; na throi oddiwrth Dduw at Eulynod. ' 6. Nid digon i ni ymgadw rhag drygioni y Rhith; ond y mae'n rhaid i ni ymgadw rhag Rhith y drygioni. . 7. Nid yw pôb Dŷn di ail anedig yn anhywaith ; ond y mae pôb Dŷn anhywaith yn ddi ail anedig. 8. Mae Gweithredoedd y cyfiawn yn gymmeradwy yn ei ôl ef; ac nid efe ei hun, yn ôl ei weithredoedd. 9. Nid a fu sy'n parhau heddy, Ac nid y sydd dros fyth a bery. 10. Fe a ŵyr y Credadyn pe pechei efe, na chondemnid ef am ei IBeehod: ond y mae efe yn ofni pechu, fel pe na ohondemnid ef am ei Bechod.'* Yna y canlyn, “Holiadeu ynghylch amryw bethau; buddiol i'r Oes ryfygus yma eu hystyriaid, a meddwl yn ddifrifol am y Cyfrif a ofyn Duw am danynt, ac am bob gweithred yn ol hyn.' Y mae holiadau yn rhai hynod iawn ; megys, “Ynghylch dodi Plant i Weddio cyn Bwyd, ac wedi Bwyd, yn rhithiol mewn Tafod leferydd i'r Teulu;' * Am Ddawnsio Cymmyscedig ;' * Am ddodi Ceiliogêu i Ymladd;' “Am blant yn priodi heb gennad eu rhieni;' “Am Occreth;' “Am roi Plant i'w Magu i eraill;' “Ynghylch codi Bediw ar Farwol- aeth Deiliaid ;' * Ynghylch Canueu masweddol a Llygredig ;' “Ynghylch Swyno ;' * Ynghylch Dewino, a Thesni wrth y Ser,Tac Amser Genedigaeth ;' * Ynghyloh yfed Iechyd ;' * Ynghylöh Gwallt Llaes.” Yna terfyna, gyda dernyn rhagorol o'r enw,' * Dadleuon pechadurieid wedi eu Gostegu, trwy Fuddugoliaeth y Gwirionedd mewn ymddiddan rhwng Gweinidog âg amryw Bechadurieid.” Yr awdwr— Y Parch. RHYs neu REES PRYDDERCH; dywedir iddo gael ei eni ym mhlwyf Llandefeilog, ger Aberhonddu, yn sir Frycheiniog ; ac yr oëdd yn berchen cryn etifeddiaeth yno. . Cafodd addysg er ei gymhwyso i'r weinidogaeth yn amser y Weriniaeth, a chyfrifir ef ym mhlith yr Anghydffurfwyr a drowyd o'r eglwys wedi i Siarl II. ddechrëu * [Tudalen 101, 102. Nid yw y ddalen gyntaf o'm cyfargraff i ar gael; ac felly nis gwn pa un ai cywir ai anghywir yw enw y llyfr megys y gosödir ef i hawr gan yr awdwr.] 302 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [17I4 teyrnasu, pryd yr ymgymmerodd â llafurio yn selog fel y goddefai yr amseroedd ym mhob lle y caffai, yn siroedd Caerfyrddin, Brycheiniog, Maesyfed, a Threfaldwyn, hyd ddiwedd ei oes, ond yn benaf yn sir- oedd Brycheiniog, Caerfyrddin, a Maesyfed. Yr oedd yn byw yn Ystrad Walter, yn sir Gaerfyrddin, o fewn ychydig filltiroedd i Lan- ymddyfri, ac yn cadw ysgol ramadegol, neu fath o athrofa, mewn lle a elwir Abercrychan, ger llaw. Dywedir ei fod yn ysgolfeistr enwog, a gallasai gael lle cysurus yn yr Eglwys, pe buasai yn cydffurfio, a cheisid yn daer ganddo wneyd hyny gan y Dr.Thomas, esgob Ty Ddewi. Math o barhâd o'i ysgol ef yw y Coleg Ymneillduaidd sydd yng Nghaerfyrddin, athraw cyntaf yr hwn ydoedd W. Evans, yr hwn a gafodd ei ddysgeidiaeth dan Prydderch ei hun. Ef allai mai yma y bydd briodolaf rhoddi nodiad am CHRISTMAS SAMUEL. Tybir iddo gael ei eni ym mhlwyf Llanegwad, yn sir Gaerfyrddin, yn y fl. 1674. Efe a ddilynodd Mr. Tho. Bowen, ym mugeiliaeth cynnulleidfa o Ymneillduwyr yn y Pant Teg, ger Caerfyrddin,* yn 1710. Efe a gyhoeddodd rifedi o lyfrau def- nyddiol yn yr iaith Gymraeg. Bu yn gynnorthwy mawr i Mr. G. Jones, Llanddowror, i sefydlu ei Ysgolion Cymreig, er bod y gwr hwnw yn eglwyswr. Bu farw Mehefin 18, 1764, yn 90 oed.f 7. * Dirgelwch i rai i'w Ddeall ac i eraill i'w Watwar sef Tri Aderyn yn ymddiddan yr Eryr, a'r Golomen, a'r Gigfran. Neu Arwydd i Annerch y Cymru. Yn y flwyddyn 1653, cyn dyfod 666. Argraphwyd gan J. S. tros Nicholas Thomas, â Lewis Thomas, 1714.” 32plyg. Yr oedd hwn yn ail argraffiad.f Y mae rhaglythyr iddo gan * L. T.” (Lewis Thomas)–“ Mehefin 22, 1714 O'm stafell ym y Mwythig dan lun y delyn Gymreig.” Dywedir hefyd mewn hysbys- iad yn ei ddiwedd : * Y llyfr hwn a werthir mewn Amryw fannau yn Ghymru yn Enwedig gan Lewis Thomas, O Blwy Llangrannog a Nicholas Thomas o Blwy Kennaerth. Pris 9 Ceiniog.” Mae yn debyg mai egwyddorwas yn yr Amwythig oedd Nicholas Thomas y pryd hyn. Ym mhen ychydig flynyddau eto ceir ef yn argraffu ar ei draul ei hun, wedi sefydlu y drydedd argraffwasg yng Nghymru. Yr oedd Lewis Thomas yn weinidog yn Henllan, sir Gaerfyrddin ; ac yn yr ymraniad a gymmerodd le yn 1708, efe a gymmerodd blaid yr Annibynwyr a'r gwir Galfiniaid o'r gynnulleidfa, y rhai a adeiladasant gapel Rhyd y Ceisiaid ger llaw.$ * [Yn Rhestr y Tanysgrifwyr i Eirlyfr Sion Rhydderch (rhif 5, d.f. 1725) ceir enw “Mr. Christmass Samuel Minister at Llanegwad ;' ac ym mhlith enwau derbynwyr “Y Fuchedd Gris'nogol' (rhif 6, d.f. 1752) y mae “Rev. Mr Christmas Samuel of Llanegwad.'] + Rees's Non-Con. in Wales, p. 342. :: Gwel rhif 15, d.f. 1653. $ Byr a Chywir Hanes Eglwys Rhyd y Ceisiaid, gan Mr. Matthias Maurice. 1714] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 303 8. 'Rhybudd Teg Mewn Pryd da. Sef Llyfr bychan yn dair rhan, Rhan i. Yn cynnwys Stori yn dangos mor wag yw y Byd i hyderu arno. Rhan ii. Yn cynnwys Deunydd a chymmwysiad yr ystori. Rhan iii. Yn cynnwys cyfarwyddiadeu i gadw cydwybod lân. E las a gafas rybudd, ac ni las a'i cymmerodd. Argraphwyd yn y Mwythig gan Tho: Durston. 1714.' 9. * Cyfoeth i'r Cymru. Neu Drysor y Ffyddloniaid, wedi ei Egoryd mewn amryw o Bregethau; Er mwyn gwneuthur gwerth- fawrogrwydd hawddgarwch a godidawgrwydd Christ yn fwy ad- nabyddus dymumol a chymeradwy. A'r Nefoedd yn agored, a'r uniawn Ffordd iddi, Mewn dwy bregeth, Gyda Galwad i bechadur- iaid gan Grist ei hun. A Rhybydd o'r nefoedd i wilio a gweddio, ac ymbaratoi erbyn Marwolaeth a'r farn. Gan William Dyer. Ar- graphwyd yn 1714.' * Hwn yw'r ail Argraphiad o'r llyfr hwn yn Gymraeg. Wedi ei brintio yn llawer mwy cywir a chyflawn na'r Argraphad cyntaf.'* Er bod hwn yn cael ei alw yn ail argraffiad ; ond os yw y cyntaf a roddais yn hysbysiaeth gywir, y mae yn rhaid fod hwn yn drydydd argraffiad.t 10. * Caniadau Nefol ; Sef Agoriad ar y Bennod gyntaf o Ganiadau Solomon, ar fesur Cerdd, Ynghyd. A rhai Hymnau Ysprydol. O Waith Davydd Lewys, Gweinidog yr Efengyl. „âephwyd yn y Mwythig gan Tho. Durston yn y Flwyddyn 11. * An Historical Account of the Ancient and Modern State of the Principality of Wales, Dutchy of Cornwall, and Earldom of Chester. Collected out of the Records of the Tower of London, and divers ancient Authors. By Sir John Doderidge, Knight, The Second Edition.f To which is added his Royal Highmess the Prince of Wales's Patent both in Latin and in English ; also an Account of his Dignity, Privileges, Arms, Rank and Titles, and of his Sons and Daughters. London : Printed for J. Roberts in Warwick Lane. 1714. (Price Two Shillings Stitched.)? 12. * Canwyll y Cymru Sef Gwaith Mr. Rees Prichard, gynt IFiccer Llandyfri. A brintiwyd o'r blaen yn bum rhan, wedi ei * Cefn yr wyneb-ddalen. + Gwel rhif 4, d.f. 168l ; a rhif 3, d.f. 1706. # Gwêl rhif 3, d.f. 1630. 304 Llyfryddiaeth y cyMRY. [1715 cyssyllty oll yn un Llyfr. The Divine Poems of Mr. Rees Prichard Sometime Wicar of Llandovery in Carmarthenshire. Y Pummed Argraphad gydag ychwanegiadau helaeth. Argraphwyd yn y Mwyïhig, ac ar werth yno gan.Thomas Durston yn y Flwyddyn 1714.'* Dylai yr hyn sydd yn 1700 gan S. Hughes, fod yma. 13. [* Wales, a Poem, by Francis Price.' 8vo.] 1715. 1. * Trugaredd a Barn, &c. Llundain.' Yr oedd hwn yn ail argraffiad.f 2. * Pregeth a bregethwyd ar y dydd cyntaf o fis Mawrth, 1714. Yr hwn oedd Ddydd Gwyl St. Dafydd. Gan George Lewis, M.A. Caplan i'r gwir Barchedig Arglwydd Ioan Escob Bangor. Argraphedig yn Llundain gan Edm. Powel, Ac ar werth gan Charles King yn Westminster Hal, a chan Edm. Powel yn Black- fryars yn Llundain, 1715.' 8. * Cydymmaith i'r Allor. Yn dangos, Anian ac Angenrheid- rwydd Ymbaratoad Sacrafennaidd, Modd y derbyniom y Cymmum bendigedig yn Deilwng. Ym mha un y profir, Fod y Dychryniadau a'r Amheuon hynny ynghylch Bwyta ac Yfed yn anheilwng, a Bwyta, ac Yfed Barnedigaeth i ni ein hunain wrth hyny, yn ddisail ac yn anwarantadwy. At yr hyn a 'chwanegir Gweddiau a Myfyrdodau rhagddarparol i Ymbaratoad Sacrafennaidd, yn ol yr hyn y mae Eglwys Loegr yn ei ofyn gan ei Chymmunwyr. A. Gyfieithwyd i'r Gymraeg gan Foses Williams, Baglawr Celfyddydau, wrth Arch y Parchedig Capten Lewes o'r Gernos. Ac a brintiwyd ac a werthir yn Llundain, Gan Joseph Downing ym Martholomëw-Close ger llaw Smithffield, MDCCxv.' Llyfr bychan 18plyg ydyw, o 96 tudalen. Arwyddir ei * Ragym- adrodd ' â * W. W.,' ac y mae yn ei ddiwedd dri thudalen a hanner o eirlyfr, yn cynnwys * Ynghylch Cant o Eiriau Cymraeg Gorhynaidd ni arferir heddiw yn sathredig trwy Gymru, a'u Harwyddocâd.' [Y mae y Gernos, Jle yr oedd y Cadb. Lewes yn byw, ym mhlwyf Llangynllo, swydd Geredigion, ac nid yn neppell o Gastell Newydd Emlyn.] 4. •I * Galwedigaeth ddifrifol i'r Crynwyr, i'w gwahawdd hwy i ddychwelyd i Grist'nogaeth. O gyfieithiad Theophilus Evans.' Mwythig. 8plyg. 3 Gwel rhif 1, d.f. 1646 ; rhif 2, d.f. 1670 ; rhif 6, d.f. 1672; a rhif 1, d.f. l. .* + Gwel rhif 1, d.f. 1687. 1715-16] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 305 Y Parch. THEOPHILUS EwANS ydoedd bummed mab i Charles Evans, o Ben y Wenallt [ym mhlwyf Llandygwydd, ger llaw Trefhedyn Emlyn], yn sir Aberteifi, ac a anwyd yn 1694, Ordeiniwyd ef yn ddiaeon yn 1718, ac yn offeiriad yn 1719. Ei guradiaeth gyntaf ydoedd Tir yr Abad, yn sir Frycheiniog, o'r lle y symmudodd i Lanlleonfel, yn yr un gymmydogaeth. Yn 1728, cafodd fyw- oliaeth fechan Llanynys gan esgob Ty Ddewi, yr hon, wedi ei gwasanaethu am ddeng mlynedd, a gyfnewidiodd am Langam- march. Yn 1739, cafodd St. Dewi Llanfaes [yn nhref Aber- honddu], yr hon a ddaliodd hyd ei ïwï Yn 1763, rhoes Langammarch i fyny i'w fab yng nghyfraith, Hugh Jones, tad Theophilus Jones, awdwr yr “History of Breconshire,' yr hwn, wedi hyny a'i cyfnewidiodd am Lywel—oll yn sir Frycheiniog. Ei wraig ydoedd Alis, merch Morgan Evan, Rhyd Galed, sir Forganwg, o'r hon y bu iddo bump o blant, trimab a dwy ferch. Bu farw yn 1769, yn 75 oed.* - 5. “| * Godidowgrwydd, Rhinwedd, ac Effaith yr Efengyl.' Mwythig. 8plyg. 6. •| * Euchologia, neu yr Athrawiaeth o arferol Weddi. Gari Ioan Prideaux, Esgob Caerfrangon. O gyf. Rowland Vaughan, Esq.' 8plyg. * Ymddengys fod hwn yn ail argraffiad ae ail gyfieithiad.:f 7. "[ “Y Gyfraith a roddwyd allan o Zion. A Gorchymynion Arglwydd y Bywyd, (Yr hwn ydyw yr Arglwydd or Nef) Gwedi i hysbysu i Ddynion Gan Walter Jenkins. A Sgrifenwyd yn gynta yn yr jaith Saesoneg, yn y flwyddyn 1660. Ag yn awr gwedi i gyfieithu ir Gymraeg er lleshad i bawb er sydd yn che enych dyfod i adnabod ffordd a Gorchmynion Crist, y rhai sydd yn arwain i Fywyd trgwyddol, Gan Elisha Beadles. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thos. Durston.' 8, “[- “Athenae Britannicae, or a critical History of the Oxford and Cambridge Writers and Writings, &c.” London. 1715. Cyhoeddwyd y gwaith hwn ar amrywiol amserau, o'r amseriad hwn hyd 1800. 1715-16. ♦ 1. •I “Ymddangosiad dilys a disymmwth Crist i Farnu'r Byd.” * Jones's History of Breconshire; Williams's Eminent Welshmen, + Gwel rhif 1, d.f. 1607. [Dilys fod yma ryw gamsyniad, Nid oes hanes i Rowlanil Vaughan gyfieithu y gwaith hwn, os nid efe oedd cyfieithydd ar- graffiad 1607; ac os efe a gyfieithodd hwnw, nid yw hwn gyfieithiad nëwydd.] 39 . * 306 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1716 Traethawd ydyw ar Dad. xxii. 20, o fwy na 350 o dudalenau. Y mae yn ei ddiwedd *Ysbysiad' am gyhoeddi cyfansoddiad newydd o'r Salmau ar gân ; yng nghyd â chynllun o hono yn cynnwys y Salm I, fel hyn:— “Y dŷn nid â dŷn dedwydd yw i Gynghor Gwyr dirâs, INi thramwy'w Ffyrdd tra byddo byw ni châr mou gwawdjaith gâs. Yng Nghelloedd gwych ei galon jach mae'n cuddio Geiriau Duw, Ei Feistr Gwaith yw'r Beibl bach ei gyfaill Gwely yw. Saif hwn yn beraidd bren o hŷd ar Lan ŷ Nefol Nant : Nid Dig y Diawl, nid Bâi y Byd all chwythu hwn i bant. Bydd Dail ei Broffes byth yn llawn, tra, gwyrf a gwyrdd eu Gwawr A Ffrwyth Sancteiddrwydd fel y Grawn fai'n pyngo'r llwyn i'r llawr. Ond nid fel hwn, medd Duw, fydd Rhan yr enwir drwg eu Hynt ; Fel main Us mân eu Gobaith Gwan A chwelir gan y Gwynt. |Fe aiff gan Ddiawl i Uffern dân y Dorf annuwiol drist Pan gaffo'r Saint mewn Braint a Bri Le ar Ddeheulaw Crist. Can's Calon Duw a'i Serch y sy ar Ffyrdd y Cyfion call Ond Trawsffyrdd a Troseddwyr hy · sy'n mynd i Lety'r Fall.' Ni wyddys a gafwyd cefnogaeth i gyhoeddi y Salmau hyn; ac nis gellir anwesu nemawr ofid am yr amddifadrwydd o honynt, os yw yr uchod yn gynllun cywir o'r cyfansoddiad a'r llythyreniaeth. Gwell yw yr hen “Archddiacon Meirionydd,' er ei waethed mewn rhai IY1a,Ilall. 1716, 1. “Llythyr at y Merthyron yngharchar. Gan St. Cyprian. O Gyfieithiad J. Morgan.' Llundain. 12plyg. 7016] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 307 2. “Llythyr at y cyfryw o'r Byd, ac sydd raid eu deffroi a'u cyf- arwyddo, er lleshad a Budd tragwyddol eu Heneidieu, tan y penau a ganlyn, sef, Meddwl ac Ystyried, i. Pa beth ydynt, a chyda hyny Eglurhad byrr o'r Credo, &c. Gan Garwr Eneidieu, &c. Wedi ei gyfieithu gan Iaco ab Dewi i'r Gymraeg. Printiedig yn y Mwythig, gan John Rhydderch, ar draul David Lewis, Christmas Samuel, a William Davies. 1716.' IMr. David Lewis ydoedd weinidog yr Ymneillduwyr yng Nghas- newydd ar Wysg, sir Fynwy. Dyma y lle cyntaf i ni gael enw JoHN RHYDDERCH fel argraffydd. Mab ydoedd ef i Rhydderch) Dafydd ab Gruffydd, o'r Cwm Du, ger Castell Newydd yn Emlyn, yn sir Gaerfyrddin.* Yr oedd o deulu darllengar, ac amryw o honynt; yn weinidogion gyda'r Bedyddwyr a'r Henaduriaethwyr. Yn nechreu y canrif hwn nid oedd argraffydd llyfrau bychain Cymreig yn unman o fewn y Dywysogaeth ; ac i'r Mwythig yn gyffredin y cymmerid pob peth o'r fath i'w argraffu, yr hyn a wnaeth fod cryn gyrchu yno gan fân ysgrifenwyr, beirdd, a theithwyr llyfrau a chaneuon. Rhaid cofio mai crefyddwyr yr oes ydoedd ei llenorion. Yr oedd teulu Rhydderch yn y Cwm Du oll, neu gan mwyaf, yn aelodau ac yn weinidogion, pregethwyr, a chynghorwyr, rhai gyda'r Bedyddwyr, ae ereill gyda'r Henaduriaethwyr ; ac yr oedd llawer hefyd o awenyn y teulu ; ac felly yr oeddynt yn hynafiaethwyr a llyfrwyr ; yn hoff o ddarllen, ac yn uwch mewn gwybodaeth gyffredinol na'u cymmydog- ion. Wrth ymwneyd felly â llyfrau, a'r Mwythig yn fath o ystorfa llyfrau Cymreig yn yr oes hòno, daeth rhai o'r gymmydogaeth hon i dybio mai celfyddyd ragorol ydoedd argraffu llyfrau, ac i ymroddi i ddysgu y gelfyddyd; megys * Nicholas Thomas, o blwyf Cennarth,' a John Rhydderch ; ac ereill i ymgymmeryd â'r gorchwyl o werthu llyfrau, megys * Lewis Thomas o blwyf Llangrannog.'f Y canlyniad fu i argraffwasg gael ei sefydlu yn eu cymmydogaeth, ac un Tsaac Carter yn argraffydd ; yr hwn a symmudodd yn fuan i Gaerfyrddin, lle y ceir Nicholas Thomas yn argraffydd, wedi bod ychydig amser dan enw Isaac Carter. Y mae yn dra thebyg mai yr un wasg oedd dan enw y ddau, canys y mae argraffwaith y llyfrau a argraffwyd ganddynt yn profi hyny ; a thebyg iawn yw, bod gan N. Thomas rywbeth i'w wneyd â'r wasg hòno, pan ydöedd yn Nhrefhedyn, gan ei fod ef yn byw yng Nghenarth, ger llaw. Y mae enw un John Harries, W. Davies, a Christmas Samuel, yn gyssylltedig fel cyhoeddwyr llyfrau. Daeth J. Harries yn weinidog cynnorthwyol i Davies, i Gapel Isaac, yn 1724, a bu farw Ionawr 8, 1748; a dilynwyd yntau gan Thoinas Williams, awdwr yr * Oes-Lyfr.' * Yr Adolygydd, 1852. [Ym mhlwyf Bettws Jeuan, yng Ngheredigion, y mae y Cwm Du, er nad yw neppell o dref Castell Newydd, yr hon y gorŵedá ŷd rhan fwyaf o honi o fewn terfynau Swydd Gaerfyrddin. Gweler datïrif 1, d.ï. 1719.] *f Gwel rhif 7, d.f. 1714. 308 ILLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1716 3. * Gweledigaeth David Evans, o'r Plâs Du, yn sir Drefaldwyn.' Mwythig. 8plyg. Yr Evansiaid oeddynt unwaith yn berchenogion y Plas Du, neu y Plasau Duon. Yr Evan cyntaf oedd Evan ab Hywel, yna ei fab yntau yn Lewis Evans, a'i blant yntau yn Morgan, Evan, Edward, ac Einion Evans, gan adael yr ab allan fel o'r blaen y gwneid yn y teulu hyn hyd ddeuddeg neu dair ar ddeg o genedlaethau—hyd Einion ab Seissyllt, yr hwn a briododd Nest ferch Madog ab Cadwgan, o Nannau, Arglwydd Meirionydd. 4. * Drych y Prif Oesoedd, Yn ddwy Ran. Gan Theophilus Evans. Aggephwyd yn y Mwythig, gan John Rhydderch tros yr Awdwr 1716.' [Dyma yr argraffiad cyntaf o “Ddrych y Prif Oesoedd;* ac y mae yn llawer anghyflawnach na'r ail argraffiad, yr hwn oedd yr olaf a gyhoeddwyd gan yr awdwr hylithr ei hun. Nid yw enw y gwaith yn gyflawn yma ; ond gan nad oes cyfargraff o'r cyn-argraffiad o fewn fy nghyrhaedd, nis gallaf gyflawnu y diffyg : ond tebygol mai cyffelyb ydoedd i enw yr ail argraffiad, yr hwn a geir yn llawn d.f. 1740, rhif 4.] 5. “Y Cymmunwr ystyriol, neu Eglurhâd Athrawiaeth Sacrament Swpper yr Arglwydd, &c. Gan William Fleetwood, D.D. Esgob Llanelwy, yn awr Esgob Eli.' Llundain. 12plyg, Yr oedd y Dr. Fleetwood yn esgob Llanelwy o'r fl, 1708 i'r ff. 1714, ar ol y Dr, Beveridge, ac o flaen y Dr. J. Wynne. 6. * Pregeth a bregethwyd yn Nghapel Tŷ Ely, yn Holburn, yn Llundain, ar Ddydd Mercher, Mehefin y 7, 1716, Dydd y Diolch- garwch cyhoeddus am fendŷth Duw ar Gynghorion ac Arfau ei Fawrhydi yn llonyddu y Gwrthryfel annaturiol diweddar. O gyfieithiad Iago ab Dewi.' Mwythig. 12plyg, Y * Gwrthryfel annaturiol' hwnw oedd yr un a godwyd yn Scot- land ar ddyfodiad Sior I. i forsedd Lloegr, gan y rhai a fynent roddi ŵyr i Siarl II. yn frenin, yn lle ei gefnder Sior I. 7. * Ufudd-dod Eglwys Loegr i'r Brenin George, &c.' Llundain, 12plyg. [Llyfryn arall ar yr un pwne ydyw hwn yma.I 8. * Llawlyfr y Gwir Gristion,” Mwythig. 12plyg. 1716] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 309 ae 9. * Gwirionedd: y Grefydd Grist'nogol. O Waith Hugo Grotius. A gyfieithwyd gan Edward Samuel Person Bettws Gwerfil Goch. Argraphwyd yn y Mwythig gan John Rhydderch yn y Flwyddyn, 1716.' [16plyg, neu 8plyg bychan : 16+204=220 tudalen.] Rhoddwyd peth o hanes y cyfieithydd o'r blaen.* Y mae yn briodol yma roddi peth crybwyllion am yr awdwr HUGO GROTIUs a anwyd yn Delfft, yn Holand, Ebrill 10, 1583. Cafodd ei ddysgeidiaeth ym Mhrifysgol Leiden ; ac wedi gorphen ei dymmor yno, efe a gymmerodd le fel ysgrifenydd llysgenadaeth i Efrainc, a chyhoeddodd amrai bethau. Wedi myned yn ei ol o'r daith hòno, efe a wnaed yn gyfreithiwr. Yn 1615 efe a anfonwyd i Loegr, i ymdrechu heddychu rhyw ymrafael oedd rhwng Holand a'r wlad hon o berthynasi'r hawl o bysgota ym moroedd Greenland, pryd y derbyniwyd ef yn groesawgar gan y Brenin Iago I. Wedi myned yn ol efe a ymddyrysodd yn nherfysgiadau yr amseroedd rhwng y pleidiau duwinyddol a gwladyddol—y Calfiniaid a'r Gwrthfynegwyr (Arminiaid) oedd yn ymranu yn y wlad hòno, yr hyn a fu yn fuddu- goliaeth i'r cyntaf ar yr olaf; ac yn y carchar yr ysgrifenodd y Traethawd hwn yn Lladin.f Rhoed ail argraffiad o hono yn Gym- raeg yn 18— o dan olygiad y Parch. David Rogers, gweinidog Wesleyaidd; ae un arall yn ddiweddar [1854] gan Mr. Spurrell, Caerfyrddin, o dan olygiad medrus y Parch. D. S. Evans. 10. * Cywydd i'r Merthyron. Llundain.” 12plyg. [Hwn yw y darn argraffyddol goreu a chywiraf a welais i o waith Sion Rhydderch garbwl ; er bod hwn yn ddigon pell ar ol argraffwaith cyffredin yr oes. Y mae Dafydd Rogers wedi gwneyd amryw gyfnewidiadau yn yr ar- graffiad a gyhoeddwyd ganddo ef o'r cyfieithiad godidog hwn. Nid oes dyddiad wrth argraffiad Rogers.] 11. “| “Myfyrdod Comfforddus i Gristionogion.' Llundain. 12plyg. 12. * Ufudd-dod i Lywodraeth a Chariadoldeb, wedi eu gosod allan mewn pregeth a adroddwyd yn Eglwys St. Paul, yng Ngardd y Myneich, ar Ddydd Gwyll)ewi, sef y dydd cyntaf o Fawrth, 1715.” Llundain. 8plyg. * Cyhoeddwyd y bregeth uchod yn y ddwy iaith, gan yr un, ac ar - yr un pryd. [* Gardd y Myneich' yw Covent Garden, yn Llundain. Mae yn debyg mai o flaen Ysgol Rad y Cymry y traddodwyd y bregeth.] 18. “Pregeth ar Act. xxi. 30, 31. O Gyfieithiad R. Llwyd.” Mwythig. 12plyg. 14. “| “Defosiwnau Priod, o gyfieithiad W. L. M.D. * Gwel rhif 6, d.f. 1714. + Penny Cyclopaedia; Jones's Christian Biographical Dictionary. 310 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1716 Argraphwyd yn y Mwythig, gan John Rhyddereh, tros Dafydd Lloyd.' 82plyg. Y mae rhagymadrodd y llyfr bychan hwn gan “John Owen,' yr hwn oedd wr o sir Fon,* yr hwn a briodola ei awduriaeth i un Dr. Walantine. Pwy ydoedd y Dr. Walantine? Ai onid Thomas Walantine, B.D., o Chalfont Saint Giles, yn sir Buckingham, yr hwm y ceir ei enw yn un o 121 o dduwinyddion a enwyd i fod yn Gymmanfa o Dduwinyddion, cynnwysedig o Eglwyswyr ae Anghyd- ffurfwyr i gyfarfod yn Westminster, i ymdrafod ar ryw gynllun i'w roddi ger bron y Brenin Siarl I. a'r Senedd, er cymmodi pleidiau crefyddol yr oes hòno? Yr oedd yn bregethwr poblogaidd iawn. Attaliwyd ef rhag gweinidogaethu gan un Syr John Lamb, Deon yr Archau, o blegid gwrthod darllen Llyfr y Chwaryddiaethau.f Y mae cyfeiriad at y llyfr hwn o'r blaen ddwy waith, yn ol Mr. N[oses Williams.j. 15. * Ffordd y Cristion i'r Nefoedd, Neu pa beth sydd raid iddo ef wneuthur i fod yn Gadwedig: Gwedi i droi 'n Gymraeg, allan o'r trydydd Argraphiad yn Saesonaeg. Gan R. Llwyd, Eglwyswr Llangedwyn. Argraphwyd yn y Mwythig.' 16. “Gweddi yr Arglwydd wedi ei hegluro mewn amryw Ymad- roddion Byrion. Gan G. Griffith, D.D. Esgob Llanelwy.' Ail argraffiad.$ Rhoddwyd argraffiad o'r unrhyw hefyd yn y canrif hwn, gan Gymdeithas o Eglwyswyr yn Esgobaeth Bangor. 17. “Athenae Britannicae. By Myles Davies. 1716.' Un o Dre'r Abad [ym mhlwyf Whitfford, ger Treffynnon] oedd MYLES DAVIES, ae ô deulu y Dafisiaid o Lanerch, ger Dinbych. Cynghorwr yn y gyfraith ydoedd; ac yn byw fwyaf yn Llundain. Yr oedd yn elynol iawn i Ariaeth, Sosiniaeth, Pabyddiaeth, &c., ae yn nodedig o selog dros Sior I. pan y daeth i gymmeryd meddiant o orsedd y deyrnas hon. Bu farw mewn siomedigaeth a thlodi Tach. 24, 1723, yn 48 oed, a chladdwyd ef yn Nghapel y Tŵr, Llundain.| 18. “A true (though a short) account of the antient Britons, in respect of their descent, qualities, settlements, country, language, learning, and religion ; with the effigies of Llewelyn ab Gruffydd, the last Prince of Wales of the British Blood. By J. L. a Cambro IBriton.' London, 1716, 4to. * A. Llwyd's History of the Island of Anglesea, p. 392. + Palmer's Calamy's Nonconformist Memorials, vol. i. p. 297. # Gwel rhif 3, d.f 1655 ; a rhif 1, d.f. 1684. $ Gwel rhif 1, d.f. 1685. || Pennant's History of Whitford and Llanasa, p. l15. 1716] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 311 19. * Memoir of Matth. Henry. By W. Tong.' 8vo. Cyhoeddwyd argraffiad arall 12plyg yr un amser. 20. “A Display of Herauldry, of most particular Coat Armours, now at use in the six Counties of North Wales, &c. Collected out several Authentie Authors by John Davies of Llan-Sillin Parish in Denbigh Shire, Antiquary. Salop. Printed by John Roderick for the Author, in the year 1716.9% Y John Roderick hwn ydoedd John Rhydderch, yr argraffydd º a'r Almanaciwr Cymreig.f Arferai alw ei hun yn John Rogers hefyd. JOHN DAVIES ydoedd o'r Rhiwlas, Llansilin, yn sir Ddinbych. Y mae dwy gyfrol unplyg a dwy gyfrol 4plyg o Achau Cymreig ganddo yn y Gywreinfa Brydeinig, ym mhlith ysgriflyfrau a elwir Additional MSS. rh. 9864-7. Prynwyd hwy gan y diweddar Thomas Pennant, Ysw., y teithydd, gan weinyddes yr hen Ddafydd Jones, yr argraffydd, Trefriw. Oddi wrth yr ysgrifau hyny y cafodd Syr R. S. Meyrick rai gwelliadau wrth olygu ei Heraldie Wisitation. Y mae enw John Davies yn gyssylltedig ag un William E[ughes, fel yn tystio i gywirdeb achau pob teulu ag y mae eu hachau wedi eu cofrestru gan Lewys Dwnn, yn siroedd Mon, Caernarfon, a Dinbych. Darfu i lyfr o achau gael ei gyhoeddi allan o weddillion ysgrifeniadau John IDavies, gan John Reynolds, mab Jacob Reynolds, o Groesoswallt, a'r hwn oedd yn nai fab chwaer hefyd i'r hen achwr. [Y mae yn lled ddilys genyf mai hwn yw y gwaith a gam-gofnodir d.f. 1616, rhif l. Yn y flwyddyn hon (l716) yr ymddangosodd * Herauldry' John Davies gyntaf.] 21. “| “ Catecism ; Hynny yw, Athrawiaeth i'w dysgu gan bob Dyn, cyn ei ddwyn i'w Gonffirmio gan yr Esgob.' Llundain. Catecism yr Eglwys, gyda rhagymadrodd gan * Moses Williams,” * At Blwyfolion Llan-Wenog yng Ngheredigion,' lle y mae yn galw ei hun eu * Periglor,' ac a gyhoeddodd yn Llundain, pan oedd yno yn golygu yr argraffiad o'r Beibl a ddaeth allan yn 1717-18.j 22. “Alure di Beverlacensis Annales sive Historia de Gestis IRegum Britanniae, Libris ix. E Codiee pervetusto, calamo exarato, in Bibliotheca Wiri clarissimi Thomae Rawlinsoni, Armigeri, Descripsit ediditque Tho. Hearnius, A.M. Oxoniensis, Qui & IPraefatione, Notis, atque Indice illustravit. Oxonii, E Theatro Sheldoniano, MDCOxvI. Sumptibus Editoris.” [ALURED (ALRED neu ALFFREp) o Beverley, ydoedd hanesydd Seisonig, yn byw yn y 12fed ganrif. Dywedir ei eni yn Beverley, yn swydd Gaerefrč;%3 * Meyrick's Dwnn's Heraldry, Introd. p. xxx. + Gwel rhif 2, d.f. 1716. # Yr Hawl am Chwefror, 1858. 312 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1717 iddo dderbyn ei ddysg ym Mhrifysgol Caergrawnt, lle yr enwogodd ei hun yn fawr mewn duwinyddiaeth, yn gystal ag mewn gwahanol gangenau o ddyšg- eidiaeth gyffredin. Bernir i'w farwolaeth ddygwydd o gylch 1129, y flwyddyn y mae ei Hanes yn terfynu. Y mae yn dechreu ei hanes gyda Brutus, yr un Ymodd â Gruffydd ab Arthur, ac yn ei derfynu yn y 29fed flwyddyn o deyrnas- iad Henri I, brenin Lloegr. Ni chynnwys y gwaith ond ychydig, os dim, na cheir yn ysgrifeniadau Gr. ab Arthur, Beda, Fflorens o Gaêrangon, Henri o Huntingdon, a Simeon o Durham ; ond oddi ar y blaenaf a'r olaf y mae wedi benthyca yn benaf, Nid oes dim cyssylltiad neillduol rhwng ei waith a Chymru, a phrin y mae yn haeddu'ei gofrestru yn y gwaith hwn. * Y Golygydd ydoedd THOMAS HEARN neu'HEARNE, yr hynafiaethydd diflin a dysgedig, yr hwn a gyhoeddodd luaws mawr o hen awduron cyffelyb i Alured, a gweithiau yn dwyn cyssylltiad â hynafiaethau y deyrnas. Ganwyd ef yn White Wethäm, yn swydd Beres, yn I678 ; derbyniodd ei ddysg yn ysgol ryâd Bray, ac yn Neuadd Edmwnt, yn Rhydychain ; â bu farw ar y I0fed o Fehëfin, 1735.] 1717. 1. “Mynegai'r Bibl Cyssegr-lân, &c. Gan William Nicholas, &c. O gyfieithiad Samuel Williams.” Llundain. 8plyg. Samuel Williams ydoedd berson Llangynllo- [ger Castell Ne- wydd Emlyn], yn sir Aberteifi, a thad Moses Williams, golygydd y Beibl.* Yr oedd y Mynegai yn cael ei argraffu i'w gyd-rwymo â'r IBeibl oedd yn awr yn cael ei gyhoeddi, ond bod rhyw nifer o honynt yn cael eu rhoddi allan wrthynt eu hunain hefyd. Dywedir uchod * gan William Nicholas ;'f ond dywedir mewn lle arall mai gwaith y Dr. William Lloyd, esgob Llanelwy, ydoedd y Mynegai. 2. * Pregeth a Bregethwyd yn Nghapel Ty Ely, &c. O Gyf- ieithiad un o ffyddlon ddeiliaid y Brenin George.' Mwythig. 8plyg. Gall fod hon yn ail argraffiad ac ail gyfieithiad.j Capel Ty Ely ydoedd gapel eglwysig teuluaidd perthynol i'r ty yn yr hwn y cartrefa esgobion Ely tra y byddant yn Llundain, fel y mae yn berthynol i bob esgobaeth] at wasanaeth' eu hesgobion, ac a elwir wrth enw eu hesgobaethau, megys Ely House, Bangor House, &c.= Ty Ely, Ty Bangor.$ 3. * Meddylieu neillduol ar Grefydd. Dosbarthedig mywn IDevddeg Pwnge ; a Bwriadeu Gweithadwy Ffurfiedig arnynt. Gan y Gwir Anrhydeddus Dâd yn Nuw Gwilim Beveridge, D.D. gynt Arglwydd Esgob Llan Elwy. O Gyfieithiad J ago ab IDewi. Printiedig yn Llundain, ae ar werth yno gan Wiliam Mears dan Lun yr Oen ger Llaw Templ-Bar. MDCCxvII.” 12plyg. * [Yr oedd Samuel Williams yn reithor Llangynllo ac yn ebrwyad neu ficer Llandyfrïog.] + [* Gan William Nichols' a ddywedir yng Nghofrestr Moses Williams : gweler rh. 129.] # Gwel rhif 6, d.f. 1716. $ [Nid oes, hyd yr wyf yn gwybod, un ty yn Llundain y pryd hwn yn perthyn i un esgobaeth ônd esgobaeth Llundain'ei hun, ac archesgobaeth Caergaint.] 1717] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 313 Y mae iddo ragymadrodd cyflwyniadol * I'r Urddasol a'r An- rhydeddus Harri Illwyd o Lan Ilawddog yn Sir Gaer Fyrddin Ysgwier a Sersiant o'r Gyfraith,” &c., o waith * Moses Williams ;' ae wedi ei arwyddo a'i amseru ganddo–“ Llundain, y Seithfed o Idiau Rhag- fyr, 1716.? Y mae yn dilyn hyny wyth o englynion “Mawl â'r Llyfr, yr Awdwr, a'r Cyfieithydd,' gan * Samuel Wiliams, Person Llan Gynllo yng ' Wînïonydd;' pedwar o “ Englynion o Folaud â'r Llyfr ' gan * Theophilus Evans;” a chywydd * Clod haeddedigol â'r Llyfr hwn ' gan * Jenkin Thomas ;' ac y mae yn ei ddiwedd y “ Cywydd â'r Jesu, o Gynhîldeb Wyneb yn wrthwyneb,' gan “ Jeuan Gruffydd o Ian Hïangel Tredeyrn.” Y mae y geiriau Italaidd yn yr wyneb-ddalen hon, yn argraffedig â llythyrenau cochion yn y gwreiddiol. Diau mai y gwaith rhagorol hwnw, o'r enw uchod, o waith y Dr. William Beveridge, esgob Llanelwy, ydoedd. IEUAN AB GRUFFYDD* oedd yn byw yn y Tŵr Gwyn, ym mhlwyf Troed yr Aur, yn sir Aberteifi, ac yn gymmydog i Iago ab Dewi. Yr oedd yn un o amryw brydyddion a hynodent yr oes hòno yng Mgheredigion. Y mae “Carol Haf' o'i waith ym “Mlodau Dyfed.” Y mae marwnad iddo yn argraffedig o waith Jenkin Thomas, o'r Cwm Du, ger Castell Newydd yn Emlyn, yr hwn oedd frawd i daid John Rhydderch yr argraffydd, yr hwn a ddywed— * Oer y pwne oedd rhoi peneerdd Dan gwys ddwys ddofn, eolofn cerdd: TFAN GRUFFYDD fwyn graffus, Dyn ar air a dynai'r us ; IE'brofwyd hwn yn Brif-fardd, Dir ei fod yn Gadair Fardd: Ee wnai Gerdd yn bencerddiawl, Cysson oedd ei dôn ddidawl; Tebyg oedd ei gyhoedd gân, Lwys ergyd, i lais organ ; Ee eiliai gân o fawl gwych, Ar dôn fwyn i'r da'n fynych: Ail oedd ei hen awen o, A'i wybodaeth i Bedo. Gwnai gynnilwaith perffaith, pur, A didwyll, ail i Dudur. Gosodai, fel gwe sidan, Bleithiadau'n glymiadau glân ; 'R oedd yn ei gân ruddyn gwych, Y tri enaid tirionwych ' Yr oedd hefyd fardd arall o'r enw Ieuan Gruffydd, yn byw tua'r un amser yng Nghefn y Maes, ym Meirionydd; ae y mae perygl weithiau gymmeryd y naill yn lle y llall..f * [Ifan Gruffydd y gelwid ef yn ei ddydd, ae y gelwir ef ar lafar gwlad hyd y dydd heddyw. ' Y mae y ty y preswyliai ynddo yn aros eto, äc yn adnabyddus fel y cyfryw yn y gymmydogaeth.] + Yr Adolygydd, 1852, t. 54, 6l ; Llythyr y Parch. D. S. Evans. [Yr wyf, ar ol mamylach 3;yn-w. yn tueddu i dybied mai yr un oedd y ddau Ifan 314 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1717 4. * Cofrestr o'r holl Lyfrau Printiedig, gan mwyaf a gyfansodd- wyd yn yr Iaith Gymraeg, neu a Gyfieithwyd iddi hyd y Flwyddyn 1717. IPrintiedig yn Llundain, gan Brintwyr y Brenin, 1717.' Yr oedd Mr. Moses Williams yn cael argraffu ei fân lyfrau Cymreig at wasanaeth crefyddol, gan Joseph Downing, argraffydd y * Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristionogol,” gan ei fod o bosibl yn cael cynnorthwy y gymdeithas hòno i'w dwyn allan ; ond y * Gofrestr ' hon, gan nad ydoedd o natur grefyddol, h.y., heb fod yn gynnorthwy i ddefosiynau nac ymarferiad crefyddol, eithr dernyn llenyddol o gywreinrwydd a difyrwch, a argraffwyd ar ei draul ei hun gan * Brintwyr y Brenin,' y rhai oeddynt yn rhwym o gael argraffu y Beiblau, o blegid eu breintlythyr i'r dyben hwnw, er bod hyny ar draul y * Gymdeithas' hefyd. * [Adargraffwyd cyfran o'r “Gofrestr ' hon yn y Gwyliedydd am 1832, t. 87, l19, 217; a gresyn na buasid yn cyhoeddi y cyfan o honi. Dyma seilwaith “Llyfryddiaeth' Gymreig ; a buwyd am agos i gant a hanner o flynyddoedd heb wneuthur un cais i chwanegu ati a'i pherffeithio. Gweler y Rhagymadrodd i'r gwaith hwn. Nid yw enw yr awdwr, MoSES WILIAMS, ar ddalen yr enw ; ond ceir ef ar ddiwedd y cyflwyniad i “Richard Mostyn, o Benbedw ;' ac hefyd ar ddiwedd yr anerch byr “Ar y Cymry,' yr hwn a ddyddir yn * Llundain, y 7fed o Fehefin, 1717.'] 5. * Catechism o'r Scrythur, Yn Nhrefn Gwyr y Gymmanfa: A Scrifenwyd yn Saisoneg gan Fatthew Henry Gweinidog yr Efengyl, Ac yn Gymraeg i ddangos i'r Cymro injaith (1) Y petheu y dylei efe eu eredu. (2) Y dyledswyddeu a ddylei efe ei cyflawni tu âg at IDduw a Dynion. (3) Y cyfryngeu neu'r Moddion, a ddylei efe ei harfer. (4) Y petheu a ddylei efe eu gofyn gan Dduw mewn Gweddi, a hynny allan o Air Cyssegrlan Duw ei hun: O brintiad Cyntaf yr awdwr gan Iaeo ab Dewi. A'i I}rintio yn y Mwythig gan John Rhydderch, i David Johnes, Christmas Samuel, a William IDavies. 1717.” Ymddengys fod hwn yn ail argraffiad, neu argraffiad a chyfieith- iad newydd.* Gruffydd hyn, ac mai rhyw gamsyniad a barodd ei gyssylltu â Meirionydd. Y mae dau le o'r enw Cefn y Maes (a wahaniaethir fel y Mawr a'r Bach) yn Nyffryn Troed yr Aur (Tredëyrn), Ceredigion ; a hwyrach bod y bardd, yn ystod rhyw ran o'i oes, wedi bod yn preswylio yn un o honynt. Yr wyf yn ēš i mi weled yn rhywle, ond nid wyf yn sicr pa le, grybwylliad am Ifan ruffydd, o Gefn y Maes, ym Meirionydd, ym mhlith beirdd y cyfnod hwn ; ond y mae yn debyg ddigon mai gwall rhyw ysgrifenydd ydoedd hyn; a gallasai yr amryfusedd ddygwydd trwy waith rhywun yn gweled enw “Ifan Gruffydd o Gefn y Maes,' ac heb wybod fod lle neu leoedd o'r enw yng Ngheredigion, ac yn gydnabyddus â lle o'r enw ym Meirionydd, iddo drosi annedd y bardd i'r tu gogledd i'r afon Dyfi.] * Gwel rhif 2, d.f. 1708. 1717] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 315 Yma y ceir enwau y cyhoeddwyr fel cyd-argraffwyr â Rhydderch, pryd, hyd y gellir gwybod yn bresennol, mai Rhydderch yn unig oedd yr argraffydd,* ac mai y lleill oedd yn anturio y draul, os nad oedd yr argraffydd yn cyd-gymmeryd y draul, trwy gymmeryd nifer o gopïau i'w ofal ei hun, i'w gwerthu o'r Mwythig fel ystorfa lyfrau, neu “Paternoster Row' y Cymry yn y dyddiau hyny. Y mae yma un yn cael ei enwi yn chwanegol fel cyhoeddydd, at y rhai a enwyd o'r blaen,f sef David Jones neu Johnes, am yr hwn yr wyf hyd yn hyn wedi methu cael boddlonrwydd, na bod un c'r enw hwn ym mhlith yr Ymneillduwyr yn yr hen amseroedd, oddi eithr Mr. David Jones a drowyd o eglwys Llandyssilio Gogo,# ae yr oedd ef yn rhy gynnar i fod â rhan yn y gorchwyl hwn. Ond gall mai dyn anghyhoedd crefyddol ydoedd, ac mai rhyw werthwr llyfrau teithiol yn y dyddiau hyny doedd. y Y mae yn ei flaenu anerchiad rhagymadroddol o chwe' thudalen, * At fugeiliaid ac Athrawon, Penteuluoedd ae Jeuenetid Cymru:' ac wedi ei arwyddo Caerfyrddin Meh. JWilliam Evans.” 24. 1716.? Ac y mae olysgrifen o gefnogiad wedi ei arwyddo gan * Thomas Wallters. Thomas Parot. James Lewis. David Johnes. Thomas Maurice. Jenkin Jones. David Edward. Philip Pugh. David Jenkin. Thomas Beynon. James Davies.' Gweinidogion Ymneill- duol yr oes hòno. Er bod hanes awdwr enwog y Llyfr yn dra adnabyddus, byddai yn wallus peidio â rhoddi braslun o hono yn gyssylltedig â'r llyfr cyntaf hwn o'i eiddo a gyhoeddwyd yn Gymraeg, ac mor gynnar fel y gallasai y cyhooddwyr fod wedi ymgynghori ag ef am èu bwriad canmoladwy. Gan hyny— Y Parch. MATTHEW HENRY ā anwyd yn y Broad Oak (=Y Dderwen Lydan) yr hwn sy ffermdy yn nhref ddegwm Isgoed, yn sir Fflint, Hydref 18, 1662. Yr oedd ei dad, Philip Henry, yn un o'r 2000 offeiriaid a adawsant, neu a gymmerasant eu troi o Eglwys Loegr yn 1662, yn hytrach nag ufuddhau i ' Weithred yr Unffurfiad.” Wedi cael y rhan fwyaf o'i ddysgeidiaeth gyda Mr. Doolittle, yn Llundain, yr hwn oedd yntau hefyd yn un o'r gweinidogion an- ghydffurfiol,$ efe yn 1685, pan yn 23 oed, a ddečhreuodd Tastudio y gyfraith yn Gray's Inn, Llundain ; ond rhoddodd heibio y gyfraith yn fuan, a dechreuodd bregethu, ac wedi ei ordeinio yn 1687, yn *. [Nid oes yma mo'r dyryswch lleiaf : Sion Rhydderch oedd yr argraffydd, ac î neu dr9s y gwŷr a enwir yr oedd yn gwneuthur y gwaith. Čellir meúdwl na sylwodd yr awdwr ar y geiryn “â”.] *, “F Gwel rhif 2, d.f. 1716. # [Llandyssilio Gogo sy blwyf yng Ngheredigion, nid neppell o'r Cai Newydd; # dywed yr š #ß *） (d.f. 1689-90) mai Tö “Eglwys Llandys. silio, yn sir Gaerfyrddin,' yr hon sydd yng nghymmydogaëth' Arberth cafodd Dafydd Jones ei ddifeddiannu.] So yCiOg • y $ Gwel rhif 1, d.f, 1687. 316 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1717 25 oed, efe a sefydlodd fel gweinidog ymneillduedig Presbyteraidd yng Nghaerlleon. Bu yno hyd 1712, sef 25 o flynyddoedd, pryd y symmudodd i Hackney, i weinidogaethu yno. Bu farw gan ddyrnod o'r parlys mud, pan ar ei daith o Gaerlleon i Lundain, Meh. 22, 1714, yn 52 oed. Y gwaith y mae yn cael ei adnabod oreu wrtho yw ei * Esboniad ar yr Hen Destament a'r Newydd,' yr hwn a ddaeth allan gyntaf mewn 5 cyfrol unplyg ; a'r hwn a geir yn bresennol yn Seisonaeg mewn amryw ffurfiau a phrisiau, ac sydd hefyd yn Gymraeg er ys blynyddau bellach. Nid oedd yr awdwr wedi gorphen yr Esboniad pan fu farw ; ond cwblhawyd efo'r Rhufeiniaid i'r Dadguddiad gan wahanol ddwylaw. Ysgrifenodd ef amrai draethodau a phregethau, heb law yr Esboniad, y rhai sy mor rhagorol a'i esboniad, er nad ydynt yn cael eu darllen gymmaint ; a chyhoeddwyd rhai darnau yn Gymraeg, heb law y * Catechism' hWn.* Dywedir fod y Catecism hwn yn “ nhrefn gwŷr y Gymmanfa.” Yr ydys yn cael yr ymadrodd hwn yn fynych yn gyssylltedig â llyfrau yn ymdrin â phynciau crefydd mewn ffurf o * Gorff o Dduwinydd- iaeth gan Ymneillduwyr, a'r Eglwyswyr yn ysgrifenu ar bynciau crefydd mewn trefn, yn y ffurf o Esboniad ar Gatecism yr Eglwys. Gwŷr y Gymmanfa oeddynt 121 o dduwinyddion a gyfarfuant yn Westminster, mewn canlyniad i weithred seneddol a gymmerodd le yn 1643, i geisio cytuno ar bynciau athrawiaethol a dysgyblaethol eglwysig yn amser yr anghydfod rhwng yr Eglwyswyr a'r Puritan- iaid, er sefydlu Presbyteriaeth yn grefydd sefydledig y wladwriaeth yn lle Esgobyddiaeth. Ym mhlith pethau ereill, penderfynasant ar osod eu tybiau athrawiaethol allan mewn ffurf o Gatecismau; y Cate- cism mwyaf, a thalfyriad o hono o dan yr enw * Y Catecism byraf,” y rhai, y ceir gweled, a gyhoeddwyd yn Gymraeg amrywiol weithiau cyn i'r Presbyteriaid ymlygru oddi wrth ffydd eu hynafiaid, a syrthio ar draws y cwbl i'r hyn ag yr oedd “ gwŷr y gymmanfa ' yn cyfan- soddi eu Catecism fel rhagfur yn eu herbyn. Ond y mae Eglwys Sefydledig Scotland yn eu hystyried eto fel safon eu hawdurdod, neu grynodeb o'u ffydd.'f 6. * The Rise and Progress of the Most Honourable and Loyal . Society of Amcient Britons, establised in Honour to Her Royal High- mess's Birth-Day, and the Principality of Wales on St. David's Day, the First of March, 1714-5. By Sir Thomas Jones, Kt. Treasurer and Secretary to the said Society. In a Letter to his Countreymen of the Principality of Wales. *. London, Printed by W. Wilkins, for W. Taylor, at the Ship in Baternoster-Row. 1717.” 7. * A. Survey of the Cathedral Church of St. David's, and the Edifices belonging to it, as they stood in the year 1715. To which * Penny Cyclopaedict ; Jones's Christ. Biog. Dict. ·t Neal's History of the Puritans, vok. iii. p. 43-24l. 1718] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. T 317 are added, Some Memoirs relating thereto and the country adjacent, from a MS. wrote about the latter end of Queen Elizabeth's reign. Together, with an Aecount of the Arch-bishops, Bishops, Precentors, Chancellors, Treasurers, and Arch-Deacons of the See of St. David's. Collected by Browne Willis, Esq ; Illustrated with Draughts, and adapted to the said Historical Description. London : Printed for R. Gosling, at the Mitre and Crown against St. Dunstan's Church in Fleet-Street. 1717.' 8. * The Goodness and severity of God, in his dispensations, with respect unto the Ancient Britains, displayed in a Sermon preached to an auditory of Protestant Dissenters at Haberdasher's hall in London on March 1. 1716, being the anniversary of the birth of her royal E[ighness the Princess of Wales, and the festival of St. David. By Jer. Owen.' London. 1717. 9. * The Nature and Duty of a Public Spirit. A Sermon Preach'd at St. James's Westminster, on St. David's Day March 1. 1716. Before the EIonourable the Stewards and Others of the Society of Antient Britons, Establish'd in EIonour of Her Royal Highness's Eirth-Day and the Principality of Wales. By the Right Reverend Eather in God Benjamin, Lord Bishop af Bangor. London : Printed for James Knapton, atthe Crown: and Timothy Childe, at the White-Hart, in St. Paul's Church Yard, 1717. Price Four Pence.” Yr esgob hwn ydoedd y Dr. Benjamin Hoadley, Maint y llyfryn yw 32 tudalen 8plyg. [Ganed y Dr. BENJAMIN HoADLEY (neu HoADLY) yn Westerham, yng Nghaint, ym fl. l676 ; a bu farw yn l761. Yn fuan wedi esgyniad Sior ï. i'r orsedd, gwnaed ef yn Esgob Bangor; yn 172l symmudwyd ef i Henffordd ; yn 1723 i Salsbri ; ac yn l734 dyrchafwyd ef i esgobaeth Caerwynt, yr hon a ddaliodd hyd ei farwolaeth. Parodd ei syniadau ar bynciau eglwysig lawer o ddadleu ac ysgri- fenu yn yr oes hòno; a chyhuddid ef gan lawer o wneuthur ei oreu i ddadsyl- faenu y sefydliad yr oedd yn esgob ynddo. Cyrhaeddodd “Dadl Bangor' fwy o enwogrwydd na nemawr o un ddadl arall o fewm amgaerau yr Eglwys. Tarddodd y ddadl hygof hòno allan o bregeth ar Ioan xviii. 36. (“Fy íîreiîiâëñ i nid yw o'r byd hwn'), yr hon a draddodwyd ganddo, pan oedd yn esgob Bangor o flaen y Brenin Sior J ; a mawr fu yr ymddadleu a ganlynodd.] -3 1718, 1. * Beibl Cyssegrlan, &c. Printiedig yn Llundain, gan Brint- wyr y Brenin Ioan Basged, ASSeins Thomas Newcwm, a Harri Hils, a fuant feirw MIDCCXVIII.” 8plyg. Hyd yma, nid oedd un gymdeithas i argraffu yr Ysgrythyrau— 318 LLYFRYDDIAETH Y cyMRY. [1718 \ 2=← dim ond ymdrechiadau personol ; ond erbyn hyn yr oedd “Cym- deithas er Lledaenu Gwybodaeth Gristionogol' wedi ei ffurfio, i'r dyben o argraffu Beiblau a Llyfrau Gweddi Gyffredin, ac weithiau draethodau a llyfrau'defosiynol ereill, i ddeiliaid Prydain Fawr, eithr gan mwyaf yn gartrefol. Y Beibl uchod oedd y cyntaf a argraffwyd gan y Gymdeithas yn Gymraeg. Y mae yn eael i alw yn gyffredin, “Beibl Moses Williams,' oddi wrth y Parch. Moses Williams, |Ficar Defynog, yn sir Frycheiniog, neu y pryd hyn Ficar Llawenog, yn sir Aberteifi, am yr hwn y crybwyllwyd amryw weithiau yn barod, am mai efe oedd yn edrych dros neu yn golygu yr argraffiad hwn. Yr oedd hwn yr argraffiad tlws, yn cynnwys llawer iawn o welliadau ar argraffiadau blaenorol. Rhoddodd “Oes y Byd' ar ben uchaf y dalenau. Cyfieithodd hefyd yr Apocrypha,* yng nghyd â Chanonau a Gweddïau| yr Eglwys Sefydledig, a chyhoeddodd hwynt yn gyssylltiol â'r Beiblau; ond daeth nifer mawr hefyd allan heb- ddynt. Y mae y rhai sydd heb y Gweddïau Cyffredin yn gyssystiol â hwy, wedi eu hamseru 1717, yr hyn a achosa beth dyryswch i'r ymofynydd, gan yr arwain i dybio ddarfod cyhoeddi dau argraffiad. Ymddengys er hyny mai un argraffiad ydyw, a darfod iddo ef a'r Gymdeithas adael i'r Ymneillduwyr gael rhan o honynt heb y Llyfr Gweddi Gyffredin, ac i'r rhai hyny ddyfod allan wrthynt eu hunain, cyn gorphen y lleill. Yr oedd yr ymroddiad hwn i'r Ymneilldu- wyr yn ei brofi yn ddyn tyner a pharchus o gydwybodau ereill nad oeddynt yn Eglwyswyr—mai Eglwyswr cymmedrol ydoedd, fel yr holl ddynion defnyddiol ym mhob oes. Gwerthid y Beiblau hyn yn llawn wedi eu rhwymo am y pris isel o bedwar swllt.{ 2. “Llyfr Gweddi Gyffredin, &c. Brintiedig yn Llundain, gan Brintwyr y Brenin Ioan Basged, Asseins Thomas Newcwm a Harri Hils, a fuant feirw MIDCCxxxvIII.” Hwn oedd y Llyfr Gweddi a gyhoeddwyd yn gyssylltiol â'r Beiblau uchod. 3. “Pregeth gan y Parch. Moses Williams.' Cyfeirir yn fynych at y bregeth hon yn y “Diddanwch Teuluaidd.' 4. “Holl Ddyledswydd Dyn a osodwyd ar lawr mewn ffordd eglur, hawdd ei deall, er lles i bawb, ond yn enwedig ir Darllennydd gwaelaf. Gwedi ei dosparthu yn XVII. o Bennodau. Ac wrth ddarllen un o honynt bob Dydd yr Arglwydd, gellir darllen y Cyfan * [Yr oedd llyfrau yr Apocrypha oll wedi eu cyfieithu o'r blaen; canys ceir hwynt yn argraffiad yr Esg._Morgan yn l588, yn argraffiad yr Esg. Parri yn 1620, yn argraffiad yr Esg. Llwyd yn 1690, ac, hyd yr wyf wedi gweled, ym 'mhob argraffiad blaenorol arall. Ond ysgatfydd nid oedd yr Apocrypha ym “Meibl Cromwel,' yr hwn a gyhoeddwydd yn 1654. Ni wnaeth Moses Williams ddim i'r Apocrypha ond a wnaeth i'r Hen Destament a'r Newydd.] + [Ai nid “Canonau a Gosodedigaethau' yr Eglwys a 'olyga yr awdwr? Yr oedd “Gweddïau' yr Eglwys wedi eu cyfieithu, a'u hargraffu lawer gwaith o'r blaen. Y mae y * Canonau a Gosodedigaethau ' hyn o flaen argraffiadau Rhisiart Morys (i764 a 1752) hefyd.] # Seren Gomer, Hydref, 1855. 1718] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 3 19 \» -2 * dair gwaith dair gwaith yn y Flwyddyn. Angenrhaid i bob Teulu- oedd. Gyda Duwiol-swyddau Dirgel ar amryw Achosion. O Gyfieithiad Edward Samuel Person Bettws Gwerfil Gôch. Argraphwyd yn y Mwythig Gan John Rhydderch, tros yr Awdwr yn y Flwyddyn. 1718.” [16plyg, neu 8plyg bychan.] Y mae i'r “IDuwiol-swyddau a Gweddïau' ragddalen o'r eiddynt eu hunain fel hyn:— * “Duwiol-swyddau. a Gweddiau iw harfer yn ddirgel ar amryw Achosion. Cyffredin ac Anghyffredin. O Gyfieithiad Edward Samue] Person Bettws Gwerfil Gôch. Argraphwyd yn y Mwythig gan John Rhydderch, tros y Awdwr.'* Ymddengys fod hwn yn bedwerydd argraffiad,f ae yn gyfieithiad newydd. Dywedir uchod ei fod yn cael ei argraffu “tros yr Awdwr,' yr hyn sydd gamddywediad, canys dros y cyfieithydd yr argraffwyd ef, ae nid “tros yr Awdwr;'f ae yn wir nid ydys wedi gweled enw awdwr erioed i'r llyfr hwn yn Seisonaeg na Chymraeg. Y mae enw Henry Hammond wrth y rhagymadrodd, yr hwn oedd Eglwys- wr enwog yn amser Siarl I, Cromwel, a Siarl II. Ystyrid ef yn ysgolhaig enwog gan y rhai nad oeddynt yn cydweled â'i olygiadau athrawiaethol. Dyoddefodd lawer o anfanteision yn amser y weriniaeth, o blegid ei ymlyniad wrth esgobyddiaeth a breninol- iaeth, er ei fod o olygiadau cymmedrol. Ganwyd ef Awst 18, 1605, a bu farw Ebrill 25, 1660, yn 54 oed.$ 5. * Holl Ddyledswydd Dyn. 'U Argraphwyd yn Ngwrecsam gan Edward Wicksteed.' Gellir galw hwn yn bummed argraffiad.|| Hynod oedd i ddau argraffiad o lyfr o gryn faint ddyfod allan yn yr un flwyddyn. * [Y mae y * Duwiol-Swyddau a Gweddïau ' wedi eu tudalenu ar wahan oddi wrth y rhelyw o'r gyfrol, a chynnwysant 90 tudalen ; ond canlyna y selnodau fel pe bai y cyfan yn un llyfr. Cynnwys corff y traethawd ar “ Holl Ddyledswydd Dyn,” 363 tudalen ; y dosbarth rhagarweiniol, 36 ; a “thaflen' y cynnwysiad ar y diwedd, 5 : y eyfan, 494 o dudalenau. Y mae Rhagymadrodd y Dr. Hammond–“ At y Gŵerthwr Llyfrau ”—wedi ei gamamseru yn agos i gan mlynedd ; sef, “Mawrth 7. 1567,' yn Ile l657.] f Gwel rhif 7, d,f. 1672; rhif 2, d.f. 1684; a rhif 3, d.f, 1717. [Nid ym. ddangosodd cyfieithiad Edward Sa'mwel na chynt na chwedi y tro hwn ; nis gellir gan hyny alw hwn yn bedwerydd argraffiad. Diau mai cyfieithiad árall yw yr un a ymddangosodd yng Ngwrecsam (rh, 5) yn ystod yr un flwyddyn, os yw hwnw yn argraffiad gwahanol mewn gwirionédd. Y mae enw Edwärâ Wicksteed, gyhoeddwr.argraffiad tybiedig Gwrecsam, ym mhlith y tanysgrifwyr i gyfieithiad Edward Samwel, Y mae yn ddichonadwy hefyd mai yr ün cŷf. ieithiad ac argraffiad yw y ddau, ond bod dalen yr enw ar ychydig o'r llyfrau wedi ei chyfaddasu i Wrecsam ; megys y gwneid yn fynych gynt, āc y gwneir ambell waith yn y dyddiau presennol.] # [Argraffu y cyfieithiad dros awdwr y cyfieithiad, a wnaeth Sion Rhydderch.] $ Wood's Athen. Oaeon.; Jones's Christ. Biog. Dict. || Gwel rhif 7, d.f 1672; rhif 2, d.f. 1684; rhif 3, d.f. 1711 ; rhif 4, d.f, uchod. 320 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1718 Dichon i un gael ei gyhoeddi yn nechreu y flwyddyn ; a chan eu bod yn gyffredin yn cael eu dosbarthu yn fuan i'r tanysgrifwyr, fod galw ebrwydd am ychwaneg; ac felly i argraffiad arall, o leiaf y rhagddalen, gael ei argraffu cyn ddiwedd y flwyddyn. Ni ellir rhoddi cyfrif arall am ddau argraffiad o lyfr mor fawr yn dyfod allan o fewn corff yr un flwyddyn. Yr ydys wedi cael amryw hen lyfrau yn amseru felly—dau argraffiad o'r un llyfr o wahanol fanau yn yr tun flwyddyn. Os yw y mynegiad hwn yn gywir, ac nid oes genyf sail i'w ystyried yn anghywir, hon ydoedd yr argraffwasg gyntaf yng Nghymru, a hwn y llyfr Cymraeg cyntaf a argraffwyd yng Nghymru.* 6. * The British History, translated into English from the Latin of Jephrey of Monmouth. With a large prefaee concerning the authority of the history. By Aaron Thomson, late of Queen's College, Oxon. Iondon : printed for J. Boyer, at the Rose in Ludgate-street, H. Clements at the E[alf-moon, and W. and J. Inneys at the Princes- arms in St. Paul's churchyard. MDCCXVIII.' 7. % • Dyled Pennau Teuluoedd. O Waith y Parchedig Erasmus Sayn ders, Athraw Difinyddiaeth. A Chyfieithiad Samuel Wil- liams, Person Llangynllo yng Ngheredigion.' INid ydys yn sicr a gyhoeddwyd hwn ; ond yr oedd yn cael ei tarotoi i'r wasg yn 1715, gydag amryw lyfrau a gyhoeddwyd o hyny i hyn.+ Ymddengys mai o deulu y Pentref, yn sir Benfro, ydoedd yr awdwr hwn, yn yr hwn deulu y mae yr enw Erasmus a Saunders yn cael eu cadw hyd y dydd hwn. [Y cyfenw presennol yw Sawnders Davies.] 8. 4 Memoirs of the Life and Eminent conduct of the Rev. Dr. Daniel Williams, with his Will and Testament, 1718.'f 9. % Justin and the Monks of Bangor. 1718.' Unplyg. [Awstin neu Augustine (= Awstin Fynach), ac nid * Justin,' mae yn ddiau a ddylasai yr enw hwn fod.] 10. * A Full Answer to Mr. Phillonniere and the Bishop of Bangor. By H. Mills. 1718.' * * [Buasai yn bur ddymunol pe mynegasai yr awdwr pa un a welodd efe yr argräffiad hwn ai peidio. _Nid yw yn crybwyll dim ar ba awdurdod y mae wëdi ei osod yn y gofres. Gan nad yw yn rhoddi yr enw yn gyflawn, mae yn lled amlwg nas gwelodd efe mo'r argraffiad tybiedig hwn; a chan nad oes hyd yma un prawf föd neb wedi ei weled, rhaid edrych ar rif 1, d.£... 1719.megys öynnyrch cyntaf yr argraffwasg o fewn Tywysogaeth Cymru. Nid ysgrifenasai neb *yn Nghwreësam' yn y fl. 1718.] + Rhestr o • Lyfrau Cymreig parod i'w Printio,' yn niwedd * Cydymmaith i'r Allor.” Gwel rhif 3, d.f. 1715. # J. R. Smith's Old Book Cŵrcular. 1719] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 321 Llyfryn yw hwn o 1 16 tuâalen, o berthynas i ryw anghydfod oedd rhwng esgob Bangor a'i offeiriaid. Yr esgob oedd y Dr. B. EIoadley, a'r pwnc oedd ar y Ddadl Fangoraidd, a achlysurasid gan bregeth yr esgob ar Deyrnas Crist heb fod o'r byd hwn.* 1719, 1. * Eglurhaad o Gatechism Byrraf y Gymanfa, Yn yr hwn lle y cymerir ae y gosodir allan yn dra helaeth yr holl attebion sydd i'r Gofynnion ynghatechism byrraf y Gymmanfa Imewn ail Holiadau ac attebion, Gwirioneddau gwedi heglurhau ai profi trwy Reswm a'r Scrythur ; amryw o amheuon Cydwybod a ddattodir ac a ddiddryss- ur, Rhai o'r prif wrthddadleuon ac ymrafaelion mewn crefydd a drinir, attebir, ac a ddisbrofir trwy'r Scrythyrau, ynghyd a Rhesym- mau yn erbyn amryw amryfuseddau, Buddiol i'w ddarllen mewn teuluoddd neullduol, ar ôl eu holi yn y Catechism, fel y gall y gwannaf yn hawdd ddeall yr hyn a ddyscer yn y Catechism yn fwy eglur. O waith Thomas Wincent Gwenidog Maudlin yn heol y Llaeth yngaer Ludd. Printiedig yn Nhref-EIedyn, gan Isaac Carter, dros Tho: IBeynon, John Davies, Da : Davies, Tho: Maekaeg, Nich: Thomas, Ev: Morris. Ac a gyfieithwyd i'r Cymraeg, gan J. P. a T. J. 1719.' [16plyg: 445#+4=449 tudalen.] Os nad yw yr hysbysiad o'r blaen am argraffwasg Gwrecsam y llynedd yn gywir,{ rhaid mai argraffwasg Trefhedyn ydoedd y gyntaf yng Nghymru, ac mai hwn oedd y llyfr eyntaf Cymraeg a argraffwyd yng Nghymru. Trefhedyn sydd yn bentref cydiol â thref Castell Newydd yn Emlyn, yn sir Gaerfyrddin.$ Yr oedd John. IRhydderch, yr argraffydd, o ymyl y lle hwn, a Nich. Thomas, a fu wedi hyny yn argraffydd, o Cenarth, ger llaw. Mae yn debyg i N. Thomas, wedi dysgu y gelfyddyd, fynu argraffwasg yno, trwy gynnorthwy ereill o'r gymmydogaeth hòno o deulu John Rhydderch, * [Gwel rhif 9, d.f, 1717.] + [Nifer gwirioneddol y tudalenau yw 444; ond canlynir t. 144 gan 146, ac ni ddiwygir y gwall hyd y diwedd ; ac felly y mae rhifnodau y tudalen olaf yn 445 yn lle 444.] . :5 Gwel rhif 5, d.f. 1718. $ [Hyny yw, Castell Newydd sydd yn swydd Gaerfyrddin ; ond yn swydd Geredigion y mae Trefhedym. Rhenir tref Castell Newydd yn Emlyn yn ddwy ran gan yr afon Teifi : y rhan ar y llaw aswy i'r afon, yr hon yw y fwyaf o lawer, ac yn ymyl yr hon y mae gweddillion yr hen gastell, yw Castell Newydd, yr hon, megys y crybwyllwyd, sydd yn swydd Gaerfyrddin ; y rhan ar y llaw dde i'r afon yw Trefhedyn (a elwir yn Seisoneg Adpar), yr hon, er nad yw ond lyechan, sydd un o fwrdeisdrefi Ceredigion. Saif Trefhedyn ar lechwedd serth, yn goredrych yr afon, a gorwedd y castell a'r parth arall o'r dref ar y gwastadedd oddi tani, ar yr ochr arall, Cyssylltir y ddwy dref â'u gilydd gan y 'bont olygus o' faen. Yr afon Teifi, o Lanbedr hyd yma, ac oddi yma i waered hyd nes yr ymuno y Cuch â hi, yn agos i Faenor Deifi, yw terfyn y ddwy sir. Ym mhlwyf Cenarth y gorwedd Castell Newydd.] *a 41 322 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1719 y rhai oeddynt yn nodedig awyddus am lyfrau Cymraeg, yn yr oes hòno. Ymddengys mai rhai yn cymmeryd rhan yn y draul o ar- graffu a lledaenu y llyfr ydoedd y personau a enwir, rhai yn argraff- wyr, a rhai yn weinidogion, a rhai yn feirdd. Crybwyllwyd o'r blaen am Gatecismau y Gymmanfa.* Am y cyfieithwyr ni ellir rhoddi dim hanes, gan na roddwyd ond llythyrenau cyntaf eu henwau yn unig. Am yr awdwr, THOMAS WINCENT, A.C., yr ydoedd yn fab i John Wincent, yr hwn a ddygwyd i fyny yn gyntaf yn gyfreithiwr, ac wedi hyny yn weinidog, a anwyd yn nhref Hertfford, yn 1634. Wedi cael elfenau ei ddysgeidiaeth yn Westminster a Ffelsted, efe a'i gorphenodd yn IRhydychain yn amser y weriniaeth, lle y cyrhaeddodd ei A.C. Gwnaed ef yn gapelwr i Robert, Iarll Leister ; ac er na ordeiniwyd ef gan esgob, cafodd weinidogaeth plwyf Maudlin, yn Heol y Llaeth, Llundain, lle yr arosodd yn ffyddlawn yn ystod y pla mawr, gan bregethu ac ymweled â'r cleifion yn ddiofn.f Ond pan ddaeth dydd Bartholomëus, cafodd ei droi ymaith, am na chydffurfiai â defodauí yr Eglwys Sefydledig ; eto perchid ef yn gyffredin gan bob plaid, a pharhaodd i bregethu hyd y gallai gael ei oddef gan der- fysgiadau yr amseroedd. Yr oedd Mr. Wincent ym medru yr holl Destament Newydd a'r Salmau ar dafodleferydd, meddai Calamy. IDywedai iddo ymdrafferthu i ddysgu felly, heb wybod na byddai i'r rhai a'i cymmerent o'i bulpud, fynu dwyn ei Feibl hefyd oddi arno rywbryd. Ysgrifenodd a chyhoeddodd amrai lyfrau mân a phreg- ethau; ond nid oes dim o'r eiddo yn Gymraeg, am a wyddys, heb law hwn. Bu farw yn 1678, yn 45 oed.$ Thos. Beynon ydoedd weinidog Tref Wen, Trefdraeth, a Llechryd, yn Neheudir Cymru. Efe a ordeiniwyd yn 1688. Bu farw yn 1729,| wedi bod yn y weinidogaeth 41 o flynyddoedd. * J. P.” ydoedd John Pugh, gweinidog Henllan a'r Bwlch Newydd, yn sir Gaerfyrddin ; a derbyniodd gynnorthwy o'r drysorfa Bresby- teraidd yn 1717.** 2. “| “Tyred a Groesaw At Jesu Grist. Neu Draethiad Eglur a IBuddiol ar Joan vi : Adnod xxxvii. Yn Dangos Achos, Gwirion- edd, a Dull Dyfodiad Pechadur at Jesu Grist. â'i dderbyniad Dedwydd â'i Roesaw Bendigedig. A. Serifenwyd yn Saesoneg gan John Bunyan, Awdwr Taith y Pererin, Ac Yn Gymraeg gan Jaco ap Dewi, o'r unfed Printiad ar ddeg yn Saesonaeg. IPrintiedig yn y Mwythig gan John Rhydderch, tros B. W. a J. J.? * Gwel rhif 5, d.f. 1717. *t [Ni chymmerodd y pla mawr le hyd ym mhen tua thair blynedd ar ol Dygwyl Bartholomëus.] # [Nid am anghydffurfio â defodaw yr Eglwys y troed y ddwy fil allan o honi ar y dydd hygof hwnw, ond am na chydymffurfient â'i ffwrfwasanaeth.] $ Wood's Athen. Oaeon. vol. ii. p. 463 ; Neal's History of Puritans, vol. iv. p. 451. | Ysgrifau y Dr. John Evans yn Llyfrfa Red Cross-Street. ** Ysgrifau yn Llyfrfa y Dr. Williams. 1719] . LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 323 T)ichon na raid manylu ar awdwr y llyfr hwn, sef yr hen Ioan IBunyan,'yr hwn a anwyd yn Elstow, ger Bedfford, yn 1628. Gwnaed ef yn weinidog i gynnulleidfa o Fedyddwyr, ond yn 1660, efe a gym- merwyd i fyny, a gondemniwyd, ac a daflwyd i garchar, am gynnal yr hyn a elwid yn gyfarfodydd anghyfreithlawn, gan y rhai oedd y pryd hyny mewn awdurdod, a chadwyd ef yn y carchar ddeuddeng mlynedd a hanner, pan y rhyddhawyd ef trwy eiriolaeth y Dr. IBarlow, esgob Lincoln. Yn y carchar yr ysgrifenodd lawer o'i lyfrau. Bu farw yn 1688, yn 60 oed.* 3. * Testament y Deuddeg Patriarch, sef Meibion Jacob. A gyfiethwyd allan o'r Groeg gan Robert Grotshead, Esgob Lincoln. Ac allan o'i gopi ef a gyfieithwyd yn Ffrangeg, ac yn Dwits gan eraill, ae yn awr yn Gymraeg. Er parch i ba un i mae yn Serifenedig yn y brif Ysgol yn Nghambridge ar Barsment Coppi o hwn yn y Groeg. At yr hwn y Chwanegwyd Epistol Pawl yr Apostol at y Laodiceaid. Hefyd ychydig ym mherthynas Marw- olaeth Paul yn Rhufain dan Nero Caesar. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan John Rogers. 17!9.” 12plyg. Ail argraffiad o'r hen gyfieithiad gyda pheth gwellâd.f 4. * Glossarium Antiquitatum Britanniearum, sive Syllabus Etym- ologicus Antiquitatum veteris Britanniae atque Hiberniae, tempori- bus Romanorum. Auctore Willielmo Baxter Cornavio scholae Merciarorum praefecto, &c.' 350 a argraffwyd am 48. yr un ; ond cyrhaeddodd wedi hyny i 158., 1p., a 2p. 58. WILLIAMI BAxTER, awdwr yr Hynafiaethau Brytanaidd a Gwyddel- ig uchod, yn amser y Rhufeiniaid, oedd yn nai i'r hyglod dduw- inydd Richard Baxter, ac a anwyd yn Llanllugan, ger y Dref Newydd, sir Drefaldwyn, yn nhy tad ei fam, yn y flwyddyn 1650. Esgeuluswyd ei ddysgeidiaeth yn fawr yn ei ieuenctyd, fel, pan an- fonwyd ef gyntaf i ysgol Harrow, yn 18 oed, nad oedd yn deall un gair o unrhyw iaith ond Cymraeg. Ond gwnaeth ddefnydd da o'i amser, fel y daeth yn ddyn o wybodaeth helaeth. Cyhoeddodd amrai weithiau ar hynafiaeth heb law yr un uchod, a gadawodd lawer o ysgrifeniadau o'r un natur ar ei ol, y rhai a gyhoeddwyd yn 1726, an Moses Williams, o dan yr enw * Réliquiae Baxterianae ? (=Gweddillion Baxter). Treuliodd y rhan fwyaf o'i oes yn cadw ysgol yn Lloegr. Bu farw yn 1723, yn 73 oed, gan adael teulu o ddau fab a thair merch ar ei ol.1 . * Jones's Biographical Dictionary. “F Gwel rhif 5, d.f. 1700. # Williams's Biographical Dictionary of Eminent Welshmen ; Biographia Britannica. 324 LLYFRYDDIAETH Y cYMRY. [1720 5. * A Survey of the Cathedral Church of Llandaff. Containing the Inscriptions upon the Monuments, with an Account of the Bishops and other Dignitaries belonging to the same; what other · Preferments they enjoy'd; And the Times of their Decease, Places of Burial, and Epitaphs. To which is subjoin'd A large Appendix of Records, and other Gurious matters relating thereto. Collected by Browne Willis, Esq; Adorn'dwith Draughts of the said Church, in order to illustrate the Description thereof. ~ London : Printed for R. Gosling, at the Mitre and Crown against: St. Dunstan's Church in Fleetstreet. 1719.” 6. * Merry-Andrew's Epistle to his old Master Benjamin, a Mount- ebank at Bangor-Bridge, on the River Dee, near Wales.'* 7. * Rules and Orders of the British (or Welsh) Charity School in London, where the Welsh Language is taught, 1719.” 1720. 1. “| “ Cyffes Ffydd y Bedyddwyr. Cyfieithedig gan Jenkin Jones.' Jenkin Jones ydoedd weinidog y Presbyteriaid yn Llwyn Rhyd Owen [ger Llandyssul], yn sir Aberteifi ; efe oedd y cyntaf o'r gwein- idogion hyny a ymwrthododd â Chyffes a Chatecism y Gymmanfa ar y “ Pum Pwnc.”f Bu farw yn 1742. 2. “| * Cywir a Phrydlon. Gan Mathias Morice.'! 3. * An Appendix to Delaune's Plea : Neu Lyfr Newydd yn cyn- mwys Ymddiddanion Buddiol a ddigwyddodd yn ddiweddar yn Ninas Bethel, rhwng Adam Gojem a Ben Kabal, Ynghylch Matter- ion Crefydd. Yr hwn sydd yn Amddeffyn eywir dros bobl Dduw, a wradyddir yn gyffredin ar enw Sismaticiaid. A gyhoeddwyd yn awr er lles cyffredinol, Gan Enosh Mophet. Argraphwyd ym Mhen Gwern-Bowys dros Ewyllysiwr da i'r Cymru. 1720.' Pengwern ym Mhowys (Pengwern Bowys) oedd enw gwreiddiol y Mwythig neu Amwythig= Shrewsbury neu Salop. THOMAS DELAUNE, ydoedd athraw ysgol y Bedyddwyr Tansodd- awl, ac a anwyd yn Brini, yn Iwerddon, o ddeutu tair milltir o IRiggsdale. Pabyddion mewn sefyllfa isel oedd ei rieni, yn dal * J. R. Smith's Old Book: Circular. + Morgan, yn ei Hane8 Ymneillduaeth, a Thomas, yn ei Hanes y Bedyddwyr, · a wnânt rai crybwylliadau am dano ; ond nid oes hanes cysson a chyflawn i'w gael, er y buasai hyny yn ddymunol. # Gwelcr rhif 3, d.f. 1709. 1720] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 325 ychydig o dir dan un — Riggs, Ysw. Sylwodd y gwr boneddig hwn ar dueddiadau ysgolheigaidd y bachgen Delaune, a rhoddodd ef mewn priordy yn Cilcrash, ger Core, i gael dysgeidiaeth. T?an rhwng 15 a 16 oed cafodd le fel ysgrifenydd i fasnachwr, ac o blegid terfysgoedd yr amseroedd daeth drosodd i Loegr, a phriododd â merch Mr. Edward Hutchinson, yr hwn a fuasai yn weinidog cyn- nulleidfa yn Ormond, Iwerddon, ond a ddaethai yntau drosodd i Loegr o blegid terfysgiadau yr Iwerddon. Wedi hyny aeth i Lundain, i gadw ysgol ieithyddol, lle y daeth i adnabyddiaeth a chyfeillach â Mr. B. Keach, gweinidog enwog ym mhlith y Bedydd- wyr. Efe a ysgrifenodd y * Flea,” neu ei Ddadl dros Anghydffurf- iaeth, mewn canlyniad i bregeth o eiddo y Dr. Calamy, yn yr hon yr awgryma nad oedd gan lawer reswm digonol dros eu T[anghyd- ffurfiaeth, yn gosod allan wir sefyllfa eu hachos, gan gyfiawnhau eu hymneillduad. Am y llyfr hwn eafodd ei gareharu yn Newgate, Tach. 30, 1683, lle y bu am bymtheng mis, o blegid na allasai dalu y ddirwy o gant o farciau (70p.), mewn tlodi mawr, heb ddim i ymddibynu arno ond elusen. Bu ei wraig a dau o'i blantfarw gydag ef yn y carchar, o blegid cyfyngder a gwaelder eu lle yno, ae o'r diwedd suddodd yntau ei hun o dan ei ddyoddefiadau, a bu farw yn Newgate, yn ferthyr i her y Dr. Calamy.* Nid ydwyf yn gallu gwybod dim am y cyfieithydd, Enosh M[ophet.f 4. * Survey of the Cathedral of St. Asaph, with an Account of IBishops, &c. By Browne Willis.'; BROWNE WILLIs, Ll.D., ydoedd yn hynafiaethydd enwog, ac a. anwyd yn Blandfford, sir Dorset, yn 1682. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Westminster a Rhydychain. Priododd Catherine, merch i un Daniel Elliot, yr hon hithau oedd yn awdures o gryn enwogrwydd. Ei brif a gorchestol waith fel hynafiaethydd ydoedd ei Sürvey of the Cathedrals of England,' yn dair cyfrol. Bu farw yn ei blas, Whaddon EIall, yn 1760, yn 78 oed.$ 5. * Llyfr Carolau a Dyriau Duwiol. At ba un y chwanegwyd, yr Ail Rhan, yr hon na fu erioed o'r blaen yn argraphedig. Y trydydd argraphiad.|l. * * Argraphwyd yn y Mwythig gan T. Durston.” * Neal's History of Puritans, vol. iv. pp. 485.4S7. * [Enw ffugiol, wedi ei gymmeryd o'r Hebraeg, ydyw. Yn yr iaith hòno, ystyr Emosh yw dyn, gwr ; a Mophet, rhyfeddod, gwyrth, arwydd, arwyddlun, argoel, neu gysgod. . Yn Sech. iii. 8,.. cyfieithir Ty ddau air' hyn, yii y rhif lluosog, “gwŷr rhyfedd ;' sef, gwŷr wedi eu bwriadu yn arwydd' neu gysgod o rywbeth. Dygwydd y geiriau yn fynych yn y Beibl Hebraeg Hebraëg Èefyd yw Adam Gojem a Ben Kabal, y naill yn arwyddo dyn o'r bobl, a'r llall maÈ gefyn neu gadwyn.] # [Nid yw y teitl yma yn gyflawn ; ond gan nad yw yr argraffiad o fewn fy nghyrhaedd, nis gallaf ei gyflawnu. Cymh. rhif 5, d.f. 1719 ; a rhif 5, d.f. 1721.] $ Penny Cyclopaedia. || Gwel rhif 3, d.f. 1686 ; a rhif 1, d.f. 1696. 326 [1720 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 6. “| * Gweledigaethau y Bardd Cwsg. Gan Ellis Wynne. Mwythig, argraphwyd gan T. Durston.” Hwn ydoedd yr ail argraffiad.* [Y mae hwn fwy na deng mlynedd ar hugain yn rhy gynnar ; canys nid ymddangosodd ond un argraffiad o'r * Bardd Cwsg ' hyd y fl.Ti755, yr hwn oedd yr argraffiad cyntaf i Th. Durston. Gweler yr * Hysbysiad ' i argraffiad Caer- fyrddin, 1865, lle y rhoddir cofres o'r gwahanol argraffiadau a fuānt o'r gwaith hwn.] 7. * A Sacrament Catechism Or, a Catechism, preparatory to the receiving of the , Sacrament of the Lord's Supper. And for that end to be learnt and said by some afore their coming to it, (especially their coming at the first time) or their beginning upon this ne- cessary duty. “ Sacrament Gatechism Il€ll Gatechism, i barattoi rhai i dderbŷn Saera- ment Swpper yr Arglwydd ac er mwŷn hynnŶ iw ddyscu ai ddy- Wedŷd ganddynt, cyn eu dyfod- iad iddo, (yn enwedig eu dyfod- iad nhw'r waith gyntaf) neu eu dechreu nhw ar y ddyledswŷdd angenrheidiol hon. Eor the use of the Parish of Chirk, whose Inhabitants ar partly Welsh and partly English. By R. R. A.M. and Wiear of the said Parish of Chirk. Brinted for the Author. 1720.' Daeth y Parch. Robert Robert, A.C., yn fiear y Waen, neu Chirk, yn 1709, a chladdwyd ef yno Chwefror 18, 1741-2. Y mae y tudalenau oll wedi eu rhanu yn golofnau—y Seisonaeg a'r Gymraeg wedi eu hargraffu ochr yn ochr. Cynnwysa 41 o dudal- €Ilall. Ar yr ail dudalen y mae y canlynol:- * To the Reader Christian Reader. This little book is not published to supply - any want of good and usefull treatises upon the Sacrament: so far thät, as it is but a repetition (after another method) of what is out already upon that Subject. All here proposed, is so to speak in every page (not as a barbar- ian in an unknown tongue) but as a people of two different nations under heaven, Parthians and Medes. May every Iman of them in his own language wherein he was born ; hear at Jerusalem, the wonderfull works of God. This being all I preface concerning this work (praying to God it may profit) I conclude, Yours, &c. R. R.' * Gwel rhif 3, d.f. 1703. .…* 1721] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 327 8. * Church-Catechism for the use of the Diocese of St. Asaph. By W. Beveridge. 1720.' 9. * Sir Edward Leighton's privately printed Appeal concern- ing the Manor of Baulsley or Ballesley, Montgomery, which has been in his family since the time of Henry VIII. 1720.' ' 1721. 1. * Canwyll y Cymry, sef gwaith Mr. Rees Prichard, gynt Ficar Llanddyfri. Argraphwyd yn y Mwythig gan John Rogers.' Dyma y chweched argraffiad.* 2. * Difyrwch Crefyddol. Neu Lyfr o Ganiadau Newyddion a'r Destynau 'Scrythyrol, yn gyttunol ag Athrawiaeth amryw Ddefnydd- ion clodfawr o Eglwys Loegr. O Waith John Prichard Prŷs o Eglwysael, neu Langadwaladr yn Sir Fôn. Y Rhan Gyntaf. Argraphwyd yn y Mwythig, gan John Rhydderch, tros yr Awdwr yn y Flwyddyn 1721.” 12plyg. Maint y llyfr bychan crefyddol hwn yw 174 o dudalenau o gorff y gwaith, a 80 o dudalenau yn cynnwys arweiniadau, cynnwysiad, &c., oll yn 204 o dudalenau. [Naill ai 16plyg, neu 8plyg bychan, yw y llyfr. Y mae y lleni wedi eu sel- nodi fel mewn llyfr 8plyg, ond l6plyg o ran maint ydyw ; yr hyn a ddengys mai bob yn hanner llen yr argraffwyd ef. Cynnwys corff y gwaith 182 tudalen, gyda 16 o ragymadrodd, anerchion i'r llyfr, &c.; y cyfan yn gwneuthur 198 o dudalenau. Er y dywedir mai * y rhan gyntaf' ydyw, ni ddeallais fod un rhan arall wedi ymddangos. Cyfansoddiadau crefyddol ar y mesur a elwir * Gadael y Tir ' (y ffordd hwyaf) ydyw. Cyffelyb yw o ran teilyngdod i waith cyffredin carolwyr yr oes hòno, hynodrwydd y sawl yn gyffredin yw lluosog- rwydd nid yn unig o eiriaw llanw, ond o frawddegau a llinellau cyfain heb ynddynt ddim synwyr yn y byd ond cleciadau y cydseiniaid. Ond y mae y g） dan sylw yn rhyddach na llawer o'i gyfoedion oddi wrth yr hylligrwydd Wn. Yr oedd John Prichard Prys yn fardd crefyddol o gryn enwog- rwydd yn ei ddydd. Y mae ar gael gywydd campus o'i waith mewn llawysgrifen, ar enedigaeth John Griffith, etifedd o'r un enw â deg aer ol yn ol ar Landdyfnan.f 3. * Pechadur Jerusalem yn gadwedig : Neu Newyddion Da i'r Gwaelaf o Ddynion : A. chynnorthwy i'r Eneidiau Anobeithiol: Gan ddangos y mynneu Iesu Grist gynnig Trugaredd yn Gymtaf i'r Gwaethaf o Bechaduriaid. Scrifenwyd yn Saesoneg gan Joan * Gwel rhif 1, d.f. 1646 ; rhif 2, d.f. 1670 ; rhif 6, d.f. 1672 ; a rhif ], d.f. 168l ; rhif 12, d.f. 1714; a hwn. t Llythyr Mr. Hugh Michael. 328 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY [1721 Bunyan, Awdwr Taith y Pererin, ond yr awrhon yn Gymraeg gan IBenjamin Meredith. * \ Argraphwyd yn Henffordd gan William Parks. 1721.” Gweinidog ieuanc poblogaidd perthynol i'r Ymneillduwyr ydoedd BENJAMIN MEREDITH. Ordeiniwyd of yn weinidog yn Llan Bryn Mair, yn 1733; ond dowiswyd iddo ymadael y flwyddyn ar ol hyny, am y bernid fod ei syniadau yn anghywir am rai o brif athrawiaethau yr efongyl.* * 4. * EIanes y Byd a'r Amseroedd ; Er Hyfforddi rhai o'r Cymru. O Wait]h S. T. - Argraphwyd yn Llundain gan J. Batly, tros David Lloyd, yn y flwyddyn 1721.” 16plyg. * Awdwr y llyfr hwn ydoedd SIMON THOMAS, yr hwn a anwyd ger llaw y Cilgwyn,f yn sir Aberteifi, ac a gafodd addysg gymhwysiadol i'r weinidogaeth ym mhlith yr Ymneillduwyr. Wedi bod yn cael ei addysgu yn Lloegr, efe a ddychwelodd, ac a arosodd beth amser yng Nghymru, gan bregethu yng Nghaeronen, Cilgwyn, a lleoedd ereill, yng nghyrau uchaf sir Aberteifi. Wedi hyny symmudodd i ryw le yn sir Henffordd; ac yno y bu farw tua'r fl. 1748.# Dichon mai rhyw lyfrwerthwr teithiol oedd David Lloyd, y cy- hoeddwr. Gwelsom ei enw o'r blaen yn gyffelyb.$ 5. * A. Survey of the Cathedral Church of Bangor ; and the Edifices belonging to it. Containing An Aceount of all the Inscrip- tions on the Monuments and Gravestones : The History of the T}ishops, Deans, and other Dignitaries: Their several Preferments, Times of Decease, Burial, and Epitaphs. Together with a large Appendix of Records, and other curious Matters relating to Bangor Church and Bishoprick: As namely, The Dedications ofall Churches and Chapels in the JDiocese of Bangor ; and Descriptions of Clynog- fawr and. Bodowen Chapel. To which are also subjoined several Supplementary Additions and Records to the like History of St. Asaph Cathedral some Time sinee Published: The Dedications of the Churches and Chapels in that Diocese ; and Descriptions of Gresford and Mould Churches. Collected by Browne Willis, Esq. * Cofiant y Parch. John Roberts. + [Y mae dau Gilgwyn yng Ngheredigion ; un yn agos i Gastell Newydd yn Emlyn, a'r llall nid neppell o Lanbedr. Ymddengys mai y lle olaf a olygir yma. Y mae, neu o leiaf yr oedd, addoldy gan yr Henaduriaid yn y Cilgwyn hwn ; ac yn yr un ardal y mae Caeronen.] # Hanes y Bedyddwyr, gan J. Thomas, Rhagymadrodd, t. xxvii ; hefyd Llythyr y Parch. W. Thomas, Bwlch Newydd, yr hwn sy gangen o'r un teulu. $ Gwel rhif 14, d.f. 1716. 1721] I„LYFRYDDIAETH Y CYMRY. 329 Illustrated with Draughts of the Ichnography and Upright of Bangor Cathedral, View of Bodowen Chapel. London, Printed for Robert Gosling, at the Middle Temple Gate, in Fleet-street. MDccXXI.' - 6 * A Wiew of the State of Religion in the Diocese of St. David's about the beginning of the 18th Century. With some aceounts of the causes of its Decay, together with considerations of the Reason- ableness of augmenting the Revenues of Impropriate Churches. By IE. S. D.D. London, Printed for John Wyat, at the Rose in St. Paul's Church Yard. 1721.” 8vo. 128 pp. *; Llyfr 12plyg o 128 o dudalenau ydyw, ac heb gyflwyniad na rhagymadrodd iddo. * [Canfyddir wrth Gyflwyniad y gwaith (canys y mae iddo Gyflwyniad) i'w Freninol Uchelder Sior, Tywysog Cymru (Sior II. wedi hyny) mai enw yr awdwr ydoedd * Er. Saunders.” Rhydd yr awdwr hanes alaethus am ansawdd crefydd yn esgobaeth Ty Ddewi yn ei amser ef, yr hyn a |briodolir ganddo i reibusrwydd perchenogion lleyg meddiannau º eglwysig, a'r cyflog truenus a delid i'r curadiaid, y rhai, am ddeg neu ddeuddeg punt yn y flwyddyn, a orfodid i wasanaethu tair neu bêdair o eglwysi ; ac hefyd i waith yr esgobion ac ereill yn rhoi bywoliaethau yng Nghymru i ddynion hollol anwybodus o'r iaith Gymraeg, y rhai yn gyffredin ôedd- ynt annhrigiannol, ac a adawent eu plwyfau i ofal curadiāid o'r mwyaf anghymhwys i'w gwaith, y rhai nid oedd eu tâl ddim gwell na thâl gweithiwr pur gyffredin.] 7. * The Ancient History of Great Britain, by John Lewis, Esq.'* JOHN LEWIS, Ysw., ydoedd yn byw ym Maenor Owain, ger Abergwaen, yn sir Benfro, ae yr ydoedd yn dad cu i Mr. Richard |Fenton, awdwr * Hanes sir Benfro.' 8. “| “Ymadrodd ynghylch Dychymygion Dynion yn Addoliad Duw. Gan y Gwir Barchedig Dr. William King, Arglwydd Esgob Llundain Derry. Ac a Gyfieithwyd gan Dafydd Llwyd Ficar Llandefathew yn Sir Frycheiniog, * Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Tho. Durston.” Y mae yn niwedd y llyfr hwn dri o “ Englynion o Fawl i'r Gwaith a'r Cyfieithydd,' gan * Theophilus Evans Wicar Llangammarch,' ac yn eu rhagflaenu “N.B. Camsyniad oedd Printio yr Englynion hyn o flaen Drych y Prif Oesoedd;' gan mai gwaith awdwr y llyfr hwnw ydynt i gyfieithiad y llyfr hwn. Yr awdwr, * Caanbro-Briton, vol. ii. p. 366. 42 330 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1722 Dr. WILLIAM KING, a anwyd yn 1650. Cafodd ei ddysgeidiaeth yng Ngholeg y Drindod, Dublin. Ei brif waith (yn Seisonaeg) sydd ar Wreiddioldeb Drwg.* Bu farw yn 1729, yn 79 oed.f 9. “| * Miscellanies upon Day Fatality, Omens, Dreams, Knockings, Corps-candles in Wales, &c. By John Aubrey. 1721.' [Ail argraffiad ydyw hwn, ac nid oes ammheuaeth nad yn y flwyddyn hon yr ymddangosodd. Cyhoeddwyd yr argraffiad cyntaf mewn cyfrol 8plyg yn 1696 ; a'i chynnwysiad yn gyflawn sy fel hyn :—1. * Day-Fatality ; 2. Local- Fatality ; 3. Ostenta ; 4. Omens ; 5. Dreams ; 6. Apparitions ; 7. Voices ; 8. Impulses ; 9. Knockings ; 10. Blows invisible ; l]. Prophecies, 12. Marvels ; 13. Magick ; 14. Transportation in the Air ; 15. Visions in a Beril, or Glass ; 16. Converse with Angels and Spirits ; 17. Corps-Candles in Wales ; 18. Oracles ; 19. Extasie ; 20. Glances of Love ; 21. Second-Sighed Persons.” Can- fyddir mai y 17fed yn unig sydd yn dal cyssylltiad â Chymru. Argraffwyd y gwaith hefyd yn 1784; ac ymddangosodd argraffiad 8plyg o hono yn ddiweddar yn Llundain. Ganwyd yr ofergoelus John Aubrey yn Easton Piers, yn swydd Wilts, yn y fl. 1625-6 ; a bu farw, yn ol rhai, yn 1697, ac yn ol ereill, yn 1700. Gor- phenodd ei addysg yng Ngholeg y Drindod, Fhydychain, lle y derbyniwyd ef yn 1642. Dewiswyd ef yn Gymmrawd o'r Gymdeithas Freninol yn 1662. Ni chyhoeddodd ddim ond y gwaith blaenorol ; ond gadawodd ar ei ol luaws o ysgrifau, y rhai sydd ar gadw yng Nghywreinfa Ashmol yn Rhydychain ; ac argraffwyd rhai o honynt ar ol ei farwolaeth.] 1722, 1. * Prif Ddledswyddau Christion. sef Angenrhaid a Mawrlles Gweddi Gyffredin a Mynych Gymmuno. A fwriadwyd er mwyn adnewyddu'r Duwioldeb oedd arferedig gynt ym mhlith y Prif Grist'nogion. O Waith y Gwir Barchedig Dâd yn Nuw William Beveridge, D.D. diweddar Arglwydd Esgob LlanElwy. ac o Gyf. jeithiad Edward Samuel. Argraphwyd yn y Mwythig, gan John Rhydderch, tros yr Awdur. 1722.” [16plyg.] [Y mae hwn a rhif 5, d.f 1723, yn gwneuthur.llyfr dyblyg ; y cyntaf yn cynnwys * Angenrhaid a Mawrlles Gweddi Gyffredin ;' a'r olaf, “Angenrhäid a Mawrlles Mynych Gymmuno ;' er bod tudalen enwol y ddau yn agos yr un fath, ond yr amseriad. Cyflwynir y cyntaf * At yr Anrhydeddus Robert Price Esq ; Un o Ddeuddeg Barnwyr Lloegr ;' a'r ail, * At yr Anrhydeddus Watkin Williams Wynne Esq ; o Wynstay.' Cynnwys y ddau yn agos i 400 o dudal- enau. . Fel holl gyfansoddiadau Edward Samwel, y mae yr ieithwedd yn dda ragorol. Yn y fl. 1723 yr ymddangosodd, o leiaf 1723 sydd ar fy nghyfargraff i o'r gwaith. Dyddir y cyflwyniad, “Llangar Jonawr 15fed. 1722-3.”] 2. “Y Ffydd Ddiffuant, sef Hanes y Ffydd Gristionogol, Ai Rhinwedd.—The Unfeigned Faith. Containing a brief History of the Christian Religion, And a Proof ofits Werity and Efficacy. * [* Dechreuad Drwg' a olygir. Enw y gwaith gwreiddiol yw De Origine Mali = On the Origin of Evil. Yr oedd y Dr. King yn archesgob Dulyn pan y bu farw, er mai esgob “ Llundain Dderi” (fel y geilw y Cymry Londonderry) ydoedd pan gyhoeddodd y gwaith hwn.] *f Maunder's Biographical Treasury. 1722] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. , 331 The Fourth Edition.* Argraphwyd yn y Mwythig, gan John Rogers, MDCCXXII.' 3. * Prydferthwch Sangcteiddrwydd yn y Weddi Gyffredin, mewn pedair pregeth, O waith y Parchedig Thos. Besse, D.D. A chyfieithiad Theophilus Evans. Argraphwyd yn y Mwythig, gan John Rhydderch.'f 4. "I “Y Llyfr a elwir Holl Ddyledswydd Dyn, Wedi ei Grynhoi yn fyrr, Er lles i'r Tlodion a'r Gwannaf eu Coffadwriaeth, &c. Gan Edmund Stacy, a'i osod allan yn Gymraeg, gan G. J. Argraphwyd yn y Mwythig, gan John Rogers, Gwerthwr Llyfrau.' Ymddengys fod y talfyriad hwn o'r “Llyfr Holl Ddyledswydd,” &c., yn chweched argraffiad.£ Dichon fod peth cyfnewidiad wedi ei wneyd ynddo hefyd er boddhau rhai duwinyddion mwy Calfinaidd na'r awdwr gwreiddiol, ac mai hwn a argymhellid ganddynt i'w cyfeillion o dan yr enw “Holl Ddyledswydd Dyn, sef y Newydd,'$ fel yn fwy efengylaidd, fel y dywedent hwy, na'r llall. Tebygol mai Mr. Griffith Jones, Llanddowror, ydoedd y cyfieithydd ; lle y gwelir ei fod yn gyfieithiad yn gystal a thalfyriad ac argraffiad newydd. 5. “Dwysfawr Rym Buchedd Grefyddol, wedi ei hystyried. At ba un yr angwanegwyd rhai Boreuol a Phrydnawnol Weddiau. Gwedi ei Gyfieithu yn Gymraeg o'r trydydd Argraphiad yn y Saesonaeg. At yr hyn y chwanegwyd Eglurhad byrr ar Weddi yr Arglwydd, ac ocheneidiau duwiol ar amryw achosion, &c. Argraphwyd yn Nhrehedyn, gan Isaae Carter, tros J. Ll. ac A. T.| yn y Flwyddyn 1722. Ag ar werth gan Thomas Lewis werthwr Llyfrau yn Caerfyrddin, a Dafydd Evans yn Nhrehedyn.” Y mae y llyfr hwn yn gyflwynedig gan A. T., * at yr anrhydeddus foneddigion Stephen Parry o Neuadd Trefawr, Esgwair, Ustus o'r heddwch, ac Aelod o Barlament dros Dref Aberteifi, a, Walter * Gwel rhif 1, d.f. 167l ; rhif 1, d.f. 1676 ; a rhif 4, d.f. I677 ; a hwn uchod. + Gwelwyd un Seisonaeg o hwn, a nodiad ysgrifenedig ar ei ddiwedd, fel gan yr awdwr ei hun, fel hyn: * The Beauty of Holiness in the Book of Common Prayer was written by Dr. Besse, Bp. of Hereford. Bp. Biss l721.” Y mae * Llythyr y Cyfieithydd at y Darllenydd,' ac wrtho * Theo. Evans.? Y mae · tros 3 tudalen o enwau derbynwyr. # Gwel rhif 7, d.f. 1672; rhif 2, d.f. 1684 ; rhif 3, d.f. 17ll ; rhif 4 a 5, d.f. 1718 ; a hwn yma. $ Ymddiddanion â Dr. Opiwn. | A. T. ydoedd y Parch. Alban Thomas, o'r Rhos, ym mahlwyf Blaenporth, Ceredigiom. 332 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1722 Llwyd o Goedmor, Esgwair, ac uchel Sirif presennol Sir* Aberteifi.' Awgrymwyd o'r blaen mai gwerthwyr llyfrau oedd Lewis ac Evans ; ac y mae hyn yma yn cadarnhau hyny. Nid oes nemawr o ammheuaeth mai y Parch. Alban Thomas, o'r Tyglyn, ynsir Aberteifi, yw * A. T.' awdwr y llyfr hwn. Dywedir ei fod yn hendaid i'r diweddar Alban Thomas Gwynn Jones, o'r Mynachdy. Yr oedd o'r fl. 1722 i'r 1740 weinidog plwyfau Blaenporth a.Thremain. Yr oedd Stephen Parry a Walter Llwyd yn gymmydogion iddo. Parry oedd ei feistr tir, ac yn un o'i blwyfolion. Gadawodd Mr. Thomas rai gweithiau ereill. Efe oedd awdwr Cywydd Marwnad Mr. Hector Morgan, o Aberporth, a Marwnad i Ifan Gruffydd, y Bardd, o'r Tŵr Gwyn. Cyfansoddodd hefyd * Sen i'r Tobaeco.'f 6. * A. Critical History of the Establishment of the Bretons among the Gauls, and their Dependence upon the Kings of France, and Dukes of Normandy. By Monsieur the Abbot of Wertot, &c. London, Printed for W. Taylor, &c. MDCCXXII.' Cynnwysa y llyfr hwn lawer iawn o wybodaeth am darddiad cenedl y Cymry. 7. •I * Taith neu Siwrnai y Pererin, Tan Rith neu Gyffelybiaeth' Breuddwyd; yn yr hwn y dangosir, Modd y mae Pechadur yn Cychwyn neu yn Dechreu ei Siwrnai o'r byd hwn tua'r Nefoedd—Y Peryglon y mae fo'n cyfarfod a hwynt yn ei Daith, a'i ddyfodiad o'r diwedd i'r Wlad ddymunol, i'r Nefoedd mewn Diogelwch. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Thos. Durston.' Nid oes amseriad wrth hwn ; ond dywedir y deuai * Hanes y Ffydd allan cyn pen tri mis, wedi ei ddiwygio gan J. Rhydderch.'f Gall er hyny mai yn niwedd 1721 y cyhoeddwyd ef. Ail argraffiad ydyw o fath o gyfieithiad rhydd, neu alleiriad o Daith Pererin Bunyan a roddwyd allan gan Mr. Stephan Hughes 34 o flynyddoedd yn ol.$ Dywedir uchod mai wedi ei ddiwygio| gan John Rhydderch y rhoddid * Hanes y Ffydd' allan, ond ar ragddalen hwnw dywedir mai John Rogers a'i hargraffodd, yr hyn sydd yn brawf y byddai Rhydderch yn amrywio ei enw ; ae hefyd nad oedd Rhydderch yn argraffu ar ei draul ei hun, eithr mai argraffu yr ydoedd yn argraff- dy Durston, ac ei fod yn gyhoeddwr neu werthwr llyfrau, fel y dywed ef ei hun weithiau. Y mae yn amlwg wrth yr argraffwaith * Yr oedd yn aelod o'r Senedd yn 1721-2, a bu farw yn ddiblant yn 1724, yn 49 oed. Yr oeddynt o deulu Cymreig hynafol, sydd yn awr wedi diflanu.— Meyrick's History of Cardiganshire. + [Cymh. Gwaith Gwallter Mechain, ii. 304.] # Tudalen 280 o'r Taith hwn. " $ Gwel rhif 2, d.f. 1688; a rhif 1, d.f. 1699. ~ | [Gwr gwych oedd Sion Rhydderch i ddiwygio gwaith Charles Edwards !] 1722] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 333 a'r llythyrenau mai gwaith argraffwasg Durston yw yr argraffiad o * Hanes y Ffydd' ag y mae enw * Rogers ' wrtho ; ac felly ereill ag y mae enw Rhydderch wrthynt fel argraffydd, ac nad oedd ond cy- hoeddwr yn unig. 8. * Meddyginiaeth a Chyssur. Yr dyn helbulus, clafyeeus, a thrallodus, ar ei glaf wely, a gasglwyd allan or ysgrythur Sanctaidd, ac hefyd o ystorieu ac Athrawiaethau yr hen Dadau ; a rhesymau y Philosophyddion, a gwyr doethion dyscedig ereill o'r cynfyd: Ac a osodwyd allan trwy lafur Edward Lloyd. Athro y celfyddydau ; a gweinidog yr efengyl yn llangower, yn Sir Feirion : Er lleshâd i'w braidd y mae'n figail arnynt, ac yn orchwyliwr i gyfrannu iddynt eu bwyd yn eu bryd, sef yw hynny, didwyll laeth y gair. 1 Pet. 2. 2. Ac ar ol hynny er budd i'r Cymru oll. Argraphwyd yn y Mwythig, gan John Rogers, 1722.' Bu y Parch. EDWARD LLOYD, A.C., yn gweinidogaethu yn Llan- gower, yr hwn le sydd ar lan Llyn Tegid, ger y Bala, sir Feirionydd, ddeugain mlynedd, o'r hwn le y cafodd ei ddeoli yn amser Cromwel, a bu y lle yn wag am hir amser,* a bu farw yntau yn 1685. Ei fab ef ydoedd yr Esgob Wm. Lloyd. Y rhagymadrodd neu “Lythyr at ei Elwyfolion,' a derfyna, * Eglwyseg, Awst y cyntaf, 1683.” “Eich Ewyllysiwr da Edward Lloyd;' yr hyn a brawf, naill ai bod hwn yn ail argraffiad, neu iddo fod yn ysgrifenedig 89 mlynedd cyn ei ār- graffu.f Dywedir mai y Dr. Simon Patrick, esgob Ely, ydoedd yr awdwr;f yr hyn a ddygwyd i fyny yng Nghaergrawnt a Rhydych- ain ; ac wedi amrai ddyrchafiaethau eglwysig, a wnaed yn ddeon Peterborough, ac yn 1689 yn esgob Chichester, ac yn esgob Ely yn 1692. Ysgrifenodd amrai weithiau duwinyddol, sydd yn caêl eu hystyried yn werthfawr.$ Pan yr oedd yn ddyn ieuanc efe a ys- grifenodd lyfr a elwir * Friendly Debate' (=Dadl Gyfeillgar), yr hwä a gafodd, medd yr Esgob Burnet, effaith ddrwg iawn i hogi ysbrydoedd yn ormodol yn erbyn yr Ymneillduwyr yn amser Siarl II, yr hwn, trwy wneyd defnydd mawr o ryw ymadroddion gweinion ac anwyliadwrus, a ymdrechodd ddynoethi yr holl gorff o weinidogion anghydffurfiol i ddirmyg. Ond y mae yn weddus hysbysu, iddo, wedi myned yn hynach, gyfaddef ei edifeirwch am y gwaith hwnw, mewn ' dadl Nhy y Senedd, pan y dywedodd, “y gwyddys ddarfod iddo ef ysgrif. enu yn lled boethlyd yn erbyn yr Ymneillduwyr, yn ei ddyddiau ieuangach, ond ei fod ef wedi byw yn ddigon hir i weled rhèswm i newid ei dyb am y bobl hyny, a'r modd hyny o ysgrifenu.”| * Walker's Sufferings of the Clergy, p. 248, lle y camsillir ei enw ef ac amryw ereill, yn Floyd, yn lle Lloyd. + [Gweler rhif 8, d.f. 1682]. f Lewis's Topographical History of Wales. $ Wood's Athen. Oaeon. vol. ii. pp. 540-1. | Neal's History of the Puritans, vol. iv. pp. 387-8 ; Jones's Christ. Biog. Diet. 334 Llyfryddiaeth y cywry. [1723 9. * Trugaredd a Barn. Gan James Owen.' Ail argraffiad, tybygid.* 10. * Britannia, or a Chorographical Description of Great Britain and Ireland ; translated and enlarged by Bishop Gibson. 1722.” Y mae yn ddwy gyfrol umplyg, gyda pharthleni ac arlun. 11. [“ Asser de Rebus gestis ÂEfredi Regis. Curâ Francisci Wise.” Oxomii, 1722, 8vo.] 1723. 1. * Llun Aggrippa, neu'r Cristion o fewn yehydig wedi ei ddatgudd- io: Wedi ei 'Sgrifenu yn Saesneg, gan F. Mead, ae yn Gymraeg gan Jenkin Jones, a'i Brintio Yng-nghaerfyrddin, dros Christmas Samuel a Lewis Griffies. A.D. 1723.' |Rhoddwyd o'r blaen nodau am Jenkin Jones a Christmas Samuel.t Am “L. Griffies,' yr wyf yn methu cael ei fod ef yn weinidog ; gall, ynte, mai llyfrwerthwr ydoedd. Am yr awdwr, yr hwn a elwir yma yn * F. Mead,' y deallir mai yr hyglod dduwinydd, MATTHEW MEAD ydoedd, yr hwn oedd Anghydffurfiwr enwog a anwyd yn sir Buckingham, yñ 1629. Rhoddodd Cromwel iddo weinidog- aeth y Capel Newydd, Shadwel, Middlesex, o'r Ile y deolwyd ef pan ddaeth Siarl II. i'r orsedd. Yn 1663 yr oedd yn byw yn Stepney. Yna efe a enciliodd i Holand, ond daeth yn ol yn 1671, ac adeiladodd gapel mawr yn Stepney. Cyhoeddodd rai llyfrau crefyddol, ond y penaf o ba rai yw “Y Cristion o fewn ychydig ' uchod. Bu farw yn 1699, yn 70 oed.j Y mae diwedd y rhagymadrodd wedi ei arwyddo * Jencin Jones.' * Yng Ngheredigion Hydref 30. 0.c. 1723.' 2 MI “Annogaeth Ddifrifol Gweinidog i'w Blwyfolion i ofalu am eu Heneidiau, yn cynnwys yr ystyriaethau hyn,—i. Anfeidrol Odidog- rwydd a Gwerthfawrhydi'r enaid. ii. Mai Colled yr enaid yw'r an- bawsaf ei ddioddef o'r holl Golledion. iii. Y mawr Berygl y mae'n Heneidiau ynddo o herwydd Pechod. iv. Rhyfeddol Drugaredd Duw yn darparu moddion, &c. Yr ail argraphiad. IMwythig, argraphwyd.' Nid ydwyf wedi cael gafael yn yr argraffiad cyntaf o hwn. Y mae yn gyssylltedig * Hymn neu Gan ar yr un Defnydd,' ac wrthi * A. T. a'i gwnaeth,' sef Alban Thomas, mae yn debyg. * Gwel rhif 1, d.f. 1687. + Gwel rhif 5, d.f. 1717 ; a rhif 1, d.f. 1720. # Maunder's Biographical Treasury ; Palmer's Calamy's Noncon. 1723] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 335 3. * Mona Antiqua Restaurata. An Archaeological Discourse om the Antiquities Natural and Historical, of the Isle of Anglessey, the ancient ÌSeat of the British Druids, &c. By Henry Rowlands, Vicar of Llanjdan, in the Isle of Anglesey. Dublin, Printed by Aaron Rhames, for Robert Owen, Bookseller in Sinners's Row. MDCCXXIII.' HENRY ROWLANDs oedd fab i William Rowlands, o'r Plas 9 ym mhlwyf Llanedwen, sir Fon, ac yno y ganwyd ef yn 1655. Yr oedd ei hendaid yn fab i Edward Rowlands, yr hwn oedd frawd i'r Dr. Henry Rowlands, o Fellteyrn, esgob Bangor. Ei fam oedd ferch Edward Wynn, o Benhesgyn. Ei hen nain oedd yn nain i wraig y Dr. Edm. Griffith, esgob Bangor ; ac felly yr oedd awdwr y * Mona.' yn ŵyr i'r esgob hwnw. Dywedir na chafodd ddim dysgeidiaeth oddi eithr yn deuluaidd* yn ei wlad ei hun. Ni bu erioed oddi cartref ddim pellach na'r Mwythig, ïe, myn rhai na bu erioed bellach o sir Fon na Chonwy ; er hyny, trwy ei dalentau cryfion naturiol, cyrhaeddodd ddysg uchel, fel y gallasai gyfansoddi mewn Lladin brydferth. Cafodd ei ordeinio a'i benodi i ficeriaeth Llannidan a chapeliaeth Llanedwen, yn 1690. Ei wraig oeddferch i Mr. Nicholas, o'r Plas Newydd, un o hynafiaid Ardalydd Mon. Bu farw yn y flwyddyn hon (1723), yn 68 oed, a chyn i'w waith hwn ddyfod o'r wasg ; ac am hyny dywed Henry Owen, golygydd yr ail argraffiad : —* Daeth yr argraffiad cyntaf a argraffwyd yn Nublin, B.A. 1723, allan yn anghywir iawn, o ddiffyg rhyw ddyn cyfaddas i edrych dros y lleni.' Cyhoeddodd hefyd draethawd ar Ddaiareg (geology), cyn i hymy dynu sylw dysgedigion fel gwyddor. Gadawodd ar ei ol ychwaneg o hanes Mon mewn ysgrifen Ladinaidd, yr hon a gyfieith- 'wydf yn ddiweddar, ac a gyhoeddwyd yn yr Archaeologia Cambrensis.Í 4. * Patrwm y Gwir Gristion, neu Ddilyniad Iesu Grist, &c. Wedi ei droi yn Gymraeg gan W. M. A.B. Argraphwyd yng Nghaerlleon, gan W. Cooke. 1723.' , Ymddengys fod hwn yn gyfieithiad ac argraffiad newydd o *Thomas â Kempis.' Cyfieithydd yr argraffiadau ereill oedd “ H. O. Gwenynog, yn Mon, Esqr.,' o ba rai y daeth allan ddau o'r blaen, yr hyn a wna fod hwn yn drydydd argraffiad neu gyhoeddiad.$ * [Ni ddywedir na chafodd ddim ond dysgeidiaeth gartrefol neu deuluaidd, 9nd ma chafodd fanteision dysg ond yr hyn ā allodd ei gael o fewn ei ynys en? êdigol. Y mae yn debygol ddigon mai yn ysgol fawr Biwmares, yr horï sydd agos i'r fan lle y ganed ef, ac wedi ei sefydlu er y fl. 1602, y gorphenodd ëf ei ddysgeidiaeth.] t. [Y cyfieithydd ydoedd y diweddar Barch. John Jones, A.C., periglor Llan- llyfni, yr hwn a fu farw Chwef. 12, 1863.] # Pennant's Towrs; A. Llwyd's History of Anglesea ; Williams's Eminen: Welshmen. $ Gwel rhif 2, d.f. 1679 ; rhif 5, d.f, l684 ; a hwn uchod. 336 LLYFRYDDIAETH Y cyMRY. [1723-4 5. * Prif Ddledswyddau Christion. sef Angenrhaid a Mawrlles Mynych Gymmuno. A fwriadwyd er mwyn adnewyddu'r Duw- ioldeb oedd arferedig gynt ym mhlith y Prif Grist'nogion. O Waith y Gwir Barchedig Dâd yn Nuw William Beveridge D.D. diweddar Arglwydd, Esgob LlanElwy. ac o Gyfjeithiad Edward Samuel. Argraphwyd yn y Mwythig, gan John Rhydderch, tros yr Awdur. 1723.' [16plyg.]* 6. * The Breviary of Britain. Gan Moses Williams.' Cynnwys hwn y tri gwaith o eiddo H. Llwyd, gydag esboniadau.f 7. * Hyfforddwr Cyfarwydd i'r Nefoedd: neu Wahoddiad Difrifol i Bechaduriaid i droi at Dduw er Jechydwriaeth. Gan ddangos i'r Pechadur ystyriol beth sydd raid iddo ei wneuthur i fod yn gadwed- ig. O waith Gweinidog Duwiol yn Lloeger. Printiedig yn Llundain gan Henry Meur, yn yr Old-Baile * (coll yn y äääien)–Ladgaïe. 1723.? ) y, yn Gwaith Joseph Allein, sef yr Alarwm (= Alleine's * Alarm ') yw y Ilyfr hwn. Hwn ydoedd yr ail argraffiad Cymreig o hono.j Cyhoedd- wyd argraffiad arall o hono tua'r fl. 1800-1804, gan Richard Jones, yñ Nolgellau, o dan yr enw yr “ Udgorn Arian,' ond heb amseriad. 1723-4, 1. • Trefn Ymarweddiad Gwir Gristion.. Neu Lwybr Hyffordd i'r Cymro i rodio arno beunydd gyda'i Dduw. Gan Edward Wynn. D.D. Yr ail argraphiad.$ Argraphwyd yn y Mwythig gan John Rhydderch, tros Thomas JohnïMörgañ, yñ y flwyddyn 1728-4.' Y mae yn llyfr o 100 o dudalenau 24plyg; ac y mae yn ei rag- Haenu ragymadrodd yr awdwr at “Elwyfolion Llangeinwen a Llan- gaffo,' yn ynys Mon, i'r rhai yr oedd yn berson. 2. 4 Dull Priodas Ysprydol Rhwng Silo a Sion yn dangos tra- gwyddol gariad Silo Mab y Brenin Alpha at Ferch yr hen Amoriad. Sef, ail ran o'r Pererindod Ysprydol o'r Aipht i Ganaan, gan yr un Awdwr. ~ Frintiedig yng Haerfyrddin gan N. Thomas ac ar werth yno, gan Chrispianus Lewis.' * [Cymharer rhif 1, d.f. 1722.] + Parry's Cambrian Plutarch. [Gweler rhif 1, d.f. 1573.] # Gwel rhif 1, 1693. || Gwel rhif 1, d.f. 1662. 1724] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 337 3. “[ * Dechreiad Cysgadur. sef, y Bardd Cwsg, y'r ail rhann. Yn dangos mewn Breuddwyd Gweledigaeth Rhyfeddol y Bardd Cwsg ; Ar ymddiddan a fu rhyngddo ef a Chydwybod, Ffydd, Gobaith, Cariad, Gwirionedd, Gostyngeiddrwydd, Gonestrwydd, Sobrwydd, Haelioni, Cywirdeb, &c. Ynghylch Llygredd y Byd, ynghyd ag ychydig Annogaeth yn erbyn Swyngyfaredd, Dewiniaeth a'r Cyffelyb. Argraphwyd yn y Mwythig gan Tho. Durston tros John Jones.' Ar ei ddiwedd dywedir, * Terfyn R. Parry a'i Gwnaeth.' 8 tudal- en ydyw. Gwr o'r Ddyserth, yn sir Fflint, oedd y bardd hwn.* Efe a anwyd yn 1666. Bu farw yn 1749, yn 83 oed ; ac y mae ei fedd wrth gongl ogleddol eglwys plwyf Dyserth. Y mae o'i waith amryw ddarnau yn y Blodeugerdd, t. 146, 154, 231, 298. Efe hefyd ydoedd awdwr llawer o'r Cydymaith Diddan.f 1724. 1. * Hanes y Byd a'r Amseroedd ; neu Lyfr Gwybodaeth y Cymro. O Waith S. T. Yr Ail Argraphiadj yn gyflawnach na'r Argraphiad cyntaf. Argraphwyd yn y Mwythig gan John Rogers.” [Fel hyn y mae tudalen enw y cyfargraff a welais i o'r argraffiad hwn :— * Llyfr Gwybodaeth y Cymro. O Waith S. T. Yr Ail Argraphiad yn gyflawn- ach na'r cyntaf. Argraphwyd yn y Mwythig, gan John Rogers ; l724.” 12plyg, yn cynnwys 168+6 = 174 o dudalenau, ydyw.] 2. “T “ Ystyriaeth o Gyflwr Dyn, yn y bywyd hwn. Ac yn yr hwn sy i ddyfod. O Waith y gwir Barchedig Dad yn Nuw gynt Ar- glwydd Escob Down a Chonnor Jer. Taylor. D.D. Ac a Gyfieith- wyd gan Gr. Wynn, Offeiriad Llan Gadwaladr. Printiedig Ynghaerlleon, gan Roger Adams'$ 3. * Oes-Lyfr yn dair Rhan. i. Rhan sydd Gôf-Lyfr Ysgrythurol. ii. Am Frenhinoedd y Brythoniaid, a Thywysogion Cymru. iii. Am Frenhinoedd Lloegr. O Gasgliad Thos. Williams. * Gwel rhif 6, d.f. 1759. + Gwel rhif 6, 1759 ; a rhif 16, d.f. 1766. f: Gwel rhif 1, 1721. Daethai Adams i Gaerlleon o Fanchester, lle y buasai yn gyhoeddydd y Manchester Weekly Journal, Efe oedd cyhoeddydd cyntaf y ðhester Cowrant. Yr oedd iddo fab o'r enw Orian Adams, yr hwn a ddygwyd i fyny i'r un gelfyddyd ; ac wedi ymsymmud trwy yr holl wlad fel cyssodydd, a bod unwaith yn gyd-feistr, ac yn teithio yn ei gerbyd ei hun, a fu farw mewn lletty tlawd yng Nghaerlleon, yn 80 oed.—Timperley's Dictionary. $ Y mae yn dra thebyg fod y Roger Adams hwn yn deilliaw oddi wrth R. Adams, yr hwn a fuasai yn amser Iago I, a. Siarl I, yn berson Woodchurch, yn sir Gaerlleon. Yr oedd amrai o'r teulu yn enwog yn y weinidogaeth ym mhlith yr Anghydffurfwyr.—Palmer's Calamy's Noncon. Memorials, vol. i. p. 170. 43 338 LLYFRYDDIAETH Y CYMERY. [1724 Printiedig gan N. T.'* Y mae yn ei ragflaenu anerchiad cyflwyniadol yr argraffydd * At yr Anrhydeddus ar Parchedig Griffith Price Esq.,' yn diweddu, * Eich gwasanaethwr tra Rhwymedig Nicholas Thomas.” “ Caerfyrddin 9 dydd o Fehefin, 1724;” a “ Llythyr at y Darllenydd,' ar ryw rigwm barddonol, gan yr awdwr, “Eich gwasanaethwr Thomas William, Llandeilo Wawr 9. o fis Mehefin, 1724 ;' ac hefyd * The Names of the subscribers.” Y Thomas Williams hwn oedd enedigol o gymmydogaeth Capel Isaac, ac yn aelod gyda'r Ymneillduwyr yng Nghrug y Bar ac Aber- gorlech. Bu farw yn 1778, a chladdwyd ef yn Llanfynydd, Mehefin 12,.1778.f Yr oedd yn byw mewn ty ar y Mynydd Bach, ger Llan- deilo Fawr. Ymddengys ei fod yn ddyn o alluoedd cryfion deallus, ac yn meddu ar wybodaeth gyffredinol helaeth, yn bregethwr doniol ac athrylithgar, ac yn weinidog cymmeradwy yn yr eglwys. Yr oedd y llyfr hwn yn waith 40 mlynedd o lafur iddo.j. 4. “Y Cristion Cyffredin, &c. Argraphwyd yn Nhrerhedyn, gan I. Carter. 1724.' 5. * Traethawd Ynghylch Gweithredoedd da ae Elusenau. O waith Mr. Thomas Gouge, yr hwn yn ddiweddar a gymerth boen yn gariadus i Lesau Cymru. Llundain, Printiedig gan H. Meere. 1724.' Yr oedd hwn yn ail argraffiad.$ Ei faint yw 24plyg. Y mae yn ei ddechreu lythyr cyflwyniad at * Mr. Parthenia Lowman ;' a chrybwylliad yn hwnw ei bod hi yn rhoddi y bummed ran o'i hardreth bob blwyddyn i'r tlodion. Nid oes enw cyfieithwr wrtho ; ond cesglir oddi wrth yr hyn a ddywed Mr. David Peter am lyfr arall a gyhoeddasid yn gydiol â'r argraffiad cyntaf o'r llyfr hwn, a gyfieith- wyd gan Mr. James Owen, mai y gwr da hwnw a gyfieithodd hwn héfyd. Cyfieithiad go rydd ydyw o “ Sermon ' T. G. * on Good Works ;' neu, dichon, fod yr awdwr wedi gwneyd ychydig gyfnewid- au ynddi, cyn ei rhoddi i'r cyfieithydd, er mwyn ei chael i ffurf traethawd.| 6. “Display of Heraldry. By John Gwillim.” Unplyg mawr yw hwn, a gelwir ef yn “ Siaeth Edition,' ae y mae ddo lawer o gerfluniau.** Dywedir mai gwir awdwr y llyfr hwn ydoedd y Dr. John Barkham, deon Bocking. * Nicholas Thomas. + Register of the Parish Church of Llanfynydd from March 25th, 1778, to the 25th of March, 1779. # Morgan, Hanes yr Ymneillduwyr, t. 419. $ Gwel rhif 4, d.f. 1693. | Llythyr y Parch. W. Thomas, Bwlch Newydd. ** Yn ol Catalogue B. Quaritch. [Gweler rhif 2, d.f. 1611.] 1725] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 339 7. * Llyfr Gweddi Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau, gyda chynneddfau a Ceremoniau eraill 'Reglwis, Yn ol Arfer Eglwys Loegr. Argraphwyd yn y Mwythig ag ar werth gan J. R. 1724.' 8. “| [* Life of Sir Leoline Jenkins.'] 1725. 1. “Rhai Datguddiadau O'r Nefoedd Newydd ar Daear Newydd, ac hefyd Dyfal Ddisgwyliad y Creadur am ollyngdod o'i Caethiwed i Ridd-did gogoniant Plant Duw. Ynghyd a rhai Arwyddion yn yr hwn y byddent yn Gynnwysedig. Gwedi eu Casglu allan o'r Ysgrythyrau. Gydâ Thybygoliaethau or Amser yn yr hwn y gellir eu disgwyl. A Defnyddiau buddiol i'w i wneuthur o honaw fel yn 2 Petr 3. 14. A ysgrifenwyd gan William Alleine, Ag a Drowyd i'r Gymraeg Gan Ioan Harri. Argraphwyd yng Nghaerfyrddin gan Nicholas Thomas, dros Joan Harri, Ioan Phillips, a Miles Harri. MIDCCXXV.' Y mae rhagddalen arall i'r ail ran, gan yr un gwŷr oll, ac yn yr un flwyddyn. Gwallus iawn yw y cyfieithiad a'r argraffiad, fel na ellir gwneyd rheswm o hono mewn amrywiol fanau ; ac y mae y cyfieith- ydd, yn ei ddiwedd, yn ymesgusodi o herwydd y gwallau—ei fod yn anfedrus yn yr iaith Seisonaeg. Y cyfieithydd, IoAN HARRI, neu John Harri, ydoedd fab i Harri Watkins, o'r Blaenau, ym mhlwyf Aberystruth, sir Fynwy. Ymunodd â'r Bedyddwyr trwy drochiad ym 1696, pan oedd tua 22 oed, gan hyny efe a anwyd tua'r fl. 1674. Tybir y dechreuodd yn lled fuan arferyd ei ddawn yn gyhoeddus ; ac ordeiniwyd ef tua'r fl. 1715, pan yn 41 oed, ar annogaeth Mr. Abel Morgan, un o weinidogion y Bedyddwyr a aethaii America, ac a'i hadwaenai yn dda cyn ei ymfudiad o Gymru, fel un cymhwys i ofalu am y rhan o'r gymnulleidfa oedd yn anneddu tua Mynydd Islwyn. Priododd ferch i Watkin Harri, un o hen aelodau cyfrifol y gynnulleidfa, ac yn nhy yr hwn y cyfarfyddent cyn adeiladu y capel. Cymmerodd y gwaith o gyfieithu a chyhoeddi y llyfr uchod ar annogaeth Cymmanfa y Bedyddwyr. Yr oedd y rhan fwyaf o'r corff hwnw o grefyddwyr yng Nghymru yn y dyddiau hyn yn dal y golygiad o deyrnasiad personol Crist, fel y gellid meddwl, gan iddo gael annogaeth y Gymmanfa i'w gyhoeddi, yr hyn a amddiffynir yn y llyfr, ac hefyd fod Miles Harri a Ioan Phillips, yn cyfranogi yn y gorchwyl. * Yr oedd yn ei farn yn Filflwyddiad, ac yn cael ei gyfrif yn ddyn da iawn,'meddai ei gymmydog, Mr. Edmund Jones, Ebenezer, ger Pont y Pwl, yr hwn nid oedd yn dueddol i roddi y gair goreu i'r Bedyddwyr ; ond am hwn ychwanega : * Y mae yn hawdd genyf gredu ei fod yn caru ymddangosiad Crist, i'r hwn y rhoir corôn gogoniant, 2 Tim. iv. 8. Canys ai allan yn y nos i edrych am ddyfodiad Crist. Y mae ei ddaioni yn ganmoladwy, ond nid ei ddoeth- ineb ; ond y mae yn ddigon ei fod yn ddyn da, a chan hyny yn wir 340 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1725 j ddedwydd.'* Bu I. H. farw yn 1737, yn 63 oed, a chladdwyd ef wrth gapel Blaenau Gwent, ym mhlwyf Aberystruth.f Am ei gynnorthwywr, MILES HARRI, un o'r Blaenau oedd yntau, a derbyniwyd ef yn aelod gyda'r Bedyddwyr trwy drochiad yn 1724. Ordeiniwyd ef y gweinidog cyntaf i'r Bedyddwyr ym Mhen y Garn, ger Pont y Pwl. Y pryd hyny yr oedd yn byw ym Medwellty, yr hyn oedd yn dra anghyflëus o ran meithder y ffordd ; ond yn 1736, efe a symmudodd i Bont y Pwl. Yr oedd yno yn gymmydog i Mr. Edmund Jones, a grybwyllwyd uchod, ae wrth ymdrafod â'r ordinhâd o fedydd trwy daenelliad a throchiad yn eu gwahanol gynnulleidfaoedd, aeth yn ddadl bersonol rhyngddynt, yr hon a gynnyddodd i'r fath chwerw- der ysbryd o bob tu, nes cynhyrfu holl grefyddwyr y gymmydogaeth, a gwelwyd fod gwir grefydd yn debyg o gael clwyf; a'r canlyniad fu, i'r pleidiau arwyddo papyr o heddychiad, a pheidio â briwo teimlad- au eu gilydd wrth ymdrin â bedydd. Yr oedd yn meddu tyddyn bychan o'r eiddo ei hun yn ger Tredegar, ac ar hwnw y cododd gapel, y cyntaf i'r enwad hwnw yno, yn 1763. Bu farw yn 1776.£ Am IOAN PHILLIPs, nid oes dim ar gael. Y mae yn debyg mai aelod neu ddiacon lled gysurus ei sefyllfa yn y byd ydoedd, a'r hwn a gydymrwymodd â Miles Harri, am eu bod yn gyfoethocach na Ioan Harri, i'w gynnorthwyo yn y draul a'r cyfrifoldeb o argraffu, yr hyn oedd raid ei fod yn gryn lawer, gan ei fod yn llyfr lled drwchus, o faint argraffiadau * Llyfr y Fiear.' Yr awdwr, WILLIAM ALLEINE neu ALLEYN, yn hytrach ALLEIN, A.C., yr hwn oedd fab ieuangaf Mr. R. Allein, o Ditehet. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhydychain ; a chafodd gaplaniaeth deuluaidd rhyw wr mawr yn Llundain. Yn nechreu y rhyfel cartrefol yr oedd yn byw yn Ilchester. O blegid ei fod yn pleidio y Senedd, cafodd ei ysbeilio yn fynych gan filwyr y brenin, a diogelu ei fywyd yn rhyfedd yn fynych. Symmudodd i Lundain ; ac yn 1653, daeth yn weinidog rheolaidd a sefydlog Blandfford, yn sir Dorset ; ond trowyd ef ymaith pan adferwyd Siarl II, a gadawodd y lle a daeth i Fristol, lle y bu dros saith mlynedd. Yna aeth i Yeovil, lle y bu farw yn 1677, yn 63 oed. Dywedir ei fod yn ddyn duwiol a dysgedig iawn.$ 2. * Golwg ar y Byd, sef llyfr yn cynnwys Briwsion oddiar fwrdd y Dysgedigion i'r Cyfhru dymunol ; ac yn dangos Gallu, Doethineb, a daioni Duw, a dyled Dyn yn y Creadigaeth. Gan Dafydd Lewis, |Ficar Llangattwg, ym Morganwg. Caerfyrddin, Argraphwyd gan Nicholas Thomas. 1715.'| 12plyg. * Jones's Accownt of Aberystruth Parish, p. 156. * Hanes y Bedyddwyr. :: Hanes y Bedyddwyr. $ Palmer's Calamy's Noncon. Mem. vol. ii. p. 118. ' | Y mae Cân o'i waith yn y Blodeugerdd (t. 309), o'r enw “Peroriaeth Haf. [Gweler rhif 5, d.f, 1710.] 1725] LLYFRYDDIA ETH Y CYMRY. 841 3. * Caniad Solomon, Wedi ei drefnu ar fesurau iw Ganu, a Byrr Agoriad o'r Gân hon, wedi ei drefnu o adnod i adnod ar gyfer y Caniad. Gan T. Baddy. Argraphwyd yn Nghaerlleon gan W. Cooke, 1725.' 4. “| * Teml Solomon wedi ei hysprydoli, neu Oleuni'r Efengyl wedi ei gyrchu allan o'r Deml yn Jerusalem. Gan John Bunyan. Printiedig yng Haerfyrddin gan Nicholas Thomas.' 5. * The English and Welch Dictionary : or, the English before the Welch. Y Geirlyfr Saesneg a Chymraeg; Neu'r Saesneg o flaen y Cymraeg. Containing all the Words that are Necessary to under- stand both Languages; but more especially, for the Translation of the English into Welch. Yn cynwys yr holl Eiriau sy' angenrheid- iol i ddeall y ddwy Jaith, eithr yn fwy enwedigol, i Gyfieithu'r Saesneg i'r Gymraeg. Wherein you may easily find the Welch word, or Words to every English Word. Ym mha un y bydd hawdd i chwi daro wrth air, neu Eiriau Cymraeg i bob Gair Saesneg. Salop ; Printed and sold there by the Author John Roderick, 1725. Argraphwyd yn y Mwythig, ac a werthir yno gan yr Awdwr John Hydderch, MDCCXXV.” [8plyg bychan.] Gwelwyd o'r blaen mai yr un yw John Rogers a John Rhydderch, ac yma, gwelir mai yr un yw John Roderick a John Rhydderch, neu yma gydag amrywiaeth arall, Hydderch ;* ond yn niwedd y rhagymad- rodd y mae yn Rhydderch. Felly dyma yr un dyn yn rhoddi ei enw mewn pedwar dull gwahanol :—Rhydderch, Hydderch, Roderick, a Rogers. Gan fod hwn yn waith gwreiddiol, a'r cyntaf o'r fath at wasanaeth y cyffredin, er eu hwyluso i ddeall llyfr Seisonaeg (canys y Gymraeg oedd gyntaf yn Geirlyfr a elwid “Y Gymraeg yn ei Disgleirdeb,' gan T. Jones, yn 1688),f byddai yn foddhaol cadw ar gael ei ragymadrodd.: ac y mae fel y canlyn :— * Anwyl Gydwladwyr, Fe ddarfu i mi, o'r diwedd megys Ymdeithydd, hwyr-drwm anibenus, trwy ddirfawr boen a manwl | chwilio hyd Lwybrau anghymefinol, a thrwy faith rwystrau attaliedig a diffygion, (yr hyn a wiria'r hen Ddihareb, mai hîr y bydd y Miid ynnhôrïh y Bŷddaj.) gyrraedd at y diben nôd, neu gyflawni f'aml addewidion ynghylch Argraphu y Geirlyfr Saesneg a Chymraeg hwn, Ac er wrth' hir . * [Rhydderch, yn ddigon amlwg yn fy nghyfargraffi. Y mae yr enw mewn prif lythyrenau; a gallasai yr F? fod wedi dianc heb ddim inc, neu wedi treulio ymaith, yn y cyfargraff a welodd yr awdwr. Rhydderch hefyd, fel y sylwa awdwr, sydd ar ddiwedd y Rhagymadrodd.] , Iel y sylwa yr + [Gwel rhif 3, d.f. 1688]. 342 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1725 ddisgwyl i amryw anobeithio, gan dybiaid na byddai i mi byth ddwyn y gorchwyl i ben ; Ac yn wir i chwi fy nghymwynasgar gydwladwyr haelionus, y mae rhwymedigaeth fy niolchgarwch am fynghynnorth- wyo iw yrru ymlaen, onite fe fasai debyg i ddigwydd megis Plentyn y ddaethai hyd yr anedigaeth heb rym i esgor, ac fe allesid ddywedyd am danai fel y dywedwyd am yr adeiladydd ynfyd, y gwr hwn a ddechreuodd adailadu, ac nid allodd orphen, pa fodd bynnag er bod geni ym fy ymyl fel yr addefais i o'r blaen dri math ar ysgrifen law o'r Llyfr hwn o ysgrifeniad tri o wyr, etto er hynny mae ynddo ef o'm casgliad fy hun, heblaw y geiriau Egwyddorig oedd yn y tair ysgrifen ragddywededig yn dynn ar ddwy fil o Eiriau Saesneg. Canys mi a rifais o'm casgliad yn y Llythyren S. bedwar cant a deg a deugain tros ben y cwbl oedd yn y rhei'ny. Felly y mae 'ngobaith y bydd i'r llyfr hwn fod yn dra buddiol a llesol i drigolion Gwynedd a Deheubarth, o herwydd un o'r tair ysgrifen Eirlyfr a soniais i am danynt o'r blaen, a ysgrifenodd y Parchedig Mr. Erasmus Lewes, Periglor Eglwys Llanbedr Pont Stephan,* o gasgliad pa un mae fy hyder i cewch yn yr arweiniol Eiriau gymmaint ag sy'n arferedig ym mhob parth o Ddeheubarth, ac sy ddieithrol i ni Yngwynedd, At ba un fe chwan- egodd amryw Eiriau o gasgliad y Brytwn Dysgedig a Llafurus hwnnw IMr. Edward Llwyd A.M. Diweddar geidwad Tryssor-gell y Teganau a'r peth mwya' dieithr a rhyfeddol yn Rhyd-Ychen. Ac er bod amrŷw o'r geiriau hynny, yn anyspys, ac yn dywyllion jawn i fro ’nganedigaeth i, etto fi a'i rhoddais ar lawr yn olaf, yn yr arweiniol Eiriau, gan obeithio y bydd i'r rhei'ny hefyd fod yn wasanaethgar i ryw feô neu duedd gan mwyaf, oni byddant eu gyd. Weithian Gymrwun Jaith nid oes geni amgenach iw wneyd na'i gyflwyno ef megis lledfegyn i'ch mysg, tan obeithio y bydd i chwi ei goledd a'i achlesu, a chyd-ddwyn am diffygion ar beiau, a lithrodd o'm hanfodd, pa. un bynnag ai camgymmeriad, ai mysgrellni, a bod mor hynaws ai wellau, a dygymmod ag ef'n dirion-farn, o herwydd mai hwn yw'r cyntaf a ddaeth allan ar Saesneg yn y,ddull hon, o flaen y Cymraeg, Ac ni roed orchwyl o'r fath yma ond antur allan y tro Cyntaf erioed yn ddifeius, gan hynny pwy byn nag a fyddo mwya llithiedig a pharodol i feio arno, pan gymmero ef gymmaint o boen a thrafferth arno'i hun i ddwyn ymlaen un gorchwyl ag a gymmerais i wrth hwn, nid ammheua na bydd mwy Ewyllysgar i esgusodi, ac i roi atteb hynaws- edd dros bob gwall ac anaf a welo 'Ngwaith Eich ufuddaf Wasamaethwr, JOHN RHYDDERCH.' • MwyTHig Ebrill yr 10fed Dydd 1725.” * Erasmus Lewes, ydoedd fab ieuangaf i John Lewis, o'r Gernos, plwyf Llangynllo [ger Castell Newydd Emlyn], yn sir Aberteifi. . Bu yn ficar Llan- bedrÈont Stephan, a pherson Bettws Bledrws, yn yr un sir, am 50 mlynedd. Bu farw Chwefror 19, i744, yn 82 oed, a chladdwyd ef yng Nghanghell Eglwys Llanbedr.—Meyrick's Cardiganshire.—Yr oedd ychydig o flynyddau yn ol hen ysgriflyfr ar gāel, o'r enw ' Briwsion o'r Brydyddiaeth Gymreig,' ac ynddq ÎiaïìneÈ dwsin o englynion, * Myfyrdod wrth fyned i'r Eglwys,” a “Ysgrifenwyd gan ERASMUS LEWES, Ficar Llanbedr.”—Gwyliedydd, ii. t. 347. 1725-26] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 343 [Ar y diwedd y mae–“ A Compendious Herbal: or, The Names of most of the Physical Herbs, Trees, and Fruits in English and Welch. Llyssiau Lyfr Cryno. Neu Henwau y rhann fwyaf o Physygawl Lysiau'r Ddaiar, Coed, a. Efrwythau Coed, yn Saesneg a Chymraeg.” Nid yw y gyfrol wedi ei thudal- enu, ond ar y tudalen olaf ond un ceir y selnodau * K k k 2.' Y mae y papyr yn hynod o wael, a'r argraffwaith yn gynllun perffaith o anghywirdeb a bwn- glerwch.] . 6. “| * Canwyll y Cymry, sef gwaith Mr. Rees Prichard, gynt Ficar Llanymddyfri. Y degfed argraphiad gyda ychwanegiad helaeth. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Thos. Durston, lle y gellir cael Erintio bob math ar Gopiau am bris gweddaidd, a chael ar werth amryw Lyfrau Cymraeg a Saesnaeg.' Gellir barnu mai y flwyddyn hon yr argraffodd Durston yr ar- graffiad hwn, canys y mae efe wedi cyfnewid dwy linell ym mhennill 19fed y gân* * am ddiwedd y Byd,' fel hyn :— * Mil a saith gant aethant heibio A phump ar hugain o'r oes mor gryno.' 7. “| * The Statement of Hy. Browme and Rd. Gibbins, concern- ing 15 Shares in the Welch Copper Company, the transfer of which was forbidden by proclamation.' Argraffwyd yr uchod yn anghyhoedd yn 1725. 8. [* Life and Character of Judge Jeffreys.” 8vo.] 1725-26. 1. * Maddeuant i'r Edifeiriol. Neu Draethawd am Natur Pechod a, Grym Edifeirwch, Dan Ddammeg y Mab Afradlon. Gan J. Goodman, D.D. Caplan Cyffredinol i fawrhydi Siarl yr Ail, yn Saesnaeg, Ag a gyfiaithwyd yn Gymraeg trwy ddirfawr boen a diwŷdrwydd gan y Diweddar a'r Dysgedig Mr. Wm. Lewis o'r Llwynderw, a Mr. Evan Pryce, o Ryd-y-benne. Argraphwyd Ynghaerfyrddin, ag a werthir yno gan Isaac Carter y Printiwr yn y Flwyddyn 1725-6.” IMae y llyfr hwn yn cynnwys 450 o dudalenau 12plyg;+ a'r prif eiriau ar y rhagddalen yn gochion. Buasai yn ddymunol gâllu * [Can CV. yn argraffiad 8plyg Llanymddyfri, 1858.] + [Wythplyg.lled fychan yw ei faint. Ar ol tudalen yr enw ceir * Llythr Gorchymmynedig'–“ At y Gwir Anrhydeddus Arthur Iarll Essecs, Wiscöunt; Malden, Baron neu Breyr o Hadham, Arglwydd Lieftenant 'o Sir Hartfford, un o Arglwyddi'r tra Anrhydeddus ddirgel Gyngor Mawrhydi y Brenin ŷ * Rhagymadrodd yr Awdwr at y Darllenydd ;' a rhai pethau ârweiniol ereill'; l4 tudalen, yn gwneuthur yn y cyfan464 o dudalenau. " Y mae wedi ei argraffu yn gywirach na llawer o lyfrau yr oes hòno.] .344 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1726 gwybod rhywbeth am y, cyfieithwyr; ond am yr awdwr, nid ydys yn bresennol yn gwybod pa un ydoedd ai John Goodman, a wnaed yn Gydymaith o Goleg Eeseter, Rhydychain, yn 1548; neu ynte y Dr. John Goodman,* person Hadham, a chapelwr i'r Brenin Siarl II, ac a fu mewn dadl bapyr â'r Dr. Sherlock.f Mr. WILLIAM LEWIs, un o'r cyfieithwyr, ydoedd foneddwr dysgedig a gwladgarol, yn byw yn y Llwyn Derw, ger Castell Newydd yn Emlyn,j ac yr oedd yn un o hynafiaid W. P. Lewis, Ysw., Llys Newydd. Dywed awdwr “Drych y Prif Oesoedd,' fod ganddo lyfrfa ardderchog o lyfrau perthynol i Gymru.$ 2. * Meddyliau ar Grefydd. Gan y Gwir Anrhydeddus Dad yn Nuw, Gwilim Beveridge, D.D. gynt Arglwydd Esgob Llanelwy. O gyfieithiad Jago ab Dewi. Printiedig yn Llundain ; ac ar werth yno gan W. Roberts, ar Lambeth Hill.” 12plyg. Yr oedd hwn, tybir, yn ail argraffiad.|| William Roberts, ydoedd enedigol o sir Gaernarfon. Bu tros lawer o flynyddoedd yn aelod o ac yn argraffydd i Gymdeithas y Cymmrodorion. Yr oedd yn 1759 yn trigfanu yn Abehurch Lane, ac yn 1762, yn White Friars.** Rhoddwyd allan argraffiad o'r llyfr da hwn, gan T. Williams, Dolgellau, yn 1804. 3. TI “Llyfr Gweddi Gyffredin, y Salmau, a'r Erthyclau, &c. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Thos. Durston.' 4plyg. Nid oes amseriad iddo ; ond dechreu y Calendar yn 1726, yr hyn sy brawf mai y pryd hyn y cafodd ei gyhoeddi. 1726. 1. * * Siwrnai, Neu Daith Cristiana a'i phlant o Ddinas Distryw tua'r Ganaan Nefol ar ôl ei phriod, yn dangos am y Blinderau mawr- ion a gyfarfuant a hwynt ar y ffordd, a'u dyfodiad diogel o'r diwedd i'r wlad ddymunol. Sef, Ail ran o Daith y Pererin. Gan John Bunyan. * [Diau mai y Dr. John Goodman hwn, ac nid y llall, oedd awdwr y gwaith dan ystyriaeth.] + Wood's Athen. Oaeon. vol. i. pp. 64I, 698. # [Y mae lle o'r enw Rhyd y Bemau yn agos i'r Cribin, nid neppell iawn o Lanbedr, Ceredigion ; a hwyrach mai yno yr oedd Evan Pryce, y cyfieithydd arall, yn byw ac yn bod.] $ Cyfansoddiadau Buddugol Eisteddfod Castell Newydd Emlyn, 1860, t. 58. - || Gwel rhif 3, d.f. 1717. ** Gwel Cofrestr Cymdeithas y Cymmrodorion am y blynyddoedd hyny. 1726] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 345 Argraphwyd yng Nghaerfyrddim gan N. Thomas.'* 2 •| * Y Catecism ; Hynny yw, Athrawiaeth i'w dysgu gan bob Dyn, cyn ei ddwyn i'w Gonffirmio gan yr Esgob.' Y mae yn ei ragflaenu anerchiad rhagymadroddol * At Blwyfolion Llan-Wenog yng Ngheredigion,' gan * Eich Gwasanaethwr yn yr Arglwydd, a'ch Periglor anwiw, MoSES WILLIAMS,' yr hwn a wnaed tra yr oedd ef yn Llundain yn “ diwygio Argraphiad Newydd y Bibl, a'r Llyfr Gweddi Gyffredin, sy'n awr dan y Print-wasg;' yr hwn a ddywed, * Ni feddyliais na allwn lai yn y cyfamser na danfon rhyw Lyfrau duwiol i'ch plîth chwî, megis jawn am fod eyhyd amser yn absennol. A chan nad oes yma, ond prinder o rai Cymraeg, ac mai ofer yw anrhegu fy Nghydwladwyr uniaith â rhai Seisneg, mi brintiais gynnifer Copi o Gatecism yr Eglwys ac a wasanaethau jeuengctid Gwenog, ond odid dros rai Blynyddoedd.'f 3. * Epistolae Ho-Elianae: Familiar Letters Domestick and Foreign, Divided into Four Books ; Eistorical, Partly 3 Political, Philosophical : Upon Emergent Oeeasions. By James Howell, Esq ; one of the the Clerks of his late Majesty's most EIonourable Privy Council. The Ninth Edition, very much Corrected.' London, 1726, 8vo. [Ymddangosodd y gyfrol gyntaf o'r argraffiad cyntaf o'r Llythyrau hyn yn y fl. 1645, a'r bedwaredd ac olaf yn 1655. Nid oes dim perthynas rhwng y gwaith a Chymru, ond yn unig bod ei awdwr yn Gymro.] James Howel oedd frodor o'r Bryn, yn Llangammarch, yn sir Frycheiniog. 4. * An Explanation of the Principles of the Christian Religion, and the Truth and Reasonableness of them shew'd in Short Dis- courses on the Church-Catechism. To which is added, A brief Account of Confirmation, and other Usages of the Church ; with a conclusion concerning the excellency of the Christian Religion and of * Gwel rhif 7, d.f. 1722. + Gan nad yw y ragddalen wrth y copi sy genyf o'r Catecism hwn, nid ydwyf yn gwbl sicr pa un ai y flwyddyn hon, yntepan yr oedd Mr. Williams yn Llundain yn golygu argraffiad 1718 o'r Beibl y cafodd ei gyhoeddi. _[Nid oes nemawr o ammheuaeth nad pan yr oedd efe yn Llundain yn golygu ārgraffiad l717-18 o'r I3eibl Cymraeg, yr ymddangosodd y * Catecism' hwn ; canys cafodd berson- iaeth Defynog yn y fl. 1717, a bywoliaeth St. Mair, Bridgewater, yn 1724 ; ao felly rhaid fôd ei breswyliad ym mhlwyf Gwenog, a'i gyssylltiad ag ef, wedi darfod cyn yr amser hwn (1726). Cofnodir ei briodas fel wedi cymmeryd lle ym mhlwyf Defynog yn 1718; ac un o'r plwyf hwnw ydoedd ei gydwedd.] 346 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1727 the Church of England. By R. Davies, M.A. Rector of Ross- Crowther in Pembrokeshire. London, Printed by W. Barger, &c. MDccxxvI.” 5. “I * The Case of Sir Nathaniel Curzon, claiming the Barony of Powys, and exhibiting in his Proofs that his Ancestors were posses- sed of the Monastery of Byldwas, Stafford, the Manor of Andover, Hants, and Ironbrook Grange, Derbyshire. 1726.' Argraffwyd i ddybenion personol. 6. * Mosis Gulielmi, A.M. R.S. Socii Repertorium Poeticum, sive Poematum Wallicorum, quotquot haetenus videre contigit, Index Alphabeticus, primam singulorum lineam, et loca ubi inveni- antur, exhibens. Accedit Poetarum Nomina, et quando plerique omnes floruerint. Londini ex Officina Typographica W. Robert. A.D. MDCCxxWI.' 1727, 1. * Y Beibl Cyssegr-lan, sef yr Hen Destament a'r Newydd, &c. Printiedig yn Llundain gan Brintwyr y Brenin, Ioan Basged, ac Asseins E[arri Hills, a fu farw. 1727.' Hwn oedd yr ail argraffiad o'r Beibl o dan olygiad y Parch. Moses Williams, ac ar draul y Gymdeithas er Lledaenu Gwybod- aeth Gristionogol. Ychwanegwyd ato daflen o arwyddocâd geiriau anghyfiaith. Yr oedd heb ystyr y pennodau, neu gynnwysiad, na chyfeiriadau ymylenawl ; ac yr oedd tuchan mawr ym mhlith y cyffredin o blegid y gommeddiad hwn, gan eu bod wedi ymgynnefino â'u gwasanaethgarwch. Yr oedd gydag ef hefyd “Y Llyfr Gweddi Gyffredin,' a * Llyfr y Salmau wedi eu cyfieithu, a'u cyfansoddi ar Fesur Cerdd yn Gymraeg. Trwy waith Edmund Prys, Archdiacon |Meirionnydd. Printiedig yn Rhydychen dros Ioan Basged, Printiwr i Ardderchoccaf Fawrhydi y Brenin. 1727.' Mae yn debyg mai er prysuro y cwbl trwy y wasg y rhoddwyd y Salmau Canu i'w hargraffu yn Llundain. Pris y Beibl hwn yn gyf- lawn, gyda'r Llyfr Gweddi a'r Salmau Canu, wedi ei rwymo yn dda, ydoedd 4s. yn unig, fel y tystia y cyfeiriad isod.* 2. ' A Grammar of the Welch Language. By W. Gambold.' [Carmarthen, 1727, 16mo.] * * The Welsh Bible, with Apocrypha, Service, and Psalms, corrected by the E&everend Mr. Moses Williams. 48.”— List of Books Printed amd Sold by the Bible-Sellers of London, cyssylltiedig â'r * Whole Duty of Man,” a argraffwyd (yn Seisonaeg) yn l737. 1727] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 347 WILLIAM GAMBOLD a anwyd yn Aberteifi, yn 1672. Dygwyd ef i fyny i'r Eglwys Sefydledig. Derbyniodd ei ddysgeidiaeth yng Ngholeg Ecseter, Rhydychain ; a bu yn gwasanaethu plwyfau Pun- cheston a Llanychaer [ger Abergwaen], yn sir Benfro. Cyfansodd- odd Eirlyfr mäwr Seisonaeg a Chymraeg, yr hwn y methodd gael cefnogaeth i'w gyhoeddi, a daeth ei lawysgrif i feddiant y Parch. John Walters, a defnyddiwyd hi ganddo ef yng nghyfansoddiad ei Eirlyfr mawr ei hun. Ei fab ef ydoedd John Gambold, yr hwn a roddodd ei le i fyny yn yr Eglwys, ac a ymunodd â'r Morafiaid, ac oedd yn gyfaill gwresog i holl eglwyswyr Methodistaidd yr oes, yn neillduol John a Charles Wesley. Ordeiniwyd ef yn esgob yng · nghyfundeb y Morafiaid. Y mae capel a chynnulleidfa yn Hwlffordd, sir Benfro (yr unig un yng Nghymru) fel gweddillion ffrwyth ei lafur. Bu y tad farw yn 1728, yn 58 oed. Rhoddwyd allan ail argraffiad o'r ° Grammar ' yng Nghaerfyrddin, yn 1817, a thrydydd, helaeth- ach o lawer, yn y Bala, yn 1828, ym mhen can mlynedd ar ol marw- olaeth yr awdwr, a'r olaf hyd yn hyn, er ei fod yn haeddu gwell croesaw ; canys llyfr defnyddiol ydyw i'w roddi yn llaw y Sais a fyn ddyfod yn adnabyddus ag egwyddorion yr iaith Gymraeg.* 3. “Dydd y Farn Fawr, neu sain yr Udgorn diweddaf, Sef Ym- ddangosiad dilus a disymmwth Crist i Farnu'r Byd. Gan Thos. Vincent. Wedi ei osod allan yn Saes'neg yn Lloegr, yr Alban, a'r Iwerddon. Yn awr wedi ei Gyfieithu, a'i osod allan goreu y gellid at wasanaeth ac achos presennol y Cymry. Gan Jencin Jones. A'i argraphu yng Nghaerfyrddin gan Nicholas Thomas. 1727. (Pris 1s. 6c.).' 4. * Y Cywyr Ddychwelwr. Yn Dateuddio y nifer bychan o'r rhai gwir Gredadwy, a'r anhawstra mawr o Droedigaeth Gadwedigol. Gan Tho. Shephard, cyfaill gynt o Ysgol-dŷ Emanuel Ynghaer- garddu ac yn ddiweddar o Gaer-garddu yn Lloegr newydd. Printiedig Yng-Haerfyrddin gan Nicholas Thomas, dros w.' Williams a J. Thomas, ae a werthir yno gan Crispianus Jones yn Heol y Farchnad. 1727. Pris 1s. 6d.” Yr oedd hwn yn ail argraffiad.f Rhoddwyd hysbysrwydd am ar- graffiad arall yn gyssylltedig â Llyfr Hymnau a argraffwyd ym Modedeyrn, Mon, tua'r fl. 1760, dan olygiad Mr. John Roberts (Sion Rhobert Lewis yr Almanaciwr) ; ond nid ydys yn deall iddo gael ei gyhoeddi. Tybiwn mai gweinidogion neu bregethwyr ym mhlith yr Ymneillduwyr yn y Deheubarth ydoedd J. Thomast a W. Williams, yn gystal a C. Samuel, yr hwn ydoedd yn weinidog y Pant Teg. Y * Nod yn Rhagymadrodd Geiriadur Walters, 1794. + Gwel rhif 7, d.f. 1657. t Yr oedd yn weinidog yr Ymneillduwyr yn Llechryd, ger Aberteifi, yr amser hwn ; â buasai cyn hyny yn gyd-weinidog â Mr. Rees Price, yn Ty'n- Ton, neu y Bettws, ger Pen y Bont ar Ogwy. 348 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1727 mae llythyr helaeth * At y Darllenydd Cristionogol,' gan W. Green- hill, yn ei ragflaenu. Am yr awdwr, nid oes genyf ddim hanes mwy am dano nag a ddywedir ar y rhagddalen uchod. [Y mae cofnod am Shephard (neu Shepheard) a Greenhill, d.f. 1657, rhif 7, t. 176.] 5. * Myfyrdod erbyn Angau.” 6. * Gwaedd yng Nghymru yn Wyneb pob Cydwybod: Gan Morgan Llwyd o Wynedd.' Mae yn dra thebyg mai ail argraffiad ydoedd, er nad ydwyf wedi gweled, na chael hanes am y cyntaf. Tybygwn y rhaid ei fod tua'r un amser â * Llyfr y Tri Aderyn,' tua 69 yn ol i hwn yn awr. Y mae yn gyssylltedig ei * Llythyr i'r Cymry cariadus,' yng nghyd â hanes ei * Fywyd Ysbrydol,' a ysgrifenwyd ganddo ef ei hun. Y mae hefyd ragymadrodd gan Thos. Williams, Mynydd Bach, sir Gaer- fyrddin, sef awdwr yr * Oes-Lyfr,' am yr hwn y crybwyllwyd yn barod.* 7. * Y Wir Eglwys yn cyrchu att y nod nefol Ynghadernid y tra- gywyddol Dduw. Lle mewn rhan y gwelir Gwendid a gwaith a gobaith y Crediniol. A gwir allwedd i'r Ystyriol i agoryd llyfr y Datcuddiad. At yr hyn y chwanegwyd byr hanes Eglwys Rhydy- ceished yn eu mheulltuad o Henllan, 1705. Gan Matthias IMaurice. * Argraphwyd yn y flwyddyn 1727.' MATTHIAS MAURICE (MORICE neu MORRIs), a anwyd ym mhlwyf Llanddewi y Felffre, yn sir Benfro, yn 1684. Dygwyd ef i fyny yn ddilledydd. Wedi troi ei feddwl at y weinidogaeth ym mhlith yr . Ymneillduwyr, cafodd fyned am beth amser i Athrofa Caerfyrddin, o dan ofal y Parch. W. Evans, yr athraw cyntaf, lle y gwnaeth y fath gynnydd fel ag i allu cyfansoddi yn rhwydd yn y ddwy iaith. Lle ei aelodaeth ar y cyntaf oedd Henllan Amgoed, yn sir Gaerfyrddin ; ond o blegid rhyw ddadleuon, a achlysurasid trwy ysgrifeniadau y Dr. Williams a'r Dr. Crisp, enciliodd ef, ac amryw ereill, a ffurf- iasant eu hunain yn eglwys yn Rhyd y Ceisiaid. Pan oedd yno, cyfododd ei elynion erlidigaeth yn ei erbyn, i'w orfodi gan y dirgnud (press-gang) i wasanaethu yn y llynges ; ond gwaredwyd ef ar hyd y nos gan foneddwr. Gadawodd Gymru yn 1712, i wasanaethu cyn- nulleidfa yn Olney, yn sir Bucks, lle y bu hyd 1714, pryd y sym- mudodd i Rodwel, yn sirNorthampton, lle y bu hyd ei farwolaeth, yr a gymmerodd le yn 1738, yn 54 oed. Ei brif waith yw * Social Religion Exemplified,' yr hwn a gyfieithwyd i'r Gymraeg gan y diweddar Barch. B. Evans, o'r Dref Wen.f * Gwel rhif 3, d.f. 1724. *f Congregational Magazine, vol. vii. pp. 1673-76. 1728] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 349 8. * Case of a Dispute between Jasper Jones, Esq. versus John Renrick, Esq., and Sir Wm. Cranmer, relative to Estates in Shrop- shire.' Papyrau a argraffwyd mewn achos cyfreithiol yw hwn, yn 1727, o berthynas i etifeddiaethau Rushbury, Bryn, &c., wedi codi oddi ar fargais (mortgage) a wnaed yn 1683. 9. •| * Case between Anne, Widow of the Rev. Dr. Price, T. Baker, and Watkin Williams Wynne, relative to the Purchase of the George Inn at Wrexham, for the Accommodation of Mr. Wynne's , Electors for the County of Denbigh, Mr. Middleton having purchased the Lion for his Electors.' *. Dwy bapyrlen ydyw a argraffwyd yn 1727, o blegid dadleuon yn yr Etholiad i'r Senedd ; ond prisid ef yn Llyfr-restr J. C. Hotten yn 5s. 6c. ! 10. “[ * A. Salutation to the Britains to call them from many Things to the One thing Needful; especially to the poor unlearned Tradesmen, Plowmen, and Shepherds, those that are of the low Degree like myself. Translated from the British Language by IRowland Ellis, eorreeted by David Lloyd. By Ellis Pugh. Philadelphia, Printed 1727.” Gwaith un o'r Crynwyr Cymreig yw y llyfr hwn. Cynnwys 15 tudalen o arweiniad, a 222 tudalen o draethawd, oll yn 237 tudalen 12plyg. Gwerthwyd un ail law am 1p. [Gwaith Elis Puw Grynwr (rhif 5, d.f. 1782) ydyw hwn. Cyfieithwyd ef i'r Seisoneg o lawysgrif yr awdwr, ac argraffwyd ef yn America, ym mhell cyn i'r gwaith gwreiddiol.ymddangos trwy y wasg, yr hyn ni bu tan y fl. 1782. Gweler cofnod am Elis Puw o dan y flwyddyn hòno.] 1728, 1. “Hanes y Byd a'r Amseroedd, er Hyfforddiad rhai o'r Cymru, o waith S. T. Llundain.' Yr oedd hwn yn drydydd argraffiad, a hyny ym mhen saith mlynedd,* yr hyn a brawf dderbyniad poblogaidd y llyfryn hwn gan ein hynafiaid. 2. “Dwy Daith i Gaersalem. Yn cynnwys yn Gyntaf, Hanes cywir a rhyfeddol o Ymdaith Dau Bererin o Loegr er ys Blynyddoedd, a pha ddigwyddiadau a fu iddynt yn eu Hymdaith o Gaersalem Grand Cairo, Alexandria &c. Yn Ail, Ymdaith pedwar Gwr ar ddeg o Saeson, yn y Flwyddyn 1669. o * Gwel rhif 1, d.f, 172l ; a rhif 1, d.f. 1724; a hwn yma. 350 LLyfryddiaeth y cymry. [1728 Scanderoom i Dripoli, Joppa, Rama, Caersalem, Bethlehem, Jericho, Afon yr Jorddonen, Llynn Sodom a Gomorah, &c. Ynghyd a Hên bethau, tystiolaethau a Choffadwriaethau lleoedd a sonir am danynt yn yr Ysgrythyr gan T. B. At ba un y Chwanegwyd, Gwiwgof Amlygol ar Gyflwr y Iddewon Genedl gynt ac yn ddiweddar, sef Deserifiad y Tir Sanctaidd, ei Gosgorddiad. Ffrwythlondeb &c. 2. Amryw Gaethgludiad yr Juddewon yn ôl iddynt feddianu'r lle. 3. Amcan a Thebygolion pa beth a ddaeth o'r Dêg Llwyth a Gaeth- gludodd yr Assuriaid, ag amryw Hanesion perthynasol i hynny. 4. Cyflwr yr Juddewon er pan aethant ar Alltudiaeth, a helynt bresenol Palestine. Ynghyd ag Ymadrodd ynghylch y Gynghorfa fawr a gynhaliodd yr Juddewon yngwastadedd Adjady yn Hungaria. yn y flwyddyn 1650. i chwilio yr Yscrythyrau ynghylch Christ. gan S. B. Sais oedd yn y mann ar lle. Gyda Rhyfeddol Siomedigaeth yr Juddewon gan gau Ghrist yn Smyrna 1666. Yn ddiweddaf y Dynghedfol a therfynol Ddestrywiad yr Juddewon ym Mhersia yn y flwyddyn 1666 ar Achosion o hynny. O Gasgliad R. B. yn Saesneg a Chyfieithiad William Lewes yn ddiweddar o'r Llwyn Derw yn Sir Gaerfyrddin, Wr Bonheddig. Argraphwyd yn y Mwythig gan John Rhydderch ac ar werth ganddo ef yno.' [Nid oes amseriad wrth fy nghyfargraff i ; ond gall fod wedi treulio ymaith, gan fod y papyr yn hynod fasw, a pheth briw yng ngwaelod y ddalen. Lle y dylai y dyddiad fod y mae rhyw un wedi ysgrifenu *172l' ag inc hynod o ddiliw. 8plyg lled betryal ydyw ei faint ; a chynnwys y llyfr sydd o'm blaen 172 o dudalenau, heb law y rhagddalen, ar gefn yr hon y mae yr anerch * At y Darllenydá ;' Ond y mae dalen, os nid ychwaneg, yn eisieu ar y diwedd. Y mae'r papyr yn nodedig o wael, a'r argraffwaith yn bur aflêr.] Y mae yn dra thebyg mai Thos. Baddy, gweinidog yr Ymneill- duwyr ym Ninbych, a ddeallir wrth y “T. B.'* uchod : am yr * S. B.,” * R. B.,” a “William Lewis,'* nid oes dim hanes i'w gael. Cyhoeddasid y llyfr hwn yn Saesonaeg tua'r flwyddyn 1695, pryd y cyhoeddwyd amrai fân lyfrau Seisoneg hanesiol gan R. B. (Robert Burton), a dichon mai cangen o'r un teulu llenorol oedd yr * S. B.” uchod. 3. * Golwg ar Destament Newydd ein Harglwydd a'n Iachawdwr Iesu Grist, sef Crynhoad o swm a sylwedd y pethau hynny a gyn- nwysir ym mhob Lyfr, ac ym mhob Pennod, wedi ei gasglu allan o Esponiad helaeth y Diweddar a'r Parchedig Mr. Mathew Henry, Gweinidog yr Efengyl. At yr hwn y chwanegwyd Tabl ar fesur * Gwel rhif 1 a 2, d.f. 1703, lle y ceir mwy am y llyfr hwn ; rhif 2, d.f. 1705 ; a rhif 4, d.f. 1713. 2 2 + [William Lewes (neu Lewis) o'r Llwyn Derw ydoedd un o gyfieithwyr „ew i'r Edifeiriol,' rhif 1, d.f. 1725-26 ; lle y ceir byr grybwylliad am 8.]]O, 1728] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 351 Cerdd yn ol yr Egwyddor A. B. C. I helpu'r côf, ae i wneuthur i fynu y diffyg o Concordans bychan i'r Testament Newydd, wedi ei gyfieithu i'r Cymraeg gan Josua, Thomas. Caerfyrddin, Printiedig gan Nicholas Thomas dros Christmas Samuel. 1728.' Y mae yn dra thebyg mai yr un yw y Josua Thomas hwn â * J. Thomas ' a enwyd o'r blaen.* Dichon mai Mr. Thomas, Ffos yr Efail, Llandeilo Fach, yr hwn a fu yn weinidog yr Ymneillduwyr yn Llanedi, sir Gaerfyrddin, ydoedd.f 4. * Grammadeg Cymraeg. Yn cynnwys Athrawiaeth Llafarydd- ion, a Lliosseiniaid, Helaeth Ddosbarth ar y Sillafau a'u hamryw berthynasau. Wyth Rann Ymadrodd a'i Chynneddfau. Hyffordd- iant i jawn Ysgrifennyddiaeth, beth yw Enw, Rhag Enw, Gorair, Arorair, Cenedlryw, Nôd Bannog, Cyssylltiad, y Pum Amser a'r Moddau, Cystrawen, &c. Colofnau Cerdd Dafod, a chyflawn Athrawiaeth Awdurdodawl y Prif Feirdd, ym Mhrydyddiaeth a Barddoniaeth yn gyflawnach nag erioed o'r blaen. Gorchestion Dafydd Nanmor ae eraill, Beiau ae Anafau Cerdd Dafod, Hanes Eisteddfodau a'r modd y trefnid gynt. Statud Griffydd ab Cynan. Ac amryw bethau eraill tra Angenrheidiol i'w deall cyn y meiddio neb Ryfygu bod yn Bencerdd, nag jawn Ysgrifenydd ychwaith. O Gasgliad, Myfyriad, ae Argraphiad John Rhydderch, ac ar werth ganddo ef yn y Mwythig. 1728.” Crynodeb ydyw o Ramadeg y Dr. Sion Dafydd Rhys, gyda rhai pethau ychwanegol. 5. * Case of Hugh Powell against the King, upon an Information in the Nature of a Quo Warranto against the said Hugh Powell, of Castlemadock, in the Parish of Llandefaelog, in the county of IBrecknock, to shew by what Authority he Claimed to be a Capital Burgess and Common Councilman of the Borough of Brecknock. 1728.? Cynnwysa ddau bapyr hanesol cywrain, a argraffwyd yn gyf- rinachol. 6. * Maurice and Richard Wynn's Appeal to the House of Lords, respecting the Estates of Maesmochnant, Gwern Wood, &c. in the Barish of Llanrhaiader, Denbigh. 1728.' Y mae yn perthynu i diroedd a elwir Maes y Criafol, Bwlch Glas, Mynydd Mawr, &c., a chafodd ei argraffu yn anghyhoedd. * Gwel rhif 4, d.f. ]727. *f Morgan, Hanes Ymneilldwaeth, t, 423. 352 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. ' [1729 7. [* Gwth i Iuddew, Neu Bregeth, I. Yn rhoddi Hanes pobl yr Iuddewon ; Gymmaint o ffafr ag oedd Duw yn ei dangos iddynt. II. IPa mor Ysgeler ddynion oeddynt. III. Pa fodd y gorddiwesodd Barn Duw hwy am eu Hysgelerder: Dinystr euTeml: eu Gorthrym- derau, &c. Gan Theophilus Evans P. Llanddulas Abereressau. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Thos. Durston.” |Rhydd ein hawdwr y gwaith hwn, yn amryfus yn ddiau, o dan y fl. 1752 (gweler rhif 4, dan y flwyddyn hòno); ond gan y dywedir ynddo fod yr awdwr (Theo. Evans) ar y pryd yn Berson Llanddulas, rhaid iddo gael ei gyhoeddi ryw bryd rhwng 1719 a 1728, pryd y dyrchafwyd ef i Lanynys, yr hon a ddaliwyd ganddo am ddeng mlynedd, pan y cafodd fywoliaeth Llangammarch, yr hon a wasanaethwyd ganddo hyd y fl. 1763.] 8. [* Life of Sir John Perrot.” 8vo.] 1729. 1. * Pregeth neu Draethawd yn erbyn cymmeryd Enw'r Arglwydd yn ofer, a osodwyd allan er rhybudd i'r sawl a chwenychant drefnu eu Buchedd yn ddieuog ger bron Duw, am iddynt hwy ymogelyd eu llygru a'r arfer diffeith o Gymmeryd yn ofer Enw y Gwr a'i gwnaeth. Iago i. 26. Llundain.' 2. “| * Gwaith a Gwobr ffyddlon weinidogion yr Efengyl, a wnaed yn gyhoeddus ar ddeisyfiad eglwys Llangloffan. Argraphwyd yng Nghaerfyrddin, dros Mr. John Evans, o Bistill- meugan.' Pregeth ydyw ar Can. viii. 12, a bregethwyd yng Nghymmanfa y Bedyddwyr, yn Llangloffan, sir Benfro, yn 1729, gan ENooH FRANCIs, yr hwn ydoedd fab i Francis David Francis, ac a anwyd mewn lle o'r enw Pant y Llaethdy, ar lan Teifi. Dechreu- odd yn 1683 bregethu gyda'r Bedyddwyr, yn 19 oed, mewn lle a elwir Pen y Waen, ym mhlwyf Llanllwni. Daeth wedi hyny yn weinidog Castell Newydd yn Emlyn, a Rehoboth, a elwid y pryd hyny Partley. _Priododd tua'r fl. 1718 fenyw ragorol o Flaen Rhymni, yn sir Forganwg, tybygid, yr hon oedd yn aelod yn Hengoed. Anneddai ym mlodau ei ddyddiau yng Nghapel Iago, ger Llan y Bydder. Efe ydoedd un o'r rhai cyntaf o weinidogion y Èedyddwyr a dderbyniodd gynnorthwy o Drysorfa y Gweinidogion yn Lloegr. Ei awduriaeth ef yw rhai o'r hen lythyrau cymmanfaol, yn enwedig un y fl. 1787. Ystyrid ef yn ddyn da, ac o ysbryd araf a thangnefeddus. Bu farw Chwefror, 1740, yn 57 oed, a chladdwyd ef wrth Gapel Cilfywyr, yn sir Benfro. Yr oedd gan yr hebryng- wyr felly 20 milltir i'w gludo. Yr oedd myntai fawr o honynt, a threfnwyd fod rhan o honynt o'r 10 plwyf yr oedd ganddynt i fyned trwyddynt, gymmeryd y baich trwy eu plwyf eu hunain. Bu iddo 1729] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 353 6 o blant, a daeth un o honynt, Benjamin, am yr hwn y ceir achos i grybwyll eto, yn weinidog enwog. Cyfansoddwyd Cywydd |Marwnad iddo gan Mr. Jenkin Thomas, gweinidog yr Ymneilldu- wyr yn y Dref Wen, ger Aberteifi.* 3. * Llythyr Bugeilaidd oddiwrth Weinidog at ei Blwyfolion, &c. A osodwyd allan er Lleshâd i'r cyfryw nad oes ganddynt mo'r amser na'r Amgyffred i ddarllain hirach a dysgediceach Traethiad- au ; gan W. A. D.D. A Gyfiaethwyd i'r Gŷmraeg o'r pedwerydd Argraffiad yn y Saesonaeg gan A. T. er Llesad i'w Blwyfolion ac eraill. Brintiedig yng Haerfyrddin, gan Isaac Carter yn y Flwyddyn 1729. Pris pedair Ceiniog.' Y mae yr uchod yn Seisonaeg hefyd. [Ymddengys mai y Parch. Alban Thomas, periglor Blaen y Porth, Ceredig- ion, a chyfieithydd * Dwysfawr Rym Buchedd Grefyddol,' ydoedd yr * A. T.' uchod.] 4. *Traethawd ar Benarglwyddiaeth Duw. Gan Eliseus Cole." Yr oedd hwn yn ail argraffiad,f yr hwn a gyhoeddwyd ar annog- aeth Cymmanfa y Bedyddwyr, a gynnaliwyd yn Llangloffan, sir IBenfro, yn 1729, o blegid y ddadleuaeth Galfinaidd ac Arminaidd oedd yn terfysgu eu heglwysi yn y dyddiau hyny.1 5. * Catecism, gan Benjamin Reach.' Yn y gymmanfa uchod, gwnaed y penderfyniadau hyn, Bod y * Catecism,' fe allai yr eiddo Mr. Keaeh, a Cole ar Benarglwydd- iaeth Duw,' y ddau i gael eu hargraffu yn Gymraeg, gan fod athrawiaethau Arminaidd yn awr yn anesmwythäu y Bedyddwyr. Gwnaethent lawer o *# ym mhlith yr Annibynwyr a'r Henadur- iaethwyr am agos i ugain mlynedd o'r blaen, yn fuan ar ol y dadleuon yn Llundain o berthynas i weithiau y Dr. Crisp, ac ysgrifeniadau y Dr. Daniel Williams. Yr oedd y diweddaf yn enedigol o Wrecsam.$ 6. * The History of Great Britain, from the first inhabitants thereof, till the death of Cadwalader last king of the Britains ; and of the kings of Seotland to Eugene v. As also a short Aecount of the kings, dukes, and earls of Bretagne, till that dukedom was united to the crown of France, ending with the year of our Lord 68, in which are several pieces of Taliessin, an antient British Poet, and a defence of the antiquity of the Scottish nations ; with many other antiquities, never before published in the English tongue : With a * Hanes y Bedyddwyr. + Gwel rhif 2, d.f. 17ll. #: Hanes y Bedyddwyr. $ ne; History of the Welsh Associations, am Langloffan, 1729. 354 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1729 compleat index to the whole. By John Lewis, Esq.; Barrister at Law. Now first published from his original manuscript [By Hugh Thomas] To which is added, The Breviary of Britayne, written in Latin by Humphrey Lhuyd, of Denbigh, a Cambre Britayne ; and lately Englished by Thomas Twine, gent. London : printed for T. Gyles* in Holborn, Mess. Woodman and Lyon in Covent-garden, and C. Davies in Paternoster-row. MDocxxLx.'， Dywed Ritson mai dychymmygol yw y llyfr hwn.f Crybwyllir cryn lawer am yr Hugh Thomas uchod gan Theophilus Jones.í Dywedir mai Pabydd ydoedd Hugh Thomas. JOHN LEWIS, Ysw., a anwyd yn Llynwenni, ger Maesyfed Newydd, yn 1600. Yr oedd yn byw yn Maenor Owain, yn sir IBenfro, ac yr oedd yn hendaid i Mr. Richard Fenton, awdwr yr * History of Pembrokshire,' ac yn fab i John ab George ab Lewis ab Richard ab James ab Jenkin ab EIowel ab Jenkin ab Rhys ab Rhotbert ab Owen ab Robert ab Gwrwared ab Gwilym ab Gwrwared ab Gwilym ab Gwrared o Cemmaes ab Cuhelyn Fardd ab Gwynfardd Dyfed ab PwyllPendefig Dyfed ab Meurig Brenin Dyfed ab Areol Law Hir ab Pyr y Dwyrain ab Lliw Hen.$ 7. Cyfrif Cywir o'r Pechod Gwreiddiol.” Llyfryn dienw oedd hwn a gyhoeddwyd gan y blaid wrth-Galfin- aidd ym mhlith yr Ymneillduwyr yn Neheudir Cymru, a bernir mai ei awdwr ydoedd Mr. Jenkin Jones, Llwyn Rhyd Owain.| 8. “| “ Old Private Case relative to Estates in Eisloes, Sholton, Mancott, and Aston, in Flintshire, between Wm. Sparrow and Wm. Shaw, Lessee of Ravenscrofft Gifford, Esq.' Argraffwyd mewn achos cyfreithiol yn 1729. 9. •| * Act of Parliament relating to the Salt Works at Neath. 1730.? Ef allai nad yw yr amseriad yn hollol gywir. Yr oedd Mr. Nash, tad yr hynod Richard (neu Beau) Nash, o'r Bath, yn rhanog yn y gwaith hwnw. * Fletcher Gyles oedd lyfrwerthydd enwog yn Holborn, Llundain; ac yn drysorydd Ysgol Elusengar Hatton Garden. Bu farw Tach. 8, 1741.— Timperley's Dictionary. + Ritson's Memoirs of the Celts. Gwel hefyd rhif 1, d.f. 1568 ; a rhif 1, d.f. 1573. :# History of Breconshire. $ Cambrian Register, 1796, p. 65, note. || Rees's Non-Con. in Wales, p. 298. 1730] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 355 1730, 1. “Yr ymarfer o Lonyddŵch. I gyfarwyddo Cristion pa fodd i fyw yn llonydd yn y Byd trafferthus hwn. Gan George Webb. A gyfieithwyd i'r Gymraeg gan Iago ab Dewi o'r pummed Ar- graphiad yn Saesonaeg. Argraphwyd yng Haerfyrdding gan Nicholas Thomas, dros Gryffydd Sion o Bant yr Haidd. 1730.' [Yn fy nghyfargraff i, yn y wedd ganlynol y mae y rhagddalen :–“Yr Ymarfer o Lonyddwch : i gyfarwyddo Cristion pa fodd i fyw yn Llonydd yn y Byd trafferthus hwn. Gan George Webb. A gyfiaethwyd i'r Gymraeg gan Jago ap Dewi or pummed Argraphiad yn Saesonaeg.” Nid oes iddo un ar- graffeb na dyddiad ar y rhagddalen ; ond ar ol y * Terfyn,' t. 167, chwanegir:— * Argraphwyd ym Modedern yn sir Fon, gan John Rowland, tros, Ellis Jones.' Ond nid oes yma un dyddiad chwaith. Rhyw lyfryn 12plyg ydyw o ran maint. Y mae tair dalen o Weddiau ar y diwedd ; a chynnwys yr holl lyfr 173 o dudalenau. Crefftwaith carbwl sydd arno.] Awdwr y llyfr hwn, GEORGE WEBB, D.D., ydoedd fab i weinidog, a anwyd yn Brom- ham, yn sir Wilts. Aeth i Goleg y Brifysgol, Rhydychain, yn 1598, ac oddi yno i Goleg Corff Crist, lle y cyrhaeddodd ei B.C. a'i A.C., ac ordeiniwyd ef yn weinidog Steeple-Ashton, yn ei swydd enedigol, yr hwn le a gafodd gan Iarll Penfro, Wedi hyny eafodd bersonoliaeth yn ninas Caerbaddon. Y pryd hyny cyrhaeddodd IB.D. a D.D. ; a gwnaed ef yn gapelwr wrth alwad i Siarl I ; ac efe a fedyddiodd ei blentyn cyntaf, wrth yr enw Siarl Iago (– Charles James), yr hwn a fu farw mewn awr wedi hyny. Yn 1624, gwnaed ef yn esgob Limerie, yn Iwerddon, lle y bu hyd ei farwolaeth yn 1681. Yr oedd y Dr. Webb yn cael ei gyfrif y pregethwr goreu a berthynai i'r llys yn ei oes. Ysgrifenodd a chyhoeddwyd amrai draethodau a phregethau o'i eiddo yn Seisonaeg, heb law y traethawd uchod, yr hwn a gyhoeddwyd yn 1631, o dan yr enw * The Practice of Quietness, directing a Christian how to live quietly in this trouble- some World.?* 2. * Cyd-gordiad Egwyddorawl o'r Scrythyrau, neu Gyfarwyddiad i gael pôb lle o'r Scrythur Lân. Gan Abel Morgan. „E}}ladelphia, Argraphwyd gan Samuel Keimer, a Dafydd Harry. 1730. Gwelir i'r llyfr hwn gael ei argraffu yn Philadelphia, yn Unol Daleithiau America; a myn rhai mai Benjamin Franklin oedd y gweithiwr arno ; o blegid, meddant, nad oedd un wasg yn Philà- *. Wood's Athen. Qaeon. vol. ii. p. 7, &c., 654. Y mae Wood yn chwanegu mai nid yn ei dŷ y bu farw, ond yn garcharor gan y gwrthryfelwyr Pabaiād Gwyddelig, yng Nghastell Limeric ; ag iddynt ganiatàu ei gladdu ym mynwent St. Munchins, yn y ddinas hòno : ond i'r rhai dyhiraf o honynt, cyn iddo fod yn gorwedd yno 24 o oriau, gymmeryd ymaith y corff a'i chwilio, mewn gobaith cael modrwyau, neu ryw bethau ereill o werth. Ond pan na chawsant ddim, rhoddasant y corff yno yn ol. 356 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. -&- [1730 delphia y pryd hyny, ond yr un hòno wrth ba un y bu Franklin yn gweithio. Gwir y bu ef yn cyd-argraffu ag S. Keimer, ond nid ym- ddengys ei fod yno y pryd hyny. Y mae y llyfr wedi ei gyflwyno i ' Dafydd Lloyd, Ysw., prif ynad talaeth Pensylvania.” Buasai yn dra dymunol allu rhoddi ychydig o eiriau hanesol am holl gefnog- wyr, &c., y llyfr Cymraeg Americanaidd hwn ; ond am yr awdwr yr ydys yn meddu peth gwybodaeth, digon i foddloni unrhyw ymofyn- ydd. ABEL MORGAN a anwyd yn 1637, mewn lle o'r enw yr Allt Goch, ym mhlwyf Llanwenog, yn sir Aberteifi. Dechreuodd bregethu yn 19 oed. Ordeiniwyd ef ym Mlaenau Gwent, yn sir Fynwy, tua'r fl. 1700, er iddo gael galwad yn 1697. Ymfudodd i'r America yn 1711, yr hyn a achlysurwyd gan ryw flinderau yn yr eglwys. Cyfarfuwyd i ymadael ar Awst 23, y flwyddyn hòno, pryd y rhoddodd iddynt amryw gynghorion buddiol er eu cysur dyfodol. IEr yr achlysuron a'i tueddent i ymadael, yr oedd y cyfarfod ymadawol yn un o alar mawr, gan iddo fod yn llafurus a defnyddiol yn eu plith. Cychwynodd ei fordaith o Fristol, Medi 28; ond ni chyr- haeddasant America hyd y gwanwyn canlynol, wedi mordaith dymmestlog, pryd y bu amryw farw, ac yn eu plith ei wraig ei hun a'i fab. Yr oedd iddo frawd o'r enw Enoch Morgan, a brawd un- fam o'r enw Benjamin Griffith, y rhai ill tri a fudasant, ac a fuant weinidogion llafurus ym mhlith y Cymry ymfudol i'r wlad hòno. Wedi iddo fod rai blynyddau yn Philadelphia, efe a symmudodd i IBen y Pec, lle y bu yn gweinidogaethu hyd ei farwolaeth, yr hyn a gymmerodd le yn 1722, a chladdwyd ef yn Philadelphia. Gwelir mai ym mhen saith mlynedd wedi ei farwolaeth y cyhoeddwyd y llyfr. Cyhoeddwyd y llyfr gan ei ddau fab, Enoch a Benjamin, yng nghyd â dau weinidog arall a aethent o'r un gymmydogaeth trosodd.* Y mae yn briodol sylwi mai Mynegair neu Concordans i'r IBeibl ydyw, yr hwn a gymmerodd Mr. Peter Williams yn gynllun i'r eiddo ef.# Cyfieithodd hefyd ' Gyffes Ffydd y Bedyddwyr' yn Gymraeg, a rhai Catecismau ; ond ni wyddys a argraffwyd y rhai hyny, a gadawodd ar ei ol lawer o ysgrifeniadau ereill.| 3. ' The History of the Principality of Wales. In three parts. Containing 1. A brief account of the Kings and Princes of Britain and Wales, till the final extinguishing of the Royal British line. 2. IRemarks upon the lives of all the princes of Wales of the Royal families of England, from Edward I. to Charles II. 3. Remarkable observations on the most memorable persons and places in Wales, and of many considerable transactions and passages that have happened therein for many hundred years, &c. By Robert IBurton. The Second Edition.$ * Hanes y Bedyddwyr ; Y Cyfaill (Utica, New York), cyf, wii, t. 25 ; Crostry's Baptist History, vol. i. pp. 122-3, vol. iv. pp. 193, &c, + Rhagymadrodd Mr. P. Williams i'w Fynegair, f: Hames y Bedyddwyr. $ Gwel rhif 3, d.f. 1695. 1730] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 357 London : Printed for A. Bettesworth at the Red-Lyon, and J. Batley at the Dove, in Paternoster-Row. 1730.' - 4. * Y Cyfrif Cywiraf o'r Pechod-Gwreiddiol, i geisio rhagflaenu twyll a hudoliaeth rhyw bapurun Cableddus, na fyn neb ei arddel, heb na Thad na Mam, ond y Press, heb nag enw nag amser wrtho yn dwyn yr enw Cyfrif Cywir o'r Pechod Gwreiddiol, fel Swm y peth y mae yn ei gynnwys yntho, yr hwn sydd yn llwyr anheilwng o'r fath enw : Can's y mae'n cyfeiliorni yn ddirfawr yn ei gylch, ac yn crybwyll am bechod gweithredol Adda yn ei le ef. Argraphwyd Ynghaerfyrddin gan Isaac Carter, Mis Mehefin, y 27, 1630. Dros Mr. James Lewis a Mr. Christmas Samuel, Gweinidogion yr Efengyl.' Sylwyd o'r blaen am C. Samuel.* Yr oedd Mr. J. Lewis yn un o Ddinas Cerdin, ym mhlwyf Llandyssul, sir Aberteifi ; ac yn weinidog yr Ymneillduwyr ym MhenCader, sir Gaerfyrddin. Bu farw yn 1747, yn 73 oed.f Atebiad ydoedd hwn i'r * Cyfrif Cywir.'; 5. * Cyfreithjeu Hywel Dda ae Eraill, seu Leges Wallieae Ecclesiasticae et Civiles Hoeli Boni et Aliorum Walliae Principum, quas ex variis Codicibus Manueriptis eruit, Interpretatione Latina, Notis & Glossario illustravit Gulielmus Wotto nus, S. T. P. adjuvante Mose Gulielmio, A.M. R.S. Soc. Qui & Appendieem adjecit. Londini: Typis Gulielmi Bowyer. MDCCxxx.” Folio.$ Nid oes eisieu ehwanegu dim yma am M. Williams ; ond byddai yn briodol sylwi ychydig am ei gydlafurwr yn y gwaith hwn. Y Dr. WILLIAM WoTTON, yr hwn oedd fab i Henry Wotton, person Wrentham, sir Suffole, a'r lle y ganwyd ef yn 1666. Dangosodd pan yn blentyn alluoedd anghyffredin i ddysgu ieithoedd; ac erbyn ei fod yn bum mlwydd, yr oedd, o dan addysg ei dad, wedi cyrhaedd eryn rwyddineb mewn darllen a chyfieithu Lladin, Groeg, a Hebraeg. Derbyniwyd ef i Neuadd Catherin, Rhydychain, pan nad oedd yn llawn ddeng mlwydd oed, lle y cyrhaeddodd wybodaeth o'r Galdaég, Syriaeg, a'r Arabaeg. Yn 1679, eafodd ei B.C. pan yn 13 oed. Yn y gauaf canlynol dygwyd ef i sylw dysgedigion yn Llundain gan y Dr. Burnet ; ac ym mhlith ereill tynodd sylw y Dr. Wm. Lloyd, * Gwel rhif 6, d.f. 17ll ; ahif 2, d.f. 1716 ; rhif 5, d.f. 1717 ; rhif 1, d.f. 1723 ; a rhif 3, d.f. 1728. *f Hanes yr Ymneilldwwyr, t. 406-7. # Gwel rhif 7, d.f. 1729. $ Cyhoeddwyd ail argraffiad yn 184l, gan y * Commissiomers of the Publio Records of the Kingdom,”, dan olygiaeth Aneurin Owen. [Nid ail argraffiad mo hono, ond testyn newydd yn ol llawysgrifau hynaf a chywiraf, yng nghyd â chyfieithiad Seisoneg...Cynnwys hwn lawer mwy nag y sydd yn argraffiad y Dr. Wotton a Moses Williams.] 358 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1731 esgob Llanelwy, yr hwn a foddhawyd mor fawr yng ngallu ei gof yn ail adrodd air yng air bregeth a bregethasai yr esgob, fel y cymmêr- odd ef gydag ef i Lanelwy, ac y cadwodd ef yno dros amser yn llyfrgellydd iddo. Pan ddychwelodd i Rydychain, gwnaed ef yn Gymmrawd, a chafodd ei A.C. yn 1683, pan yn 17 oed. Yn 169!, cyrhaeddodd ei B.D., pryd hefyd y cyflwynodd y Dr. Lloyd, esgob Llanelwy, iddo fywoliaeth ddiwaith Llandrillo, yn sir Ddinbych, a chafodd hefydle arall yn sir Buckingham. Cyhoeddodd amrywiol o weithiau dysgedig. Ei * Gyfreithjeu Hywel Dda,' gyda chyfieithiad Seisonaeg[Lladin] a gafwyd ar ei ol mewn ysgrif; ac êr y dywedir iddo ddysgu Cymraeg, fel ag i fod yn alluogi bregethu*ynddi, prin y credir y buasai y gwaith hwn mor berffaith, na thebyg, oni buasai i Moses Williams ei olygu. Gwnaed ef yn D.D. yn 1707, a 'bu farw yn Buxted, Essees, yn 1726, yn 60 oed.* 6. * Case of Silence, Widow of Thomas Folkes, and Maurice Lewis, Son an Executor of Grace Griffiths, to Llaneigredd Park, and other Lands in Anglesea, and an Estate in Caernarvonseire.” 1730. 7. [* Cyngor dirfrifol i un ar ol bod yn Glaf, mewn Llythyr oddi- wrth Weinidog at un o'i Blwyfolion gyda Diolch i Dduw ar ol myned yn iach o glefyd. A Brintiwyd yn Llundain ae a werthir gan J. Downing, ym |Martholomew Close, ger llaw Smithfield. 1730.” 12plyg, 28 tu- dalen.] 1731. 1. * Athrawiaeth yr Eglwys. Y Rhan Gyntaf. Yn Cynnwys xii. O Draethiadau Bucheddol, ar amryw Achosion, wedi eu Casglu allan o rai o Homiliau Etholedig Eglwys Loegr. A'u Cyfansoddi mewn Dull Newydd, ae Araith Gyfaddas i'r amser, er lles i'r Cyffredin. Gan Peter Nourse, D.D. At yr hyn y 'chwanegwyd Gweddiau Boreuol a Phrydnawnol i Deuluoedd. O Waith y Parch- edig Dad yn Nuw, William Wake, D.D. Arglwydd Arch-Esgob Caergaint neu Canterbury, a'i Gyfieithu gan E. S. Person Llangar. Argraphedig yn Ghaerlleon gan Roger Adams. 1781.” [16plyg.] Am Nourse, nid oes genyf yn awr ddim i'w ddywedyd; ond am WILLIAM WAKE, D.D., efe a anwyd yn Blandfford, sir Dorset, yn 1657. Cafodd ei ddysg yn Rhydychain, lle y cyrhaeddodd ei A.C. yn 1679. Dangosodd sel wresog dros Brotestaniaeth yn amser y Chwyldroad, a chafodd ei wobrwyo gan William III. Yn 1686, gwnaed ef yn gapelwr i'r brenin, yn 1693, yn berson St. James, Westminster, yna yn ddeon Eeseter ; ac yn 1705, cyfodwyd ef yn esgob Lincoln ; ac yn 1716, yn archesgob Caergaint. Ysgrifenodd * Chalmer's Biographical Dictionary ; Penny Cyclopaedia. 1731] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 359 amrai draethodau ar ddadlyddiaeth Babaidd, a phregethau yn dair cyfrol, gydag esboniad ar Gatecism yr Eglwys. Bu farw yn 1787, yn 80 oed.* 2. * Pregeth Ynghylch Gofalon Bydol a Bregethwyd yn Eglwys Llangywer, yr ail Dydd o Fis Mai, 1720, ar Gladdedigaeth Mr. Robert Wynne, diweddar Wicar Gwyddelwern. Gan E. S. Argraphedig yn Ghaerlleon gan Roger Adams, 1731.” [16plyg.] Cyhoeddwyd y ddau uchod yn gydiol â'u gilydd, y * Bregeth' fel i lenwi gwagle yn niwedd y papyr a fwriedid i'r llyfr “ Athrawiaeth yr Eglwys.” Awdwr y bregeth a chyfieithydd y gwaith uchod ydoedd Edward Samuel, person Llangar, ger Corwen, * gynt person Bettws Gwerfil Goch.” Yr oedd y Parch. Robert Wynne yn fardd o gryn fri yn ei oes. Y mae ar gael o'i waith * Marwnad ar ol y Frenhines Ann,' a ' Haf-gân yn amser Heddwch.'f Cafodd fieeriaeth Gwyddelwern yn 1702, gan yr Esgob Jones. 3. * Y Geirlyfr Saesonaeg a Chymraeg. A ddechreuwyd gan Sion Rhydderch, a ychwanegwyd, ac a orphenwyd gan y Parch. J. Williams, Person Plwyf Willey, yn sir Amwythig. |Mwythig, Argraphwyd, ac ar werth yno gan Thos. Durston.” Yr oedd John Rhydderch wedi marw erbyn hyn, ac wedi gadael ar ei ol ysgrif barotöedig tuag at ail argraffiad o'i Eirlyfr, a gyhoedd- asid chwe' blynedd yn ol.j. [Nid ymddengys fod sicrwydd pa bryd y bu Sion Rhydderch farw ; ond eglur yw ei fod wed marw ryw amser cyn cyhoeddi y Geirlyfr hwn ; a gwyddys ei fod yn fyw ar ddiwedd y fl. 1729 ; ond yr oedd y pryd hyny wedi gorfôd rhoi heibio ei alwad argraffyddol, ac wedi ymadael â'r Amwythig. Mewn llythyr at Lewis Morys, dyddiedig yn Llundain, Rhagfyr 1, 1729, 'rhydd yr hanes canlynol am dano ei hun :–“Yr wyf megys alltud yn y ddinas hon, yn ddiswydd ddifudd i mi fy hunan na neb arall, yr hyn sydd i'm digaloni yn ddirfawr ; a gorfod arnaf fi, o herwydd anfoddlonrwydd cartrefol, roddi llythyr ysgar i'm holl offerynau galwedigol, er nad oedd arnaf na chwyn na cholyn mewn modd ym byd am gymmaint a cheiniog pan ddaethym o'r Amwythig, nae eto, i Dduw y bo'r diolch. A chan fy mod i mor ansefydlog, nid oes ynwyf na chalon na chefn i ý; at neb o'm hen gymdeithion.” Nid ymddengys fod dim hanes pa beth a ddaeth o hono ar ol hŷn, na pha mor ebrwydd y daffu ei ddaiarol daith.] 4. * The Welsh Opera. 1731.” 5. “Bywyd a Marwolaeth yr Annuwiol dan Enw Mr Drygddyn, Wedi ei Annerch i'r Byd mewn Ymddiddan cyfeillgar Rhwng Mr Doethineb a Mr Ystyriol. Gan Joan Bunyan, Awdwr Taith y IPererin. Wedi ei Gyfieithu i'r Gymraeg gan T. Lewis o'r Pedwar- * Biographical Britannica ; W. Jones's Christian Biography. *f Blodeugerdd, t. 296-7. # Gwel rhif 5, d.f. 1725. * Y Gwyliedydd, iv. 152. 360 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1731 ydd Argraphiad yn y Saesonaeg. At yr hyn y Chwanegwyd Bywyd a Marwolaeth Joan Bunyan. Yn dangos am ei Enedigaeth, ei Ddugiad i fyny, a'i Fuchedd ddrygionus yn ei Ieuengctyd; y Moddion tan ba rai y cafodd ei Droedigaeth ; ei waith, ei ddioddefiadau, ei Demtasiwnau, a holl EIelynt ei Fywyd hyd ei ymadawiad or Byd hwn. Caerfyrddin, Argraphwyd gan N. Thomas a J. Williams. MDCCXXXI.' * Gelwir hwn y trydydd argraffiad, ond ymddengys ei fod y pedwer- ydd argraffiad.* Y cyfieithydd, THOMAS LEWIS, ydoedd frodor o sir Frycheiniog, ac a ymunodd yn foreu â H. Harris a'r Methodistiaid. Efe oedd un o'r pregethwyr di-urddau cyntaf. Yr oedd wedi ei benodi yn gymmedrolwr neu yn llywydd y Cymdeithasau yn sir Frycheiniog ; ac fel y cyfryw, yr oedd, gyda'r offeiriaid, pan oedd Mr. Whitfield yn gymmedrolwr, yn gwneyd i fyny y Gymdeithasfa gyntaf a gynnaliwyd yng Nghymru, sef yn Watfford, yn sir Forganwg, Ionawr 5, 6, 1743.f 7. * Eumfredi Llwyd, Armigeri, Britannicae Descriptionis Commentariolum: necnom De Mona Insula, et Britannica Arce sive armamentario Romano Dissertatio Epislatoris. Londini: Typis Gulielmi Bowyer. MDCOxxxI.' Nid argraffwyd ond chwe' llyfr yn unig o hwn, am danysgrifiad o £1p. 18. [Adgyhoeddiad yw o weithiau Humphrey Llwyd, y rhai a gofnodir d.f. 1570 a 1572. Y golygydd ydoedd y dysgedig Moses Williams, A. C., A.C.F. Nid yw enw y llyfr yn gwbl gyflawn yma.] 8. Papers privately printed for the House of Lords by the Family of Sir George Wynne, eoneerning the Estate at Halkin, in Flintshire, in which a very rich Lead Mine was discovered. 1731.” 9. * The Reverend Mr. Williams, Rector of Llanddetty's Discourse, Preach'd at St. Paul's Covent Garden, On St. David's Day, March 1, 1731. Before the Society of Ancient Britons, Establish'd in Honour of Her Majesty's Birth-Day, And the Principality of Wales. Publish'd at the Request of the Stewards, and the Rest of the Society. Brinted in the Year MDCOxxxI.” Y mae yn 16 tudalen 4plyg. Enw yr awdwr yn llawn wrth y “Dedication' yw “Walter Williams.' * Gwel rhif 4, d,f. 1688; rhif 3, d.f. 1706 ; rhif 9, d.f. 1714 ; a hwn yma, *f Methodistiaeth Cymru, cyf. i. 162. . 1731-32] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 361 1731-32. * Cymmorth i'r Cristion, a Chyfarwyddyd i'r gwr Ieuangc. Yn Cynnwys I. Hyfforddiadau Athrawiaethol er jawn hyfforddi ei Earnedigaeth. II. Cyfarwyddiadau buddiol, yn dangos pa fodd i dreulio ei holl Fywyd. III. Cynghorion neillduol yn dangos pa fodd i dreulio pob diwrnod. Mewn Perthynas i'w 1. Weithredoedd Naturiol, 2. Gorchwylion Moesol, 3. Difyrwch Angenrheidiol, 4. Dyledswyddau Crefyddol. Yn fwy Neillduol Ynghylch 1. Gweddi Gyhoeddus, 2. Deuluaidd. 3. A Dirgel. Darlleniad a Gwrandawiad y Gair. Derbyniad y Saerament. Gan W. Burkitt, M.A. Caerfyrddin: Argraphwyd gan N. Thomas, ac ar werth gan John Lewis, Gwerthwr Llyfrau. 1731-2.' Yr oedd hwn yn ail argraffiad.* 1732. 1. * Bedydd Blant yn cael ei Ymddiffyn, lle mae'r Rhesymmaau am dano o'r Scrythyr, Rheswm, a Henafiaeth, yn fyr yn eael eu Cynnig ; Y Gwrthresymmau yn erbyn yn cael eu Hatteb. Yn Brofi fod Bedydd trwy Dywalltiad neu Dannelliad yn Gyfreithlon. Y Rhesymmau ynghylch Angenrhaid trochiad yn cael eu Hystyried. Gan Fowler Walker, W.D.M. * Argraphwyd yn Llundain gan Risiard Hett, dan lûn y Bible a'r Crown yn y Poultry. MDCCXXXII.' 2. %| “Yr unrhyw yn Seisonaeg.' N[r. F. Walker ydoedd weinidog Ymneillduol yn Bridgnorth, sir Amwythig, ac a symmudodd i'r Fenni neu Abergafenni, yn sir Eynwy, yn 1724. Bu farw yn 1753.f 3. * Adnodau ar rai Lleoedd Cableddus a Sarhaus o lyfrau a osodwyd allan yn ddiweddar, ar Fedydd Plant, gan Mr. Fowler Walker, mewn Llythyr at yr Awdwr, yn mhlaid y Cynnulleidfaoedd tan Fedydd yn Neheubarth Cymru. Argraphwyd yn Llundain, yn y Flwyddyn MDCCxxxII.' Dywed ' Hanes y Bedyddwyr' mai Mr. David Rees, brodor o Hengoed, ar derfynau siroedd Mynwy a Morganwg, ydoedd awdwr yr učhod. Cafodd ran o'i ddysg gan y Parch. Samuel Jones, A.C., Èryn Llywarch, nid pell o Gastell Nedd. _Aeth i Lundain, lle yr ordeiniwyd ef ar eglwys y Bedyddwyr yn Limehouse, a bu yno yn weinidog tra defnyddiol am tua deugain mlynedd. Ganwyd ef yn 1683. Bu farw yn 1748, yn 65 oed, Am y ddadl hon, dywed awdwr • EIanes y Bedyddwyr' yn helaethach mewn lle arall.j * O * Gwel rhif 3, d.f. 1704. + Ysgrifaw y Dr. John Evans, yn Llyfrfa Red Cross Street, Llundain. # History of the Welsh Association. , 46 362 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1731-32 ddeutu 1726, neu 1727, ychwanegwyd llawer [o aelodau] at [eglwysi] y Blaenau a Hengoed. Achlysurodd hyn lawer o ddadleuon ar fedydd. Yr oedd y pryd hyny ddau weinidog ieuane selog yn y ddadl, Mr. Miles Harris tros fedydd y crediniol, a Mr. Edmund Jones tros fedydd babanod. O'r diwedd, cynhyrfodd y wlad gym- maint, fel ag y darfu i'r ddwy ochr appwyntio cyfarfod ar y mater, nid yn gymmaint i'w ddadleu, ag i gymmeryd mwy o ofal ar dymmerau, goganau, &e. Yr oedd amryw o weinodogion yn bresennol; rhoed i fyny beth i'w gilydd, a maddeuodd y naill i'r llall, a chytunwyd ar gyfeirio at ogoniant Duw, anrhydedd yr efengyl, a chadw parch eu gilydd, Ysgrifenwyd ardystiad, gwireddwyd, ac argraffwyd y cytundeb ar hanner llen. Y Bedyddwyr a arwydd- asant oeddynt Mr. Griffith, o Hengoed, a Mr. John Harris a Mr. Miles Harris, o'r Blaenau ; y gwrth-fedyddwyr, y Meistriaid David Williams, Daniel Rogers, ae Edmund Jones, o Ben y Main ; James IDavies, Evan John, a Jenkin John, o Ferthyr Tydfil. Yr oedd y rhai hyn oll yn weinidogion, pregethwyr, neu ymgeiswyr. Gwir- eddodd pump y cytundeb ; y cyntaf o ba rai oedd Mr. Fowler Walker, gweinidog Annibynol yn y Fenni. Cadwyd y cytundeb hwn i fyny am rai blynyddau. Yr oedd wedi ei amseru yn 1728. Ond yn gynnar yn 1732, cyhoeddwyd llyfryn ar fedydd babanod yn Seisoneg, gan Mr. Walker, y tyst cyntaf uchod. Cyhoeddwyd ef yn Gymraeg hefyd yn fuan. Am y rheswm hwn, cytunodd y 'brodyr, yng Nghymmanfa y Blaenau, gyhoeddi, yn Gymraeg, draethodyn bychan Mr. Charles Doe, o ddeugain o destynau o'r Ysgrythyr ar fedydd y crediniol, ac anfonwyd llythyr at Mr. Walker, gan Mr. David Rees, o Lundain, yr hwn a drowyd i'r Gymraeg, ac a argraffwyd yn yr un flwyddyn, gydag addewid yno yr ystyrid ei lyfr ym mhellach yn hamddenol.” 4. * Afalau Aur i Bobl Ifeinge, a Choron gogoniant i Hên Bobl. Neu'r Dedwyddwch o fod yn Dda yn Amserol, a'r Anrhydedd o fod yn Hên Ddysgybl. Hefyd, Gwrthddadleuon y Gwr Ifange wedi eu Hatteb, ae Amheuon yr hen Wr wedi dattod. Gan T. Brooks, Gweinidog yr Efengyl. A Gyfieithwyd i'r Gymraeg o'r Degfed ar hugain Argraphiad yn y Saesonaeg. Caerfyrddin, Argraphwyd gan N. Thomas. MDCCxxxII.' THOMAS BROOKS. Bu am beth amser yn pregethu yn St. Thomas Apostol, Llundain ; ond dewiswyd ef yn 1651, gan fwyafrif o blwyf- olion St. Mair, Heol y Pysgod, Llundain. Yn ei egwyddorion eglwysig yr oedd yn Annibynwr. Bu farw Mehefin 27, 1680.* Y mae gwaith arall o'i eiddo wedi ei gyhoeddi yn Gymraeg yn ddiweddar, sef ei ' Mute Christian' (=Y Cristion Mud). 5. * Rhesymau Eglur Paham Nad Taenelliad Babanod, ond IBedydd y Crediniol yn unig, a ddyleu gael Derbyniad, A ymddengus oddiwrth ynghylch Deigain Text o'r Ysgrythyr, a Deongliadau * Palmer's Calamy's Nonconformist Memorial, vol, i, p. 156. 1732-33] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 363 amlwg arnynt. O waith Charles Doe. Y Pedwerydd Argraphiad yn y Saesoneg. Yn awr a drowyd i'r Gymraeg er lles i'r Cymru. IPrintiedig yn Bristol, gan Sam. Farley. 1732.' Dyma y llyfr y crybwylla awdwr * Hanes y Bedyddwyr ' am dano. Ei faint yw 91 tudalen. Yr awdwr, CHARLES DOE, oedd weinidog i gynnulleidfa o Fedyddwyr yn Llundain. Cyhoeddodd Attodiad i Fywyd Bunyan, yn gyssylltedig â'r * Helaethrwydd o Ras.” Yr oedd yn byw yn y Borough, yn Southware, ae yn gyfaill neillduol i Bunyan.'* 6. “| * Catechismau, i'w dysgu gan Blant.' Cyfieithiad yw hwn o waith Seisonaeg. Y cyfieithydd ydoedd y Parch. Jenkin Jones, Llwyn Rhyd Owain. Y mae * At y darllen- ydd ' yn ei ragflaenu, yn cyrhaedd pedair neu bum dalen, a'i amseru—* J. Jones, JLlwynrhydowen, Awst yr ail Dŷdd. O.0. 1732.' Yn ganlynol ceir tair dalen o “ Cyfarwyddyd i ddysgu Darllain a Ysgrifennu Cymraeg,' yng nghyd â * Gweddi yr Arglwydd,” a “ Credo 'r Apostolïon.” Cynnwysa y llyfr tua 150 o dudalenau. 7. [“Buek's Wiews in Wales.” Folio.] 1732-33. * Golwg ar y Beiau y sydd yn yr Hanes a Brintiwyd ynghylch IPedair neu Bump Mlynedd i nawr, ym mherthynas i'r Rhwygiad a wnaethpwyd yn Eglwys E[enllan, yn y Blynyddoedd 1707, 1708, 1709. Caerfyrddin, Argraphwyd gan N. T. a J. W. 1732-3.” Yr awdwr oedd Jer. Owen ; a'r ddadl oedd trefn eglwys yn ol y Testament Newydd ; sef M. Maurice dros y drefn Annibynol a'r athrawiaethau a elwid yn Galfinaidd uchel, a Jer. Owen dros y drefn Bresbyteraidd, a'r athrawiaethau a ystyrid yn wrth-Galfinaidd.f 1733. 1. *Traethawd i brofi ac i gymmell ar yr hôll Eglwysi y Ddyled- swydd Fawr Efangylaidd o Weddio dros Weinidogjon. Gan Jeremi Owen. Argraphwyd yn Llundain, gan W. Wilcins, yn yr Heol a elwir yn gyffredinol Lombard-Street, gerllaw i'r Cyfnewidty Brenhinol. M DCO XXXIII.' [8plyg: 142 tudalen.] W[r. JEREMI OWEN ydoedd fab i Mr. David Owen, amaethwr cyfrifol, a gweinidog Ymneillduol Cefnarthen, yn agos i Lanym- * Offor's Introduction to the Pilgrim's Progress, p. xix. + Gwel rhif 7, d.f, 1727. 364 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1733 ddyfri, yn sir Gaerfyrddin. Bu y mab hefyd yn weinidog yno dros beth amser ar ol marwolaeth y tad; ond ymddengys nad oedd yno pan ysgrifenodd y llyfr hwn. Ni allodd Mr. Peter na Mr. Morgan gael dim ychwaneg o'i hanes. Ond yr oedd yn weinidog yn IBarnet, sir Hertfford,* yn 1727.f Nid oes nemawr o lyfrau duwin- yddol yr hen dadau Cymreig o'r ganrif ddiweddaf yn wreiddiolach, a theilyngach o'i ail gyhoeddi na'r traethawd uchod. Math o 'bregeth ydyw ar Mat. ix. 37, 88, wedi ei hestyn i faint traethawd helaeth, ac yn nhrefn ac arddull y Puritaniaid. 2. * Pwyll y Pader ; neu, Eglurhad ar Weddi'r Arglwydd. Mewn amryw Bregethau. Wedi ei Gyfieithu (gan mwyaf;) a'i wneuthur yn gwbl yn ôl Trefn Esponiad y Gwir Barchedig Esgob Plackal ar Weddi'r Arglwydd. Gan Theophilus Evans. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thomas Durston, Gwerthwr Llyfrau, MDCCXXXIII.' |Maint y llyfr uchod yw 94 tudalen 12plyg. [Cynnwys y llyfr o dudalenau 227+16 =243. Y mae iddo gyflwyniad Lladin–“ Viro Ornatissimo Sackville Gwynn, de Glan-Bran, in Agro Maridu- nensi, Armig. ;' a dyddir y rhagymadrodd * At y Darllenydd '–“ Dydd Calan- gauaf, 1732.'] 3. * Gair yn ei Bryd, neu ychydig o Eglurhad ar Ddirgeledigaeth- au ag sydd yn cael eu datguddio yn yr ysgrythyrau, perthynol ac angenrheidiol idd eu gwybod. Am ddoeth a da, uniawn a chyfiawn Arfaeth Duw, mewn perthynas i Gadwedigaeth Pechaduriaid, yn gytunol ag Articlau Eglwys Loegr, ae â barn Difinyddion duwiol yn fwyaf cyffredinol. Gwedi eu gosod allan gan un ag sy'n ewyllysio cynnorthwyo y Cymro uniaith i farnu'n uniawn. Caerfyrddin ; Argraphwyd gan N. T. a J. W. dros Enoch Erancis. 1733.” Bregeth yw hon ar yr ochr Galfinaidd i'r ddadl oedd yn terfysgu eglwys y Bedyddwyr yn Hengoed y pryd hyny, ac wedi ei hestyn i draethawd o 214 o dudalenau. Terfyna y Llythyr at y Darllenydd fel hyn:–“ Yr hwn wyf dy ufudd wasanaethwr mewn cariad Crist'nogol. Pencelly, *au) 18. 1733. ENooH FRANCIs.” Am yr awdwr gwel mewn lle arall.| * [Tebygol y golygir naill ai East Barnet ai Chipping Barnet, y rhai sydd yn swydd Hertfford; ond ym Midlesees y mae Barnet.] + Ysgrifaw y Dr. John Evans, yn Llyfrfa Red Cross Street, Llundain. # Gwel rhif 2, d.f. 1729. 1734] - LLYFRYDDIAETH Y cyMRY. 365 4. * Glossarium Antiquitatum Britannicarum, sive Syllabus etymo- logicus Antiquitatum veteris Britanniae atque Iberniae, temporïbus Romanorum. Auctore Willielmo Baxter, Cornavio, Scholae Merci- arorum Praefecto. Acoedunt viri Cl. D. EdwardiIIuidii, Cemeliarchae Ashmol. Oxön. de fluviorum, montium, urbium, &c. in Britannia nominibus, adversaria posthuma. Londini, 1719. Editio secunda. Londini: Impensis T. Woodward, C. Davies, J. Hozard, W. Eickerton, & R. Chandler. MDCCxxxIII.” 8yo.* 5. “Eglurhad Athrawiaeth Dioddefaint Crist. Mewn tair Pregeth. Gan enwog wasanaethwr Crist Mr. Thomas Bradbury. O Gyfiaethad Matthias Maurice. Argraphwyd yn Llundain, 1733.' THOMAS BRADBURY a anwyd yn Wakeffield, sir Gaerefrog, yn 1677. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Attercliff. Dechreuodd bregethu yn ieuanc yn 1696 ; ond bu yn hir o amser yn cynnorthwyo yn y weinidogaeth mewn amrai leoedd; ond o'r diwedd yn 1705-7 efe a ordeiniwyd yn Fetter Lane, Llundain, ac wedi hyny efe a ymsefydl- odd yn New Court. Dyoddefodd gryn drallodion anghyflëus yn niwedd teyrnasiad Ann. Yr oedd yn gryf yn erbyn y golygiadau Ariaidd oedd yn ffynu ym mhlith yr Ymneillduwyr yn y dyddiau hyny. Bu farw yn 1757, yn 80 oed, a'r 60fed o'i weinidogaeth.f « 1734,Í 1. “| • Eglurhad Athrawiaeth Dioddefaint Crist.” „ws- mai yr un yw hwn â'r un diweddaf (rhif 5) o dan y flwyddyn o'r â,€Il. 2. “Infant Baptism, NoInstitution of Christ, and the Rejection of it Justified from Seripture and Antiquity, in answer to Mr. Fowler Walker's Book, entituled, A Defence of Infant Baptism, &c., to which are annexed Animadversions on the Reverend Dr. Thomas Ridgley's Dissertation on Infant Baptism. By David Rees. London, Printed and Sold by Aaron Ward, at the King's Arms, in Little Britain, John Noon, at the White Hart in Cheapside, H. Whitleridge near the Royal Exchange, and Samuel Rogers in Abergavenny.” * Ail argraffiad : gwel rhif 4, d.f. 1719. * Congregational Magazine. f Y flwyddyn hon yr argraffwyd yr Almanac cyntaf yng Nghymru ; ond nid y cyntaf yn Gymraeg, sef yr eiddo Sion Rhydderch, yng Nghäerfyrödin. \9;! oedd Sion Rhydderch wedi marw y pryd hwn? Cymh, rhif 3, d,f. 1731.] . 366 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1734 EIelaethiad oedd hwn o'r rhif 3, y flwyddyn ddiweddaf.* Cyfieith- wyd ef, nid gan yr awdwr, ond gan weinidog arall o'r enw John E”hillips, yr hwn oedd enedigol o Rydwilym, yn sir Benfro, ond y pryd hyny yn Llundain. THOAIAs RIDGLEY, D.D., a anwyd yn Llundain tua'r fl. 1667. Addysgwyd ef yn yr Athrofa Annibynol yn Trowbridge, swydd Wilts, dan arolygiaeth un Mr. Davidson. Yn 1695, dewiswyd ef yn gydweinidog a chynnorthwywr i'r Parch. Thomas Gouge, yn agos i'r Three Cranes, Llundain. Ar farwolaeth y Dr. Chauneey, yn 1712, dewiswyd ef yn athraw yr Athrofa Annibynol yn Llundain, yr hon swydd a lanwodd yn anrhydeddus hyd ei farwolaeth, yr hyn a gymmerodd le ar y 27fed o Fawrth, 1734, yn y seithfed flwyddyn a thrigain o'i oed. Mae y Dr. Ridgley yn awdwr llawer iawn o fân lyfrau ; ond ei brif waith yw ei Gorff Duwinyddiaeth, yn ddwy gyfrol unplyg. Cyhoeddodd y Doctor ei hun ddau argraffiad o'r gwaith gwerthfawr hwn ; ac y mae wedi myned trwy amryw ar- graffiadau wedi marwolaeth yr awdwr. Barna amryw ddynion dysgedig mai y corff duwinyddiaeth goreu yn yr iaith Seisoneg ydyw.f 3. * The Life of the Late Honourable Robert Price, Esq ; one of the Justices of His Majesty's Court of Common-Pleas. London : Printed by the Apointment of the Family, 1734. Price 3s. Stitch'd ; 3s. 6d. Bound.” … [8vo.] Addurnir yr wyneb-ddalen ag arlun y gwrthddrych, yr hwn a anwyd yn y Gilar, ym mhlwyf Ceryg y Drudion, sir Ddinbych. Dyfarna Macaulay hwn yn waith gwrthun, llawn o gamddarlun- iadau, ac o ysbryd gwrthryfel. Ni feiddiodd gyhoeddi ei Glorïa Cambria tra yr oedd y brenin yn fyw, ond yn 1702; ac eto geilw ei hun yn Bold Briton. Yr oedd y brenin wedi rhoi digon o achos i duchan, trwy roddi tiroedd y goron yng Nghymru i'r pendefigion IDwtsiaidd.í 4. . Byr Hyfforddiad yn Addoliad Duw, a Discyblaeth Eglwysi y Testament Newydd. Gan y Duwiol wr Mawr ei ddysc Doctor John Owen. O Gyfiaithiad Matthias Maurice. Argraphwyd yn Llundain, 1784.' Nid oes enw argraffydd. Y mae y cyfieithydd yn sylwi yn lled helaeth, yn ei ragymadrodd ' A# bawb sydd Ynghymru yn anwyl gan Ddimp oŵeû galw i fod yn Sqŵnet: ac yn neilltuol y rha¢ a breswyliant yn Sir Benfro, a Sir Gaerfyrddin,' yn amddiffyn ei * Hanes Eglwys ßhydychied,$ yn ei nheulltuad a henllan,' yn erbyn y ' Golwg ar y Beiati y sydd yn yr Hanes,' gan Jer. Owen.| * Gwel rhif 1, 2, a 3, d.f. 1733. + Llythyr y Parch. T. Rees. # Gwel rhif 6, d.f. 1702. s [Rhyd y Ceisiaid, ym mhlwyf Llanbeudy, y mae yn debyg.] || Gwel rhif 7, d.f. 1727. 1735] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 367 1735. 1. * Cristionogaeth yn fyr. Argraphwyd yng Nghaerlleon gan Roger Adam, Printiwr. 1735.' 2. •| • Tlysau yr Hen Oesoedd. 1735.”* Awdwr hwn ydoedd Mr. Lewis Morris. Ni argraffodd ond ychydig ddalenau o hono. Yr oedd Mr. Morris wedi sefydlu ar- graffwasg yng Nghaergybi mor foreu a hyn—flynyddau cyn sefydlu un ym Modedern, fel y prawf hyn a ganlyn [o dan rif 6, d.f. 1735]. 3. * Ymarferiadau a Myfyrdodau Sacramentaidd : Neu Arferol- waith Cristion cyn dyfod at Fwrdd yr Arglwydd, wrth y gwaith, ac ar ôl Cymmuno. Yn Ddwy Ran. O Waith Jabez Earl, D.D. A Chyfieithiad Ioan Ifans. Argraphwyd yn Llundain, dros yr Awdwr, gan S. Richardson, yn Salisbury-Court, gerllaw Fleet Street. MDCCxxxv.” JABEZ EARL, D.D., a anwyd yn y flwyddyn 1676. Yn 1699, dewiswyd ef yn gynnorthwywr i'r Parch. Thomas Reynolds, gweinidog yr eglwys Annibynol yng Nghapel y Weigh-House, Llundain, lle y llafuriodd am wyth mlynedd. Yn 1707 symmudodd i Hanover-street, Long-Aere, Llundain. Cyflawnodd ei weinidog- aeth yno am y tymmor maith o drigain ac un o flynyddau. Bu farw yn 1768, yn yr oed patriarchaidd o bedwar ugain a deuddeg. Cyhoeddodd amryw bregethau heb law ei draethawd ar Swper yr Arglwydd.f IoAN IFANS, neu “ John Evans, M.A.,' y cyfieithydd, ydoedd awdwr * Cyssondeb y Pedair Efengyl,' tybygid.f 4. * History yr Heretie Pelagius. Yn yr hwn y rhoddir cyflawn E[anes o'i Heresi ef. Dangosir, Y modd y torrodd yr Heresi honno allan yn ddiweddar ym mysg y Protestaniaid: Y modd yr ydys yn gwyrdroi yr Ysgrythyrau tuag at ei Hamddiffyn. Hefyd, Y modd y cafodd ei dwyn i mewn (yn yr Oes ddiwaetha a aeth heibio) i'r IDeyrnas hon. Gan S. T. Argraphwyd yn y flwyddyn 1735.” Yr awdwy, yd9edd Simon Thomas, awdwr Hanes y Byd a'r Amseroedd.'$ Y mae hwn yn gyfrol fechan dlos, o 25ö ttïdalen * Crybwyllir am dano yn y .* Diddanwch Teuluaidd.” DY mae peth o'r £Tlysau ' hyn, os nad y cyfan o honynt, ar gadw yn y Gywreinfa Brydeinig yn Eg） Y 8°yš ï 5）; ydoedd Lewis Morys (Llewêtyn 7)ä.: 3 on) ; ac y mae y ag iddynt yn argraffedig yn y Gwyliedydd, xiv. ll8, 149, 184, 213, 244.] g yn y Gwyliedydd, xiv. 85, + Llythyr y Parch. T. Rees. # [Gweler rhif 2, d.f. 1765 ; a rhif 2, d.f. 1773.] $ Gwel rhif 4, d.f, 172l ; rhif 1, d.f, 1724; a rhif 1, d.f, 1728. 368 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1735 24plyg. Y mae tua'i hanner yn cynnwys * Historï Armînïus.” Am Pelagius, ef a ddywed:— * Ei Enw cyntaf priodol ef oedd Morgan. Yr Enw hwn sydd gyffredin ym mysg y Cymru hyd heddyw. Y Cymru a'i cymmerasant oddiwrth yr hen Rufeiniaid. Canys Preswyliodd y Rhufeiniaid yn yr Ynys hon ym mysg y Brytaniaid amryw Gannoedd o Flynydd- oedd. Yr enw Rhufeinaidd oedd Marcus. Nid oedd un enw agos mwy cyffredin yn mysg y Rhufeiniaid na'r Enw hwn. Y Cymru a'i cymmerasant ac a'i galwasant Marc : Ac o'r Enw hwn [Maro] ffurfiasant Enw arall, yr hwn oedd Mareyn. Ar ol hir arferiad yr Enw hwn [Mareyn], rhoddodd tafod y bobl gyffredin droad iddo, ae a'i galwasant Morgan. Yr un gyffelyb beth a wnaethant mewn perthynas i'r Enw Joan. Joan, gair Hebraeg yw: Fe'i arferwyd yn gyffredin iawn ym mysg yr hen Iuddewon. Jochanan a'i galwent ; mae'n dyfod o'r Gair Hebraeg [Chanan], yr hwn sy'n arwyddoccau graslawn. Yr enw THebraeg Jochanan, y Groegiaid a'i galwent ac a'i scrifenent Joannes ; a'r Rhufeiniaid Johannes. Y Cymru a'i cymmer- asant oddiwrth y Rhufeiniaid, a'i galwasent Ioan. Joan y galwe y Cymru ef ar y cyntaf; eithr ar ol hir arferiad, y cyffredin bobl, a'i lled droesant re a'i galwasant Jouan, ac ar ol hyny Jewan, ae o'r diwedd Ifan. Y Saeson o honynt hwythau a gymmerasant yr enw hwn Johannes, ac a'i galwasant John. Yr enw John, y Cymru a'i cymmerasant oddiwrth y Saeson, ac a'i galwasant Shon : ac o'r enw hwn, Shon, y cyffredin a ífurfiasant enw arall, sef Shoneyn ; a'r enw hwn, Shoneyn, trwy hir arferiad a drowyd ac a alwyd Sheneyn. Ac felly, Joan, Iouan, Jewan, Ifan, Shon, a Sheneyn, nid ydynt ond un enw, wedi ei wyrdroi a'i drawsffurfio gan Dafodau y Bobl gyffredin. Felly hefyd Walter, Wat, Wateîn. Yn yr un modd Marcyn a alwyd o'r diwedd Morgan. Eithr Pelagius, er bod o hono yn Lladingwr gweddol, eto ni ddangosodd ef yma fod gantho Wybodaeth dra chywrain yn Nhafodiaeth ei wlad ei hun. Canys fe debygodd fod ei enw ef [Morgan] yn arwyddoeau y Môr-heli ; ac am hyny efe a gymmerodd yr enw'Llading am y gair m6r, sef Pelagu8. Y Rhufein- iaid a'r Groegiaid a alwant y môr Pelagus : a thrwy chwanegiad un llythyren, fe ffurfiwyd ei enw Felagïus. Ac oddiwrth yr enw hwn y mae ei ganlynwyr yn cael eu galw Pelagïans.” 5. * A Collection of Miscellaneous Prints, &c., chiefly illustrating North Wales, including an early view of Penmaenmawr, a play- bill of the Cambro-Britons, large engraving of Chirk Castle. 1735.' 6. * Annogaeth i Argraphu Llyfrau Cymraeg.' IRhoddwyd yr argraffwasg ar waith yng Nghaergybi, B.A. 1735, gan Llewelyn' Ddu o Fon, ér amcanu gosod “Tlysau yr Hen Oes: öedd' ger bron ei gyfoedion, eithr o wall amgeledd, gorchwyl methiañtus fu hwnw, mal llawer un arall o'r fath yng Nghymru, a gwael y dynged na buasai amgen! meddwn i; ond barned y dar- Îienydă ai'naà oedd pwys yn chwedl y gwr a roddes ei law yn y gwaith, yr hwn sydd yn rhagymadrawdd fel hyn:- * AT DRIgoLIon GwYNEDD.—Pwy bynag na fedro roddi gair da i 1735] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 369 hyn o orchwyl, harddach iddo na ddywedo ddim ; canys pwy yn ei gof a darawai y llaw a fai yn cynnyg cymhorth, er gwaeled a fyddai? ae nid yw yn chware teg enllibio gwr dyeithr yn ei gefn. Beth a wyddech na fedr ateb trosto ei hun, pei bai yn y fan ? Os ffol a fûm am fyned i gost fawr er lles i'm gwlad (tybygaswn i), y peth lleiaf a ellwch yw esgusodi gwr gwirïon : Pwy a ŵyr flas peth nes ei brofi?— Wele, gan hyny, yn dyfod â ofyn eich nodded, forwyndod yr ar- graffwasg eyntaf erioed yng Ngwynedd.* Os da fydd y peth yn eich golwg, chwi a rowch fywyd iddo; os amgen, dychweled i'r llwch o'r lle daeth. Llawenychasai'ch hen deidiau, pei gwelsent y cyfryw beth: nid oes ammeu nad digio wna rhai o honoch chwi; dylaswn fyned i wlad arall i ddechreu prophwydo. IEr mwyn denu y Cymry Seisnigaidd i ddarllen Cymraeg, ac i graffu ar beth na chlywsant erioed son am dano (sef bod dysg a gwybodaeth gynt yng Nghymru), rhoddais y cynnwysiadau yn Seison- aeg ; na ddigiwch gan hyny wrth y cymmysg. Bernwch pan wypoch y cwbl. Da iawn y gwn i, mai gwir a ddywed yr hen Wŷr—A fo gwas cyffredin byd, hwyr y caiff ei dâl: Canys dyled ar bawb nid yw ddyled ar neb. Eto chwi a welwch, er gwybod o honof hyn, i mi dori drwy reol callineb i'ch gweini chwi. IPei edrychem ar fyrdra oes dyn, ac ar ei gwagedd, nid oes neb mor gibddall na welai mai Ffolineb yw bydol ddoethineb, a byddem fwy caredig i'r genedl sydd yn dyfod ar ein hol. Anifeilaidd yw y dyn a adawai blant y byd mewn tywyllwch, lle y gallai â ehanwyll ' ffyrling eu goleuo–“ Gwell gwae fi na ni.” Yr argraffwasg, medd y doethion, yw Canwyll y byd, a Rhyddid IPlant PRYDAIN. Pam i ninnau (a fuom wŷr glewion, gynt ! os oes eoel arnom) na cheisiwn beth o'r goleuni ? Swllt o bwrs pob un o honoch, tuag at y papyr a'r gwaith, a lanwai'r wlad, o lyfrau da, ac â llawer o fwynder a dyddanwch, ac a gadwai'ch enwau i dragwydd- oldeb, fal cenedloedd ereill. Oni wnewch, gwnewch a fynech. Duw gyda chwi! yw dymuniad eich ufudd wasanaethwr, LEWIS MORRIs.”+ Yn y wasg hon hefyd yr argraffwyd math o Almanac yn y flwydd- yn 1741; canys dywedir mewn rhigwm o farddoniaeth ar yr wyneb- ddalen, iddo gael ei * brintio ynmon.'í Y mae amgylchiad yn cael ei grybwyll hefyd yn mheithlyfrau y Parch. John Wesley, sydd yn cadarnhau bod gwasg yng Nghaergybi. Yr oedd Mr. Wesley yng Nghaergybi yng ngauaf y flwyddyn 1748, wedi cael ei attal gan wynt croes i fyned i'r Iwerddon, pan y pregethodd amrai weithiau yno, a lleoedd ereill ym Mon, pan y gofynodd Mr. E., gweinidog Caergybi, ganddo ysgrifenu rhywbeth bychan, “I gynghori y Method- istiaid i beidio â gadael yr Eglwys ;' ac efe yno a ysgrifenodd ei * Air at Fethodist,” (“A Word to a Methodist,”) yr hwn a gyfieithodd Mr. E., ac a argraffwyd yn ebrwydd.'$ Gan hyny, yr oedd argraffwasg yng * Yr oedd hyn yn gamgymmeriad, canys argraffasid llyfr “Holl Ddyled- swydd Dyn,' yng Ngwrecsam, er ys l7 mlynedd cyn hyn. Gwel rhif 5, d.f. i718. + [Y Greal, rhif 3, 1805, t. ll0. t Gwel rhif 1, d.f. l741. $ Wesley's Journals, 1748. [Gallasai yn rhwydd gael ei * argraffu yn ebrwydd? heb fod •,#s Nghaergybi, nac yn agos yno.] 370 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1736 Nghaergybi y pryd hyny, neu yn rhywle cyfagos, fel y gallesid argraffu yn ebrwydd yr hyn a ysgrifenodd Mr. Wesley, ar gais gweinidog y lle y pryd hyny. Aeth Lewis Morris o Fon i sir Aberteifi tua'r fl. 1749, wedi priodi ei ail wraig, yr hyn oedd cyn bod son am wasg Bodedern. Y wasg hon a fu gan Lewis Morris, a |brynodd Dafydd Jones o Drefriw, a brynodd hen was L. Morris,* yr hyn a gydsaif â'r ffaith fod gwasg gan D. Jones, yn Nhrefriw, cyn bod John Rowland yn argraffu ym Modedern. Y mae yn ddigon eglur mai argraffwasg wahanol ydoedd un Lewis Morris ac un John Rowland, Bodedern ; ac mai nid ym Modedern yr oedd yr eiddo L. Morris, eithr yng Nghaergybi, yr hwn 1e oedd fel pen- cartref y Morrisiaid, gan fod William Morris, un o'r brodyr, yn anneddu yno, ac mewn sefyllfa gyfrifol dan y llywodraeth. LEWIS MORRIS ydoedd fab ieuangaf Morris Prichard, wrth ei alwad gyntaf yn gylchwr, ac wedi hyny yn fasnachydd yd ; ac a anwyd ym Mhentref Eirianell, pentref distadl ym mhlwyf Penrhos Llugwy, ym Mon, Mawrth 1, 1702. Ychydig o ddysgeidiaeth a gafodd yn ei ieuenctyd; eto cyrhaeddodd i allu bod yn fesurwr tir, a chwedi hyny i swyddau dan y llywodraeth, megys casglwr y dreth ar halen ym mhorthladd Caergybi ; ac yn 1737, yn archwiliwr y moroedd cyffiniol yng Nghymru, yr hyn a wnaeth mor foddhaol, fel y cyhoeddwyd peth o'i archwiliadau yn 1748. Rhoddwyd ef hefyd yn olygydd y Tolldy yn Aberdyfi, ac yn oruchwyliwr mwnau y brenin yng Nghymru. Tynodd gynlluniau o'r mwngloddiau, ond ni chyhoeddwyd hwy. Yr oedd yn deall llysieuaeth a meddyg- iniaeth. Talodd hefyd gryn sylw i beirianwaith, ac hefyd i gerdd- oriaeth. Yr oedd yn gyflym iawn i weled talent mewn dynion ieuainc, ac yn awyddus i roi iddynt bob cefnogaeth, megys y cefn- ogodd ae y cododd Goronwy Owen i sylw. Yr oedd yn hynafiaeth- ydd Cymreig enwog, ac yn fardd. Gadawodd waith enwog o'r enw * Celtic Remains,' yn ddwy gyfrol, yn barod i'w hargraffu,f ae hefyd %Trysorgell Barddoniaeth.” Y mae ysgriflyfr o'i eiddo gan Miss Richards, Tilanerfyl. Treuliodd ddiwedd ei oes ym Mhen- hryn, ym mhlwyf Llanbadarn Fawr, sir Aberteifi, lle a gafodd gyda'i ail wraig. Ei wraig gyntaf oedd Elisabeth Griffith, o Dŷ Wydryn, ger Caergybi, yr hon a briododd yn 1729; a'r ail, Ann Lloyd, o Benbryn, yn 1749. Bu farw Ebrill 11, 1765, yn 63 oed.1 1736. 1. * Cadwyn Euraidd o Bedair Modrwy, i dynnu Pechaduriaid, at eu dymunol Drigfan. Neu Ystyriaeth byr, o'r pedwar peth olaf sef 1. Marwolaeth, y sicraf. 2. Barn, y manylaf. 3. Uffern, y mwyaf dychrynadwy. 4. Y Nef, y mwyaf hyfryd, &c. Argraphwyd yn y Mwythig, tros Lewis William. 1736.' * Llythyr P. Davies, Llansannan. + [Nid ydynt barod i'w hargraffu. Yr wyf yn gydnabyddus ddigon ag un o'r ddwy gyfrol hyn, yr hon a alwai yr awdwr yn rhan gyntaf.] # Willams's Eminent Welshmen : Cambrian Register, vol. ii. 1736] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 371 Yr oedd hwn yn ail argraffiad.* Gwerthwr llyfrau ydoedd y Lewis William hwn, tros ba un y cafodd y * Gadwyn ' ei argraffu y tro hwn.f 2. “| * EIeraldry Displayed. By John Davies.' Yr oedd hwn yn ail argraffiad neu argraffiad newydd ;í cyhoedd- wyd yr argraffiad hwn gan Mr. John Reynolds, o Groesoswallt, yr hwn oedd yn fab i Jacob Reynolds, o'r Waen, ac a briodasai chwaer i'r awdwr ; gan hyny, y cyhoeddwr ydoedd nai fab chwaer i hynaf- iaethydd y Rhiwlas.$ 3. •| “Marwnad i Sion Rhydderch, gan Jenkin Thomas. Argraphwyd yng Nghaerfyrddin. 1736.'| JENKIN THOMAS ydoedd fab i Thomas Morgan, ae ŵyr i Morgan IRhydderch, a gorwyr i Dafydd Gruffydd, o'r Cwm Du, ger Castell INewydd yn Emlyn, yn sir Gaerfyrddin,** ac yr oedd Sion Rhydderch yr argraffydd, yn ewythr o frawd ei dad iddo. Ganwyd ef tua'r fl. 1688, neu o hyny i 1690, ym Melin y Drewen. Crydd ydoedd wrth ei alwedigaeth, ac yr oedd hefyd yn amaethwr bychan, ac yr oedd hefyd yn arferyd ei ddawn fel pregethwr. Bu iddo saith o blant. IDaeth chwech o honynt yn ddynion lled hynod fel ysgolheigion a beirdd, er eu bod oll wedi eu dwyn i fyny yn gryddion, sef Dafydd, IEnoch, John, Samuel, Nathaniel, ac Evan. Yr oedd John yn ys- grifenydd yr ynadon yn ei gymmydogaeth. Perthyn i'r Presbyter- iaid yn y Drewen, ger Aberteifi, yr ydoedd.ff Ychydig o'i waith sydd wedi ei gyhoeddi—rhyw ychydig ym * Mlodau Dyfed,” ae y mae *Cywydd o Glod haeddedigol i'r Llyfr,' yn gyssylltedig â * Meddyliau Neillduol' yr Esgob Beveridge, a gyhoeddwyd yn 1717.ff Bu farw tua'r fl. 1765.$$ Y mae gorwyr iddo, o'r enw Samuel Jenkins, yn byw yn Philadelphia, America, ac yn awdwr amryw lyfrau Seisonig; ac yn eu plith • Hanes Cymru,' a gyhoeddwyd tua'r fl. 1853.|| * Gwel rhif 1, d.f. 1607. ·f Gwel rhif S, d.f. 1737. # Gwel rhif 21, d.f. 1716. $ Cambro-Briton, vol. i. p. 386. | Yn ol Ceinïon Alun, t. 72. ** [Yng Ngheredigion, megys y crybwyllwyd o'r blaen, y mae y Cwm Du. Gweler rhif 2, d.f. 1716.] “F+ [Y mae y Drewen o ddeutu 9 milltir o Aberteifi, ac o ddeutu milltir, neu ychydig yn chwaneg, o Drefhedyn Emlyn, ac ar y ffordd fawr rhwng y dd dref. Y mae swrn o waith prydyddol “Ioan Siencyn,” neu “Sion y Crydd Bach,? fel ei gelwid weithiau, yn argraffedig ym Mlodaw Dyfed ; a chynnwys y gwaith amryw o gyfansoddiadau Siencyn Thomas ; a chân neu ddwy o Twaith Nathaniel Siencyn.] :Ët Gwel rhif 3, d.f. 1717. $$ Yr Adolygydd, 1852, t. 54-9. | Cyfansoddiadau Eisteddfod Castell Newydd Emlyn, t. 49. [Ymfudodd * Samwel Siencyn,' mab i Siencyn Thomas, i America, yn rhywle oddeutu cam mlynedd yn ol ; ac ŵyr i'r Siencyn Samwel hwnw yw dinesydd presennol I?hiladelphia.] 372 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1737 4. “Y Psallwyr, neu Psalmau Dafydd; gyda'r Catechism, ag amryw Weddiau etholedig, a Rhai Psalmau Cân allan o'r Llyfr Gweddi Gyffredin. Chwanegwyd at y Catechism a'r Gyfer pôb Pwnge o honaw rhyw Destyn, neu ran o'r Scrythur-lân yn profi yr unrhyw. Argraphwyd yn Llundain yn y Flwyddyn. M.DCC.xxxVI.' 5. “| “Interesting Old Case between Thos. Morgan, Gent., and W. Morgan, Esq., relative to the Lands Wm. Morgan ofLanedern, in th Co. Glamorgan. 1736.' Argraffwyd yn gyfrinachol. 6. M| “Three privately Printed Statements, by C. Mason, Ben Stoakes, and Sir J. Bybye Lake, Salop.' Argraffwyd yn gyfrinachol i ddybenion cyfreithiol yn 1736. 7. “| * A. Brief Account of many of the Prosecutions of the people called Quakers in the Exchequer, Ecclesiastical, and other Courts.' Y mae yn hwn enwau llawer o'r Crynwyr Cymreig, a'u dyoddef- iadau.* Ysgrifenwyd atebiad iddo gan offeiriad Llacharn, yn cael ei gefnogi gan ei frodyr yn esgobaeth Ty Ddewi.f 8. “| * Woyages, Travels, and Adventures, with the History of his IBrother Jonathan Waughan. By Wm. Owen Gwin Waughan. 1736.” 1737. 1. * Welch Piety, or an Account of the Circulating Welch Charity Schools, from Michaelmas 1734 to Michaelmas 1737. London, Printed by M. Downing.' |Mynag neu adroddiad ysgolion dyddiol symmudol y Parch. Griffith Jones, Llanddowror, ydyw, y cyntaf; y rhai a barhawyd bob lblwyddyn yn gysson hyd 1760. Y maent yn gronfa ragorol o wybodaeth am ansawdd crefydd a dysgeidiaeth yn yr oes hòno. Ef allai na byddai yn briodol myned hebio heb roddi ychydig linellau coffaol yma, am un a fu mor hynod yn ei oes. Y Parch. GRIFFITH JONES a anwyd yng Nghilrhedyn, yn sir Gaer- fyrddin, yn 1683. Bu farw ei dad pan ydoedd ef yn ieuanc ; ond gan ei fod yn awyddus am efrydiaeth, cafodd ei roddi o dan athraw galluog yn Ysgol Ramadegol Caerfyrddin, lle y daeth ym mlaen yn gyflym. Ordeiniwyd ef yn ddiacon gan yr Esgob Bull, yn 1708, a'r flwyddyn ganlynol yn offeiriad. Yn 1711, rhoddwyd iddo fywol- oliaeth Llandeilo Abercowyn ; ac yn 1716, rhoddodd Syr John Phillips, Barwnig, o Gastell Picton, iddo ficeriaeth Llanddowror, * Rees's Non-Con. in Wales, p. 307, + Gwel rhif 5, d,f, 1739, 1737] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 373 I?riododd Mr. Jones, wedi hyny, chwaer i Syr John. Yr oedd hefyd yn achlysurol yn gwasanaethu Llanllwch, ger Caerfyrddin, lle, fel un o'i gynnulleidfa, yr arferai un Miss Bridget Waughan, yr hon wedyn a ymbriododd ag Arthur Bevan, Ysw., o Lacharn, ei wrando, a'r hon y mae ei haelioni wedi gwneyd ei choffadwriaeth yn hynod yng Nghymru. Darfu i enwogrwydd Mr. Jones, fel offeiriad selog, ei ddwyn i sylw y * Gymdeithas er Lledaenu yr Efengyl mewn |Parthau Pellenig,” y rhai a'i tybient ef yn neillduol addas fel een- adwr i'r India. Efe a gydsyniodd â'u cais, ac a ymbarotôdd i fyned ymaith ; ond yn rhywfodd cafodd ryw attalfa, a da a fu hyny er mwyn y Cymry. Yn 1730, y dechreuodd sefydlu ei ysgolion dyddiol sym- mudol, pryd y sefydlwyd dros 3185 o ysgolion, ae y bu tros 150,213 yn derbyn addysg ynddynt. Dygwyd yr ysgolion ym mlaen wedi marwolaeth Mr. Jones gan Mrs. Bevan, yn ystod ei bywyd, sef tuag ugain mlynedd ; a gadawodd yn ei hewyllys y swm o 10,000p. tuag at eu cynnaliaeth. Bu farw yn nhy Mrs. Bevan, Ebrill 8, 176l, yn 78 oed, a chladdwyd ef yn eglwys Llanddowror, lle y eyfodwyd cerf-faen er eoffadwriaeth am dano, ar draul yr un foneddiges.* IEIeb law mynu allan ddau argraffiad o'r Beibl Cymraeg, cyfansodd- Odd a chyhoeddodd tuag un ar ddeg o wahanol weithiau o wahanol faintioli, yn Gymraeg, a rhai yn Seisonaeg, a llawer o honynt fwy nag unwaith, fel y gwelir, o dan eu priodol flynyddoedd yn y gwaith hwn ; ac y maent, amrai o honynt, wedi eu cyhoeddi amrai o weith- iau er hyny hyd yn hyn. 2. * Cynnyg tuag at wneuthur yr Wybodaeth o Grefydd yn hawdd i'r Dealltwriaeth iselaf. Sef, Hanes ferr ae eglur o Athrawiaethau a Rheolau y Grefydd Gristianogol. Scrifenedig yn Saesonaeg gan Edward Synge, D.D., Archesgob Tuam yn Iwerddon. IRhydychen. Argraphwyd gan Leon Lichfield. 1737.” 8. * Patrwm y gwir Gristion ; neu Ddilyniad Iesu Grist, &c. Gan Thomas â Kempis. Mwythig, Argraphwyd gan Thos. Durston.” Y mae arlun o'r croesholiad yn nechreu yr argraffiad hwn o'r * Llyfr Dilyniad,' ac yn ei ddiwedd dywedir ei argraffu yn y flwydd- yn hon. Yr oedd hwn yn bedwerydd argraffiad, neu yn hytrach yn gyfieithiad ac argraffiad newydd.f 4. * Cyngor Rhad yr Anllythrennog : neu Lyfr bâch mewn ffordd o Holiad ac Atteb, yn anrheg mewn cariad y ddynion t'lawd ac isel y ddyscy darllain. Gyda Dymuniad difrifol ô fendith y Nefoedd arno, fel y delont trwy Râs ac addysg y'r Yscrythurau y adnabod ac y addoli Duw, y fod yn gyfoethog mewn ffydd ac yn ddedwydd yn y bŷd a ddaw. Gan Wenidog ô Eglwys Loegr. * Wiliiams's Biog. Dict. of Eminent Welshmen. + Gwel rhif 2, d, f. 1679; rhif 5, d.f. 1684; rhif 4, d.f. 1723 ; a hwn yma. 374 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1737 Argraphwyd yn Llundain yn y Flwyddyn M.Doc.xxxvII.” 16plyg : tudalenau, vii-+72=79.] 5. “Dwy Ffurf o Weddi. Y gyfarwyddo'r anghyfarwydd ynghylch y ddyledswydd fawr hon, a'r y llwyddiant ô ba ûn, gyda Duw, y mae tragwyddol Jechydwriaeth dŷn yn sefyll, fel na ddyleu neb y esceuluso gweddi (mewn amser Cymmeradwydd) ac ewyllysio fod yn gadwedig. Argraphwyd yn Llundain yn y Flwyddyn M.DCC.xxxvII.' [16plyg.: 48 tudalen.] Y mae yn dra sicr mai gwaith gweinidog Llanddowror ydyw y ddau uchod ; y rhai a argraffwyd gyda'u gilydd yn un llyfr, ond 'bod gwyneb-ddalen i bob un wrtho ei hun. 6. * Helaethrwydd o Ras i'r Gwaelaf o Bechaduriaid. Mewn hames gywir a ffyddlon o Fywyd a Marwolaeth John Bunyan. |Mewn Dadguddiad Rhagorol, a Rhyfeddol Drugaredd Duw yng INghrist iddo ef, yn enwedigol yn ei Gymmeryd ef o'r llwch a'i ddychwelyd ef i ffydd ei Fendigedig Fab Jesu Grist. Lle y dangos- ir yn neillduol, pa olwg a pha helbul a gafodd am Bechod, ae hefyd pa Brofedigaethau niweidiol a gyfarfu efe a hwynt, a'r modd y dyg- odd Duw ef trwyddynt oll. Wedi Gyfiaethu o'r Nawfed Argraph- iad Saesnaeg, Gan John Einnon. Argraphwyd yn y flwyddyn 1737, ag ar werth gan Dafydd Isaac. IPris 1s. 6c.” 7. * Cyfarwyddid i'r Cymru. A ysgrifenwyd yn 1655. IPrintiedig yn y Mwythig, 1737.' j 8. «Yr Ymroddiad neu Bapuryn. A Gyfieithwyd ddwy Iwaith i helpu y Cymru o'r Hunan a'r drygioni. Fe a'i Cyfieithwyd yn y flwyddyn 1654. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thomas Durston, tros Lewis Williäm, Gwerthwr Llyfrau, yn y flwyddyn 1737.” Yr oedd hwn yn ail argraffiad.* Y mae y ddau uchod yn cael eu priodoli i awduriaeth Morgan Llwyd o Wynedd. 9. The English and Welch Dictionary or The English before the Welch. . Containing all the Words that are Necessary to under- stand both Languages ; but more especially, for the Translation of the English into Welch. Wherein you may Easily find the Welsh YWord or Words, to every English Word. Originally began by .. John Roderick, and now Finished and compleated with several * Gwel rhif 1, d,f, 1657. 1737] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 375 hundred Additional Words, by the Revd. Mr. John Williams IRector of Willey in Shropshire.* Shrewsbury Printed and Sold by Thomas Durston. 1737.' Y mae iddo hefyd wyneb-ddalen Gymraeg fel hyn:— “Y Geirlyfr Saesneg a Chymraeg ; Neu'r Saesneg o flaen y Cymraeg. Yn cynnwys yr holl Eiriau sy' angenrheidiol i ddeall y ddwy Jaith, eithr yn fwy enwedigol, i gyfieithu'r Saesneg i'r Cymraeg. Ym mha un y bydd hawdd i chwi daro wrth air, neu Eiriau Cymraeg i bob Gaer Saesneg. A ddechreuwyd ar y Cyntaf gan Sion Rhydder eh, ag a ddibenwyd yn awr, ynghyd a Chwan- egiad o lawer cant o Eiriau gan y Parchedig Mr. John Williams I?erson Plwyf Willey yn Sir Amwythig. Argraphwyd yn y Mwythig ac ar werth yno gan Thomas IDurston. 1737.” Yr oedd hwn yn ail argraffiad diwygiedig.# Ymddengys wrth gymharu y ddau dudalen hyn â'u gilydd, a rhagymadrodd yr ar- graffiad cyntaf, yr hwn hefyd sydd yn ddwyieithawg, y byddai Sion IRhydderch yn argraffu ei enw yn amrywiol—yn John Rhydderch, John Roderick, a John Rogers, gan olygu, mae yn debygol, mai yr un ydyw yr enwau hyn yn wirioneddol, ond bod y naill yn Gymraeg a'r llall yn Seisonaeg. Y mae i'r ail argraffiad hwn ragymadrodd gan Thomas Durston, y cyhoeddwr, fel hyn:— * Yr wyf yn credu y bydd yr ail Argraphiad hwn or Geirlyfr Saes'naeg a Chymraeg yn dra llesol a buddiol i Drigolion caredig Deheubarth a Gwynedd ; O herwydd paham yr wyf yn gobeithio nad oes dim Achos i'm esgusodi tros y gorchwyl hwn, Fe ddygwyd y gwaith hwn i ben trwy Boen a llafur Mr. J. W. yr hwn a fanwl ddiwygiodd amryw feiau anoddef yn yr Argraphiad cyntaf; O gasgliad pa un mi a chwanegais agos o chwe chant o Eiriau newyddion yn y Saes'neg a'r Gymraeg ; Y mae fy ngobaith am hynny y bydd y Geirlyfr hwn yn gymmeradwy gan bawb ar a ddymunont Amlediad ag amlhâd i'r Thên Iaith Frutanaidd. Y groesaw a'r Cymmeriad a ddangosodd y Cymru mwynion i'r Ar- graphiad cyntaf o'r Llyfr hwn. (ammherffaith a beius fel yr ydoedd) am cynhyrfodd yn bennaf dim, i Argraphu a gosod allan yr ail Argraphiad hwn, yr hyn a'i gwna ef nid yn unig o Lês cyffredinol, ond fel yr wyf yn gobeithio, yn Foddlonrwydd mawr i'r. Sawl a chwennychont goleddu a chadw y Dafodjaeth Gymraeg yn ei IPhurdeb a'i Chywreinrwydd, yr hwn yw gwir Ddymuniad Eich ufuddaf Wasanaethwr T. D.” - * [Chwanega yr awdwr yma—* and of Mr. Lewis Evan of Landessilio ;' ond gallaf sicrhau, ar wybodaeth bersonol, nad oes dim o'r fath beth i'w weled ar ğ y llyfr hwn. Y mae yr enw Seisonig ar y llaw chwith, a'r un ymraeg ar ei gyfer ar y llaw dde. Nid yw y gwaith wedi ei dudalenu ; ond llyfr 8plyg bychan lled drwchus ydyw.] + Gwel rhif 5, d.f. 1725. 376 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1738 10. \ ' Memorials sent up to Parliament by Rees Griffith and Thos. Lewis, concerning the Tithes of Old Radnor.' Argraffwyd yn anghyhoedd yn 1787. Y mae yn cynnwys hys- bysiaeth gyfreithiol ac eglwysig am bersoniaeth ac eglwys Maesyfed |EIem. 1738, 1. “| • Tracts on the English, Welsh, and Irish.” [Y mae yn debygol genyf mai rhif 7 o dan y flwyddyn hon yw y gwaith y cofnodir ei enw yn anghyflawn yn y lle hwn. Amlwg yw nas gwelodd yr awdwr mo hono, ped amgen rhoddasai ei enw yn gyflawn, os yn wahanol i'r un a gofnodir yn y blaen.] 2. \ • The Case of the Hon. James Annesley and the Earl of Anglesea, Humbly offered to the lovers of truth.' 3. * Cydymaith i'r Allor. Yn dangos Natur ac Angenrheidrwydd o Ymbarattoi i'r Sacrament, Y Cymmun Sanctaidd. Ym mha ûn y Profir yr holl ofn ag Arswyd (ynghylch Bwytta ac Yfed yn an- nheilwng, ac i fod yn Euog o Ddamnedigaeth i ni ein hunain wrth Hynny) yn ddysail; ae yn anwarrantedig. At yr hyn y chwanegwyd, Gweddiau a Myfyrdodau, i Ymbarottoi i dderbyn y Sacrament, fel ag y mae Eglwys Loegr yn gofyn gan ei Chymmunwyr. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Thomas Durston, 1738. Pris 6d.' 4. * Galwad at Orseddfaingc y Gras, Fel na'n Condemniwr o flaen Gorseddfaingc Barn ; neu Ymddiddanjon ynghylch Gweddi, yn cyn- nwys Amnogaethau a Chyfarwyddjadau i weddio Duw tra fyddom yn y Bŷd hwn, fel y byddom sicr o Ras a Thrugaredd i Fywyd Tra- gwyddol yn y Bŷd a ddaw. Gan Weinidog o Eglwys Loegr. Argraphwyd yn Llundain yn y flwyddyn M.Dcc.XXXVIII.' Y mae yn wybodus mae y Parch. G. Jones, Llanddowror, oedd yr awdwr. Adgyhoeddwyd hwn hefyd yn 1838, fel un, a'r cyntaf o'r darnau, yn cynnwys y gyfrol gyntaf o “Holl Ysgrifeniadau Cymreig y diweddar Bärch. Griffith Jones, Llanddowror, Swydd Gaerfyrddin ; ynghyd â Chofnod o'i Fywyd...Gan y Parch. E. Morgan, M.A. 'Fiār Syston a Radcliffe, swydd Leicester, a Chaplan Arglwydd Ferrers.' Eithr un gyfrol yn unig a gyhoeddwyd. 5. * * Carwr y Cymru, yn anfon ychydig gymmorth i bob Tad, a mam sy'n ewyllysio bod eu plant'n blant i Dduw hefyd; A chael ymddiddan ysbrydol rhwng rhieni a'u plant, yn cynnwys eu dyled- swydd i'w gilydd. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Tho. Durston, tros Dafydd Jones, Athraw Yscol Gymreig. 6. *[ • Cydymaith yr Eglwyswr yn ymweled a'r claf, yn cynnwys I. Y modd neu wedd o ymweled a'r claf. II. Y drefn am ymweled 1739] LLYFRYDDIAETH Y cyMRY. 377 a'r claf, allàn o Lyfr Gweddi Gyffredin. III. Cymmun y Claf. Iw. Rhai Gweddiau a Ffurfiau ereill. Gan mwyaf allan o sgrifeniadau defosionawl rhai o'r Difeinyddion enwocaf o Eglwys Loegr, ynghyd a Bedydd Publie a Phreifat. O gyfieithiad Edward Jones, Llan- afrewig. Mwythig, Argraphwyd, ac ar werth yno gan Thos. Durston.' Nid oes amseriad i'r argraffiad hwn ; ond hysbysir ar ddalen gyssylltiedig â Geirlyfr Rhydderch a Williams, a argraffwyd gan Durston yn 1737,* ei fod yn yr argraffwasg, ac y cyhoeddid ef mewn ychydig amser. Yr oedd hwn yn drydydd argraffiad.f 7. * Am Essay on the Antiquities of Great Britain and Treland : Wherein they are placed in a clearer Light than hitherto. Designed as an Introduction to a larger Work, especially an Attempt to shew an Affinity betwixt, the Languages, &c. of the ancient Britains, and the Americans of the Isthmus of Darien. In answer to an Objection against revealed Religion. Edinburgh, Printed by T. and W. Ruddiman, and sold by Alexander Kineoid Bookseller. MDCCxxxVIII.' [8vo.] Y mae yn cynnwys hefyd 20 o dudalenau o esiampl o Eirlyfr Seisonaeg a Gwyddeleg, Llythyr E. Lhuyd at y Seotiaid, a Geir- eglurydd o eiriau Americanaidd Culdir Darien. [Cynnulliad o wahanol draethodau wedi eu tudalenu ar eu pen eu hun ydyw. Cymnwys gyfieithiad i'r Seisoneg o Ragymadrodd Cymraeg (* At y Cymry ') IEdward Llwyd i'r Archaeologia Britannica, yng nghyd â'r Rhaglith Gwyddeleg a geir yn yr un gwaith.] 8. •| * The Briton Described, or a Journey through Wales. 1738.' [Yr un yn ddiau â'r gwaith canlynol, rhif 9.] 9. * Collection of Travels and Memoirs of Wales, containing the Briton Described, being a Pleasant Relation of D—n S—t's Journey ' into that Ancient Kingdom ; Humours and Customs of the People ; Trip to North Wales ; thë Welsh Man's Sermon. 1738.' Gwaith yr hen Ddeon Jonathan Swifft, ei hum ydyw ; ac y mae ynddo yr arlun nodedig o hono yn esgyn ar ei geffyl. [Lledrith yw tadogi y llyfryn llipa hwn ar y Dr. Swifft. Nid ysgrifenodd Deon doniol Sant ğg erioed mo'r fath * ffol eiriau ffiloreg' ag a geir ynddo. Rhyw ddynsodechyn o Sais gelynol, a geisiai wneuthur digriflun o'r Dywysog- aeth a'i harferion,-ydyw ei awdwr.] 1739. 1. * Gwagedd mebyd a jeuengtid, Yn yr hwn y dangosir Natur lygredig pobljeuaingc, ac y cynhygir moddion er eu Diwygiad. Sef. Rhai Pregethau a Bregethwyd yn Hand Alley, yn Llundain, ar Ddymuniad amryw o rai jeuaingc. At yr hwn y chwanegwyd Catechism i rai jeuaingc. Gan Daniel Williams, D.D. * Gwel rhif 9, d.f. 1737. + Gwel rhif 4, d.f. 1699 ; rhif 8, d.f, 1700 ; a hwn yma. 48 378 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1739 ů Llundain, Argraphwyd.' [8plyg: tudalenau 200.] Y Dr. DANIEL WILLIAMS, a anwyd yng Ngwrecsam, yn 1644. Pan yn ddeunaw mlwydd oed, ordeiniwyd ef yn weinidog Henaduriaethol. Wedi gweinidogaethu mewn amryw leoedd yn Lloegr, aeth i'r Iwerdd- on, yn gapelwr i Arglwyddes Meath, ac i weinidogaethu i gynnull- eidfa yn Dublin, lle y bu ugain mlynedd, ac y priododd foneddiges o deulu anrhydeddus a chyfoethog. Symmudodd i Lundain yn 1682. Derbyniodd y radd o D.D. gan 'Brifysgolion Edinburgh a Glasgow. Wedi hyny galwyd ef i weinidogaethu i gynnulleidfa o Ymneillduwyr yn Wood-street, Llundain, ac wedi hyny yn Hand Alley, Pinner's Hall, a Salter's Hall. Yr oedd y Brenin William III. yn hoff o hono, ac yn ymgynghori ag ef yn fynych ar achos Iwerddon. Bu dadl bwysig rhyngddo a'r Dr. Crisp, yr hwn oedd yn Antimoniad o Galfiniad. Gadawodd yn ei ewyllys gyfoeth lawer tuag at wahanol achosion. Ei lyfrau a adawodd i ffurfio llyfrfa gyhoeddus, yr hon a adwaenir ywrth yr enw Red Cross Street Institution, Llundain, yng nghyd â moddion i'w chynnyddu. Hefyd, gadawodd foddion i gynnal ysgol- ion rhad ym mhob sir yn y Gogledd, ac i roddi crefft i nifer o'r bechgyn ô'r cyfryw ysgoliôn, aé hefyd tuag at ddysgeidfaeth i weinidogion ieuainc, ac i gynnal chwech o efrydwyr Henaduriaethol ym Mhrifysgol Glasgow. Y mae yr holl gyfoeth elusenol hwn yn awr yn nwylaw y Sosiniaid, o dan yr enw Henaduriaethwyr neu Bresbyteriaid ; er hyny, y maent yn gorfod cynnal yr ysgolion ; a chan nad oes neb yn awr yn arddel yr enw Henaduriaethwyr neu Bresbyteriaid, o'r hen Ymneillduwyr yn siroedd y Gogledd, oddi eithr yng Ngwrecsam, er eu bod yn rhwym o fod yn gyssylltedig â chyn- ynulleidfaoedd Ymneillduwyr Protestanaidd, y maent yn gyssylltedig â chymnulleidfaoedd yr Annibynwyr. Y mae, neu yr oedd rhai yn ddi- weddar yn Bangor, Dinbych, Newmarket, a Llan Bryn Mair. Gadaw- odd foddion a chyfarwyddiadau yn ei ewyllys i gyhoeddi ei weithiau bob hyn a hyn o flynyddoedd dros ddwy fil o flynyddoedd. Mynai i'r * Gwagedd Mebyd a Ieuengtyd' gael ei gyhoeddi yn amlach, o blegid yr ysgolion, a bod iddo gael ei gyfieithu i'r Gymraeg, a phum cant yr ail flwyddyn wedi ei farwolaeth, a'i wneyd drachefn mor aml ag y bydd achos. Hefyd, un wythfed ran o'i ystâd i'w rhoi i bwrcasu Beiblau a Chatecismau, yn Seisonaeg a Chymraeg, i'w rhoddi i'r tlodion yn y gwahanol leoedd bob blwyddyn. Dywedir mai y Parch. T. Baddy, o Ddinbych, a'i cyfieithodd. Bu y Dr. Williams farw yn 1716, yn 72 oed.* 2. * Y Llaeth Ysprydol, Neu Bregeth, yn dangos mawr hiraeth y ffyddloniaid am laeth y gair ynghyd a'r ffordd y mae mae cynyddy trwyddo. O Gasgliad Eglwyswr. Caerfyrddin, Printiedig gan Nicholas Thomas dros yr Awdwr yn y flwyddyn 1739. Tris tair ceiniog.' t Ymddengys mai yr * Eglwyswr' hwn ydoedd y Parch. Daniel Rowlands, Llangeitho.f * Calamy's Continuation, &c. vol ii. p. 990. + [Nid oedd D. Rowlands ond rhyw 26 oed y pryd hwn.] 1789] Llyfryddiaeth y cynny. 379 3. * Pasc y Christion Neu Wledd yr Efengyl ; Wedi ei chyhoeddi Mewn Traethawd ynghylch Swpper yr Arglwydd: Gydâ thair o ym- ddiddanion buddiol er mwyn rho'i ychwaneg o Addysc ir Gwan ynghylch y Natur a'r Arferiad o'r Sacrament hwn. Gan Tho. Doolittel. A.M. Wedi ei ymreigio gan T. B. yr hwn a chwanegodd chwech o Hymnau iw canu a'r ôl derbyn y Cymmun. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Thomas Durston. 1739.” [16plyg.] THOMAS DOOLITTEL, A.C., a anwyd yn Kidderminster yn 1680. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhydychain. Cafodd weinidogaeth St. Alphage, Llundain, fel Henaduriaethwr ; ond gyrwyd ef ymaith ar Wyl St. Bartholomëus yn 1662. Wedi hyny bu yn gweinidogaethu fel Ymneilldüwr mewn amrai leoedd, a chafodd ran yn nhrallodion yr amserau. Ysgrifenodd lawer o lyfrau buddiol. Bu farw yn 1707, yn 77 oed.* [Yn ol ein hawdwr, hwn ydyw yr ail argraffiad ; ond yr wyf wedi amlygu fy marn eisoes (rhif 2, d.f. 1703), mai y cyntaf ydyw. Cynnwys 216 (212+4) o dudalenau wythplyg.] 4. * Traethawd ar Ailenedigaeth [darn o'r ddalen wedi colli] neu — Lê Cynnulleidfa — yn Rhydychen. A osodwyd allan Gyntaf ar Ddeisyfiad y Gwrandawyr. Y nawr wedi ei Chyfieithu o'r Pedwerydd Argraphiad. ♦ Printiedig yn Bristol gan Sam. a Felix Farley, 1739.' 5. * An Examination of a Book, lately Printed by the Quakers ; Amd by them distributed to the Members of both Houses of Parlia- ment, Entitled, A Brief Account of many of the Persecutions of the People called Quakers, in the Exchequer, Ecclesiastieal, and other Courts ; for Demands recoverable by the Aets made the 7th and 8th Years of the Reign of King William III. for the more easy Reeovery of Tithes, Church-Rates, &c. So far as the Clergy of the Diocese of St. Davids are concerned in it. London : Printed for J. Roberts, near the Oxford-Arms, in Warwick-Lane, MDccXXXIx.' Amddiffyniad ficar Llacharn, sir Gaerfyrddin, ydyw, yn erbyn cyhuddiadau y Crynwyr o'i fod yn eu herlid o blegid y degwm, &c. 6. * A Discourse of the Word of God, by Morgan Lloyd, trans- lated by Griffith Rudd. 1789.” Cyfieithiad ydyw hwn o'r ' Gair o'r Gair,' gan Morgan Llwyd ; a'r cyfieithydd, mae yn debyg, ydoedd un o hiliogaeth yr Esgob Rudd o Dy Ddewi. * Wilson's History of Dissenting Churches. 380 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1740 7. * Case of Matthew Deere, Son and Heir ofEdward Deere, before the Ho. of Lords, against Rees Powell, relative to the Estates of Richard John, late of Lantrisent, in the Co. of Glamorgan, situated in the Parishes of Lantrisent and Ystraddevodock, in the said Co. 1739.? & Argraffwyd yn gyfrinachol. 8. * The Seripture Genealogy Beginning at Noah, & To which is Added, The Genealogy of the Caesars. & Also a Display of Heraldry of the particular Coat of Armours now in Use in the Six Counties of North Wales, &c. By John Reynolds of Oswestry, Antiquarian. Chester : Printed by Roger Adam for the Author 1739.' [4to.] Yr oedd yr awdwr yn nai fab chwaer i John Davies, Rhiwlas, Llansilin, awdwr y * Display of Heraldry ;' ac ymddengys mai rhyw weddillion ammherffaith a gafodd ar ol hwnw ydyw y llyfr gwir am- mherffaith uchod. 1740. 1. “Y Nefawl Ganllaw, Neu'r Union Ffordd i Fynwes Abraham. Mewn ychydig o ystyriaethau eglur i gyfarwyddo y Cyfeiliornus ir Porthladd dymunol hwnnw. Gan L. A. Gweinidog o Eglwys Loegr. Argraphwyd yn y Mwythig, gan R. Lathrop ; tros Dafydd Jones.' 2. “Myfyrdodau Wythnosawl, Sef, Myfyrdod ar bôb Diwrnod yn yr Wythnos, yn Enwedig yn amser Grawys, Gwedi eu Cyfieithu yn bennaf er mwyn Addysg y Tlawd, yr hwn nad oes iddo foddion i gyrraedd Llyfrau gwell, Ynghyd â Cholectau, Gweddiau, a geiriau llesawl eraill ; yn ffurf ei Ddyddlyfr.' 3. * Cyngor yr Athraw i Rieni, Ynghylch Dwyn eu Plant i Fynu, Yn cymhwys rhai meddyliau neilltûol ar y Testŷn hwnnw, gwedi eu cyfansoddi a'u cymhwŷso ir deall gwannaf; ynghŷd a Rhagymadrodd, yn dangos, Mor esgeulus yn Gyffredinawl yw Rhieni, am roddi meithrin Syberlan iw Plant.' Cyhoeddwyd y tri uchod gyda'u gilydd yn un llyfryn lled gry~o, ond bod gwyneb-ddalen gwahanol iddynt. Y mae ar gefn gwyneb- ddalen y cyntaf wyth o englynion * Mawl i'r Llyfr a'r Cyfieith- ydd,' gan y cyhoeddwr, sef “ Dafydd Jones o Drefriw,' ac yna dau dudalen o anerchiad rhagymadroddol, at * Yr Ymdeithydd Cyfeiliornus,' ac wrtho * L. A.' * Yspytty Evan, Hydref y Chweched yn y Flwyddyn 1740.” Cynnwysa hwn iv. a 38 o dudalenau. Y mae yr ail yn dilyn y rhifnodau ym mlaen, gan ddechreu yn nhudalen 39, ond yn rhifo v, o dudalenau, at “Y Darllenydd Hynaws'rhyngddynt, a'i arwyddo “L. A.' 1740] * LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 381 Y mae hwn yn cyrhaedd hyd 96 tudalen. Y mae i'r trydydd du- dalen o anerchiad * At bôb Rhieni ystyriol a difrifol,' a'i arwyddo gan • L. A ;' ac yna * Y Rhagymadrodd,' gan * I. P.' hyd x. tudalen ; yna dilyna y rhifnodau o'r llyfr arall, gan ddechreu yn 97 tudalen, ac ym mläen hyd 130. Felly y mae y llyfryn hwn yn 149 o dudalenau, gyda nifêr yn cymmeryd enwau y “Subscribers.” Ni allwn ddywedyd Iïïwy yn bresennol am L. A., ond mai LEWIS ANwyL, gweinidog plwyf Yspytty Ifan, ydoedd, ym 1740, pan gyfieithodd y llyfrynau hyn: Synimüdodd i ficeriaeth Abergele yn 1742, gan gymmeryd ei annedd yñ Nhyddyn Forgan. Ei wraig oedd Gwen, merch ieuangaf Robert Ğruffydd, Eachysaint a Tham y Bwlch. Efe a fu farw yn 1776 ; a chladdwyd ef ger llaw y Bedyddfaen, yn eglwys ei blwyf hwnw, Chwefror 27, 1776. Dywedir mai blwydd oed oedd ei fab, y Parch. Bobert Anwyl, pan ddaeth ei dad i Dyddyn Forgan. Bu ef yn ficar Llandrillo, yn Edeyrnion, ac yn berson Nannerch, yn sir Fflint. 4. “Drych y Prif Oesoedd, yn ddwy'Ran. Rhan I. Sy'n traethu am hen Ach y Cymry, o ba le y daethant allan : Y Rhyfeloedd a fu rhyngddynt a'r Rhufeiniaid, y Brithwyr, ac a'r Saeson. Eu Moesau gynt, cyn troi yn Gristianogion. Rhan II. Sy'n traethu am Bregeth- iad a Chynnydd yr Efengyl ym Mrydain : Athrawiaeth y Brif Eglwys. Moesau'r Prif Gristnogion. Gan Theophilus Evans, Wicar Llangamarch yngwlad Fuellt, a Dewi ym Mrycheiniog. Yr Ail Argraphiad yn llawnach o lawer na'r cyntaf. Argraphwyd yn y Mwythig tros yr Awdur, ac ar werth yno gan • Tho. Durston.” [8plyg bychan : tudalenau 361+24=385.] [Fel y rhan amlaf o lyfrau Durston, nid oes dyddiad ar y gynddalen ; ond ar ddiwedd y llythyr “ At y Darllenydd,' ceir * Dydd Calan-Mai I740.' Y mae y gwaith wedi ei gyflwyno, yn Lladin, i'r Dr. Nicolas Claget, esgob Ty Ddewi ; yna y canlyn y llythyr neu anerch a nodwyd ; yr hwn a ddilynir gan gofres luosog o danysgrifwyr ; a chloir y dosbarth rhaglithiol gan ' Englynion o Fawl i'r Brytwn dysëedig, yr Awdur.” O'r englynion_hyn y mae tri, * O Fawl i'r Gwaith a'r Cyfieithydd,” o waith Theophilus Evans ei hun, gyda'i enw o danynt, y rhai a roddwyd yma yn amryfus, canys gwrthun i'r eithaf fuasai i'r awdwr foli ei hun ; ond englynion ydynt wedi eu cyfansoddi ganddo i anerch gwaith arall, sef rhif 3, d.f. 1717. Mewn rhai o'r argraffiadau diweddar o'r gwaith yr ydys wedi gosod–“ At Theophilus Evans,' ar eu diwedd ; ond y mae yn yn drywel i'r neb a ystyrio, fod y cyfryw englynion yn hollol am- mherthynasol i waith o fath * Drych y Prif Oesoedd,' a'u bod yn cyfeirio yn ddigon amlwg at lyfr ar destyn crefyddol a gyfieithqsid i'r Gymraeg. Hwn yw yr argraffiad diweddaf o'r llyfr tra dyddorol hwn yn ystod bywyd yr awdwr.] 5. •I “Dwys ddifrifol Gyngor i Hunan ymholiad. Wedi ei draethu mewn pump o Bregethau. Gan Tho. Wadsworth, M.A. Gweinidog yr Efengyl gynt yn Newington Butts, yn Southwark. Wedi ei gyfieuthu er mwyn rho'i cymmorth ir cymru iw hadnabod eu hunain. Gan T. Baddy. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Tho. Durston.' 382 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1740 Yr oedd hwn yn ail argraffiad o hono.* 6. * Pelydr a Thywyniad yr Yspryd, neu Bwysi o Fyrr. SefDewisol, Duwiol, ' a chysurlawn Fyfyrdodau. Yn adfywio, goleuo, a llonni'r Enaid. Wedi ei ail Brintio yn Saesonaee, yn yr vnfed-flwyddyn a'r ddêg o ddedwydd deyrnasiad y Brenin William y Trydydd. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Thos. Durston, 1740.' [Nid oes un dyddiad wrth y cyfargraff a welais i o hono ; ond a ganlyn yw ei argraffeb :–“ Argraphwyd yn Saesonaeg yn Llundain, i William Marshal.” Llyfr 12plyg ydyw.] 7. * Caniadau Nefol, sef Agoriad ar y Bennod gyntaf o Ganiadau Solomon ar fesur Cerdd, Ynghyd a rhai Hymnau Ysprydol. O waith Dafydd Lewys, Gweinidog yr Efengyl. Argraphwyd yn y Mwythig gan Tho. Durston yn y flwyddyn 1740.' Cyhoeddid y tri uchod yn un llyfr, er bod gwyneb-ddalen i bob un o honynt. 8. * Ateb y Parchedig Mr. Whitfield i Lythyr Bugeiliaidd diweddaf Esgob Llundain. ~ Pont-y-pwl. Argraphwyd yn yr Argraph-Wasg Newydd yn y Flwyddyn MDCCxL.' 9. Rhyw * Lyfr gan John Lewis o'r Maesgwyn, 1740.'f 10. * Pase y Christion neu Wledd yr Efengyl, &c. Gan Tho. Doolittel, A.M. Wedi ei ymreigio gan T. B. yr hwn a chwanegodd chwech o Hymnau i'w eanu a'r ôl derbyn y Cymmun. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Richard Lathrop. 1740.' [Y mae yn lled ddilys mai yr un argraffiad yw hwn â rhif 3, d.f. 1739, gydag argraffeb * R. Lathorp? yn lle argraffeb “Thomas, Durston.” Dywedir i'r ddau gaél eu “ ymreigio;' a diâu na fu dau argraffiad o'r un llyfr, ac yn yr un dref, îmor agos a hyn i'w gilydd.] 11. * Diferyn Dewisol o Fel o'r Graig Crist : Neu Air Byrr o Gyngor i Saint a Phechaduriaid. Wedi ei osod allan yn gyntaf yn Saesonaeg: Ac yr awr hon wedi ei gyfieithu i'r Gymraeg er Cymmorth i'r Cynru. * Pont-y-pool: Argraphwyd yn yr Argraph-Wasg Newydd yn y Flwyddyn MDCCxL.” 32 tudalen. Awdwr y traethodyn poblogaidd hwn ydoedd— Y Parch. THOMAS WILCOx, yr hwn a anwyd yn Linden, yn sir Rutland, yn 1622. Yr oedd yn weinidog cynnulleidfa o Fedyddwyr Neillduol yn Three Cranes, Tooley Street, Llundain, cyn y Chwyldroad. * Gwel rhif 4. d.f. 1713. + Yn ol cyfeiriad ato yn y “Diddanwch Teuluaidd.' 1740] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 383 Eu yng ngharchar Newgate ddwy neu dair gwaith, o blegid ei anghydffurfiad. Yr oedd yn ddyn o dymIner lariaidd a Christonog- ol, ac yn gymmedrol yn ei farn. Bu farw Mai 17, 1687, yn 64 oed.* 12. * Llythyr Addysg Esgob Llundain at y Bobl o'i Esgobaeth ; yn eu rhybuddio yn erbyn Claiarwch o'r naill du ; a zel danbaid nid ar ol Gwybodaeth o'r tu arall, A Gyfieithwyd i'r Gymraeg gan Theophilus Evans Wicar Llangamarch. A brintiwyd yn Nghaerloyw gan R. Raikes yn y Flwyddyn 1740.” Llyfryn yn erbyn Mr. Whitfield a'r Methodistiaid ydyw, ac atebiad iddo a roddwyd uchod.* Yr argraffydd ydoedd yr hyglodus Robert Raikes, Ysw., a enwogir yn ei goffadwriaeth fel sylfaenydd y gyfundrefn o Ysgolion Sabbothol. Casglodd gyfoeth mawr, yr hwn a ddefnyddiodd, yng nghyd â'i bin a'i ddylanwad, mewn elusenau. Yr oedd un Dr. Stock yn cydweithredu ag ef gyda sefydliad Ysgolion Sabbothol. Ganwyd ef yn 1735, a bu farw ym 1811, yn 76 oed. 13. * A. Further Account of the Progress of the Circulating Welsh Charity Schools. Tn a letter to a Friend. By the Reverend Mr. Jones, Minister of Llandowror, near Laugharne, Carmarthenshire. London Printed for J. E[utton, at the Bible and Sun without Temple-Bar, MDCCXL. [Price six perice.]' James Hutton ydoedd ar y cyntaf yn llyfrwerthydd, ac am flyn- yddoedd yn ysgrifenydd i Gymdeithas y Morafiaid, ac yn pregethu yn eu plith ; er hyny nid oedd ei elusenau yn cael eu cyfyngu i blaid, a threuliodd y rhan ddiweddaf o'i oes yn teithio i wneuthur daioni. Yr oedd iddo barch gan bob gradd. Bu farw yn Oxtend Cottage, yn Surrey, Ebrill 25, 1795, yn 80 oed, a chladdwyd ef yng nghladdfa y Morafiaid, yn Chelsea.j: 14. "[ * Canwyll y Cymry, sef, Gwaith Mr. Rees Prichard gynt Ficeer Llanddyfri. Wedi ei Argraphu ynghyd yn Chwe Rhan, yn llowmach nag un Argraphiad a fu allan erioed o'r blaen, a chwedi ei fanwl'chwilio a'i ddiwygio yn ofalus o amryw Feiau a Chamgymmer- iadau anafus, gan J. H.' Eto yn Seisonaeg fel hyn:— .… * The Divine Poems of Mr. Rees Prichard ; Sometime Wicar of Llandovery in Carmarthenshire. Yr Wythfed Argraphiad gyda ychwanegiadau helaeth. * Crostry's History gf the Baptists, voi. iii. p. 16l ; Wilson's Dissenting Chwrches; vol. iii. p. 226. + Rhif 8. # Timperley's Dictionary. 384 Llyfryddiaeth y cymry. [1740 Argraphwyd yn y Mwythig gan Richard Lathorp. Lle y gellir cael Printio pob math ar Gopiau am bris gweddaidd, a chael ar werth amryw Lyfrau Cymraeg a Saesonaeg.' Gelwir hwn yr wythfed argraffiad; ond ni chafwyd eto ond saith o honynt.* 15. * Hyfforddwr at Orseddfainc y Grâs : neu, Ail ran o'r Alwad at Orseddfainc y Grâs. Yn dyscu Ym mha fôdd i nesâu at Dduw, ' ac i ymbil ag ef yn ei Eirjeu ei hun ; megis ag y gallo'r Pechadurjaid mwyaf, a geisio, gael Grâs Duw a Thrugaredd, trwy'r Arglwydd Jesu, i Fywyd tragywyddol. Yn Cynnwys Matter a Threfn, ac amryw Gyfarwyddiadau ynghylch y Ddyledswydd o Weddi, ac Ym- adroddjon perthynasol i'w harferu ym mhôb rhan o honi; wedi eu casglu allan o'r Ysgrythur Lân. Gan Weinidog o Eglwys Loegr. Argraphwyd yn Llundain yn y Flwyddyn MDCCXL.' Yr awdwr ydoedd ficar Llanddowror. Y mae lxviii o dudalenau, yn cynnwys “Y Rhagdraethawd : neu Lythyr yr Awdwr at bawb o'i Gydgenedl, yr Anwyl Gymry, &c, yn cynnwys Cymhelliad a Chyfarwydd-deb i Weddio ar Dduw ;' a chorff y gwaith yn 172 tu- dalen, oll yn 240 o dudalenau 12plyg llydan.. 16. * Llythyr oddiwrth y Parchedig George Whitfield, At Societies neu Gymdeithasau Crefyddol, a osodwyd yn ddiweddar ar droed mewn amryw Leoedd yng Nghymru a Lloeger. A ysgrifenwyd yn y Llong a elwir Elizabeth, Capt. Stephenson, yn rhwym o Lundain i Philadelphia. Pont-y-pool: Argraphwyd yn yr Argraph-Wasg Newydd yn y Flwyddyn MDGCXL.' 17. “Dichellion Satan, sef Pregeth a Bregethwyd yn Eglwys St. Helen Fawr, yn Llundain. Gan y Parchedig ar Enwog George Whitfield, A.B. o Golledge neu lê Cynullfa Penfro yn Rhydychen. A Gyfieuthwyd gan ŵr Eglwysig E. W. Argraphwyd yn y Mwythig gan R. Lathorp, tros Lewis Williams.' 18. “Llwybur. Hyffordd i'r Cymru Ti a Channan nefol trwy ym- arferud ar moddion trwy ras a ffydd Ynghrist. Y mae Llyfur wedi ei ossod allan yn 3 Rhan. Yn Gyntaf, Ychydig o Hymneu ar amryw achosion gan rai o weinidogion Eglwys Loeger ag eraill. Ag yn Ail, Agoriad eglur ar y Ganiadau Solomon o waith y parchedig Mr. Tho. Baddy gweinidog'r Efengyl yn Sir Ddinbach. Ag yn Drydydd, y mae ychydig rheolau'r ymcynhyllfa wythnosol sy mewn rai maneu * Gwel rhif 1, d.f. 1646 ; rhif 2, d,f. 1670 ; rhif 1, d.f. 1681 ; rhif 12, d.f. 172l ; rhif 6, d.f. 1725 ; a hwn yma, 1741] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 385 ynghymru ac yn amal iawn y Lloegr newydd ac a mewn amryw wledynd o'n amgylch er mwyn cynyddu mewn gras a gwybodaeth o Crist ac o honynt eu hynain. Argraphwyd yn y Mwythig gan R. Lathorp, tro Evan ab Rhys. IMDCCXL.' Y mae hwn yn un o'r llyfrau mwyaf gwallus ei argraffwaith o holl hen lyfrau yr oes hòno. 1741. 1. *Ym Ddiddan rhwng Rhobin Criwso a Bardd y Cwsg am y blynyddau dros Byth.” N[ath o Almanac ydyw, am y flwyddyn 1741. Y mae yn ei ddechreu fath o gyfarchiad ar gân, wedi ei argraffu yn wallus, fel yn wir y mae yr holl lyfryn. Dyma siampl o ddau bennill:— * mi a ysgrifenais hyn yn eon rhyd m ynyddau a bryniau gwerddon, Ai brentio ymhon byda son am dano a mofyn tyn am Robin Criwso. BARDD. ffarwel Rhobin Criwso y leni mi af etto yr ogo y gyscu, Os byddaf byw y flwyddyn nesaf mi wnaf fwy o so am danaf.' Hyny yw : Mi a ysgrifenais hyn yn eon, 'R, hyd mynyddau a bryniau Gwerddon ; A'i brintio ym Mon—bydd son am dano, A 'mofyn tyn am Robin Criwso. Y BARDD. Efarwel, Rhobin Criwso, eleni; Mi af eto i'r ogo' i gysgu: Os byddaf byw y flwyddyn nesaf, Mi wnaffwy o son am danaf. T)yma y prawf y crybwyllwyd am dano o'r blaen o fod gwasg ar- graffu ym Mon cyn yr un a fu ym Modedeyrn.* 2. * Hymnau Duwiol, Buddiol i'w dysgu, a'i canu gan bawb o ffyddlon Blant Sion ; i'w diddanu ar y ffordd wrth ymdaith tua'r \Wlâd nefol. Col. iii. 16. ♦ & or;;w 6, d.f. 1735, lle y ceir hanes helaethach am hòno. 386 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1741 Pont-y-pool: Argraphwyd yn yr Argraph-Wasg Newydd yn y Elwyddyn MDCCxLI.' Y mae dwy ran, a rhagddalen i bob un. 3. * Hymnau Duwiol. O Gasgliad Gwyr Eglwysig M. J. ac E}. W. Argraphwyd ym Mhont-y-pool, gan S. Mason.' 4. * An Address to the Charitable and Well-Disposed, In Behalf of the Poor in the Principality of Wales. London : Printed for James Hutton, at the Bible and Sun, without Temple-Bar, MIDCCXLI.' Anerchiad y Parch. G. Jones, Llanddowror, dros gael argraffiad o Feiblau a Llyfrau Gweddi Gyffredin i'r Cymry, ydyw. 5. •| * Tair o Farnodau, neu Alarnadau Godidog, mewn Coffadwr- iaeth i'r Parchedig a tra duwiol ŵr Bonheddig Mr. William Steward, yr hwn a ddiweddodd ei yrfa o fewn Plwyf Ciwjob yn agos i Dref'r Gelli, o fewn Shir Frecheiniog y 22 o Fis Hydref. 1740.' Yr oedd ef yn bregethwr selog ar ddechreuad Methodistiaeth. 6. “Y Catecism ; Sef yw hyny, Athrawiaeth i'w dysgu gan bôb Plentyn cyn ei ddwyn i'w gonffirmio gan yr Esgob. Gyd ag Ysgry- thurol Testynau perthynasol. Argraphwyd yn Llundain yn y Flwyddyn M,DCC,XLI.' 7. * Catechism y Bedyddwyr : neu Gyfarwyddyd byr yn Egwyddor- ion y Grefydd Grist'nogol. Yn gyttynol a'r Gyffes Ffydd a ossodwyd allan gan Henuriaid a Brodyr o amriw Gynlleidfaoedd o Gristnogion (wedi eu bedyddio ar broffes o'i Ffydd) yn Llundain ar Wlâd; yn arddel yr Athrawiaeth o Etholedigaeth Bersonol, a Pharhaed hyd y T)iwedd. Pont-y-pool: Argraphwyd yn yr Argraph-Wasg Newydd, yn y Flwyddyn, 1741.” [16plyg.: 36 tudalen.] 8. * The Weekly History : or, An Aecount of the most Remarkable Particulars relating to the Present Progress of the Gospel. London : Printed by J. Lewis in Bartholomew-Close, near West Smithfield. [Price One Penny.]' Papyrau wythnosol oeddynt, o ddwy ddalen unplyg, yn cynnwys llythyrau oddi wrth weinidogion, ac ereill, ag oedd ganddynt law yn y diwygiad Methodistaidd yn yr oes hòno, yng Nghymru a Lloegr. Y mae y rhan fwyaf yn cynnwys llythyrau oddi wrth, ac ati Howel Harris a George Whitfield, yn rhoi hanes eu teithiau, eu 1741] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 387 trallodau, a'u llwyddiant. Dechreuwyd eu cyhoeddi tua'r 9fed o Ebrill, 1740; canys dyma o'm blaen y rhifyn 44, am * Saturnday, Feb, 6, 1741-42 '' (yr hyn oedd Chwefror 6ed, 1742, yn ol y cyfrif newydd), a rhifynau 47, 50, 53, 54, 55. Pa sawl rhifyn gyda hyny a ddaeth allan, ni all yr ysgrifenydd benderfynu ; ond y mae yn debyg na ddaeth llawer, canys newidiwyd y ffurf i rifynau bychan.* Cynnwysent hefyd yn eu diwedd hysbysiadau am lyfrau, a chyhoedd- iadau gan Mr. Whitfield, ac ereill yn yr oes hòno, ag a dybid yn fuddiol i'w lledaenu ym mhlith y dychweledigion, er eu llesâd ys- brydol. Yn wir, math o bapyrau newyddion crefyddol oeddynt. Ymddengys mai John Lewis oedd yr anturiaethwr, a'i fod yntau yn * un o honynt,' canys gelwir ef “ dear brother Lewis ' (anwyl frawd Lewis) yn rhai o'r llythyrau; ac y mae rhai yn gyfeiriedig ato ef. Yr ydys yn tybio mai Cymro o gymmydogaeth Llanfair ym Muallt ydoedd. Y mae yn briodol sylwi mai ym mhlith y dosbarth Calfin- · aidd o'r diwygwyr Methodistaidd yr oedd y papyrau hyn yn cael eu taenu. Y maent yn werthfawr iawn i hynafiaethydd Methodistaidd Cymreig. Byddai rhestr gyflawn o honynt yn drysor gwerthfawr, gan fod yn anhawdd iawn eu cael oll. Y maent yn perthynu cym- maint i Gymru ag i neb arall, os nid mwy. 9. * Hyfforddwr,' &c. [Rhan 1af o Gatecism G. Jones, Llan- ddowror.] Llundain.* 10. “| * Cynnygiad Amcan Gostyngedig tua g at yr Adfywiad o Grefydd Ymarferedig ym Mhlith cristianogion, Mewn Anerchiad Dyfrifol at Broffesswyr Crefydd. Gan I. Watts. D.D. Ac a Gyfieithwyd i'r Gymraeg allan o'r Ail Argraphiad yn Saesoneg or Lleshâd ir Cymru. Argraphedig yn y Mwythig gan Tho. Durston.' ISAAC WATTs, D.D., ydoedd fab i Isaae Watts, ysgolfeistr yn South- ampton, ac a anwyd yn y dref hòno yn 1674. Yr oedd y tad yn un o'r Anghydffurfwyr, ac wedi dyoddef anghyfleusderau a cholledion, a hyd yn nod carchariad, o blegid hyny. Wedi i'r mab gael elfenau ei ddysgeidiaeth gan ei dad, efe a roddwyd dan ofal gweinidog enwog yn Llumdain, y Parch. T. Rowe, ag ydoedd yn cadw athrofa, lle y gwnaeth gynnydd canmoladwy. Ei orchwyl gweinidogaethol cyntäf oedd bod yn gapelwr teuluaidd i Syr John Hartopp, o Stoke New- ington, ac yn athraw i'w fab ; yna yn 1698, dewiswyd ef yn gyd- lafurwr â'r Dr. Isaac Chauncy, gweinidog y gynnulleidfa, Ymneillöuol Mark Lane, Llundain, ac yn ddilynydd iddo wedi ei farwolaeth. Ond darfu i afiechyd y Doctor luddias iddo barhau ; ac yn ei waeledd cafodd ei wahodd i deulu Syr Thomas Abney, lle y bû hyd ei farw. olaeth, ybsaid 36 o flynyddoedd, yr hyn a gymmerodd le ym 1748, yn * Gwel rhif 8, d.f. 1743. + Llythyr Mr. B. Davies, Ysgolfeistr. 888 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1742 74 oed. Ysgrifenodd lawer; a chyhoeddwyd ei weithiau wedi ei farwolaeth yn chwe' chyfrol 4plyg, a dwy ar bymtheg 8plyg.* Heb law y rhanau o'i waith a enwir yn y gwaith hwn, cyhoeddwyd hefyd yn nechreu y ganrif hon ei bregethau ar “ Angeu a Nefoedd,' ac yn ddiweddarach ei * Y Byd a Ddaw,' a'i * Hymnau i Blant.' 11. * A. Collection of Welsh Travels and Memories of Wales. London. 1741.' Ail argraffiad yw hwn, gyda phethau ereill o * Wallographia ' y flwyddyn 1682.f 12. * Deonglydd yr Ysgrythurau Tuac at Eglurhau ae amddiffyn amryw Leoedd o'r Ysgrythur Lan, Y Rhai a wyrdroir gan Haeretiec- - iaid er mwyn cynnal i fynu eu E[aeresiau au Camsoniadau. Y Rhan Gyntaf Printiwyd yn y Flwyddyn, 1741.' Cynnwys y llyfr hwn xvi. o dudalenau o Ragymadrodd, a'r llyfr ei hum ym 144 tudalen. Y mae * Diwedd y Rhan Gyntaf' ar ei ddiwedd, er na welwyd eto yr ail ran. Ei awdwr ydoedd y Parch. Simon Thomas, gynt o'r Cilgwyn a Chaeronen, ac wedi hyny o Henffordd, lle yr ydoedd yn argraffu ei lyfrau, yn ei dy ei hun. 13. * Catecism y Gymmanfa : Gyd ag Agoriadau: Neu y Catecism Byrraf, yr hwn a dynnwyd i fynu gan y Gymmanfa o Ddifinyddion yn Westminster. Gyd ag Eglurhâd byrr ar y Geiriau dyrys ynddo, er Hyfforddi Dynion Jeuaingc, Gan I. Watts, D.D. Ae a Gyfiaeth- wyd i'r Gymraeg o'r Trydydd Argraphiad yn y Saesonaeg, gan J. Evans. Argraphwyd yn Llundain, gan Joan Wilson, tan Lûn Pen y Twrc yn Heol Eglwys-Grâs. MDCCxLI.' [16plyg: 46 tudalen.] 14. “| * The several humble Petitions of Prymne, Burton, and Bastwick, to the House of Commons, also the Petition of Calvin Bruen and friends of North Wales and the City of Chester. 1741.” Llyfr 4plyg a argraffwyd yn gyfrinachol.j. 17 4 2 ė 1. “Rhai Hymnau Duwiol o waith Edmund Williams. Yr hwn oedd wr Eglwysig. A lewyrchodd yn hynod dros amser, Ond a fu farw ym Mlodau ei ddyddiau pan oedd o amgylch 25 Oed. Gosodir i lawr ymma hefyd, Ymddiddanion ynghylch dawnsio, A Rhai o'i * W. Jones's Christian Biography. * Ritson's Memoirs of the Celts. # Hot;ten's Catalogue. 1742] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 389 Eiriau diweddaf, Ar ei glâf-wely Angau, er lleshaed i'r Byw, yn en- wedig ir Ieuainge. Psm. xxxvii. 87. Printiedig yn Bristol gan F. Farley, 1742.' 2. “I “Rheolau Cymdeithas Grefyddol.” Yr oedd yn y cyfnod hwn amryw offeiriaid duwiol ac efengylaidd ym sir Fynwy, yn cefnogi y diwygiad Methodistaidd. Yr oeddynt yn cynnal cymdeithasau crefyddol ; ac ymddengys mai i reoleiddio y cyfryw gymdeithasau y ffurfiwyd y rheolau uchod. 3. •| * Hymnau Duwiol, gan Howel Harris, Morgan Jones, Daniel Rowland, a, Herbert Jenkins, ac ereill.' Yr hymnau a gyfansoddwyd, fel y * Rheolau,' at wasanaeth y cym- deithasau crefyddol a ffurfid yn yr amser hwnw gan yr offeiriaid, ac ereill, ag ôedd yn cymmeryd rhan lafurus yn y diwygiad Methodist- aidd, cyn bod nemawr eto i'w cael ym gyfaddas i'r cyfryw gyfarfod- ydd, o ba rai y nodwyd amrai lyfrymau yn y gwaith hwn.* Ef allai y byddai yn briodal crybwyll yma am y gwŷr da hyn bob yn un, gan y daw enwau rhai o honynt ger bron eto. - HowEL HARRIs a anwyd yn Nhrefecca, ger Talgarth, ym sir Frych- einiog, yn 1713.f Cafodd ysgol gartrefol hyd nes ydoedd yn 19 oed, pryd yr aeth i Rydychain, gyda bwriad i ymgymhwyso i'r weinidogaeth yn yr Eglwyf Sefydledig ; ond nid arosodd yno yn hwy nag un tymmor neu derm. Pan geisiodd gael ei dderbyn i'r weinidogaeth trwy ordeiniad, ni lwyddodd. Yna troes allan i bregethu yn deithiol, megys yr oedd Whitfield a Wesley yn Lloegr, ond heb gyssylltiad â'u gilydd, hyd nes iddynt glywed am eu gilydd. Yn 1752, ymneilldu- odd mewn rhan oddi wrth y lleill o'r Methodistiaid, trwy adeiladu math o goleg neu nawdd-dy,£ mewn rhan trwy ei draul ei hun, ac mewn rhan trwy roddion ei gyfeillion, lle y derbyniai ato ei gefnog- wyr o bob parth o'r wlad, llawer o ba rai a werthent eu heiddo cartrefol, ac a ddeuent ymo, gan fwrw eu cyfoeth i'r drysorfa gy- , ffredin. Ac yntau a brynai, neu a gymmerai am ardreth, dyddynod yn y gymmydogaeth, y rhai a drimid ganddynt fel un teulu, gan * Gwel hefyd rif 2 a 3, d.f. 174l ; a rhif l a 2, d.f. 1742. + [Yn hanes ei fywyd a ysgrifenwyd ganddo ef ei hun, yr hwn a gyhoeddwyd yn y 'Brief Account of the Life of THowell Harris, TEsq.,” argraffedig yn Nhrefecca yn y fl. 1791, dywed ef mai ar y 23ydd o Ionawr, 1714, Ty ganed ëf ; a'i eiriau ydynt—“I was born at Trewecka, in the Parish of Talgârth, in thé County of Brecon, on January 23d. 1714.' Dywed Enwogion Cymru, yr un fath â'n hawdwr uchod, mai ym 1713 y ganed ef ; ond dilys fod hyny yn am- ryfusedd, oni chyfrifir fod y flwyddyn yn dechreu ym mis Mawrth.] £ [Tebycach i fonachlog na dim arall ; ac yn y golygiad hwnw yr edrychai Bardd blasber Pant y Celyn ar y sefydliad :— * Pam y treuliaist dy holl ddyddiau I wneyd rhyw fonachlog fawr, Pan y tymodd Harri frenin Fwy na mil o'r rhai'n i lawr? Marwnad Howel Harris : 1773.] 390 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1742 werthu y cynnyrch ; a hefyd · yr oedd ganddo weithfa wlan a llin, y rhai a weithient eu hunain, gan wneyd marchnadyddiaeth o honynt, er elw i'r cyfan. Parhaodd y sefydliad yn llwyddiannus i raddau, hyd ddiwedd oes Mr. Harris. Yn 1759, efe a gymmerodd raglawiaeth ym milwriaeth wirfoddol sir Frycheiniog; a chyfododd filwyr o blith ëi gyfeillion, ac aeth allan ei hun yn gadben arnynt, er gwrthwynebu ymôsodiad bygythiedig ar y deyrnas. . Bu farw Gorph. 28, 1778, yn 60 oed ; a gadawodd yn ei ewyllys ei holl eiddo i gynnal y sefydliad dros byth ; ond o ddiffyg meddwl grymus i flaenori a llywodraethu, gwywodd y sefydliad o radd i radd, fel ag yr oedd marwolaeth yn Îleihau “ y teulu.” O'r diwedd, gwnaeth y Trefnyddion Calfinaidd gytundeb â'r gweddill, i'w drosglwyddo trwy weithred gyfreithiol Fêolaidd i'r cyfundeb hwnw, er ei sefydlu yn goleg athrofaol i roddi dysgeidiaeth ieithyddol i'w pregethwyr ieuainc.* IMORGAN JoNEs ydoedd gynghorwr grymus ym mhlith y Methodist- iaid cyntaf, yng nghymmydogaeth Pont y Pwl, yn sir Fynwy, ac oedd hefyd yn arolygwr dros y rhan hòno o'r wlad, o dan y Parch. John Powel, yr hwn ydoedd weinidog yn yr Eglwys Sefydledig. Cafodd ei alw wedi hyny gan gynnulleidfa o Ymneillduwyr yn Sir Fynwy, i fod yn weinidog iddynt, i ba rai y gweinidogaethodd yn bênaf dros flynyddoedd diweddaf ei oes.f DANIEL RôWLANDsí ydoedd fab i'r Parch. Daniel Rowland, gweinid- og plwyfau Llanewnlle a Llangeitho, yn sir Aberteifi, ae a anwyd ym IMhant y Beudy, yn y plwyf cyntaf, yn 1713. Cafodd ei ddysgeid- iaeth yn Ysgol Ramadegol Henffordd, ac ordeiniwyd ef yn 20 oed, yn gurad y ddau blwyf uchod ; ac ym mhen amser cafodd guradiaeth Îanddewi Brefi, yn yr un gymmydogaeth. Wedi bod yn gwasanaethu y ddau blwyf blaenaf yn agos i 80 mlynedd am y tâl bychan o 10p., efe, tua'r fl. 1763, a ddifreintiwyd o'r cwbl gan yr esgob, o blegid ei afreolaeth deithiol Fethodistaidd. Parhaodd mewn cyssylltiad â'r IMethodistiaid hyd ddiwedd ei oes ; ond yr oedd yn cartrefu yn Llangeitho, lle yr adeiladwyd iddo gapel mawr, ac yno y gwein- ŷddai yr ordinhadâu, yn ol trefn yr Eglwys Sefydledig, i'r cannoedd ä gyröhent yno yn fisol o bob parth o'r wlad, ac yn flynyddol i'r Gŷíìdeithasfa fawr. Bu farw Hydref 16, 1790, yn 77 9ed. Bu gänddo ryw ran mewn peri i amrai lyfrau ddyfod allan yn Gymraeg; ā chyhoeàdwyd tua dwsin o'i Bregethau yn Gymraeg, a chyfieithiad Seisönig o ryw wyth o honynt, fel y gwelir yn y gwaith hwn.$ Ar- graffwyâ y deuddeg yng nghyd gan S. Williams, yn Aberystwyth, yn 1814. HERBERT JENKINs a ymunodd â'r Methodistiaid ar gyffiniau siroedd Nymwy a Morganwg, yn nechreuad eu sefydliad yn y cymmydog- * Life of Harris ; Jones's History of Breconshire ; Malkin's South Wales; Hughés, Methodistiaeth Cymru; a Williams's Eninent Welshmen. + Methodistiaeth, Cymru, cyf. i. t. 165, 489. t [Rowland (nid Rowlands) yr ysgrifenai efe ei gyfenw ; ac felly y mae ar y llyïràu a gyhoeddwyd ganddo : ond yr ydys weithian, er hyny, wedi ei ystry- débu yn Rowlands ; ac felly, mae yn debyg, y rhaid iddo aros.] s Coffhâd am y Parch. D. Rowlands, gan y Parch. John Owen ; Methodist- iačh Cymru, gan Hughes, cyf. i. t. 66, &ë. ; Williams's Eminent Welshmen. 1742] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 391 aethau hyny. Cafodd wedi hyny ddysgeidiaeth yng Ngholeg yr Arglwyddes Huntingdon, yn Nhrefecca. Bu hefyd yn cydweithredu â'r ddau Wesley, ac yn un o aelodau eu Cynnadledd. Wedi hyny, bu yn gwasanaethu capel Mr. Whitfield, ym Moorfields, Llundain, a chapel yr Arglwyddes Huntingdon, yn Eeseter. A phan adeiladodd hi ei chapel yn Lewis, ger Llundain, sefydlwyd ef yno ; a chan y mynai ymsefydlu yno yn wastadol, a bod hyny yng ngwrthwyneb i fwriad y foneddiges hòno, yn ol fel yr awdurdodasid i'w hymddir- iedolwyr, bu gorfod i Mr. Jenkins encilio. Wedi hyny derbyniodd alwad i wasanaethu cynnulleidfa o Annibynwyr yn rhyw le yn Lloegr.* - 4. *Welsh Piety Continued : or, A Further Account of the Circu- lating Welsh Charity Schools, from August 1740, to August 1741. In a Letter to a Friend. London : Printed by M. Downing, in Bartholomew-Close. MDCXLII.' 5. * Welsh Piety Continued: or, A. Further Account of the Welsh Charity Schools, from September 1741, to September 1742. In a Letter to a Friend. London : Printed by M. Downing, in Batholomew-Close, MDCCXLII.' 6. “History of Britain, till the Death of Cadwaladr, with Lhuyd's Breviary. 1742.” Folio. 7. * Ancient British Music, or a Collection of Tunes never before published, which are retained by the Cambro Britons, &c. Part I. By John Parry.” Yr oedd JoHN PARRY yn enedigol o Riwabon, yn sir Ddinbych. Gelwid ef Parry Ddall, am ei fod yn amddifad o'r synwyr hwnw. Yr oedd yn delynwr teuluaidd i Syr Watkin W. Wynn, o Wynnstay. Bu farw Hydref 7, 1782. 8. •| * A Collection of Welsh, English, and Scotch Airs, with Wariations. Part II. By John Parry.”+ 9. “The Arminian Heresy and the (Commonly call'd) New Method; Compar'd And the Foundation of these two Schemes Consider'd and Examin'd. Printed in the year, 1742.” Cynnwys v. a 202 o dudalenau 12plyg bychan. Y mae yr awdwr yn gwrthwynebu Arminiaeth, Pelagiaeth, a'r hyn a eilw y New Method,' sef cyfundrefn y Parch. R. Baxter. * Evangelical Register; Memoir of the Countess of Huntingdon, 1835, p. 249, &c.; Methodistiaeth Cymru, cyf. 1. l63. * Gwel rhif 7 uchod. 892 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. " [1743 10. •| * Remarks upon a Small Treatise Entitl'd The Eeauty of Holiness in Book of Common Prayer.' Cynnwys 199 tudalen 12plyg. Awdwr y ddau ydoedd y Parch. Simon Thomas ; canys dywed nodyn ysgrifenedig yn Seisoneg gan hen law yn gyssylltedig â chyfrol o dri o'i weithiau (rhif 12, 1741, a'r ddau uchod) fel hyn:—* Pob un o'r rhai hyn a ysgrifenwyd gan Mr. Simon Thomas, Gweinidog Ymneillduol, yr hwn a anwyd yn y Cil- gwyn yn sir Aberteifi, ond a fu yn cyfanneddu lawer o flynyddoedd Henffordd, ac yno y diweddodd ei yrfa.” Gwaith y Dr, Biss, esgob Henffordd, yw y * Beauty of Holiness,' a chafodd ei gyfieithu i'r Gymraeg.* 1743. 1. * Drych Difinyddiaeth: neu Hyfforddiad i Wybodaeth jachusol o Egwyddorion a Dyledswyddau Crefyddol: Sef, Holiadau ac Attebion Ysgrythyrol ynghylch yr Athrawiaeth a gynhwysir yng INghatecism yr Eglwys. Angenrheidiol i'w dysgu gan Hen a Ieuainge. Yn Bum Rhan. Gan Weinidog o Eglwys Loegr. Argraphwyd yn Llundain gan John Olfir ym Martholomy Clôs, gerllaw Smithfield Gorllewinol, yn y Flwyddyn MDCOxLIII.' Y gweinidog hwn ydoedd y Parch. G. Jones, Llanddowror. 2. * Traethawd ar Farw i'r Ddeddf, a Byw i Dduw. Ym mha tun yr amlygir yn helaeth, y Môdd y mae'r Yspryd Glan yn dwyn yr Enaid o'r Cyfammod o Weithredoedd, i'r Cyfammod o Râs. O'r Hunan i Grist. At ba un y chwanegwyd Chwêch o Hymnau buddjol, ar amryw ystyriaethau. O Waith y Parchedig Mr. JDaniel Rowland. Argraphwyd yn Bristol, gan Felix Farley, yn y Flwyddyn 1743.' 3. « Llythyr o Annerch Difrifol a charedig, oddiwrth Weinidog yn y Wlad at ei Blwyfolion. Yn Cynwys I. Gyffredinawl a neilltuol Ddosparthiadau yn tuedddu at fywiogi gwir deimlad o Grefydd ac ymarfer o Grist'nogrwydd. II. Ymgais ewyllysgar i adferu Crefydd Deuluawl.: ynghyd â ffurf eglur o Ddefosiwn o Deuluoedd, wedi ei chwanegu âg Yspysiadau ac Athrawiaethau eraill angenrheidiol ynghylch Gweddi, Y cyfan gwedi ei Gyfaddasu at Synhwyrau y cyffredin Bobl. Gwedi ei gyfieithu or Saes'naeg, gan J. Jones, Gweinidog Plwyf Llangynog, yn y Flwyddyn 1742. Argraphwyd gan Tho. Durston Gwerthwr Llyfrau yn y Mwythig 1743.? [8plyg.] Bu y Parch. J. Jones yn Llangynog o'r fl. 1720 hyd 1744, pryd y bu farw hyd y gwyddys. * Gwel rhif 3, d.f, 1722. 1743] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 398 4. “Llyfr Gweddi Gyffredin, &c. Argraphedig yn y Mwythig, ac ar Werth yno gan Thomas Durston, Gwerthwr Llyfrau, 1743.' 5. * A Compleat and Impartial History of Ancient Britons. From the Earliest Account of Time to the End of King Henry viii, &c. By John Owen, Rector of Pickworth im Lincolnshire. London, Printed for the Author 1743.' Y mae y gwaith hwn yn ddwy neu ychwaneg o gyfrolau, ac yn cynnwys llawer o gerfluniau. 6. * Crynodeb y Salmau Cân: sef, rhai Salmau Detholedig yn gyfain, a'r Rhannau mwyaf buddjol ac eglur eu Hystyriaeth, o Salmau ereill, a chynhulliad o Adnodau perthynoli'w gilydd ar amryw Destynau, gyd â'r Ystyr o honunt, yn fyr, o flaen pob Salm, &c. Argraphwyd yn Llundain yn y Flwyddyn MDCCXLIII.' 7. •| * Catecism o'r Ysgrythyr, yn nhrefn Gwyr y Gymmanfa. A 'sgrifenwyd yn Sais'neg, Gan y Parch. Matthew Henry, Gweinidog yr Efengyl. Yn Gymraeg, i ddangos i'r Cymro uniaith I. Y pethau a ddylai efe ei Credu. II. Y Dyledswyddau a ddylai efe ei cyflawni tu ag at Dduw a Dynion. III. Y Cyfryngau neu'r Moddion, a ddylai efe ei Harfer. IV. Y Pethau a ddylai ei Gofyn gan Dduw mewn Gweddi, a hynny allan o Air Cyssegr-lan Duw ei hun. Wedi ei gyfieithu gan Jago ab Dewi. Yr ail Argraphiad. Caerfyrddin, Argraphwyd ac ar werth gan J. Ross, Evan Evans, yn Aberhonddu, a Daniel Evans, yn Abertawe. Pris Swllt heb ei rwymo.' Yr oedd hwn yn wir y trydydd argraffiad o gwbl, ond yr ail o gyfieithiad Iago ab Dewi ; canys y Parch. Jenkin Evans oëdd cyf. ieithydd y cyntaf.* 8. “An Account of the most remarkable particulars relating to present progress of the Gospel. - London : Printed and Sold by John Lewis, in Bartholomew-Close, mear West Smithfield, MDCOxLIII.' Daeth yr uchod allan yn rhifynau bychain wedi i'r Weekly History |beidio.t Ni fedrais gael allan pa sawl rhifyn a ddaeth o honynt ; y mae yr un sydd wrth fy llaw yn ' Number 2, vol. ii.,' a'r llythyr * Gwel rhif 2, d.f. 1708; rhif 5, d.f. 1717 ; a hwn uchod. * Gwel rhif 8, d.f. 1741. 50 394 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. . [1744 cyntaf oddi wrth * Brother Thos. James (am eaehorter in Wales) to the Rev. Mr. Whitfield.' 9. * The Miraculous Increase of Jacob's Flock opened and applied, From Genesis xxx. 25, to the End. By S. O. Cradoc. And Pub- lished by Edmund Jones, Minister of the Gospel in Wales. London : Printed for J. Oswal. at the Rose and Crown in the Poultry, MDCCxLIII.' Solomon Owen Cradoc ydoedd ffugenw a roddai Edmund Jones, gweinidog Ebenezer, ger Pont y Pwl, wrth rai o'i weithiau, gan addef ei hunan yn gyhoeddwr yn unig o'r cyfryw lyfrau, er mai efe ydoedd yr awdwr hefyd, am yr hwn y mae y lle hwn y cymhwysaf i roddi ychydig gofion, gan y cyfarfyddir â'i enw yn fynych o hyn allan. Gan hyny, EDMUND JONES ydoedd fab i John Lewis a Catherin Morgan, o Ben- llwyn, ym mhlwyf Aberystruth, sir Fynwy, ac a anwyd Ebrill 1af, 1702. Ymunodd â'r gynnulleidfa, neu eglwys o Annibynwyr ym Mhenmain ac Abertilerwy, yn 1721. Ymsefydlodd fel gweinidog yn Ebenezer, Pont y Pwl, yn 1740, lle y bu yn llafurus a selog iawn yn cyflawnu ei weinidogaeth, gyda llawer o hynodrwydd, a chryn lawer o ofergoeledd, hyd ddiwedd ei oes. Yr oedd ei ddywediadau a'i sylw- adau mor hynod ar ddynion a phethau, fel ag yr adnabyddid ef wrth yr enw “Yr Hen Brophwyd.” Ysgrifenodd gryn lawer o fân lyfrau yn y ddwy iaith, a gadawodd lawer ar ei ol mewn llawysgrifen, a rhai o honynt wedi eu hollolbarotoi i'r wasg, yn neillduol dwy gyfrol o'i * Ardd Lysiau ' wedi ei hysbrydoli, ar ganiad, yn yr iaith Seisonaeg. Bu farw yn 1793, yn 91 oed. 1744. 1. “Y Rhyfel Ysprydawl, a wnaethpwyd gan Shaddai ar Diabolus ; Er ennill yn ôl Fam-ddinas Byd: Neu golli ac ennill drachefn Dref Mansoul. Gan John Bunyan, Awdwr Taith y Pererin, y Gynta a'r Ail Ran. Argraphwyd yn y Mwythig gan Richard Lathorp, lle y gellir cael Printio pob math o Gopiau am bris gweddaidd, a chael ar werth amryw Lyfrau Cymraeg a Saesnaeg, 1744.' • , Mae y rhagymadrodd gan “Dl. Rowland,' yn dangos mai y Parch. Daniel Rowlands, Llangeitho, a'i golygodd, os nad a'i cyfieithodd. Yr oedd Richard Lathorp, yr argraffydd, yn deilliaw o deulu o'r enw hwn ag oeddynt yn Anghydffurfwyr. . Bu un John Lathorp yn weinidog yn Llundain wedi i un Mr. Jacob fyned i Virginia yn 1624.* Argraffŵŷd y llyfr hwn hefyd gan W. Williams, ym Merthyr Tydfil, yn 1813. * Palmer's Calany's Nonconformîst Memorial. 1744] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 395 p• {} 2. •[ “Patrwm y Gwir Gristion: neu Ddilyniad Iesu Grist. A 'scrifenwyd gynta yn Lladin gan Thomas a Kempis. Gwedi ei Gyfieithu'n Gymraeg ers talm o Amser, yn ol Editiwn yr Awdur, Gan H. O. Gwenydog yn Mon Esq. IMwythig Argraphedig gan Tho. Durston.' Yr oedd hwn yn bummed argraffiad.* Sylwyd o'r blaen fod enw y cyfieithydd wedi ei roddi mewn dull trwsgl iawn—weithiau * H. O. Gwenydoe,' pryd arall * H. O. Gwenydeg,' yr hyn a arweinia, i dybio mai * Gweinidog' a ddylasai fod ; ac yma * H. O. Gwenydog yn Mon Esq.,' yr hyn sydd eto yn annghyssondeb dyryslyd. 3. “Welch Piety Continued: Or, A Further Account of the Circulating Welch-Charity Schools, from Michaelmas 1742, to IMichaelmas 1743. Tn a Letter to a Friend. London : Printed by M. Downing, in Bartholomew Close, MDCCXLIW.' Y Downings oeddynt argraffwyr y Gymdeithas er Lledaenu yr Efengyl mewn Parthau Tramor. Bu' Joseph Downing, yr hwn a ystyrid yn ddyn da, farw Awst 31, 1734; ac y mae yn dra thebyg nmai mab i J. D. ydoedd yr M. Downing hwn. 4. “Pregeth Ddiweddaf Mr. John Bunyan : A. Bregethwyd yn Llundain yn Mis Gorphenâf, yn y Flwyddyn o Oed ein Harglwydd mDCCWIII. A gyfieithwyd i'r Cymro-aeg gan John Morgan, Diweddar a Blwŷf Cymwil-Gaio. Argraphwyd yn Nghaerfyrddin : gan Samuel Lewis, MDCCxLIw.” 5. * Crist ym Mreichiau'r Credadyn, Wedi ei osod allan mewn Pregeth ar Luc ii. 28. Gan y Parch. Ebenezer Erskine, M.A. At; ba un y chwanegwyd, Pregeth arall, a elwir, Dadl Ffydd, ar Air a Chyfammod Duw, Salm lxxiv. 20. Gan y Parch. Ralph Erskine, M.A. Hefyd Odl ar waith a Dadl y Nefoedd, Wedi ei gymmeryd allan o'r Llyfr rhagorol hwnw a elwir yn Saesonaeg, Gospel Sonnets. Caerfyrddin, Argraphwyd gan J. Ross, tros y cyfieithydd, ac ar werth yn ei Argraph-dŷ, yn Heol-Awst, MDCCxLIw.' [12plyg : 4+92=96 tudalen.] EBENEZER a RALPH ERSKINE oedd frodyr, a gweinidogion enwog yn eu dydd perthynol i Eglwys Sefydledig Bresbyteraidd Scotland. Brodor o Scotland hefyd ydoedd John Ross, yr argraffydd. Yr oedd teulu o honynt yn byw yn y wlad, ger llaw tref Caerfyrddin. Dywed ef ei hun iddo ddyfod o Lundain, lle y buasai yn * gwasanaethu saith mlynedd fel pen-gweithiwr mewn argraffdy enwog,' ac mai efe oedd *_Gwel rhif 2, d.f. 1679 ; rhif 5, d.f. 1684; rhif 4, d.f, 1723 ; rhif 3, d.f. 1737, a hwn yma. * 396 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1744 yr unig un yn y parthau hym a ddygasid i fyny yn rheolaidd i'r . gelfyddyd. Y mae traddodiad mai ymgilio a wnaeth o Lundain, rhag cael ei erlyn am argraffu rhywbeth go ryddfrydig. Ymddengys nad oedd yr hen argraffwyr oedd yng Nghaerfyrddin cyn ei ddyfodiad ef yno wedi cael eu dwyn i fyny yn rheolaidd i'r gelfyddyd, sef, * Dav. ac Ev. Powell,” a “Rhys Tomas,” a bod hyny yn rheswm fod eu gwaith mor aflêr. Heb law ei fod yn argraffydd wedi cael ei ddwyn i fyny yn rheol- aidd, ceisiodd lythyrenau newyddion, ac argraffwasg newydd, wedi ei gwneyd gan saer celfydd yn Llundain ; a chan nad oedd yn deall yr iaith Gymraeg ei hun, darparodd olygwr ar ei waith Cymraeg. Gyda'r manteision hyn yr oedd yn gobeithio am ffafr y wladwriaeth ; ae yn wir ni bu ei obeithion yn ofer, canys ciliodd y ffafr oddi wrth y lleil] ato ef, fel y bu i un o honynt, R. Tomas, ymgyssylltu ag ef fel cydramog yn y fl. 1763; ond ni cheir y cyssylltiad hwnw ond am y flwyddyn hòno a rhan o'r nesaf yn unig.* Ymddengys y torodd y cyssylltiad rhyngddynt pan oeddynt yn argraffu * Golwg ar Deyrnas Crist,' gan Williams, Pant y Celyn ; canys dywedir i hwnw gael ei argraffu * gan J. Ross, oddieithr y 24 tudalen cyntaf o Gorph y Llyfr.'f Pan ddechreuodd argraffu wedyn ei hunan, rhoddodd yr hysbysiadau uchod am dano ei hun, er mwyn tynu gwaith ato, gan addaw * hyd eithaf ei allu wneuthur ei oreu i fwynhau a ehynnal y ffafr trwy ffyddlondeb, diwydrwydd, a gofal ;'t a diau i'w addewid gael ei gwirio ganddo ; argraffai yn rhad a mwy destlus, ac yn gy- ffredin ar well papyr, nag argraffwyr Cymru yn ei oes. Yr oedd yn aelod o'r eglwys Annibynol yn Heol Awst. Y mae ei enw yn arwyddo . galwad yr eglwys i'r Parch. David Peter, yr hon a ddyddiwyd * Decr. 19, 1791.”$ Bu yn cario ym mlaen y gelfyddyd o'r fl. 1743 hyd 1799, dros 56 o flynyddoedd. Bu farw rywbryd eyn diwedd y flwyddyn 1799, neu yn gynnar iawn yn 1800; canys ceir hysbysiad i'w weddw farw Ionawr, 1800, yn 100 oed.| 6, “ Aleluja, neu, Casgliad o Hymnau, Ar amryw Ystyriaethau. O Waith y Parchedig Mr. William Williams. Yr ail Argraphiad. Caerfyrddin : Argraphwŷd gan Samuel Lewis, yn Heol y Brenin ; Lle gellir cael argraphû pôb mâth o Lyfrau Cymro-aeg, â Saeson-aeg; Llŷthyren newydd a Phapür da ; yn gystal ac yn Llundain. MDccXLIW.' WILLIAM WILLIAMS, a adwaenir wrth yr enw Williams Pant y Celyn, a anwyd yng Nghefn y Coed, ym mhlwyf Llanfair ar y Bryn [yn ymyl Llañymddyfri], yn sir Gaerfyrddin, yn 1717. Cafodd elfenau ëi ddysgeidiaeth gan weinidog o'r enw Mr. Powel, yr hwn oedd yn * Gwel rhif 6, 7, a 8, d.f. 1763. + Gwel rhif 6, d.f. 1764. # Gwel rhif 25, d.f. 1764. s Memoirs of D. Peter, by W. H. Lewis, p. 12; Llythyr y Parch. W. Thomas, Bwlch Newydd. || British Magazine, 1800, p. 204. 1744] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 397 cadw ysgol o fri yn Llwyn Llwyd, ger y Gelli, yn sir Frycheiniog, gyda bwriad o ymroddi i'r alwad feddygol. Ond yn ddamweiniol clywodd Mr. H. Harris, Trefeeca, yn pregethu yn Nhalgarth, yn 1738, pan ydoedd yn 21 oed, ac ennillwyd ef i ddifrifoldeb crefyddol, a phenderfynodd ymroddi i'r weinidogaeth. Ordeiniwyd ef yn ddiaeon o'r Eglwys Sefydledig ym 1740, pan yn 23 oed, gan y Dr. Claget, esgob Ty Ddewi, a bu dair blynedd yn gwasanaethu Llan- wrtyd a Llanddewi Abergwesyn ; ond o blegid lluaws o gyhuddiadau a wnaed yn ei erbyn o barth i droseddiadau ar reolau yr Eglwys Sefydledig, ni chafodd ordeiniad offeiriadol, ae efe a ymunodd â'r Methodistiaid Calfinaidd, gyda'r rhai y llafuriodd yn selog a chym- meradwy hyd ei farwolaeth. Yr oedd ei gyhoeddiadau yn amrywiol iawn, ac oll yn boblogaidd ym mhlith y werin, yn enwedig ei Hymn- au, trwy y rhai yr anfarwolir ei goffadwriaeth. Bu farw ym Mhant y Celyn, ym mhlwyf Llanfair ar y Bryn, Ionawr 11, 1791, yn 74 oed.* [* Ymddengys i'r Awdwr gyhoeddi yr “ Aleluja,” y waith gyntaf, mewn pump o ranau bychain. Tebygol i'r rhan gyntaf gael ei chyhoeddi tua dechreu T744, gan iddi gael ei hail argraffu rywbryd cyn diwedd y flwyddyn hòno. Daeth yr ail a'r drydedd allan yn 1745, a'r ddwy arall yn 1746 a 1747. Yr ydys yn casglu ddarfod argraffu y pump yng nghyd yn un llyfr, a bod dau argraffiad wedi eu cyhoeddi felly, yn y cyfrwng o 1747 i 1758, gan fod un y flwyddyn hòno “ Y Drydedd Argraphiad.” Nid yw yr ysgrifenydd yn gwybod am un ar- graffiad arall o'r * Aleluwia' yn oes yr awdwr. Yn y fi. 1743 y trodd Williams oddi wrth yr Eglwys Sefydledig, ac yr oedd yn y Gymdeithasfa gyntaf a gynnaliwyd gan y Methodistiaid, yr hon a gynnal- iwyd yn y fl. hòno, yn nhy Jeffrey Dafydd, Rhiwiau, Llanddeusant, siF Gaer- fyrddin. ' Dywedir i Howel Harris, mewn Cymdeithasfa yn fuan ar ol hòno, ** annog y brodyr oedd yn bresennol i gyfansoddi nifer o Hymnau erbyn y Gym- deithasfa nesaf, i weled a oedd yr Arglwydd wedi cynnysgaethu neb o honynt; â dawn prydyddiaeth. Gwnaethant felly ; ac ar ol i bob un ddarllen ei waith, dywedodd Harris, * Williams pïau y canu,' ac annogwyd ef gan y brodyr oll i àdefnyddio ei dalent er gogoniant Duw a lles ei eglwys.” Oddi wrth yr hanes yma, prin y gellir meddwl i'Williams gyhoeddi dim yn gynt na 1744. Prydyddiaeth, ni a welwn, oedd y gwaith cyntaf a ddygodd efe allan trwy'r wasg. Yr oedd ei gyd-lafurwr, Rowlands Llangeitho, wedi cyhoeddi * Traeth- awd ar Farw i'r Ddeddf, a byw i Dduw,' yn 1743; ond ni chynnygiodd Williams ddim mewn rhyddiaith am lawer o flynyddoedd ar ol hyny, fel y ceir gweled rhag llaw. Cynnwysa ei lyfr cyntaf hwn 242 o Hymnau, a thestyn neu gynnwysiad pob un o'u blaen. Mae llawer o'r hymnau hyn y prydferthaf yn ein hiaith, ac mewn arferiad cyffredinol ; ond y mae ganddo ereill braidd yn anystwyth a difarddoniaeth. Yn ei hymmau goreu, mae yr iaith yn gyffredin yn goeth, destlus, a pherseiniol ; ond yn y lleill yn wael a gwallus. Mae rhai geir-doriadau lled anghelfydd ganddo, megys, *'Rwi'n ' yn lle * yr ;' *Tr'wi ar y dda'r,' yn lle byddwyf ar y ddaear;' * Par'to'd' yn lle * parotowyd,” neu “parotoed ;' * O'n,” “po'n,” “lo's,” “cro's,” “gwa'd,' &c., yn lle oen, poen, loes, croes, gwaed, &c., i odli â sôn, nôs, rhad, a geiriau cyffelyb. Mae toliadau o'r fath yn anharddu y brydyddiaeth yn fawr, a mwy dewisol gan lawer fuasai ysgrifenu y cyfryw éiriau yn llawn, a goddef odliad ammherffaith, yn hytrach nag anffurfio'r iâith trwy doriad diystyr. . Yn lle * i gyd,' ysgrifenai yr āwdwr “eigyd,” yn lluosog *eu gyd;' ac weithiau “i fi,' yn lle “i mi;' “eirad' yn Ile irad; * Dringad' yn lle dringo; * landio ' yn lle glanio neu dirio, &e. Gallwn sylwi yma nad yw y geiriau ' Gorfoleddus,” a “ Galarus,' yng nghyd ag enwau tonau, i'w cael yn argraffiadau W. W. ei hun, yn rhagflaenu yr hymnau: yn argraffiad 1812 y dygwyd hwy i mewn gyntaf, ac nid ydynt o nèmawr fudd * Morgan's Ministerial Records of Williams ; Williams's Eninent Welshmen. 398 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1745 erbyn hyn. Dewiswyd tonau gan mwyaf o hen gasgliad Dr. Ripon, gyda rhai tonau Cymreig heb fod yn argraffedig. Gwell fyddaf gadael y pethau hyn allan mewn argraffiadau newyddion o holl weithiau yr awdwr.”] 7. * Hymnau Duwiol, yw canu mewn Camdeithasau Crefyddol. A Gyfansoddwyd gan mwyaf, gan y Parchedig Daniel Rowlands. Gweinidog o Eglwys Loegr. Printiedig yn Bristol, gan Felix Farley, yn y flwyddyn M,D,cc,xLIW.' 8. * Hymnau ar Amryw Ystyriaethau, Gan amryw Awdwyr. Argraphedig yn Nghaerbaddonf gan Felix Farley, yn Nôl y Castell. 1744.' Y maent o waith y * Diweddar Mr. D. Jencins ; o'r Saeson-aeg, John Cennick, gan Herbert Jencins.' 9. * Letters, Essays, and other Tracts illustrating the Antiquities of Great Britain an Ireland. Together with many curious Discover- ies of the Affinity betwixt the Language of the Americans and the ancient Britons to the Greek and Latin, &c. Also Specimens of the Celtie, Welsh, Irish, Saxon and American Ianguages. By the Rev. Dr. Malcolme. - London : Printed for J. Mellan, near Whitehall. 1744. (Price 3s. sew'd 4s. bound.)' 10. * A. Dialogue Between the Rev. Mr. Jenkin Evans assistant IMinister to the Church of White-Chapel, and Mr. Peter Dobson a * ¢* * * . * mam of sense and some Learning, and a Citizen of London concerning Bishops Particularly the Bishops in the Principality of Wales. London : Printed for M. Cooper at the Globe in Pater-noster-row. MDCCxLIW. (Price one Shilling.)' 11. * Life of Reynold Peacocke, Bishope of St. Asaph and Chiches- ter. By J. Lewis. London, 1744.' 250 a argraffwyd o'r gwaith uchod. 1745. 1. * Ystyriaethau ynghylch Angenrhaid a Mawrlles Buchedd Gre- fyddol. Gyda Gweddiau Boreuol a Phrydnawnol. O Gyfieithiad Mr. Roger Edwards. Argraphwyd yn Llundain : Ac ar Werth yno gan S. Birt, tan Lyn y Bibl ar Bëi yn yr Heol a elwir Ave-Mary-Lane, MDCCXLIW.' «* * Llythyr Mr. Morris Davies. t [Os yw yr enw wedi ei ddadysgrifio yn gywir, y mae * Caerbaddon' (= Bath) wedi cael ei gamarfer yma am * Gaerodor' (= Bristol) ; canys yn y ddinas olaf yr oedd Felix Farley yn argraffu.] 399 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1745 2. “Myfyrdodau Duwiol i'n cymhwyso erbyn awr angeu. Mwythig.' 3. * A Letter to a Clergyman, Evincing the Necessity, and vindi- cating the Method of Instructing Poor and Ignorant People to read the Holy Scriptures in their native Language; and of Catechetically teaching them the Principles of Religion, in Circulating Charity- Schools : Attempted of late in some parts of Wales. London : Printed by M. Downing in Bartholomew-Close, MDCCXLIW.' Nid oes lle i ammheuaeth mai y Parch. G. Jones, Llanddowror, ydoedd awdwr y gwaith uchod. - 4. * Histori Nicodemus, Neu, yn hytrach Ysgrifen Nicodemus, o berwydd na dderbyniodd yr Eglwys ond pedair Efengyl, &c.* Da yw Mae'n gyda'r Efengyl ; Medd Gwyddfarch gyfarwydd. A osod- wyd allan gan Dafydd Jones, Myfyriwr ar hen bethau. Argraphwyd yng Ngwrecsam gan R. Marsh.' Y mae iddo * Lluthur at y Darllenydd,' wedi ei arwyddo gan “Dafydd Jones, Trefriw, Tan-yr-yw, Mai 4, 1745 ;' ae y mae yn gydiol ag ef hefyd fel attodiad, * Ymddiddanion a fu rhwng Adrian Ymerodr Rhufain ag Epig,' &c. Yr oll yn 24 t. 8plyg. DAFYDD JONES [Dewi Fardd] ydoedd yn byw yn Nhrefriw, ger Llanrwst, ond yn sir Gaernarfon. Yr oedd yn fardd a hynafiaethydd o gryn fri yn ei ddydd; efe a bwreasodd y wasg argraffu a fuasai gan Mr. Lewis Morris, yng Nghaergybi, ym Mon, ac a'i sefydlodd ei hun fel argraffydd yn Nhrefriw, fel y ceir gweled ar ragddalen y cerddi a'r llyfrynau a argraffwyd ganddo yno; a hefyd gan ei fab yntau, Ismael Davies. Wyr iddo, mab i Ismael, yw Mr. John Jones, ar- graffydd, Llanrwst,* yr hwn a ymestynodd yn ol i'w hendaid i gael ei ddau enw. Am hir amser nid argreffid yn Nhrefriw ond eerddi yn unig, o blegid nad oedd ganddo gyflawnder digonol o lythyrenau, mae yn debyg ; canys argraffai ei lyfrau o ychydig ddalenau yn y Mwythig. Ymddengys nad oedd gan Lewis Morris ond golwg wael ar Dafydd Jones fel awdwr ; canys yn um o'i lythyrau at Ieuan Brydydd Hir, efe a ddywed:—*Yr wyf yn rhyfeddu nad yw Dewi Fardd wedi dyfod â'i lyfrau i'r tanysgrifwyr. Nid wyf wedi clywed eu bod wedi dyfod i Aberystwyth. Y mae wedi llofruddio llyfr da, trwy roddi ynddo weithiau y penbyliaid mwyaf yn y greadigaeth, a'r * Nid yw hwn ddim amgen na chyfieithiad o hen lyfr a gyhoeddwyd yn foreu ar y gelfyddyd o argraffu, o'r enw, * Nichodemus Gospell.T Emprynüed at; London in Fletestrete at the sygne of the Sonne by Wynkyn de Worde, Prynter unto the moost excellent Pryncesse my Lady the Kynges Moder In the yère of our Lorde God m.ccccc.ix the xxiij Daye of Marche.” Argraffwyd rhagddalen hwn mewn llythyrenau gwynion ar waelod neu bapyr du. Cynnwys 23 o ddalenau 4plyg.—Johnson's Typographia, vol. i. p. 277. [Hen gyfieithiad ydyw, ond ei fod wedi ei gyfnewid a'i waethygu gan Dafydd Jones.] *f [Y mae yntau bellach wedi huno gyda'i dadau ; ond y mae meibion iddo yn dwyn y gelfyddyd argraffyddol ym mlaen.] 400 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1745 creaduriaid mwyaf anllythyremog a feddent lun dynol, megys Robert Humphrey, &c., &c. Ffei, ffei o honynt! Neu a oeddynt yn cael eu rhoddi fel ysmotiau clysion, i chwi ac ereill ymddangos yn odidocach ? Os yw fel arall, yr ydych chwi yn fyw, a gellwch amddiffyn eich hun o blegid sefyll ym mhlith y fath gymdeithion ; ond y mae yn ddrwg genyf dros Hugh Morris, druan, os yw ef yn gwybod am hyn : ei fod ef yn gorfod, er gwaethaf ei ddannedd, sefyll yng nghymdeith- as dynion nad oeddynt deilwng i ddwyn pluf ei ysgrifell ; a'r lle a ddylasai ei farddoniaeth lenwi, yn cael ei lenwi â'r fath ddynion ag sy gymmaint is law iddo ef ag yw crythwr crwth trithant is law Corelli neu Wivaldi.'* Ac mewn llythyr arall at Mr. Edward Richard, Ystrad Meurig, efe a ddywed:—* Yr wyf yma yn anfon i chwi un o erthyliaid basdardaidd Dafydd Jones. Y mae yn ddrwg genyf fod fy enw ym mhlith y tanysgrifwyr. Y ffwl, i borthi ei wagedd ei hum, a lanwodd y llyfr â'i brydyddiaeth ddiles ei hunan, ac ereill eyn waethed ag yntau, ac a adawodd allan yr hyn a addaw- sai roddi i mewn, sef holl waith Hugh Morris, ac y mae wedi llur- gynio hyd yn nod y rhai a roddodd i mewn.'f 5. “Myfyrdodau Bucheddol ar y Pedwar Peth Diweddaf, sef Angau, Barn, Nef, ae Uffern. Gan John Morgan, M.A. Argraphwyd yn Llundain : Ac a werthir yno gan S. Birt, yn yr EIeol a elwir Ave-Mary-Lane. M,DCC,XLV.' … Dichon bod hwn yn drydydd argraffiad.t 6. •| * Caniadau Edmund Prys.” Y trydydd argraffiad, ef allai.$ Beth ydoedd y Caniadau hyn— pa un ai ei Salmau, ai ei weithiau barddonol ereill, nis gall yr ysgrif- enydd benderfynu.| 7. * Aleluwia, neu Gasgliad o Hymnau, Ar amryw Ystyriaethau. O Waith y Parchedig Mr. William Williams, Yr ail Ran. Argraphwyd ymhristo, gan Felix Farley, yn y Flwyddyn M,DCC,XLW.' 8. * Aleluia, neu, Gasgliad o Hymnau, Ar amryw Ystyriaethau. O Waith y Parchedig Mr. William Williams. Y Drydedd Rhan. Argraphwyd Ymrhisto gan Felix Farley, yn y Flwyddyn M,DCC,XLW.' * Cambrian Register, 1795, p. 344. + Cambrian Register, 1795, p. 347. # Gweler rhif 1, d.f. 1707 ; rhif 3, d.f. 1714 ; a hwn yma. $ Gwel rhif 2, d.f. 1686 ; a rhif 3, d.f. 1698. | “ Diddanwch Teuluaidd,' yn ol yr hwn y cyflewyd yr hysbysiad yma. [Ei * Salmau ' yn ddiau oedd y * Caniadau' hyn, os Ŷïāšâ rhywbeth o'i * ï ymyn hon ; canys nid ymddangosodd èi weithiau barddonol hyd y pryd hwn. 1745] Y LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 401 9. * Hymnau Detholedig ; O Waith amryw Awdwyr, wedi eu cynnull ynghŷd, a'i diwygio yn yr Ysgrifenyddiaeth a'r Brydŷdd- jaeth, ac yn yr Ystyr o honynt, Er Lles y Cymru. Gan Weinidog o Eglwys Loegr. Caer-Ferddin, Argraphwŷd gan Samuel Lewis, M,DCC,XLW.' Y mae y llythyreniaeth a'r sillebiaeth yn tueddu i ddyfarnu hwn yn waith gweinidog Llanddowror. 10. “Llyfr Carolau a Dyriau Duwiol. Yn Cynwys, Casgliad helaethach nag y fu'n yr Argraphiadau eraill, o Orêuon Gwaith y Prydyddion gorau Ynghymru; yn y ffordd honno o Gerddwriaeth. At ba un y Chwanegwyd, Yr Ail Rhann, yr hon na fu erioed or blaen yn Argraphedig. Y Pedwerydd Argraphiad.* Argraphwyd yn y Mwythig gan T. Durston, lle y gellir cael Printio pob math ar Gopiau am bris gweddaidd, a chael ar werth amryw Lyfrau Cymraeg a Saesnaeg.' Yr unig wahaniaeth rhwng y pedwerydd a'r trydydd argraffiad yw chwanegu * Y Pedwerydd Argraphiad,' ar yr wyneb-ddalen, yng nghyd â newid yr amseriad, o'r flwyddyn 1720, i—* Mwythig Jonawr y 24 dydd 1745; a rhoddi * J. R.,' yn lle * John Rhydderch,' yn Iniwedd y Rhagymadrodd. Heb law hyny, y mae y ddau argraffiad mor debyg i'w gilydd—yn cyfateb yn y llythyrenau, ei dudalenau, ei blygiad, a'i wallau—a phe buasai yr un argraffiad. Ymddengys yn wir mai cael gafael a ddarfu i Durston ar y gweddill ydoedd ar law o'r argraffiad arall wedi marwolaeth Rhydderch, a'i gyhoeddi fel y pedwerydd argraffiad, trwy argraffu y rhagddalen a'r rhagymadrodd yn unig, gyda'r cyfnewidiadau a enwyd, i wasanaethu ei ymddangos- iad fel argraffiad newydd o'r holl lyfr, ym mhen pum mlynedd ar hugain ar ol y llall. [Nid oes mo'r ammheuaeth leiaf nad yr wn argraffiad yw y trydydd a'r ped- werydd, ond bod cynddalen a rhagymadrodd yr un olaf wedi eu hargraffu o newydd. Y mae hyd yn oed lleferydd yr un a elwir * y pedwerydd argraph- iad' yn ei gyhuddo mai y trydydd ydyw. * Yn gymmaint ag mai dyma'r Drydedd waith i'r Llyfr hwn ddyfod allan yn Argraphedig gyhoeddus yn eich plith, y waith gyntaf fe'i rhoddwyd allan gan Ffowc Owen, ac a Argraphwyd yn Rhydychen yn y Flwyddyn 1686,” &c. Hefyd, dywedir yn y trydydd ar- graffiad am yr ail ran, na bu erioed o'r blaen yn argraffedig : os argraffwyd hi yn y trydydd argraffiad, nis gellid honi yn y pedwerydd mad argraffesid mo |honi o'r blaen. Un trwstan o'r fath drwstanaf oedd Sion Rhydderch, druan, gyda phob peth ; ac ymddengys fod Durston wedi ei wneuthur yn drwstanach fyth gyda'r hyn a elwir “y pedwerydd argraphiad' hwn. Cynnwysa'r gwaith o gylëh 450 o dudalenau 8plyg bychan. Nid oes un amseriad ar ei gynddalen ; ond y mae yn amlwg wrth ddyddiad y Rhagymadrodd (“Mwythig Jonawr y 24 dydd 1745”) mai yn y fl. 1745 y cyhoeddwyd ef.] * Gwel rhif 3, d.f. 1686 ; rhif 6, d.f. 1696 ; rhif 5, d.f. 1720 ; a hwn yma. 51 402 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1745 11. “Welch Piety Continued : Or, A Further Account of the Circulating Welch Charity · Schools, From Michaelmas 1743, to lMichaelmas 1744. In a Letter to a Friend. .** London : Printed by M. Downing, in Bartholomew Close, MDCCXLW.” 12. * Dail Pren y Bywyd : Neu, Iechydwriaeth y Cenhedloedd trwy Efengyl Iesu Grist. Wedi ei hagorŷd a'i chymmwyso mewn Pregeth. Ar Dat. xxii. adn. 2, a'r Rhan ddiweddaf. Pennau'r hon a ddysgwŷd mewn Breuddwŷd, Yr 20fed o Fis Mawrth, 1742. Gan Solomon Owen Cradock, Bugail ymg Nghymru, ae a 'scrifenwŷd gan mwyaf, ganddo ei hun, yn Saeson-aeg. Ac a wnaed yn awr yn gŷhoeddus, er Llês Cyffredinol i Genedl y Cymru, gan Edmund Jones, Gweinidog yr Efengyl. Caerfyrddin: Argraphwyd gan Samuel Lewis, lle gellir cael ar- graphu pôb rhyw lyfrau Cymraeg â Saesonaeg. M,DCC,XLW.' 18. * Cerdd Sion ; sef, Traethawd yng nghylch Moli Duw mewn Salmau a Hymnau ac Odlau ysbrydol, &c. Y Rhan Gyntaf. Gan Weinidog anheilwng o Eglwys Loegr. Argraphwyd yn Llundain yn y Flwyddyn 1745.' 14. * Gair o'r Gair : nêu Son am Swn, y Lleferydd Anfarwol. Yr hwn trwy'r Byd a glywir ym mhob Iaith tan y Nefoedd ; ae ym mhob Tafod-Iaith hyd Eithafoedd y ddaiar. Gan Morgan Llwyd, Gweinidog yr Efengyl yng Wrecsam, yn Sir Dimbych. Yr ail Ar- graphiad,* wedi ei wellhâu a'i Ddiwygjo o amryw Feiau anafus yn yr Argraphjad cyntaf. Caer-Ferddin. Argraphwyd gan Samuel Lewis, 1745.'. Y mae y * Llythyr, At y Darllenydd' yn ei ragflaenu gan * J.— Ý % #È. 6 d...?ï, Gorphen-hâf, 21, 1745.” Gwelir fod naw ā phedwar ugain mlynedd wedi myned heibio er pan gyhoeddasid ef gyntaf, cyn cael yr ail argraffiad hwn. Cyhoeddwyd cyfieithiad o hwñ yn 1739, gan Griffith Rudd, o dan yr enw, * A Discourse of the Word of God.' 15. * Sinai a Seion : Neu Allwŷdd y Ddâu Gyfammod, Gan mwyaf tan yr Enwau Deddf a Gras. Ynghyd a Dirgelwch Cnawdoljaeth, Jesu Grist. Wedi eu cyfansoddi yn Saeson-aeg mewn Ffordd o Hymn Gan Ral. Erskine, M.A. Newydd gyfieithu i'r Cymro-aeg. At ba rai y chwanegwŷd Dau Lygad Ffydd. * Gwel rhif 1, d.f, 1656. 1745] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 408 Er mae byrr er hyn cynhwysfawr, Er mae bychan etto gwerthfawr. Caer-Ferddin: Argraphwŷd gan Samuel Lewis, M,DCC,XLW.' RALPH ERSKINE, ydoedd frawd i Ebenezer Erskine,* ac a anwyd ym TMonclaw, Northumberland, yn 1683. Cafodd yntau ei ddysgeid- iaeth yn Edinburgh, a sefydlodd yn weinidog Dumffernlin. Yn 1711, efe a ymneillduodd, fel ei frawd. Bu farw yn 1752, yn 68 oed. 16. “Hymnau Duwjol : Buddiol i'w dysgu, a'u canu gan bawb o ffyddlon Blant Seion, er eu diddanu ar eu Ffordd wrth ymdaith tu â'r Wlâd Nefol. O Gasgljad Gŵr Eglwŷsig. Yr ail Argraphjad.f Caer-Ferddin: Argraphwŷd gan S. Lewis : tros John Morgan, ac ar werth ganddo Ef yn Heol y Dwfr, llê gellîr cael ar werth amrŷw fâth o Lyfrau a Hymnau tra buddjol eraill, 1745.' Y mae yn dra sicr mai yr un yw y John Morgan hwn â'r J. M. uchod, ac ei fod yn rhyw gyhoeddydd neu lyfrwerthydd yng Nghaer- fyrddin. 17. “I “ Llythyr at Gymdeithas o bobl a elwir Bedyddwyr ; y rhai gynt a gyfarfyddent yn y Llwynau.yn Llantrisant : ond yn awr yn cyfarfod ym Mrynbyga, Llangwm a Phen-y-garn. Gan Thos. Williams.' Yr awdwr, THOMAS WILLIAMS, oedd enedigol o derfynau siroedd Mynwy a Morganwg. Ymunodd â'r Bedyddwyr yn Hengoed. Yr oedd yn wr selog, ac yn amddiffynwr cadarn o athrawiaethau rhadras, yn yr ystyr Calfinaidd o honynt. Galwyd ef i weinidogaethu i'r gynnulleidfa wasgaredig a elwid Eglwys Llantrisant, yn sir Forganwg, rywbryd cyn 1734 ; canys eeir ei enw wrth lythyr at Gymmanfa, Pen y Garn, yn y flwyddyn hòno. Yn 1741, clywodd bregeth yng nghyfarfod blynyddol y Crynwyr, ym Mrynbuga, yr hon a anesmwythodd ei feddwl, a'r canlyniad a fu iddo ymadael â'r Bedyddwyr, ac ymuno â'r Crynwyr, wedi bod yn weinidog gyda'r cyntaf lawn ugain mlynedd. Llyfr yn amddiffyn ei egwyddorion newydd yw yr uchod. |EIeb law y rhan sydd yn dwyn yr enw uchod, mewn ffordd o lythyr at yr hen gynnulleidfaoedd y bu yn gweinidogaethu iddynt, y mae rhan arall i'r llyfr mewn math o lythyr “At y Gweinidogion Bedyddiedig, ac at bawb ar sydd gyda hwynt, yn yr ymddiddan a fu ym Mryn Buga ar y Pum Pwnc ynghylch Eliseus Cole.” Dengys hyn ei fod wedi newid yn ei farn ar holl bynciau athrawiaeth, yn gystal ag ar ordinhadau crefydd.£ 18. “| * Britannia Sancta, in two parts, 4to. * Eïwcyclopaedia Britannica. + Gwel rhif 2, d.f. 1741. # Thomas, Hanes y Bedyddwyr, t. 173-4. 404 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1746 Printed by Thomas Meighan. 1745.'* 19. “An Expostulatory Epistle to the Welsh Knight, on the late Revolution in Politics and the extraordinary conduct of himself and his Associates. 1745.' Yr awdwr ydoedd Syr Watkin W. Wynn.+ 20. * An Exhortation to Brute's Progeny alias Hil Frutus, Being the Second Poem in the late Vicar of Llandovery's Work translated and imitated by Way of Essay. By the late Reverend Mr. John Powell of Tredustan. To which is added A Ministers Complaint. Prited for Evan Preece. 1745.' IMaint hwn yw 8 tudalen 12plyg ; ac y mae y gair Printed yn *Prited,' fel uchod. Tredwstan sy dreflan ym mhlwyf Talgarth, yn sir Frycheiniog.j. 21. * An Expostulary Epistle' to the Welch Knight, on the late Revolution. Also relates to the Broad Bottoms. 1745.' 22. •| “Dyrchafiad y Credadyn mewn Cyfiawnder Cyfrifol,' &c. 23. * Apology for the Welch Knight, and a Wiew of Broadbottom, Dialogue between Dapper, Taff, Broadbum. 1745.' 24. “Llyfr bychan o Hymnau ar Amriw Achosion a thestynau T)uwiol o waith amryw Awdwyr ag o gasgliad un ag sydd yn dy- muno'n dda i'r Cymru, ac ar deisyfiad rhai Crist'nogion Duwiol. Y rhai sy'n profi rhinwedd grâs Yn dwad y mas fel ffryddiau, O dan sail yr orsedd faingc, All seinio caingc o Hymnau. Argraphwyd yn y Mwythig gan Richard Lathrop, lle y gellir, cael Printio pob math ar Gopiau am bris gweddaidd, a chael ar werth amryw Lyfrau Cymraeg a Saesnaeg. 1745.' Rhan ydyw hwn, gyda gwyneb-ddalen ar wahan, o lyfr yn cynnwys hefyd bregeth neu draethawd ar Ffydd. Mae'r llythyrenau * G. W.” a * D. W.,' a'r enw * Richt. William,' wrth rai o'r Hymnau. 1746. 1. “Y Bibl Cyssegr-lan, sef Yr Hen Destament a'r Newydd. Caer-grawnt : Printiedig gan Joseph Bentham, Printiwr i'r Brîf. Ysgol, MDCCXLWI.' [8plyg.] * Rees's South Wales. + J. R. Smith's Old Book Circular. :# Letters of J. Joseph, Esq., F.A.S. 1746] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 405 Y mae yn gyssylltedig ag ef* Lyfr Gweddi Gyffredin, a Gweinidog- aeth y Sacramentau, a Chynheddfau a Seremoniau eraill yr Eglwys, yn ôl arfer Eglwys Loegr ; Ynghŷd a'r Sallwyr neu Salmau Dafydd, Wedi eu Nodi megis ag y maent i'w Canu neu i'w Dywedyd mewn Eglwysydd; a Ffurf neu Ddull gwneuthur, Urddo, a Chyssegru Esgobion, Offeiriaid, a Diaconiaid.' Y mae ynddo hefyd barthleni— * Teithiau Plant Israel yn yr Anialwch,” a “ Theithiau yr Apostolion :' * Rhodd Wm. Iones Esqr. F.R.S. j'r Cymru ;' gyda * Mynegai'r Beibl Cyssegr-lân, neu Hanes y Pethau hynottaf yn Llyfrau'r Henl)estament a'r Newydd; yn dangos pa Amser y digwyddasant, a pha Leoedd yn yr Ysgrythyr y maent wedi eu gosod i lawr.” Y *Wm. Iones Esqr. F.R.S.” hwn ydoedd dad yr hyglod Syr William Jones. Y mae y llyfr yn cynnwys hefyd yr * Apocrypha,” a “ Gosodedigaethau a Chanonau Eglwysig,” a “ Tablau Arian, Pwysau, a Mesurau, &c.,' a gyfansodd- wyd gan * Risiart Morys, golygydd yr argraphiad hwn o'r Beibl.”* Y mae yr holl bethau hyn yn ei wneyd yn llyfr 8plyg trwchus iawn. Dyma yr argraffiad cyntaf dan olygiaeth * Rhisiart Morys o Fon.” Y maent yn ol trefn Beiblau Moses Williams o'r blaen. Yr oedd y Beiblau hyny wedi myned cyn brined, fel na cheid un yn unman am bunt. Yr hyn a gynhyrfodd ae a aehlysurodd i'r Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristionogol gyhoeddi yr argraffiad hwn ydoedd, taerni y Parch. Griffith Jones, Llanddowror. Yr oedd ef yn awr yn llawn gwaith gyda'i Ysgolion Rhad Symmudol ; ae yn ei * Fynegiadau” o sefyllfa ei ysgolion o flwyddyn i flwyddyn, yn yr iaith Seisoneg, o dan yr enw * Welch Piety,' yr oedd yn darlunio sefyllfa y wlad, o ran prinder o air Duw, mewn iaith gref. Gwelwyd iddo, yn y flwyddyn 1741, gyhoeddi * An Address to the Charitable and well disposed; in behalf of the Poorin the Principality of Wales,'+ yn yr hwn y mae yn “ dymuno caniatâd, yn ostyngedig i osod o'u blaen y darluniad byr canlynol; mor fawr y mae eisieu eu cydym- deimlad y pryd hwn, tuag at gynnyrchu llesiant ysbrydol a thra- gywyddol y bobl dlodion yn Nhywysogaeth Cymru, y rhai sy'n llafurio dan yr angenrheidrwydd mwyaf gofidus o gael eu cyflenwi â Beiblau Cymraeg, Llyfrau Gweddi Gyffredin, Catecismau, ac Ysgolion Elusenol, i ddysgu iddynt y pethau a berthyn i'w iachawdwriaeth dra- gywyddol, yn eu hiaith eu hunain, yr unig dafodiaith y mae y tlodion yn alluog i gael eî dysgu ynddi.” Efe a chwanega :—* Y mae angen gofidus a dymuniad taer am argraffiad helaeth o'r Beiblau a Llyfrau Gweddi yn yr iaith Frytanaidd,—dim llai rhif [na deuddeng mil— y rhif a argraffesid o'r rhan gyntaf o'r * Esboniad ar y Catecism '] all ddigoni a diwallu y rhai sydd eisoes wedi dysgu, neu sydd yn awr yn dysgu darllen, ac yn sychedig am danynt.” Yr oedd rhyw ddwy y pryd hyn wedi rhoddi 30p. bob un, a dau arall 100p. bob un, tuag at y draul. Yn ei * Welch Piety,' am yr un flwyddyn, y mae yn taflu at yr esgobion, fod yn awr y cyfleusdra goreu iddynt a allai fod i * wneyd eu hunain yn anwyl gan y genedlaeth hon a'r ddyfodol, * [Y mae hefyd yn cynnwys * Llyfr y Salmau, wedi eu Cyfieithu, a'u Cyfan. soddi ar Fesur Cerdd, yn Gymraeg. Drwy Waith Edmund Prys, Ãrch. dïacon Meirionnydd.'] ·f Gwel rhif 4, d.f. 1741. 406 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1746 trwy gefnogi argraffiad o'r Beibl Cymraeg.” O ddeutu pum swllt, meddai efe, a gostiai argraffu Beiblau a Llyfr Gweddi yng nghyd; ac yr oedd trysorfa, wedi ei chasglu erbyn 1742, digon i dalu am un rhan o bedair o'r draul i argraffu deng mil o Feiblau a Llyfr Gweddi Gyffredin, sef tuag 1,250p. Erbyn y flwyddyn 1744, yr oedd ysgog- iad am gael argraffiad newydd, oddi wrth y Gymdeithas er Lledaenu Gwybodaeth Gristionogol ; ac erbyn diwedd y flwyddyn 1746, yr oedd “ gobaith i'r tlodion am gael y Beibl Santaidd yn eu hiaith, am bris isel, a chymmaint ag a fyddo yn bosibl o'r rhai tlotaf heb dalu dim.” Yr oedd cyssylltiad arbenig rhwng cyhoeddiad yr argraffiad hwn a'r ysgolion rhad hyny, yn ol y cytundeb â'r cyfranwyr, sef bod y * Personau, y rhai y mae eu henwau isod wedi cytuno i gyfranu y symiau a roir gyferbyn â'u henwau tuag at adargraffu y Beibl Cymraeg a Llyfr Gweddi Gyffredin, i'w lledaenu yn y dull canlynol, sef yw hyny, Fod iddynt gael eu rhoddi yn ddidali'r tlodion teilwng, yn enwedig y rhai hyny a gyrchant at Weinidog eu Plwyf i adrodd Catecism yr Eglwys o flaen y Gymnulleidfa, mewn trefn i'w haddysgu ym mhellach ynddo trwy esboniad syml ac eglur eu Bugail arno, yr hyn, gobeithir, a gynnorthwya i adfywio'yr hen drefn fawr ddymunad- wy o Gateceisio. Yn ail, Fod yr arian a ddaw oddi wrth werthiant y cyfryw Feiblau i'r rhai ag sy'n alluog ac yn ewyllysgar i'w prynu hwynt, i gael eu defnyddio i gynnal yr Ysgolion Rhad Cymreig, felly i ddysgu y rhifedi mawr iawn y rhai nad ydynt eto yn medru darllen.'* Yr oedd Mr. Jones yn derbyn cwynion o bob parth o'r wlad, oddi wrth yr offeiriaid, ac ereill o gefnogwyr yr Ysgolion, am Feiblau, a'r anhawsder o gael rhai. “Y mae llawer o'r rhai hyny a ddysgwyd nad oes ganddynt Feiblau i ddarllen ynddynt, na dim i'w prynu, pe gellid eu cael am arian,” meddai * Thomas Meylor, o Gastell y Blaidd, sir Benfro.” “ Gobeithiwn na bydd i chwi ddiffygio yn eich ymdrechiadau i gael argraffiad o'r Beibl Cymraeg,” meddai * Ev. Davies, Gweinidog Ymneillduol dysgedig, ac Athraw Athrofa.'* * Nid oes gan y rhai hyny sydd eisioes wedi dysgu fodd i bwrcasu. iddynt eu hunain lyfrau da, yn enwedig y Beibl Santaidd, prinder yr hwn sydd yn awr mor fawr ag ydyw yr eisieu yn gymhelliadol,” meddai * Jonathan Griffies, Wicar Bettws, ar ffinoedd Siroedd Caer- fyrddin a Morganwg.” Dengys y tystiolaethau hyn fod yr angen am air Duw yn fawr, yn cael ei deimlo trwy fod mwy yn gallu darllen, pe cawsent ef, trwy addysg Ysgolion Elusen Symmudol y Parch. G. Jones. Dywedir i lawer o Ymneillduwyr gyfranu yn helaeth tuag at yr argraffiad hwn, trwy law y Dr. Stennett, un o weinidogion y Bedyddwyr, er mwyn eu cael heb fod mewn cyssylltiad â'r Eglwys Sefydledig ; canys ni allai yr un tlawd gael y Beibl yn rhodd yn ol * A Memorial, cyssylltiedig â'r Welsh Piety. + Gweinidog yr Ymneillduwyr yn Hwlffordd, yr hwn a anwyd yn Llanbedr, ac a gafodd ei ddysgeidiaeth yn Hoxton, dan yr athrawon enwog y Dr. Ridgley a Mr. John Eames. Dewiswyd ef yn 174l' yn athraw yr athrofa oedd yng |Nghaerfyrddin, ar farwolaeth Mr. W. Griffiths. Yn 1743, symmudodd i Gäer- fyrddim at yr Athrofa ; ond o blegid anghydfod rhyngddo a'i gyd-athraw, efe a . ymadawodd 9. Gymru, ac a ymsefydlodd yn Billericay, ynTEssecs.—Hanes Crefydd yng Nghymru, gan D. Peter, t. 683.3. - 1746] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 407 ammod y cyfraniadau cyffredin, ond ar yr ammod o ddyfod i adrodd €atecism yr Eglwys wrth yr offeiriaid ar gyhoedd. Y mae dau wr boneddig yn cael eu henwi yn gyssyllticl â'r ar- graffiad hwn, fel y gwelwyd, sef y golygydd,— Mr. RISIART neu RICHARD MORRIS, neu MORYs,* yr hwn ydoedd frawd hynaf y brodyr Lewis a William Morris, ae a anwyd ym Mhen- rhos Llugwy, ym Mon, yn gynnar yn y ddeunawfed ganrif, os nid cyn diwedd yr ail ar bymtheg. Trwy ddylanwad ei frawd Lewis, cafodd le fel ysgrifenydd yn y Swyddfa Lyngesawl, yr hon a lanwodd flynyddau lawer. Yr oedd yn ieithydd a ;bardd Cymraeg da, a dywedir fod ei ysgrifeniadau yn Llyfrfa yr Ysgol Rad Gymraeg ydoedd gynt yn Ŷ;#: Inn Road, Llundain.f Bu farw yn y Tŵr yn Llundain, yn 1779.f Y boneddwr arall a enwir fel cymmwynaswr i'r argraffiad hwn ydyw awdwr y parthleni, sef,— WILLIAM JONEs, Yswain, F. R.S., yr hwn oedd fab Sion Siors, ffermwr bychan ym mhlwyf Llanfihangel Tre'r Beirdd, ym Mon ; ac efe a anwyd yno o ddeutu y fl. 1680. Er na chafodd ond dysgeid- iaeth gyffredin, gwnaeth y fath ddefnydd o hyny fel y daeth mor enwog mewn rhif a mesur, fel y gallodd gymmeryd lle fel athraw yn y wyddor hòno ar fwrdd llong ryfel, ac y tynodd sylw Arglwydd Anson. Cyhoeddodd waith ar Forwriaeth pan yn 21 oed, yr hwn a gafodd ganmoliaeth mawr. Wedi hyny ymsefydlodd fel athraw rhifofyddiaeth yn Llundain ; yn 1706 cyhoeddodd waith enwog ar rif a mesur. Yr oedd ei ddysg a'i gymmeriad yn gwneyd iddo gyfeillion ym mhlith mawrion a' dysgedigion penaf éi oës. Bu farwŷm mis Gorphenaf, 1749, yn 51 oed, pan oedd ei fab William (Syr William Jones) yn ddim ond tair blwydd oed.$ Joseph Bentham, yr argraffydd, a benodwyd yn argraffydd y Brif. ysgol yn 1740, yr hon a ddaliodd hyd 1768, pan y rhoes ei le i fyny i John Archdeacon.| 2. * Galwad Difrifol mewn Cariad Cristionogol at yr holl bobol i ddychwelyd at Yspryd Crist ynddynt eu hunain ; fel y delont i jawn ddeall pethau, &c. Ymherthynas I. Cariad Duw yn Gyffredinol yn danfon ei Fab i farw dros bob dyn. II. Yr Ysgrythyrau Sanctaidd. III. Am Addoliad. IV. Am Fedydd. v. Am y Swpper, &c. Gan Eenjamin Holmes. Wedi ei gyfieithu er mwyn y Cymru allan o'r Seithfed Argraphiad yn Saesneg. Eristol, Argraphwyd gan Sam. Farley. 1746. Lle y gellir cael Printio pob math ar Gopiau am bris gweddaidd.' * [Rhisiart Morys yw ei_ddull ef ei hun o ysgrifenu ei enw, fel y gwelir ar ddechreu “Tablau Arian, Pwysau, a Mesurau,' attodedig i'r argraffiad hwn.] + [Y maent weithian wedi eu symmud i'r Gywreinfa Brydeinig.] #: Williams's Biog. Dict. of Eminent Welshmen. $ Lord Teignmouth's Memoirs of Sir W. Jones ; Williams's Eminen: Welsh. â}1€?）. | Timperley's Dict.; gwel hefyd rhif 19, d.f. 1770. 3108 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1746 Y mae yr hysbysiad canlynol yn niwedd y llyfr uchod:–“N. B. Yr Rhan fwyaf o'r Llyfr hwn a ddiwygiwyd bob yn Siet gan y Cyfieith- ydd ynghymru, cyn ei brintio yn yr Argraph-wasg ; felly pa feiau bynag a allai ddiangid ei Ddiwygiad ef, mae y Printiwr yn dymuno. cael ei escusodi oddiwrthynt, ae i'r Darllenydd ei diwigio.” Gwaith yn amddiffyn golygiadau y Crynwyr ydyw. Dywed y Parch. T. Rees, mai un Thomas Holmes oedd y Crynwr cyntaf yng Nghymru.* Ef allai mai disgynydd o'r Thomas Holmes hwnw ydoedd awdwr y llyfr hwn, ac un arall eto.f 3. T “Rhyfeddod Rhyfeddol, i annerch rhyw Ddynol, sef, gwir a ·chywir Weledigaethau a welodd Duw yn dda ddatguddio i Thos. Evans, o Lanfair Caereinion, yn sir Drefaldwyn, yn y flwyddyn 1746. Argraphwyd yn y Mwythig tros John Jones o Penarth.' 4. * Aleluia neu Gasgliad o Hymnau, ar amryw destynau o'r Ys- grythyrau. O waith William Williams. Y Pedwerydd Ran. Argraphwyd Ymhristo, gan Felix Farley, yn y flwyddyn YI,DCC,XLWI.'í 5. * A Journey to Llandrindod Wells, in Radnorshire ; with a particular description of the Wells, the places adjacent, the humours of the company there, s &c. Being a faithful narrative of every occurrence worth motice that happened in a journey to and from those YWells. To which is added, observation and information for those Awhointend visiting Llandrindod: and to which is prefixed the Parson's Tale, a poem, by a Countryman. The Second edition, corrected and amended. London : 1746.' _ • ~ Yr oedd yr argraffiad cyntaf tua'r flwyddyn 1744. Gwaith cyf. reithiwr ydyw, medd Mr. Gough, yr hwn a wnaeth ei hun yn enwog iawn yno ; āe wedyn a wnaeth ddigrifluniau o bawb y bu yn ymgy- feillachu â hwynt. 6. * Welch Piety Continued: or a further Account of the Circulating Welch Charity Schools, from Michaelmas 1744, to Michaelmas 1745. In a Letter to a Friend. London : Printed by John Oliver, in Bartholomew-Close, near West Smithfield. M,DCC,XLWI.' * John Oliver neu Olfir, ydoedd argraffydd y Gymdeithas er * Rees's Non-Con. in Wales, p. 107. + Gwel rhif 20, d.f. 1777. # Gwel rhif 6, d.f. 1744 ; a rhif 7 a 8, d.f. 1745. 1746] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 409 Taenu Gwybodaeth Gristionogol, ac yn gwneyd gorchwyl mawr ym Martholomew Close, Ile y bu farw Ionawr 19, 1775, yn 73 oed.* 7. •| “ Gair mewn Pryd. Argraphwyd yn y flwyddyn 1746.' Ail argraffiad, tybygid.f - 8. * The History of the Cymbri (or Brittains) for three hundred years from the eommencement of Christianity. giving an account of the Patriarch of the Tribes. Their Peregrinations Their Settlement inthis Isle: TheirStruggles with forreinInvaders: TheGospel preach'd among them by Apostolical men. All thât has hitherto writt relating to the Primo-primitive State of the Brittish Isles, confuted: and the true History stated and demonstrated. All new Discoveries. IPrinted in the Year 1746.” Dywed Syr Thomas Philipps, Barg., o Middle Hill, mai awdwr ae argraffydd y llyfr hwn ydoedd y Parch. Simon Thomas, o Henffordd.f Dywed hefyd fod yr argraffwaith yn nodedig o aflêr. Ymddengys i Mr. Thomas sefydlu argraffwasg yn ei dy, yn Hen- ffordd, yn gyssylltedig â'i weinidogaeth. Tebyg mai math o gyf- ieithiad oedd hwn, wedi iddo fyned i Loegr, o'r hyn a gyhoeddasai yng Nghymru, sef “ EIanes y Byd a'r Amseroedd.'$ 9. “The Christian Conduet and Crown. A Sermon, preached at Warrington, Feb. 23, 1746, on oeeasion of the death of the late Feverend Charles Owen, D.D. By J. Owen. London, printed for J. Hodges.' Testyn y bregeth hon yw 2 Tim. iv. 7, 8. Y mae wedi ei chyflwyno gan yr awdwr i'w gefnder. '. [Y Dr. Charles Owen hwn ydyw y gwr y crybwyllir am dano t. 236, rhif l d.f. 1687, a brawd i James Owen, awdwr “Trugaredd a Barn.'] 2 3 10. * The End of all perfection. A Sermon, preached at Rochdale, . June 29, 1746, on oecasion of the much lamented death of Mr. James Hardman, Merchant. By J. Owen.” Y testyn yw Salm exix. 96. Yr awdwr o'r ddau lyfr a enwyd ydoedd y Parch. Jeremi Owen.| ~ * Timperley's Dictionary. *f Gwel rhif 3, d.f. 1733. # [Cambrian Jowrnal, iv. 328.] $ Gwel rhif 4, d.f. 1721. | [Gwel rhif l, d,f. 1733.] 52 410 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1747 11. * Creulonderau ac Erledigaethau Eglwys Rhufain Gwedi ei taenu ar led, neu Draethawd, T&c.' …' Y mae yn dra thebyg mai y Parch. T. Richards, awdwr y Geirlyfr,* ydoedd cyfieithydd y llyfryn hwn ; canys y mae amseriad y “Llythyr at y Darilenydd,' o ' Llangrallo, Ebrill 15. 1746.” 12. “| “The Case of Dame Mary Lake in Appeal to Parliament concerning an Estate in Montgomery and Salop, mortgaged in 1707 by Mr. Mason for £5,000.” Argraffwyd i ddybenion personol ym 1746. 1747, 1. * Byrr Grynhóad eglur o'r Grefydd Gristianogol Ynghyd a gair o Gyngor ag Addysg mewn perthynas i'r Schismaticiaid sy'n ymneillduo oddiwrth Eglwys Loegr. Ail Argraphiad gyd â Anghwanegiad. Argraphwyd yn Nulun MDCCxLVII.” 20 tudalen 8plyg. 2. “| * Twenty Arguments for Infant Baptism. By G. Jones, Llanddowror.” 3. * Aleluia, neu Gasgliad o Hymnau. O waith William Williams, Gweinidog yr Efengyl. Y Bummed Ran. Argraphwyd ym Mhristo, gan Ffelix Farley, yn y flwyddyn. 1747.'+ 4. *Welch Piety Continued : or, a further Account of the Circu- lating Welch Charity Schools, from Michaelmas 1745, to Michael- mas 1746. In a Letter to a Friend. London. Printed by J. Oliver, in Bartholomew-Clese. MDCOxLVII.' 5. * Welch Piety : or, a further Account of the Circulating Welch Charity Schools, from Michaelmas 1746, to Michaelmas 1747. To which are amnexed, Testimonials to the Masters and Scholars of the said Schools. In a Letter to a Friend. London : Printed by John Oliver, in Bartholomew-Close. M,DCC,XLWII.” * 6. “Hymnau Byddiol a chymmwys yw canu ar hamryw achosion gan Gristnogion gwir Brofiadol. Gan John Richard. * Gwel rhif 6, d.f. 1687. t Gwel rhif 5, d.f. 1744; rhif 7 a 8, d.f. 1745; a rhif 4, d.f. 1746. 1748] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 411 Caer-ferddin: Argraphwyd yn y flwyddyn, M,DCC,xLVII.” [16plyg.: 16 tudalen.] 7. * Hymn Fuddjol ac Anghenredjol. er IDarostwng balchder IDyn er Derchafu person Crist Ag er Cyssuro'r Cristjon. Gan John IRichard, Marc 14. 15. Y neb a'i darlleno dyalled. Cor. 14. 15. Cânaf ar Yrsbyd, ac ar dyall hefyd. Eph. 3. 4. Wrth yr hyn y gellwch Pan Ddarllenwch wybod fy nyall i yn nirgelwch Crist. Caer-Ferddin: Argraphwyd yn y Flwyddin, M.DCC.xLVII.' [16plyg]. 8. * The Miscellaneous Works of Mr. John Toland, Now first published from his Original Manuscripts. Containing, I. Ang IHistory of the British I)ruids, with a Critical Essay on the ancients Celtic Customs, Literature, &c. To which is added, an Account of some curious British Antiquities, &c., &c. Wol. I. London. 1747.? Yn EHanes y Derwyddon, ceir yma :— * Mr. Tate's Questions about the Druids and other British An- tiquities, with Mr. Jones's Answer to them.” JoHN TOLAND a anwyd yn Ennis-Owen, ger Londonderri, yn Iwerddon, yn 1670 ; ac a gafodd ddechreuad ei addysg yn Redcastle, ger y ddinas hòno, o'r lle yr aeth yn l687, i Brifysgol Glasgow, yn Scotland, ac wedyn i Edinburgh, lle y gwnaed ef yn A.C. yn 1690. Wedi hyny bu yn aros mewn amryw deuluoedd Protestanaidd yn Lloegr, ac yna aeth i Brifysgol Leiden, yn Holand, lle yr oedd hefyd mewn bri gan yr Ymneillduwyr, ac yn eu cymmundeb. Troes wedi hyny yn ei farn, hyd yn oed i wadu y dwyfol ddadguddiad, neu yn ei eiriau ef, nad oes dim goruwch rheswm mewn Cristionogaeth ; a bu mewn llawer o ddadleuon trwy y wasg â duwinyddion ei oes. Cymmerwyd ef i fyny gan y llywodraeth am ei dyb, gorchymmynwyd llosgi ei lyfr, a buasai yntau yn cael ei gymmeryd fyny oni buasai iddo ffoi o'r Iwerddon i Loegr. Bu ganddo lawer i'w wneyd yn amser William III. ag olyniant y goron. Bu farw Mawrth, 1721-2, o ddeutu 51 oed. 9. [Drych y Dyn Maleisus, neu Bregeth yn dangos Ysbryd chwerw ffyrnig y dyn maleisus yn y Byd hwn, a'i gyflwr gwael truenus dan feddiant Satan yn y byd arall. O waith T. Evans, Wicar Llangamarch. Argraphwyd yn y Mwythig gan Tho: Durston.'] 1748. 1. * Prif Gristianogaeth a ymadfywiwyd yn y ffydd ac ymarferiad y Bobl a elwir Quakers. Gan W. Penn. A drowyd i'r Gymraeg gan John Owen, o Maes Adda, yn Sir Gaerfyrddin.” 412 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. ' [1748 Yn ei ddiwedd dywedir–“Y Traethawd byrr ymma, a drowyd i'r Cymraeg gan John Owen, o* Maes Adda, Sir Gaerfyrddin, yn y IFlwyddyn 1748.” Yr awdwr, • WILLIAM PENN, ydoedd fab i Syr William Penn, o Winstead, yn Essees, a phrif lyngesydd Lloegr yn amser Siarl II. Cymro o genedl ydoedd, ac efe, Syr William, ydoedd y cyntaf i gael ei alw yn Penn. Enw ei dad oedd John Tudur, a'r hwn, meddai y mab, gan ei fod yn preswylio ar ben rhyw fynydd uchel yng Nghymru, a elwid yn Sion Penmynydd. Y mae hyn, tybygwn, yn ei gyssylltu â Thuduriaid Penmynydd ym Mon, Symmudodd wedi hyny i'r Iwerddon, lle yr ymgyfoethogodd yn fawr, a phan ddaeth yn ol i Gymru, cyferchid ef gan ei hen adnabyddion yn Mr. Penm, heb y llinachau Cymreig. Yr oedd hyn yn dyfod i arferiad cyffredinol 'bellach yng Nghymru, o fabwysiadu yr enw personol cyntaf yn lle y llinachau o ab, ab, ab, nes dyfod o'r diwedd trwy gyssylltu enw y cartrefle, yn lle hyny, torid yn fyr gyda'r enw personol cyntaf a'r cartrefle. O hyn allan ni a gawn enw y cartrefle yn gyfenw y teulu, megys Carreg, o Gareg ; Bodfel, o Bodfel ; Pennant, o Bennant ; |Mostyn, o Fostyn, &c.: ac felly Pen neu Penn, o Pen, gan feddwl IPenmynydd.* Ganwyd William Penn yn Llundain, Hydref 14, 1644. Wedi cael elfenau ei ddysgeidiaeth yn Chigwel, Essees, ac yn Llundain, efe a aeth i Rydychain. Yr oedd y pryd hyn dan ar- gyhoeddiadau crefyddol, yr hyn a weithiwyd ar ei feddwl trwy bregethiad Crynwr. Gan iddo wneyd proffes o'r argyhoeddiadau hyn, efe a ddiarddelwyd o'r Brifysgol. Bu wedi hyny yn teithio ar led, a phan ddaeth adref, efe a aeth i Gyfreithdy Lincoln, i efrydu y gyfraith. Gan ei fod yn parhau i ymlynu wrth y Crynwyr, anfon- odd ei dad ef i'r Iwerddon, ond yno efe a ymunodd yn ffurfiol â'r gymdeithas hòno, o blegid yr hyn y cafodd ei garcharu. Digiodd ei dad gymmaint wrtho, fel y troes ef allan o'i dy. Pan yn 24 oed, efe a ddechreuodd ddyfod allan fel gweinidog ym mhlith y Crynwy ; a chafodd ei garcharu yn y Tŵr ac yn Newgate, ac yn y carcharau yr ysgrifenodd y rhan fwyaf o'i weithiau.F Yr oedd Siarl II. mewn dyled o ddeutu 16,000p. i dad Penn, ae wedi eu gwneyd iddo yn ewyllys diweddaf ei dad; ond yr oedd amgylchiad- au arianol y penadui hwnw mor isel, fel nad oedd ganddo fodd i dalu a chan fod y Crynwyr yn dyoddef erlidigaethau a cholledion trym- ion o blegid eu crefydd, cynnygiodd Penn i Siarl, os camiatäi iddo ef hawl o diroedd yng Ngogledd America, y maddeuai efe yr holl ddyled hòno, fel y gallai sefydlu yno drefedigaeth i'w gyfeillion, y Crynwyr, ac hefyd i bwy bynag a ewyllysiai fwynhau mwy o ryddid crefyddol nag oeddynt yn ei fwynhau yn y wlad hon y dydd- iau hyny. Felly, ar y 5med o Ionawr [1681], cadarnhawyd talaeth helaeth i William Penm, o dan yr enw Pennsylvania. Mynasai Penn ei galw yn Gymru Newydd, ond ni fynai yr ysgrifenydd, Gabriel Thomas, Cymro, mo'i galw felly. Er bod y llywodraeth wedi rhoddi ysgrif hawl o'r dalaeth i Penn, nid ystyriai efe er hyny fod ganddo hawl, heb wneyd cytundeb â'r llwythau Indiaidd ydoedd yn preswylio * Cyfaill o'r Hen Wlad yn America, l838, t. 258. *f W. Jones's Christian Biography. 1748] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 413 y wlad. Yn ganlynol, wedi iddo gyrhaedd drosodd ar yr 28fed o IEHydref, 1682, dranoeth efe a alwodd y llwythau Indiaidd a'u pen- aethiaid, a gwnaeth bwrcasiad o'r tiroedd, gan dalu am dano mewn nwyddau amrywiol, hyd i werth pum cant a deg ar hugain o ddolerau. Yr oedd o Gymry yn ymfudo gyda William Penn, y rhai oeddynt Grynwyr, megys Dafydd Llwyd, yr hwn a fu yn gyfieithydd cyffredinol, a blaenor y gymnadledd gyntaf yn 1683, ac efe a dynodd y cytundeb â'r Indiaid; Thornas Llwyd, brawd i Charles Lloyd, o Ddolobran, ym mhlwyf Meifod, yn sir Drefaldwyn, a'r hwn a fu y llywydd gweithredol cyntaf ar dalaeth Pennsylvania, yn 1684 ; Gabriel Thomas, yr hwn oedd ysgrifenydd y cynnulliad cyntaf yn 1683 ; Anthony Morris, maer cyntaf Pennsylvania ; Griffith Jones, yr ail faer ; Hugh Dafydd,* yr hwn oedd un o ddeiliaid Charles Lloyd, Dolobran.f Cyfansoddodd lawer o lyfrau, er nad oes yr un wedi ei droi i'r Gymraeg ond yr uchod ; ond y mwyaf poblogaidd o'i ysgrifeniadau yw yr un a elwir * No Cross, no Crown ' (=Heb Groes, heb Goron). Bu yn briod ddwy waith. Ei wraig gyntaf ydoedd Gulielma Maria Springett, merch Syr William Springett, o Dorking, yn Essees, a'r hon a briododd yn 1672, pan oedd yn 32 oed. Ei ail wraig ydoedd Hannah, merch un Thomas Calow, Ysw., yr hon a briododd yn 1696, pan oedd yn 52 oed. Bu farw yn Ruscomb, ger Reading, yn Lloegr, yn 1718, yn 74 oed.j. 2. “| * Annerch i'r Cymry, gan Evan Pugh.” [“Annerch i'r Cymru ... o waith Ellis Pugh,' yw y llyfr a olygir ; ond nid argraffwyd mo hwnw yn Gymraeg dan y fl. 1782.] 3. * Addysg i'r rhai a ddeuant i dderbyn Bedydd Esgob, mewn ffordd o holiad ac ateb. Gyda Gweddiau iddynt i'w harfer cyn ac wedi'r unrhyw. Llundain.' 4. * Drych Difynyddiaeth : Neu Hyfforddiad i wybodaeth jachus- ol o Egwyddorion a Dyledswyddau Crefydd : sef, Holiadau ac Attebion Ysgrythurol ynghylch yr Athrawjaeth a gynhwysir yng Nghatecism yr Eglwys. Angenrheidjol i'w dysgu gan Hen a Jeu- aingc, yn Bum Rhan. Gan Weinidog o Eglwys Loegr. Argraphwyd yn Llundain, gan Joan Olfir, ym Martholomy Clôs, ger llaw Smithffild Gorllewinol, yn y Flwyddyn MIDcCxLvIII.” Gwaith Ficer Llanddowror. 5. * Hydrographical Survey of the Coast of Wales.” Dywedir mewn lle arall mai enw y gwaith hwn yw :—' Plans of * Cyfaill o'r Hen Wlad yn America, taflen gyssylltedig â rhifyn Medi, 1838. *f An Account of Richard Davies, Cloddiau Cochion, t. 5. # Cyfaill o'r Hen Wlad, 1839, t. 258-9 ; W. Jones's Christian Biography. 414 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1748 Harbours, Bars, Bays, and Roads in St. George's Channel.'* Daeth allan hefyd yn 1801, gydag * Additional Observations, from Surveys lately made by William Morris. Shrewsbury, Printed for the Author by Sandford and Madocks. 1801.' WILLIAMI MORRIS ydoedd drydydd mab Lewis Morris, awdwr gwreiddiol y * Plans.' Gwaith Lewis Morris, o Benbryn, yn sir Aberteifi, gynt o Fonf ydyw. Dywedir mai rhan fechan o hono a gyhoeddwyd y flwyddyn hon, sef tuag ugain o forleni (charts), yn dangos ansawdd amrywiol aberoedd Cymru, porthladdoedd, &c. Nid ammhriodol a fyddai rhoddi yma ychydig o'r rhagymadrodd, er mwyn dangos natur y gwaith i'r rhai hyny nas gwelsant :— “Yr athrist hanesion am longddrylliadau, a cholledion, yn dygwydd mor fynych ar dueddau Cymru (y rhai yn ddiammheu a achlysurwyd yn benaf o blegid diffyg gwybodaeth, ac 'ammherffeith- rwydd y Darluniadau a roddwyd o'r parthau hyny) a gymhellodd Gyfarwyddwyr y Morlys i gymmeryd yr unrhyw dan eu hystyriaeth, ac i benderfynu ar fod i arolygiad mesurol gael ei gymmeryd mewn llaw. Ac yn y flwyddyn 1737, rhyngodd bodd iddynt fy mhenodi i at y gorchwyl; a dechreuais arno wrth y Penmaen Mawr yng Ngwynedd, ger llaw Bar Caerlleon. Ar ol cyflwyno gorchwyl |blwyddyn, archwyd i mi fyned rhagof; ond gan na ddarparesid i mi eto mo'r cyfreidiau a'r defnyddiau anhebgorol i'r perwyl, gohiriwyd y gorchwyl hyd y flwyddyn 1742. Y pryd hwnw y caniataodd y Cyfarwyddwyr i mi lestr wedi ei ddarparu yn gyfrdo ; a thrwy y moddion hyn, aethym â'r gwaith ym mlaen gyda gofal a manylrwydd mawr hyd nes cyrhaeddyd y mynediad i Fôr Hafren. Ond yn y flwyddyn 1744, cyfododd y rhyfel rhwng y deyrnas hon a Ffrainc, a llesteiriwyd y gwaith ; a minnau a orphenais fy morleni, ac a gyflwyn- ais fy arolygiad i'r Morlys. Y darluniadau o'r Porthladdoedd, &c., ag sydd yn awr wedi eu cerfio, ao yn cael eu gosod yn y Traethawd hwn, a ffurfiwyd yn y dechreu yn llyfr bychan a wnaethym i'm gwasanaeth i fy hun ; er mwyn adnewyddu fy nghof, pan ddygwyddai tymmestloedd, neu ryw anhap disymmwth, a ddichonai ddamweinio yn ystod y gwaith. Ond hapiodd i mi ddangos y pethau hyn i Arglwyddi y Morlys, a rhyngodd bodd iddynt eu cymmeradwyo, gan annog ar iddynt gael eu cyhoeddi er budd iforwyr ; yng nghyd â rhai crybwylliadau a wnaethwn mewn perthynas i'r gwelliadau a ellir eu gwneuthur yn y Porthladdoedd hyny : gan na thybid yn addas gy- hoeddi yr Arolygiad o'r holl Arfordir nes myned â'r gwaith ym mlaen hyd Bentir Cernyw, sef gorphen hyd yno, o Fôr Hafren. Gallaf an- turio honi fod un peth anarferol yn y Darluniadau hyn, ac nas ceir mewn odid, os ym unrhyw rai ereill; hyny yw, Bod enwau lleoedd wedi eu dodi i Jawr yn ol eu gwir orgraff; yr hyn mewn Darlunleni ereill o'r Arfordiroedd hyn sydd yn gyffredinol yn cael ei wneuthur yn y fath fodd, fel nas clywodd trigolion y manau hyny erioed son am danynt, ac nad ydynt gan mwyaf ddim amgen na ffug-ddyfeisiau cyfieithwyr anwybodus, a cherfwyr esgeulus : eithr yr oedd fy ad- * Goleuad Cymru, llyfr iii. t. 340. + Gwel rhif 5, d,f, 1735. 3 1748] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 415 nabyddiaeth o iaith a hynafiaethau y Brytaniaid yn rhoddi mantais i mi yn hyn.' 6. “| * Profiad Tufewnol,” &c. |Hanes neu hunan-gofiant rhyw grefyddwr Methodistaidd ydyw ; ond gan fod yr un a ddaeth i law yr ysgrifenydd yn ammherffaith, ni ellid rhoddi ychwaneg o berthynas iddo. Hanes am naw mlyn- edd ydyw, o'r fl. 1734 i 1743. 7. “| * Galar a Gorfoledd y Saint,' &c. Nid yw y rhagddalen wrth y copi a gafwyd o hwn. Llyfr Hymnau bychan ydyw, yn cynnwys 24 o hymnau da, un o ba rai yw hon · sydd yn dechreu,— “Fe dderfydd sôn am ryfel, IFe dderfydd cario'r groes.' 8. (1.) * Darluniad o'r Gwir Gristjon ; neu, Hanes byr o Fywyd Sanctaidd a Marwolaeth Mr. Henri Gearing, Dinasydd o Lundain. Ynghyd ag Amryw Bethau gwedi eu casglu allan o'i Bapyrau, y rhai oedd er profi a holi ei hunan, ac a all fod yn Gyfarwyddyd a Chym- morth i Gristjonogjon eraill yn Achos pwysfawr eu Heneidjau. Gan Mr. Joan Shower, Gweinidog yr Efengyl. Gwedi ei argraphu amryw weithjau yn y Saesneg ; ac yn awr y waith gyntaf yn Gym- raeg. O Gyfieithad Mr. P. Pugh, At yr hyn y chwanegwyd Myfyrdodau Difrifol a gasglwyd allan o Lyfr arall o Waith Mr. Shower. .:* Argraphwyd yn Llundain, gan Joan Olfir, ym Martholemy Clôs, dros Ewyllysiwr da i'w Wladwyr, yn y Flwyddyn 1748.' (2.) * Myfyrdodau Difrifol ynghylch Dioddefaint Crist. I. Yn yr Ardd. II. Yng Nghaersalem. Ac, yn III. Ar Fynydd Calfari. A gasglwyd allan o Lyfr arall o Waith Mr. Joan Shower, a elwir Dioddefiadau Crist yn eael eu hamlygu wrth Fwrdd yr Arglwydd. Canys cynnifer gwaith ag y bwytewch o'r bara hwn, ac yr yfoch o'r cwppan hwn, y danghoswch farwolaeth yr Arglwydd oni ddelo.' (3.) * Hymnau ar amryw achosion.' Y mae y tri uchod yn un llyfr ; ond bod gwyneb-ddalen i'r ddau olaf hefyd. 9. * A. History of Anglesea, with a IDistinet Deseription of the Towns, Harbours, Willages, &c., as a Supplement to Rowlands's; with Memoirs of Owen Glyndwr.' IDywedir mai awdwr hwn ydoedd HENRY OWEN, M.D., yr hwn a anwyd yn Nhan y Gader, ger 416 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1749 Dolgellau, yn sir Feirionydd, yn y fl. 17 16. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Rhuthyn a Rhydychain. Bu yn dilyn yr alwad feddygol am tua thair blynedd ; ond o blegid ei iechyd ymgymmerodd â'r weinid- ogaeth, ac wedi ei ordeinio, cafodd ei wneyd yn gapelwr i Syr NIatthew Featherstonehaugh, gyda bywoliaeth eglwysig Torling, yn TEssees. Yn 1750, cafodd bersoniaeth St. Olave, Llundain, yn Ile Torling, ac yn fuan ei benodi yn gapelwr i esgob Llandaf, wedi hyny Durham. Bu yn ymwneyd â llenoriaeth ddysgedig ar hyd ei oes, a chyhoeddwyd llawer o'i weithiau. Ni chyhoeddwyd dim o'i eiddo o berthynas i Gymru orid hwn, ac ail argraffiad diwygiedig o IRowlands's “Mona Antiqua.” Bu farw Hydref 15, 1795, yn 79 oed.* 10. * Thomae Tanneri, Episcopi Asaphensis, Bibliotheea Britan- nico-EIïberniea : sive de Scriptoribus qui in Anglia, Scotia & Hibernia ad saeculi xvii initium floruerunt ; ex editione Davidis Wilkins. Londini, 1748.” Unplyg.'| [THOMAS TANNER a anwyd ym Market Lavington, .yn swydd Wilts, yn 1674 ; derbyniodd ei ddysgeidiaeth ym Mhrifysgol Rhydychain ; a chyn diwedd ei oes cyrhaeddodd yr urddas o eistedd yng nghadair esgobawl Asaf yn Llanelwy. Heb law y gwaith a grybwyllir yma, y mae yn awdwr y * Notitia Monastica,' yr hwn sydd waith rhagorol ar hanes y mynachdai ; a chyfroddodd lawer o erthyglau i argraffiad o'r “Athenae Oxonienses ' gan Wood. Bu farw yn I735.] 11. “| * Pedwar o Gywyddeu Sef I Cywydd Galarnad Pechadur o waith Elis Rowland II Cywydd Marwnad Hugh Morrus y Bardd III Cywydd Llyntegid sef y prydydd yn Cyfflybu tonau'r llun i dragwyddoldeb IV Cywydd ir jar ar mynawyd Argraphwyd gan J Rowland Bala Tros Richard Reinallt Siopwr Prise Ceiniog a dime.” [16plyg.] [Math o 16plyg ydyw. Nid oes iddo amseriad. Rhifnodir y tudalenau hyd 9, ac yna dechreuir â 2, a pharhëir hyd 8 ; ac felly 16 tudalen ydyw. Y mae yn dwyn yn hollol yr un gweddnodau â “Dyfyrwch ir Cymru;” o ran papyr, orgraff, argraff, a diffyg attalnodau, a'r cyffelyb ; ac y mae ym mhob ün o honynt dudalenau cyfain heb gymmaint ag um attalnod. Ar ei derfyn dywedir mai * Diwedd yr ail Rhan' ydyw ; a diau genyf mai ail ran “Dyfyrwch ir Cymru' yw ; canys ceir * Terfyn y Rhan Cyntaf' ar ddiwedd hwnw. " Y mae y ddau lyfr, fel yr awgrymwyd, yn gwbl gyffelyb i'w gilydd; a gellir barnu mai o'r un wasg y daethant allan ; ac nid yw debyg fod y nalll na'r llall o honynt; wedi derbyn ei argraff yn Dulyn, os y lle hwnw a olygir wrth * Duelyn ? ar ragddalen y * Dyfyrwch.'] 1749, 1. “Llythyr ynghylch y Ddyledswydd o Gateceisio Plant a Phobl Anwybodus. *. * Gent. Magazine, 1778, 1797 ; Williams's Eminent Welshmen. [Y mae ğ pr am y Dr. Henry Owen, o waith Caerfallwch, yng Ngoleuad Cymru, 11. 2Ul. *f Dictionnaire Bibliographiqwe. Tome Troisième. 1749] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 417 Argraphwyd yn Llundain, gan Ioan Olifer, ym Martholomy Clôs, ger llaw Smithfield Gorllewinol, yn y flwyddyn MDCOLIx.' Gwaith gweinidog Llanddowror yw hwn hefyd. Olifer ydoedd argraffydd y Gymdeithas er Lledaenu Gwybodaeth Gristionogol. Bu farw Ionawr 19, 1775. 2. * E[yfforddiad Gynnwys i Wybodaeth jachusol o Egwyddorjon a Dyledswyddau Crefydd: Sef, Holiadau ae Attebion Ysgrythyrol ynghylch yr Athrawjaeth a gynhwysir yng Nghatecism yr Eglwys. Angenrheidjol i'w dysgu gan Hen a Jeuainge. Gan Weinidog o IEglwys Loegr. Argraphwyd yn Llundain, gan Joan Olfir, ym Martholomy Clôs, ger llaw Smithffild Gorllewinol, yn y Flwyddyn MDCCxLLx.” [8plyg: t. 320.] . Yr un yw awdwr hwn eto.* 3. * Llyfr o Weddiau Duwiol yn Cynnwys ynddo Mwy na Saith ugain o Weddiau ar amryw Achosion, ac ar bob Amser cyfaddas i Weddio, yn Gyffredinol ae yn Neullduol. Y Gweddiau hyn a gasgl- wyd allan o waith yr Awdwyr goreu yn Saesnaeg, Ac a Gyfieithwyd i'r Iaith Gymraeg. * Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Thomas IDurston. 1749.” 4. * A. Collection of Welsh Travels, and Memoirs of Wales. Containing I. The Briton Described, or a Journey thro' Wales : Being a Pleasant Relation of D—n S—t's Journey to that aneient Ringdom, and remarkable Passages that oecur'd on the Way. Also many choice Observations and notable Commemorations eoneerning the State and Condition, the Nature, Humours, Manners, Customs, and mighty Aetions of that Country and People. II. A Trip to North Wales, by a Barrister of the Temple. III. A Funeral Sermon, preached by the Parson of Langwillin. IV. Musčipula ; or the Welsh Mouse-trap, a Poem. The whole collected by J. T. a mighty Lower of Welsh Travels. London : Printed for and Sold by J. Torbuck, in Clare Court, near Drury Lane ; and also by most Booksellers and Pamphlet Shops in England and Wales.' Awdwr yr uchod oedd y nodedig Ddeon SwIFFT. Tybiwn mai Llangwillog,f ym Mon, a feddylir wrth * Langwillin' uchod. * Gwel rhif 1, d.f. 1743 ; a rhif 4, d.f. 1748. “F [Enw dychymmygol ydyw, yr un fath â'r holl lyfr.] 6 418 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1749 Y DeonJoNATHAN SwIFFT ydoedd ŵyr i Thos. Swifft, ficar Goodrich, sir Henffordd, aó a anwyd yn Nublin yn 1667. Cafodd ei ddysgeid- iaeth yng Ngholeg y Drindod yno. Bu ar feddwl myned yn filwr, ond wedi hyny cymmerodd urddau, a chafodd brebenduriaeth yn Connor, ac wedi hyny fywoliaeth Laracon a Rathbigan. Yn 1701, cymmerodd y radd o D.D., a dechreuodd ysgrifenu llythyrau ar lywodeg. Yr oedd yn awyddus iawn am gael esgobaeth yn Lloegr ; ond yr oedd y Frenines Ann yn ammheu a oedd ef yn uniongred, a'r unig godiad a allasai ef ei gael oedd deoniaeth St. Padrig, yr hon a gafodd yn 1713. Yr oedd ei fywyd moesol hefyd yn ammhëus iawn, ae hyd yn nod yn warthus i'w swydd. Yr oedd yn boblogaidd iawn gyda'r werin Wyddelig, oblegid ei ysgrifeniad- au yn pleidio defnyddio gwisgoedd o waith Gwyddelig yn unig yno, er mwyn cefnogi llaw-weithwyr cartrefol. Yr oedd ei ddawn ysgrif- enu yn llym, digrifol, a gafaelgar. Bu farw yn 1745, yn 77 oed.* 5. * Welch-Piety Continued : Or a Further Account of the Cir- culating Welch Charity Schools, From Michaelmas 1747, to Michaelmas 1748. In a Letter to a Friend. London : Printed by J. Oliver, in Bartholomew-Close. M,DCC,xLIx.” 6. “ Welch-Piety Continued : Or a Further Account of the Cir- culating Welch Charity Schools, From Michaelmas 1748, to Michaelmas 1749. In a Letter to a Friend. London : Printed by J. Oliver, in Bartholomew-Close, M,DCC,xLIx.' 7. % Llythyr at y Cyfryw o'r Byd ac sydd raid eu deffroi a'u cyfarwyddo er Lleshad a Budd tragywyddol eu Heneidie. Tan y Bennau a ganlyn. I. 1)ifrifol Ystyriaethau. II. Hunan-ymholiad wedi ei gasglu oddiwrth y Gredo. III. Hunan-ymholiad oddiwrth Weddi yr Arglwydd. IV. Hunan-ymholiad oddiwrth y Deg Gor- chymyn. v. Gofyniadau ynghylch Efengyl Crist. WI. Dywys Eglurhad o'r Geirie Paham y byddwch feirw. Gan Mr. John IReynolds, Gweinidog yr Efengyl yn y Mwythig. Wedi ei Gym- reigio er lleshad y Cymru. Caer-fyrddin : Argraphwyd yn y Flwyddyn MDoc,xLIx.' Y Parch. JoHN REYNOLDs ydoedd fab i John Reynolds, M.D., yr hwn a drowyd o eglwys Wolverhampton yn 1661, o blegid ei Anghydffurfiaeth. Dygwyd y mab i fyny yn Ymneilldiiwr, a bu yn gweinidogaethu yn llwyddiannus yn y Mwythig, ac wedi hyny yn Llundain. Gwerthwyd llawer o filoedd o'r llyfryn uchod yn Seisonaeg. Mr. Reynolds a bregethodd yn angladd y Parch. Matthew Henry.f * Maunder's Biographical Treasury. ŁPalmer's Calamy's Nonconformists' Memorial, vol. iii. p. 246 ; Sir J. B. Williams's Memoirs of M. Henry, p. 217. 1750] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 419 8. “| * Essay upon British Antiquities, &c. By Lord Kames.' 9. * Pigion Prydyddiaeth Pen-fardd y Cymry : Sef Caniadau, a Rymnau ac Odlau Ysprydol; Allan o Waith y Parchedig Mr. Prichard, Gynt Ficeer Llanymddyfri. Argraphwyd yn Llundain, gan Ioan Olfir, ym Martholomew- Clôs. MDCOxLLx.' Mr. G. Jones, Llanddowror, a dalfyrodd ae a gyhoeddodd waith y ficar fel hyn y tro hwn. 10. * Cambria ; a Poem in three Books: Illustrated with E[istoric- al, Critieal, & Explanatory Notes. Humbly Inseribed to his Royal Highness Prince George. By Richard Rolt. London : Printed for W. Owen, Temple-Bar. 1749.” 4to. Cynnwysa y llyfr hwn lawer o nodau am Gymru a Chymry. 11. * Cynghorion yn erbyn Tyngu, Tori'r Sabbath, a Meddwdod; ynghyd a Thraethawd byr o'r Cyfreithiau ag sydd mewn Grym tu ag at gospi y Troseddau hynny. Caerfyrddin, Argraffwyd gan Ioan Ross, yn Heol Awst. MDCCXxxxLx.” h ¥;w hwn yn ddwyieithawg, ac iddo wyneb-ddalen Seisonig eryd. 12. * Carol Marwnad Evan Williams, yr hwn a orphennodd ei Yrfa yn y Flwyddyn 1748. Bristol: Argraphwyd gan S. a F. Farley. 1749.' 13. * A. Poem, Saered to the Memory of the late Sir Watkin Williams Wynne, Bart. By Richard Rolt, Author of Cambria. London : Printed for W. Owen, Publisher, at Homer's Head near Temple-Bar. MIDGoxLIx. [Price One Shilling.]' 14. * A Wiew of Llanberis. 1749.” 1750. 1. * Gwaedd Ynghymru yn wyneb pob cydwybod euog. Yr ail Argraphiad.* Argraphwyd yn y Mwythig, gan Tho. Durston, yn y Flwyddyn 1750. Ac a werthir gan Dafydd Jones o Drefryw yn unig.” Yr awdwr ydoedd Morgan Llwyd o Wynedd ; ac y mae yn ei rag- flaenu ei * Lythyr at y Cymru Cariadus.' Y mae hefyd yn éi * Gwel rhif 16, d.f. 1653 ; a rhif 1, d,f. 1739 ; felly dylasai hwn fod y trydydd argraffiad. 420 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1750 ddiwedd englynion gan Dafydd Jones, Thos. Llwyd, E[uw Morris, Mr. Dafydd Lewis, Iago ab Dewi, Bess Powys, a Wiliam Philip. 2. * Eglurun Rhyfedd, Sef, Ystyriaethau Godidog, yn gyntaf yn cynnwys hanes yr Hên Wr o'r Coed. Yn ail, Breuddwyd Troilus. Yn drydydd, Trôedigaeth Evagrius y Philosophydd. Yn bedwar- ydd, Merthyrdod Andronicus ymerawdwr. Yn bummed, Cywydd y Merthyron. Y ddau a osodwyd allan gan Dafydd Jones, Trefriw. Mwythig.” .3. “| * Hanes o Fywyd a Marwolaeth Judas Iscariot. Mwythig.” 4. * Galwad at Orseddfainge y Grâs : fel na'n condemnier o flaen gorseddfainge Barn: Neu Ymddiddanion ynghylch Gweddi. Yn cynnwys annogaethau a chyfarwyddiadau i weddio Duw tra fyddom yn y Byd hwn ; fel y byddom sicr o Râs a thrugaredd i fywyd tra- gwyddol yn y byd a ddaw. Yr ail argraphiad.f Gan Weinidog o IEglwys Loegr. Llundain : Argraphwyd gan Ioan Olfir, yn y lle a elwir Bartholo- mew-Close, ger llaw Smithfield. M,DOCx.” T?rin y rhaid mynegi mai gwaith y Parch. G. Jones, Llanddowror, yw yr uchod. 5. “Llwybr Hyffordd y Plentyn Bach i Fywyd Tragwyddol. Neu, Genadwri Nefol yn dyfod a Newyddion Gogoneddus o dangnefedd ac amldra i drigolion Brydain Fawr. Yn rhoddi esiampl tra hynod am dduwiolder ac haelioni llangc jeuange a Elŵyr Benjamin yr hwn a fu farw Dydd Sul y 14 o Fehefin diweddaf. Y modd yr ymddang- hosodd i'w Dâd ac i offeiriad y Plwyf mewn Dull Gogoneddus ar ôl ei farwolaeth. Ei ymddiddanion hyfryd wrthynt. Yn dra chyfleus i'w ystyried gan bawb, yn bendifaddau dynion jeuange. Gan Mr. Worthy, Mr. Jones, Mr. King, Gwr Bonheddig. Wedi ei Gyfieithu yn Gymraeg gan Tho. Ewa ns. + IPengwern, s.y.h. Mwythig, argraphwyd 1750.' 6. “| * Hanes Tair Sir ar Ddeg Cymru. Yn Cynnwys ysbysiad helaeth pa fath ydynt. A pha bethau goreu sy ym hob un o honynt, A pha fath Bobl sy'n Gwladychu ynddynt, a pheth yw Hyswiaeth bennaf Merched ymhob Sir ? Pa yd ae Enllyn sy amla a gorau ymhob un o honynt, A Pha le mae'r Cyffyleu, Gwartheg, Defaid, + Gwel rhif 4, d.f. 1738- 1750] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 421 IBrethynod, Gweoedd, Gwlaneni, y Llieiniau gorau yng Nghymru, &c. At yr hon y chwanegwyd Tair o Gerddi Dwyfol. A Rhifedi Plwyfydd pôb Sir uwch eu pennau. Gan D. T. Argraphwyd yng Ngwrecsam gan R. Marsh Gwerthwr Llyfrau.' [Enw yr awdwr ydoedd DAFYDD THOMAS. Y mae Gwalter Mechain, yn ei General 'View of the Agriculture and Domestic Economy of South Wales, yn dyfynu yn fynych o'r gwaith hwn.] 7. T] [! Dyfyrwch ir Cymru Neu Ddewisol Ganiadau Sef Cywydd ir arian o waith y Parchedig Mr. Ellis ap Ellis o Llandrillo yn Rhos Yn rhoi byr gyfri or daioni. a'r drygioni a bair arian Arian attyb i bob Peth medd Solomon. gwraiddin pob drwg iw arian- garwch medd St. Paul 1 Tim. 6. 10 Preg. 10. 19 Cywydd i ofyn Cyngor i'r Llwynog, o waith Hugh Lloyd Cynfel ymhlwy Maentwrog yn Sir Feirionydd: Mae atteb ir Cywydd or blaen o waithyr un Gwr am gyffes y Llwynog Byrr hanes ynghylch Can tre'r Gwaelod sef y Tir a fu gynt ar Gyffiniau sir Aberteifi a sir Feirionydd ond yn awr sydd wedi lyngeu gan y Mor mewn cywydd o waith hen Awdwr Cywydd o Alarnad am yr Anrhydeddus fardd Ed. Morris or perthi llwydion o waith Hugh Morris Cywydd o Hanes Pensilfaenia a wnaed yno gan EIugh Gruffudd gynt o lwyn y Brain yn sir Feirionydb Cywydd i'r drycin a'r Drudaniaeth gan Daf. Manuel Cywydd o waith Thomas Price Esqr. o Blas Iolyn er Rhybydd i bawb gytuno ai gilydd a pheidio Amyned i'r Gyfraeth gan fynegu fel ei mae'r gwyr y gyfraith yn amdwyo pob un o'r ddau Tu Cerdd alarus a chwynfan Sion y Prydydd yn ei garchar ar y don a Elwir Gwel yr I)deiliad Ni phrintied erioed or blaen mor gwaith Gorchestol yma ond mewn hen Almanacs IDuelyn Print by J. P. For Richard Evans Price Three Pence * Gellir dymodi hwn, a'r “ Pedwar o Gywyddeu' (rhif ll, d.f. 1748), fel y llyfrau anghywiraf a argraffwyd yn yr iaith Gymraeg. Cymmwys hwn 32 o dudalenau 16plyg ; ac ar ei ddiwedd ceir–“ Terfyn y Rhan Cyntaf ;' ac nis gall fod fawr o ammheuaeth nad y llyfr arall a modwyd yw yr ail ran. Nid oes nemawr o attalmod na tholnod i'w gweled o ddechreu i ddiwedd y ddau lyfryn; ac y maint yn nodedig am eu haflerwch argraffyddol. Nid oes un amseriad i'r llyfryn hwn ; ond gosodir ef yma yng nghymmydogaeth y “Pedwar o Gywydd- eu,' er y tybiaf mai hwn, ac nid y llyfryn hwnw, a ymddangosodd gyntaf.] EDWARD MoRRIS neu MoRUS oedd wr cyfrifol o borthmon, yn byw 422 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1750 yn y Perthi Llwydion, plwyf Ceryg y Drudion, yn sir Ddinbych. . Yr oedd yn gydoeswr â Huŵ Morus, ac yn gyfaill mynwesol iddo. IBu farw yn Essees, tra yr oedd yng nghylch ei alwad fasnachol. THONIAs PRICE neu PRYS ydoedd fab i'r Dr. Elis Prys, o Blas Tolyn, yn Yspytty Ifan, sir Ddinbych. Efe a briododd Margaret, merch William Griffith o'r Penryn, ger Bangor, yn sir Gaernarfon. Gan ei fod o duedd led wyllt, efe a wnaeth i fyny long ryfel yn amser y Frenines Elisabeth, i fyned i herwa yn erbyn yr Yspaeniaid. On bu wedi hyny yn swyddog yn y fyddin. Yr oedd felly pan ddarfu i'r frenines adolygu ei byddin yn Tilbury, yn 1588. Dy- wedir mai efe, gyda'r Cad. Wm. Middleton, a'r Cad. Thos. Huet* (neu EIuel, ef allai), oedd y cyntaf erioed i chwiffio myglys, neu yn hytrach dail eordeddedig (=ceglys neu cigars), yn heolydd Llundain, a bod y lluoedd yn edrych yn synedig arnynt. Y mae rhai pethau ereill o'i waith yn argraffedig ;f megys * Cof am Richard Myddleton; Llywydd Castell Dinbych a'i wraig Jane;” “Cywydd Ffoledd Ieuenc- tyd.” Y mae mewn ysgrif Gywydd ar farwolaeth ei fab Elis Prys. Yr oedd yn byw yn sir Gaernarfon yn 1599. Bu farw tua'r fl. 1610.1 8. “| Llyfr Meddyginiaeth a Physygwriaeth i'r anafus a'r clwyfus. Yn Cynnwys Cynghorion tra Buddiol a llesol i ddyn ac Anifael; o Gasgliad hen physygwr Celfyddgar. At yr hyn y chwanegwyd y Gelfyddyd o goginiaeth (neu cookery) i arlwyo neu IDrwsio amryw fath ar fwydydd, sef Cig, Pysgod, ac adar, &c. Argraphwyd yn y Mwythig.' 9. * Welch Piety : Or, A Further Account of the Circulating Welch Charity Schools, from Michaelmas 1749, to Michaelmas 1750. To which are annexed Testimonials Relating to the Masters and Scholars of the said Schools. In a Letter to a Friend. London : Printed by J. Oliver, in Bartholomew Close. MDCCL.' 10. 4 A. Sermon Preached from John v. 28, 29. Oecasioned by the Death of Mr. Evan Williams, Preacher of the Gospel in Wales. To which is added some Account of his Life and Death. By TEdmund Jones, Minister of the Gospel. Iondon : Printed for J. Noon, at the White Heart, near Mercers Chapel, Cheapside. M,DCC,L.' IMr. Evan Williams ydoedd fab i Evan Williams a Gwenllian Ifan, o Abercraf, ym mhlwys Ystrad Gynlais, yn sir Frycheiniog, ac a anwyd Ionawr 6, 1719. Difrifolwyd ei feddwl yn ieuanc trwy weinidogaeth un o weinidogion yr Ymneillduwyr o'r enw Lewis * [Cadben Koet y gelwir ef yn gyffredin.] + [Cyfansoddodd mifer mawr o gamiadau ar wahanol fesurau barddoniaeth gaeth, yn gystal ag amryw bethau mewn iaith rydd, Y mae ei brydyddiaeth, ac ōnd odid ei ryddiaith hefyd, ar gadw mewn llawysgrifen yn y Gywreinfa Brydeinig yn Llundain.] # Archaeologia Ca&nbrensis, 1860, p. 114, &c. 1750] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 423 Jones, yng nghyd â darllen amryw lyfrau ag oeddynt wedi eu cy- hoeddi yn Gymraeg yn yr oes hòno. Ymunodd â'r Ymneillduwyr yng Nghwm Llyfnant, o dan weinidogaeth Mr. Roger Howel, yn 1789, pan yn 20 oed; ond o blegid bod Mr. Howel a'i bobl yn gwyro oddi wrth efengyleiddrwydd a symlrwydd yr Efengyl, efe a wel- odd yn briodol ymuno â chymmundeb Mr. D. Rowlands, Llangeitho, a Mr. Griffith Jones, Llanddowror, yr hwn a'i hanfonodd yn 1742, i sir Gaernarfon i gynnyg ar gadw ei Ysgolion Rhad Symmudol yno, lle y dyoddefodd ei faeddu yn dost,* a phrin y gallodd ddianc â'i fywyd yn ysglyfaeth. Wedi ei ddyfod yn ol, efe a ail ymunodd â'r Ymneill- duwyr yn Nefynog, yr hon oedd yn eglwys o egwyddorion efengyl- aidd, a sefydlasid gan Mr. Edmund Jones, a'r hwn a'i cefnogodd i bregethu. Yn Hydref 4, 1745, pan yn 26 oed, aeth i'r athrofa i Gaerfyrddin. Tra yr oedd yno yr oedd yn pregethu bob Sabbath o ôdeutu Caerfyrddin, yn yn amlaf yng Nghapel Glan Dwr, yn sir Eenfro, lle yr oedd hen weinidog o'r enw John David. Buwyd yn meddwl ei ordeinio yno fel cynnorthwywri hwnw ; ond daeth galwad daer am dano oddi wrth y gynnulleidfa Ymneillduol yng Nghaer- narfon, ac yno yr aeth Medi 7, 1747, megys ar brawf, ae yr arosodd hyd y Nadolig, pryd y dychwelodd yn ol i'r athrofa. Ond cynnydd- odd effeithiau y driniaeth a gafodd y tro cyntaf yn rhwyg yn ei gyf- ansoddiad naturiol cryf, fel y bu farw Awst 19, 1748, yn 29 oed.f 11. * Rhan o Bregeth Ein Harglwydd ar y Mynydd. Wedi ei IEgluro a'i osod allan yn gyntaf yn Saesonaeg gan John Wesley, |M.A. Cydymaith o Colege Lineoln yn Rhydychain. Wedi ei gyf- ieithu'r awrhon er Bydd i'r Cymru. Argraphedig yn Brista gan Felix Farley. MDCCL.' Cynnwysa y traethodyn hwn y bregeth gyntaf o eiddo Mr, Wesley ar y Bregeth ar y Mynydd, sef ar Mat. v. 1—4. Nid oes enw cyf- ieithydd ; ond y mae ychydig o linellau tlysion o'i blaen, “At y Darllenydd Hawddgar,' gan y cyfieithydd, pwy bynag ydoedd. Gwelir ei bod wedi ei thaenu yn Gymaeg yng Nghymru hanner can mlynedd cyn i'r Wesleyaid feddwl am sefydlu achos Cymreig yn y IDywysogaeth. 12. “Ymddiddan rhwng Methodist Uniawn-gred ac un Camsyniol. Yr ail Argraphiad. Argraphwyd yn y Flwyddyn 1750.” 13. * Ymddiddan.rhwng Methodist a Morafiad. Argraphwyd yn Mristo yn y Flwyddyn AI, Doc,L.' * Drych yr Amseroedd. * Some Account of the Life and JDeath of Mr. Ewan Williams gan Mr. Edmund Jones, yn gyssylltedig. Hefyd ceir crybwylliad am dano yrñ • Meth- gź Cymru,' gan Hughes ; a “Hanes Ymneillduaeth,' gan y Parch. D. Organ. 424 LLYFIRYDDIAETH Y CYMRY. [1750 14. “Tri Chyflwr y Cristion, Yn eael ei Ddatgyddio trwy'r Serythurau Sanctaidd. 1. Druenys wrth Natur. 2. Yn Gyssurys trwy Ras. 3. Yn orfoleddus mewn Gogoniant. Ynghyd ac am- łygiad Byr o Ddyledswydd Dyn ti ag at ei Greawdr ae Gid Greadur- iaid. A gymmerwyd allan o'r Saesnaeg. At ba rai y chwanegwyd ychidig o Hymnau, neu Ganiadau Ysprydol; i Ddifyrru'r Pereryn- ion, tra fyddont yn ymdeithio trwy Anialwch y Bŷd presennol, ti a'r Ddinas Nefol. Gan Benjamin Lewis o Drê Castell Newydd ar Wysg yn Sir Fynwe; yr hwn a fy farw yn y flwyddyn, 1749. ac yn awr yn ol ei farwolaeth cyflawnwyd ei Ddymuniad yn ei fywyd. Argraphwyd ym Mhristo, gan Sam. Farley, yn y Flwyddyn, AI, DCC,L.” 15. * The Protical Son: a Welsh Preachment, by the Parson of Llangtyddre, on the Return of his Protical Son. 1750' 8vo. TJn o gynnyrchion digrifol y digrifol Deon Swifft. [Gweler rhif 9, d.f. 1738, a'r nodyn yno. Nid gwaith y Deon Swifft, mo'r Swtrach hyn.] * 16. * Ymddiddan rhwng Cynghorwr a'i Gymmydog ynghylch Llawn Sicrwydd Ffydd. Llundain: Argraphwyd yn y Flwyddyn MDCCL.' 17. “Instruction for the Young Christian, &c. By a Minister of Church of England. or Addysg i'r Cristion Jeuange: neu Eglurhad ar Gatecism yr Eglwys. Mewn ffordd o Holiad ac Atteb. Gan Weinidog o Eglwys Loegr. Llundain : Argraphwyd i B. Dod, Gwerthwr Llyfrau i'r Gym- deithas er Helaethu Gwybodaeth Gristionogol, dan Lun y Bibl a'r Agoriad yn yr yr heol a elwir Ave-Mary Lane, 1750. [Pris 4 Ceiniog, neu 28 Swllt y Cant.]? Y mae hwn yn ddwyieithawg, a thebygol mai gwaith Mr. Jones, ìLlanddowror, ydyw. 18. * Hyfforddiadau Pa fodd i dreulio pob Dydd Cyffredin, a phob Dydd yr Arglwydd. wedi eu casglu allan o Scrifenniadau Mr. IBaxter a Dr. Doddridge. Argraphwyd yn y Mwythig: yn y Flwyddyn 'wpcci.” Er bod yr uchod wedi ei argraffu y flwyddyn hon, ni chyhoeddwyd ef ond yn gydiol â * Galwad i'r Annychweledig ' Baxter, y flwyddyn nesaf, ac fel attodiad i hwnw, gyda'r rhagddalen yn cymmeryd i Ymewn y rhagddalen uchod.* * Gwel rhif 1, d.f. 1751. 1751] LLYFRYDDIA.ETH Y CYMRY. 425 19. * Wiew of Denbigh. 1750.' [Ai nid Tenby a ddylai hwn fod ?] 20, [* Profiad Tufewnol o Nefoedd ag Uffern, a osodwyd allan yn ddiweddar er rhybydd i'r balch a'r rhyfygus, ac er eadarnhad i'r llese a'r gwan ei meddyliau. Gwir ewyllysiwr da i'r grefydd IBrotestanaidd ae sydd yn dymuno gweled Teyrnas anghrist a Phabyddiaeth yn cael ei diddymu, ac am weled adferiad Jerusalem i fod yn ben moliant ar y Ddaear. Gan Henry Lloyd. Argraphwyd yn Brista gan Felix Farley. 1750.”] 21. [* Amddiffynol-Feddyginiaeth yn erbyn Pechodau a Ffolineb mebyd a Jeungctid. Wedi ysgrifenu mewn ffordd o Holiad ac Atteb. At yr hyn y chwanegwyd, Cofrestr helaeth o'r Enwau Ysgrythurol mwyaf hynodol ; wedi eu casglu er lles i Blant a'u hegluro er eu gwell cydnabyddiaeth a'r Ysgrythurau Sanctaidd. Wedi eu cymmeryd allan o Lyfr helaethach o Gatecismau a Gweddi- au i Blant a Dynion ieuange. Gan I. Watts, D.D. ac yn awr wedi eu cyfieithu i'r Gymraeg o'r chweched argraphiad yn Saeson- aeg. Llundain, Argraphwyd gan Ioan Olfir yn y lle a elwir Bartholo- mew Close, ger llaw West Smithfield. MIDCCL.'] • 1751. 1. * Galwad i'r Annychweledig. Trwy y diweddar Barchedig a Duwiol Mr. Richard Baxter. Ynghyd a Hyfforddiadau Pa fodd i dreulio pob dydd Cyffredim, a phob Dydd yr Arglwydd, wedi eu casglu allan o 'Scrifenniadau Mr. Baxter, a Dr. Doddridge. Argraphwyd yn y Mwythig gan J. Eddowes, a J. Cotton, MDCCLI.' Yr oedd hwn yn ail argraffiad o'r gwaith rhagorol hwn o eiddo Baxter.* Y mae rhagymadrodd iddo gan Job Orton ; ac yn ei ddiwedd agoriad ar eiriau anhysbys i rai. Pa un a oedd Mr. Orton yn deall Cymraeg ai nid oedd, nid ydys yn hysbys. Dywed wrth * Y rhai yng Ngwynedd,' eu * bod mewn rhan yn rhwymedig i'r Parchedig Mr. Samuel Price, Gweinidog yr Efengyl yn Llundain, ac i weinidogion da eraill, y rhai a roddwyd mewn ymddiried am arian at ddibenion cymmwynasgar. Ond am hwn a llyfrau da eraill, yr ydych yn rhwymedig yn bennaf i Mr. Josiah Twamley o Gidermin- 'ster yn Sir Gaerangon, yr hwn y bu ei haelioni ei hun yn fawr, a'r hwn a ymdeithiodd lawer o filldiroedd i annog ei garedigion cristian- ogol i roddi cymmorth haelionus, tu ag at gyfranu i chwi y cyfryw lyfrau, a allant, trwy fendith Duw, beri i dduwioldeb gynyddu yn eich plith.' * Gwel rhif 2, d.f, 1677. 54 426 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1751 Y mae yn gydiol— * Hyfforddiadau pa fodd i dreulio pob Dydd Cyffredin a phob Dydd yr Arglwydd, wedi eu casglu allan o Scrifenniadau Mr. Baxter a Dr. Doddridge. Argraphwyd yn y Mwythig yn y Flwyddyn MD.CCL.' Yr ydys yn tybio fod rhai o'r rhai hyn wedi eu hamseru yn 1750. SAMUEL PRICE ydoedd enedigol o'r Ty'n Ton, ger Pen y Bont ar Ogwy, Morganwg, ac yr oedd yn ewythr i'r Dr. Richard Price, brawd ei dad, sef Rhys Prys, neu Rice Price, Ty'n Ton. Bu yn cyd- weinidogaethu â'r Dr. Watts ddeugain mlynedd, a saith mlynedd yn olynydd iddo. Bu farw yn 1756.* Y Dr. PHILIP DODDRIDGE sydd enw eithaf adnabyddus, ac oedd weinidog dysgedig, duwiol, a doniol, ym mhlith yr Ymneillduwyr, ac a anwyd yn Llundain, yn 1702. Daeth yn weinidog yn Kibworth, N[arket Harborough, a Northampton, olynol. Ysgrifenodd gryn lawer. Aeth i Lisbon er mwyn ei iechyd, lle y bu farw yn 1751, yn 49 oed.* 2. * Sail Bedydd Plant Bychain wedi ei chwilio, ac heb allu ei chael yng Ngair Duw. Neu ychydig Nodiadau ar Lyfr a osodwyd allan yn ddiweddar, gan Weinidog o Eglwys Loegr, dan yr Enw Hyffordd- ŵad â Wybodaeth jachusol o Bgwyddorion a Dyledswyddau Crefydd. Argraphwyd yn Llundain, ac ar werth gan George Keith, ym N[ereers Chapel Cheapside. M,DCC,LI.' Sylwadau ydyw ar gymmaint o Gatecism G. Jones, Llanddowror, ag sydd yn ymdrin â bedydd.£ 3. * Traethawd a Bregethwyd (yn Saes'naeg) ar Ddydd Sul, y Bedwaredd o Ebrill, yn y Flwyddyn 1742; O flaen y Brif-Yscol yn IRhydychen. Gwedi ei Gyfieithu i'r Gymraeg er Budd i'r Cymru. At yr hyn y chwanegir Gair i Bechadur. Argraphwyd ym Mristo, gan Felix Farley, yn y Flwyddyn 1751. [Pris Ceiniog a Dimmai,]' [16plyg: 24 tudalem.] Pregeth y Parch. Charles Wesley, ar Eph. v. 14, ydyw. Yr oedd hefyd wedi pregethu y bregeth hon mewn dau le o leiaf yng Nghymru y flwyddyn flaenorol, sef yn eglwys Wenfo, Morganwg, Gorph. 15, ac mewn Gwyl mabsantfawr, yn yr Eglwys Newydd (= Whitchwrch), ger Caerdydd, Medi 15, 1741.$ * Wilson's Dissenting Churche3. + Maunder's Biog. Treasury. :: Gwel rhif 4, d.f. 1748. $ C. Wesley's Journal, vol. i. pp. 187, 199. [Cyhoeddwyd ail argraffiad o'r IBregeth hon yn Nhrefecca yn 1775 (rhif 14 dan y flwyddyn hòno). Ymddangos- 17ä 1] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 427 4. “Hosanna i Fab Dafydd, neu Gasgliad o Hymnau o Waith Willia, m. Williams. Argraphwyd ym Mhristo gan Felix Farley, yn y Flwyddyn 1751.' Y mae yr hysbysiad canlynol ar gefn yr wyneb-ddalen:—* Bydded hysbys i bwy bynnac a bryno'r Hymnau yma, fod dwy Ran arall (os caniata Duw) i ganlyn, mor gynted ag yr elo hwn ymaith, o'r un Faintiolaeth, fel y gallo pwy bynnac, a'i gwelo yn gymmwys (ond cadw hwn yn lân,) gael y tri i'w cydrwymo. W. W.' 5. “| * Atteb i'r Ugain Rhesymmau. Gan Josuah Thomas, a Dr. Gi11.'* * Y mae er ys rhai blynyddoedd,' medd Mr. Thomas, * Esboniad ar Gatecism yr Eglwys, wedi ei gyhoeddi, gan Weinidog o Eglwys Loegr.' Cytunwyd yn y cyfarfod hwn—Cymmanfa Llanelli, 1749— *fod i rai o'r gweinidogion feddwl am atebiad. Fnwyd pedwar neu bump, ond ni phenderfynwyd ar neb. Ymgymmerodd amryw â'r pwnc, ac yn eu plith tynodd Josuah Thomas ychydig awgrymiadau, a chefnogwyd ef i fyned ym mlaen.” “ 1750, Molston.—Cytunwydfod i'r hyn a ysgrifenodd y brawd Josuah Thomas ar Fedydd, mewn atebiad i'r Ugain Rhesymau, gael ei argraffu. Argraffwyd yr Ugain Rhesymau yn Seisonaeg, ac ysgrifenodd y Dr. Gill atebiad byr, a chytunwyd cymmeryd rhan o argraffiad ei lyfryn ef hefyd.'f Y Dr. JOHN GILL a anwyd yn Kettering, sir Northampton, yn 1697, lle yr oedd ei dad yn ddiacon i'r eglwys o Fedyddwyr troched- ig. Dangosodd yn ieuanc ei awydd am wybodaeth, trwy gyrchu yn: fynych, a threulio llawer o amser mewn gwerthdy llyfrwerthwr, fel y daeth yn ddiareb yn y lle i ddywedyd fod rhywbeth cyn wired a bod John Gill yn y gwerthdy llyfrau. Cafodd ei droi allan o'r Ysgol Rydd Ramadegol, trwy ragfarn elynol yr offeiriad oedd yn llywyddu arni, a cheisiwyd ei anfon i athrofa feithrinol i'r weinidogaeth ; ond pan ddywedwyd ei oed, a'r cyrhaeddiadau yr oedd wedi eu gwneyd eisoes, gwrthodwyd ef, am y rheswm ei fod yn rhy ieuanc, ac os myned ym mlaen a wnai mor gyflym, fel yr oedd yn debyg y gwnai, y byddai wedi myned trwy holl gylch dysg cyn y byddai yn alluog i gymmeryd gofal am dano ei hun, mae i'w godi yn gyhoeddus. Ond ni ddarfu i hyn ei ddigaloni rhag ymgynnyddu mewn gwybodaeth o'r Groeg, y Lladin, a'r Hebraeg. Derbyniwyd ef yn aelod yn yr eglwys lle yr oedd ei dad yn ddiacon ; dechreuodd bregethu yn Higham Fferrers,Í ac yn 1719, pan yn 22 oed, ordeiniwyd ef yn odd hefyd “Yngwrecsam,' o wasg A. Tye, yn 1802, mewn llyfryn 12plyg, dan yr enw * Gwaedd-Ddeffro i Bechadur. Sef Pregeth ar. Ephes, 5. 14.T Gan Charles Wesley, A.M.' Y mae yr * Hyspysiad ' o'i blaen wedi ei lofnodi gan * J. H. ;' sef, y mae yn debyg, John Hughes, awdwr yr Horae Britannicoe, yr hwn oedd y pryd hwn ar gylchdaith Dyffryn Clwyd.] * Gwel rhif 2, d.f. 1747. *f History of the Welsh Association. # Maunder's Biographical Treaswry. 428 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1751 * weinidog i gynnulleidfa o Fedyddwyr yn Horsleydown, ger Llundain.* Ysgrifenodd lawer, ac y mae cyfran o'i waith yn adnabyddus i'r Cymry, gan fod ei Esboniad ar y Testament Newydd yn awr yn Gymraeg, heb law rhai mân bethau ereill. Y mae ei Esboniad ar yr holl Feibl yn Seisoneg, yn ddeg cyfrol 4plyg. Bu farw'yn Llundain, Hydref 14, 1771, yn 75 oed.f 6. * Rhesymmau yr Ymneillduwyr am Wahanu oddiwrth Eglwys Loegr ; A Achlysyrwyd gan Lythyr ynghylch y Ddyledswydd o gateceisio Plant.f Ysgrifenwyd yn Saesonaeg gan Joan Gill. D.D.” Yn gynnar yn y flwyddyn hon y cyhoeddwyd yr atebiad Cymraeg i'r Ugain Rhesymau dros Fedydd Babanod. Ac yn yr haf daeth atebiad y Dr. Gill allan, at yr hyn y chwanegwyd—* Reasons for Separating from the Church of England.” Cyfieithwyd y Rhesymau dros Ymneillduo y pryd hyny i'r Gymraeg, a chyd-rwymwyd hwynt â'r atebiad Cymraeg a ysgrifenwyd gan y brawd Josuah Thomas.$ Enw llyfr y Dr. Gill yn gyflawn sydd fel hyn :—* The Argument from Apostolic Tradition, in favour of Infant Baptism, with others, ad- vanced in a late Pamphlet, called Baptism of Infants, a reasonable service, &c, confounded. And also an answer to a Welsh Clergy- man's Twenty Arguments for Infant, Baptism ; to which is added, the Dissenters' Reasons for Separating from the Church of England, occasioned by the said Writer.'| Prin y rhaid chwanegu mai â Mr. Jones, Llanddowror, yr oedd holl ddadleuon hyn. 7. * The Life and Amours of Owen Tiderio Prince of Wales, other- wise Owen Tudor, who married Catharine Princess of France, and Widow of our great King Henry w ; from which marriage desended Henry VII. Henry VIII. Edward VI. Queen Mary, and Queen Elizabeth, all of whom had from him the SurnaIme of Tudor ; and from him likewise are descended, by the eldest Daughter of Henry VII. the present Royal Family of Great Britain, France, and Ireland. First wrote in Fronch, and published many years since at Paris and now translated into English. * * Tudndon : Printed for William Owen, at Homer's Head, near Temple bar. MDCCLI.' William Owen, cyhoeddydd y llyfr, oedd yn byw yn y lle uchod. Eu yn 1752 ar ei bräwf yn y Guildhall am gyhoeddi rhyw waith a gyfrifai y llywodraeth yn gabledd ; ond profwyd ef yn ddieuog gan y rheithwyr. . Bu farw Rhagfyr 1, 1793.** * W. Jones's Ch^istian Biography. + Stephon Jones's Biographical Dictionary. j: Gwel rhif 1, ćl.f. 1749. $ Thomas's History of the Welsh Associations. || Yr un. ** Timperley's History of Printing. 1752] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 429 8. [* Hymnau ar amryw Ystyriaethau wedi eu gosod allan er budd a leshâd Eneidiau. Gan mwyaf, o waith Mr. Henry Lloyd. Caerfyrddin, Argraphwyd yn y flwyddyn MDCCLI.'] 1752, 1. * Dirgelwch i rai i'w Ddeall ac i eraill i'w Watwar, sef Tri Aderyn yn ymddiddan, yr Eryr, a'r Golomen, a'r Gigfran, Neu arwydd i annerch y Cymry yn y flwyddyn 666. Gan Morgan Llwyd (fel y tybir). Argraphwyd yn y Flwyddyn 1752.' Yr oedd hwn yn drydydd argraffiad.* 2. * Bibl Cyssegrlan, Sef yr Hen Destament a'r Newydd. Argraphwyd yn Llundain.' [8plyg.] Y mae gwyneb-ddalen arall i— * Llyfr y Weddi Gyffredin,” &c. [Llyfr Gweddi Gyffredin.] Hwn oedd yr ail argraffiad a olygwyd gan Richard Morris.+ Y mae yr un ffurf â'r argraffiad arall, ac yn gyssylltedig y mae y Salmau Cân, a'r Llyfr Gweddi Gyffredin. Dywedir mai 30,000 o gopïäu oedd y ddau argraffiad yng nghyd. 8. * Gwael Gardod Ysbrydol i'r Cymro, i hunanymholiad. Ni bydd ddoeth ni ddarllono.' 4. “| * Gwth i Iuddew, Neu Bregeth, I. Yn rhoddi hanes pobl yr Tuddewon : Gymaint o ffafr ae oedd Duw yn ei ddangos iddynt. II. Pa mor Esgeler ddynion oeddynt. III. Pa fodd y Gorddiwesodd Barn Duw hwy am eu Hesgelerder : Dinystr eu Teml : eu Gorthrym- derau, &c. Gan y Parch. Theophilus Evans, P. Llanddulas Abercressau. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Thos. Durston.'í . Fe allai y dylasid dodi hwn ychydig yn gynnarach. Y mae yn ci ragflaenu gyflwyniad Lladinaidd i Marmadue Gwynn, Yswain, o'r Garth, sir Frycheiniog, tad gwraig y Parch. Charles Wesley ; yr hwn sydd i'r ystyr a ganlyn :— * At y Gwr Ardderchog, Marmaduc Gwynn, o'r Garth, yn Sir Frycheiniog, Yswain. * Y mae yr Amddiffyniad hwn, y fath ag ydyw, o'r unig wir Grefydd, o'r hon yr wyt ti yr amddiffynwr dewraf, yn ceisio dy * Gweler rhif 13, d.f. 1953 ; rhif 7, d.f. 1714 ; a hwn yma. + Gwel rhif 1, d.f. 1746. ' # [Y mae hwn yn ddiau wedi ei gamamseru dan y flwyddyn hon : gweler rhif 7, d,f, 1728.] 430 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1752 gefnogaeth o honi, sef y Grefydd Gristionogol, wrth yr hon nid oes neb yn fwy ymlynol na'th hunan ; yn ddiragfarn, nid oes neb yn ymlynu yn dynach, heb danbeidrwydd gwag Dduwioldeb. “Mor dda y llwyddai Cristionogaeth, pe byddai rhai fel tydi, sy'n meddu cyflawnder o bob peth da y bywyd hwn i'w sirioli, yn dysgleirio mor esmwyth mewn sel yng ngweithredoedd rhinwedd. * Gan hyny, dos ym mlaen, wr anrhydeddus, dan ddiogelwch Crist, pleidia, eefnoga, lledaena, addurna y ffydd hon trwy dy Awdurdod, dy Fywyd, dy Siampl : ac na ddirmyga dderbyn yn rasusol a ffafriol y llyfr bychan hwn, yr hwn sydd yn mynedd allan i'r byd, fel pe byddai yn rhyw gofeb o'm cariad tuag at yr Eglwys, yn gystal ag o'r teimlad tra boddhaol o'r eiddof tuag atat tithau. Dy fwyaf ymlynol TEIEO. EWANS.'* 5. * Egwyddorion a Dyledswyddau y Grefydd Grist'nogawl : neu ychwaneg o Hyfforddiad i'r rhai a ddysgasant Gatecism yr Eglwys. Ynghyda byr ac eglur Athrawiaethau a Gweddiau perthynasol i bobl ar eu pennau eu hunain. I Deuluoedd. I Ddydd yr Arglwydd. Swpper yr Arglwydd. Yn amser Clefyd, &c. Gan y Gwir Barch- edig Dâd yn Nuw Thomas, Arglwydd Esgob Sodor a Manaw. Argraphwyd yn y Mwythig gan J. Eddowes, a J. Cotton. 1752.' Hwn oedd y llyfr cyntaf a ysgrifenwyd ac a argraffwyd ym iaith Ynys Manaw, neu Isle of Man. Eglwyswr yn sir Gaernarfon a'i cyfieithodd. Y Thomas hwn, esgob Sodor a Manaw, ydoedd yr enwog THOMAS WILSON, D.D., yr hwn a anwyd yn Burton, yn sir Gaer- lleon, yn Rhagfyr, 1663. Cafodd ei ddysgeidiaeth yng Nghaerlleon, a Choleg y Drindod, Dublin. Yn 1687, cafodd ei ordeinio i guradiaeth yn sir Lancaster, ac efe ond 23 oed,fa chafodd gaplaniaeth i IarllDerby, a'i benodi yn athraw i'w fab, gyda'r hwn y gwibdeithiodd Gyfandir Ewrop. Yn Ionawr, 1697-8, gwnaed efyn D.D. ac yn esgob Manaw. Er mad oedd cyllid ei esgobaeth ond 800p. yn y flwyddyn, efe a'i hystyriai yn ddigonol i gynnal ei urddas a'i sefyllfa, a rhoddi hefyd lawer o elusenau. Ymdrechai ym mhob modd wella sefyllfa y trigolion yn dymmorol ac ysbrydol. Cyhoeddodd gyfansoddiad eglwysig, yr hwn a gafodd ganmoliaeth uchel yr Arglwydd Ganghell- ydd King. Fel arwydd o barch derbyniodd y radd o D.D., yn ychwanegol at yr un a gafodd wrth ei wneyd yn esgob, gan Brif- ysgolion Rhydychain a Chaergrawnt, yr hyn ydoedd yn beth anghy- ffredin, fod yr un dyn yn D.D. triphlyg. Yr oedd mor ymlynol wrth * Cyfieithwyd o'r Lladin gan W. Rowlands, ieu., o Athrofa Golegawl Wesleyaidd Taunton, Gwel hefyd yr Eurgrawn Wesleyaidd, 1865, t. 4, a 6l, lle y mae argraffiad newydd o'r * Gwth i Iuddew.' .t [Tair ar hugain yw yr oed cyffredin, a'r oed gofynol, i un gael urddau diagon yn yr Eglwys ; a phedair ār hugain yw yr oed i gael urddau offeiriad: N） dim hynod yn Wilson, gan hyny, o ran ei oedran, pan y cafodd ei 11]rClClO. 1752] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 431 -ei esgobaeth, fel y gwrthododd gynnygiad o esgobaeth yn Lloegr. Bu farw Mawrth 7, 1755, yn 93 oed.* 6. “Y Fuchedd Gris'nogol, o'i Dechreu, i'w Diwedd mewn Gogon- iant. Ynghyd â'r amryw Foddion a'r Offerynnau Cris'nogol sydd yn llesol iddi. Gyd â Chyfarwyddiadau i Dduwioldeb yn y Dirgel, a |Ffurfiau o Weddi, wedi eu cymhwyso at amryw Gyflyrau Cris'nogion. Gan Joan Scot, D.D. Person S. Giles yn y Meusydd, yn Llundain. A Chyfieithad Josua, Tomas, Ficar Llanbister yn Sîr Faesyfed, a Merthyr Cynog ym Mrycheiniog, a Chaplain i'r Gwir Anrhydeddus Jarll Powis. Argraphwyd yn Llundain, gan Joan Olfir, ym Martholomy Clôs, ger llaw Smithffild Gorllewinol, yn y Flwyddyn M.DCC.LII.' [8plyg : xxvi-+370+2=398 tudalen.] Y Dr. JoHN SCOTT ydoedd fab i Thomas Scott, amaethydd cyfrifol ym mhlwyf Chippenham, yn sir Wilts, ac a anwyd yno yn 1638. Cafodd ddysgeidiaeth fasnachol dda, a rhwymwyd ef yn egwyddor- was gyda masnachwr ym Llundain ; ond gan fod ei feddwl yn tueddu at y weinidogaeth, efe a ymryddhaodd, ac a aeth i Rydychain yn 1657, pan yn 19 oed. Ar ei ordeiniad cafodd weinidogaeth St. Thomas, Southware, Llundain. Yn 1677, pan oedd yn 39 oed, cafodd berson- iaeth St. Peter-le-Poer, Llundain, ac yn 1684, cafodd brebenduriaeth yn St. Paul. Yn 1685, pan yn 47, cafodd raddau hyd D.D. Yn 1691, cafodd bersoniaeth St. Giles yn y Meusydd, a chanoniaeth Windsor. O blegid rhyw anhawsder yn ei feddwl i gymmeryd y llwon gofynol, efe a wrthododd esgobaeth ddwy waith. Ei brif waith yw y * Christian Life,' cyfieithiad o ran o ba un yw y llyfr uchod. Bu farw yn 1694, yn 56 oed.f [Y mae y llyfr yn 8plyg helaeth, ac o argraffwaith llawer gwell na'r cyffredin o lyfrau Cymreig yr amser hwnw. Y mae iddo gyflwyniad Seisoneg i Esgob Ty Ddewi (yr Anrh. Richard Trefor, yr hwn a lanwodd sedd Dewi o'r fl. 1743 hyd 1752); yr hwn a ganlynir gan ddeg tudalen mewn colofnau dyblyg o enwau y tanysgrifwyr ; ac y mae helaethrwydd y gofres yn dangos i'r cyfieithydd gael cefnoctyd rhagorol yn ei anturiaeth. Ar y diwedd y mae dau dudalen o * Eglurhad o rai Geiriau, anhawdd i'r Cymro un-jaith eu dyall, yn y Llyfr hwn.” Y mae y llyfr ym mhob ystyr yn un o'r llyfrau Cymreig goreu a gyhoeddwyd yn y cyfnod hwn.. Nis medraf roi mwy o hanes y cyfieithydd nag a geir wëdi ei gofnodi o dan rif 10, d.f. 1753.] 7. *Welch Piety : or, a further account of the Circulating Welch Charity Schools, from Michaelmas 1750, to Michaelmas 1751. To which are annexed Testimonials Relating to the Masters and Scholars of the said Schools. In a Letter to a Friend. London : Printed by J. Oliver, in Bartholomew-Close. M.Dcg.LII.” * Biog. Brit. ; W. Jones's Christ. Dict. ; Stephen Jones's Biog, Dict. + General Biog. Dict.; Biog. Brit.; W. Jones's Christ, Biog.; Maunder'g Biog. Treasury. 432 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 1752] 8. * Some Account of the Welch Charity Schools ; and of the Rise and Progress of Methodism in Wales, through the Means of them, under the sole Management and Direction of Griffith Jones, Clerk, Rector of Llanddowror, in Carmarthenshire, in a short History of the Life of that Clergyman as a Clergyman. Goddaith a roir mewn Eithin Gwanwyn Crâs, trwy'r Gwynnon Crîn ; Anodd fydd ei ddiffodd; Ae Un Dyn a'i hennym Hi. i.e. One Sinner destroyeth much Good. 'Mong these, there was a Politician With more Heads than a Beast in Wision ; And more Intrigues in Every one Than all the Whores of Babylon ; And, in his Dark Pragmatick Way, As busy, as a Child at Play. London : Printed in the Year 1752.” Awdwr y llyfr uchod ydoedd y Parch. John Evans, person Eglwys Gymmun, ger Llanddowror. Yr oedd yn elyn mawr i Mr. G. Jones, a'r diwygiad drwyddo. Y mae ei lyfr yn cynnwys pob cableddau ar y gwr da hwnw, y rhai, os gwir, a'i gwna y dyn gwaethaf yn y byd. Y cyhuddiadau ydynt :— 1. * Y gallesid meddwl, wrth ddull G. J. yn rhoi hanes ei gate- ceisio yn yr Eglwys, rhwng y llithoedd, yn 1738, mai Catecism Eglwys Loegr ydoedd yn ei arferyd, pan mewn gwirionedd mai Catecism Matthew Henry a arferai!* 2. “Ei fod yn cydnabod fod ŵyn gwerthfawr Crist ym mhlith yr amrywiol Sectau! 3. “Na fu Mr. Jones erioed yn gymmodlawn ag Eglwys Loegr—ei chanonau, homiliau, &c. ! « 4. * Mai Mr. Jones oedd yr unig athraw Methodistaidd yng Nghymru am flynyddau ! * 5. * Bod yn debygol mai efe oedd yr offeryn mawr, a'r penaf, i sefydlu Methodistiaeth yn Lloegr! 6. * Mai efe a wnaeth Howel Harris yn Fethodist ! 7. * Ei fod yn dysgu fod yr un hawl gan bobl i ddewis eu gweinid- ogion ag i ddewis eu meddygon ! 8. “Ei fod yn casglu eglwys allan o'r Eglwys, ar egwyddorion yr Annibynwyr a'r Ailfedyddwyr! [Anabaptists yw y gair a ddefnydd- ir.} * Yr hwn a gyhoeddasid, ef allai o ddeutu y pryd hyn ; ond gan nad oes amseriad wrtho, y mae wedi ei rodd yn rhif 7, d.f, I743, gyda nod o ammheu- aeth (?)._Ymddengys fod Mr. G. Jones, heb ddechreu cyhoeddi ei Gatecism ei hun ym 1738, gan mai yn 174l y daeth y rhan gyntaf allàn. 1752] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 433 9. * Fod ei athrawiaeth o'r âreithfa yn Antinomaidd—fod hyny yn gwneyd ei ddilynwyr mor hynod, fel os dywedid wrth ddyeithr fod y dyn y byddai yn myned i ymfasnachu ag ef yn Jonesïad, y deallid yn ebrwydd ei fod i gadw gocheliad! 10. * Bod ganddo fic tuag at yr offeiriaid rheolaidd;—os beient hwy ef am bregethu teithiol, efe a'i galwai hwy yn ddreliaid dioglyd ; —os cyhuddid ef o fod yn annysgedig, efe a haerai nad oedd dim i'w ddysgu yn y prifysgolion ond yfed ac ysmocio ! 11. * Mai yn durnor llestri coed y cafodd ei ddwyn i fyny, a'i fod yn arfer y gwaith hwnw wrth ei bleser pan yn berson Llanddowror. 12. * Bod y bobl yn ei ddilym i gyfarfodydd nos, ac mewn canlyniad, fod deunaw cwpl wedi priodi mewn un flwyddyn, o'r rhai a gyrchent i'r cyfarfodydd hyny, ac yn eu plith oll nid oedd ond un heb fod yn feichiog fawr ! 13. * Bod Mr. G. Jones wedi cael personiaeth Llanddowror trwy ddichell ammhriodol, yn ystod bywyd yr hen berson, sef Mr. John Jones ! 14. * Ei fod yn dyeithro y bobl oddi wrth eu gweinidogion, nes y byddai offeiriaid a gwardeiniaid pleidiol iddo yn ei gyhoeddi i bregethu yn yr eglwysi ar hyd y wlad ; ac os na chai âllweddau yr eglwys, neu ffordd i fewn trwy y ffenestr, er gwaethaf yr offeiriaid, yr esgynai i ben un o'r coed yn y fynwent i bregethu ; ac y galwai yr offeiriaid rheolaidd yn weision cyflog, cŵn mudion, &c. ! 15. “Mai pan wysiwyd ef ger bron y Parch. D. EIoward, capelwr yr Esgob Bull, a changhellwr llys yr esgob, am ei afreolaeth, iddo haeru nad oedd yn myned i blwyf mae eglwys neb heb ei gemad ; ond nad oedd ganddo namyn myned yn fud, pan ddaeth offeiriaid y cyfryw blwyfau i'w wyneb ; ac y mae y rheswm pa ham yr aeth i blwyfau ereill wedi addaw na wnelai, oedd, ei fod wedi addaw o'r blaen fyned, cyn addaw peidio, a'i fod yn ystyried ei hun yn gydwybodol rwym i'r addewid gyntaf! 16. “Mai dyfais Mr. Jones i lenwi ei eglwys oedd addaw torth geiniog i bob gwr, gwraig, a phlentyn, a'i cyfaïfyddai ef unwaith yn y mis, ac a adroddent ryw ādnod o'r Ysgrythyr yn yr eglwys, y Sadwrn cyn Sul y Cymmundeb ; ac wedi eu eael felly i gymmeryd y cynnygiad cyntaf, y rhoddai ail ammod—fod yn rhaid iddynt ddyfod i'r eglwys y Sabbath hefyd am y dorth geiniog! 17. “Iddo daenu ar led fod y cythraul wedi marchogaeth yn ei ysgîl ryw noswaith dywell, pan, wedi cryn ymddyddan rhwng y ddau elyn â'u gilydd, i'r cythraul gyfaddef nad oedd ariïo ofn yr un gŵeinid- og yn Eglwys Loegr ond Mr. Jones ei hun! 18. “Eifod yn gwneyd casgliadau Eglwys y Suliau Cymmun- deb, heb roi dim cyfrifi'r ÃĒ"ić ğ šâ yn cyfodi treth flynyddol i dalu am yr elfenau, a phocedu y èasgliâd idão ei hun! 19. “Ei fod yn derbyn tâl am bregethu ar hyd y wlad, tra yr oedd yn cael *gw i gyflenwi ei Eglwysi ei hun, yn ei absennoldèb, t 434 ILLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1752 yn rhad;—ei fod ei hun yn cael hannér coronau yng nghil ei ddwrn gan amryw, ac yn dysgwyl eu cael yn rheolaidd ! x 20. * Ei fod yn cyfnewid y Litani, ac yn gadael allan ddarnau cyfain o'r gwasanaeth, er mwyn prynu yr amser i bregethu a gweddïo yn hir ei hunan ! 21. * Bod yn rhaid i bwy bynag a brynai Feibl gan Mr. Jones am 4s. brynu hefyd ei Gatecism am 2s. ; ac mai trwy y ddyfais hòno yr oedd yn gwerthu miloedd o honynt!' Pallai lle i fyned dros yr holl lyfr hynod hwn ; a rhoddwyd cym- maint o hono, o blegid na welsom ddarfod i neb o fywgraffwyr Mr. Jones wneyd sylw o'r cyhuddiadau. Ymddengys mai offeiriad o egwyddor- ion eglwysig uchel oedd yr awdwr ; a mynai i'w ddarllenwyr gredu mai chwiwgi cyfrwys oedd Mr. Jones—yn offeiriad mewn dichell—yn Iesuitiad Ymneillduol yn yr Eglwys—wedi dyfod iddi i gael mantais i'w dinystrio, ac i lesäu Ymneillduaeth yn fwy effeithiol. * Yr unig ysgrifenydd sydd yn cyfeirio at y gwrthwynebiadau hyn i Jones Llanddowror, yw y Parch. E. Evans (y Prydydd Hir), yn ei gyflwyniad o'i gyfrolau Pregethau i Syr. W. W. Wynn. Yno, wedi crybwyll am ddiffygion gweinidogion yr Eglwys yng nghyflawniad eu dyledswyddau, efe a ddywed wrth Syr Watkin:–“Yn awr y pwnc yw, Pa beth a ddylai gweinidog ffyddlawn yr efengyl ei wneyd yn y cyfryw amseroedd peryglus ? Yr wyf yn eithaf sicr fod rhai gweinidogion cydwybodol yr efengyl wedi dyoddef yn greulawn yn y blynyddau diweddaf dan yr esgobion arglwyddiaethus hyn—y rhai oedd ganddynt fwy o sel dros anrhydedd Duw, a chynnaliad gwir grefydd a rhinwedd, nag oedd ganddynt hwy. Ychydig, rhaid cyfaddef, oedd rhifedi y cyfryw bersonau haelfrydig, ac arferwyd pob dull a modd i'w hanghefnogi a'u digaloni. Os ammheuir yr hyn yr wyf yn ei haeru yma, mi a appeliaf at ysgrifeniadau y diweddar dduwiol a gwir barchedig Mr. Griffith Jones, o Landdowror, yr hwn a ddyoddefodd holl fustleiddiwch offeiriad llwgr-wobrwyol, yr hwn a gyflogwyd gan yr esgobion i'w faeddu, er ei fod ef, trwy neillduolras Duw, heb frycheuyn na chrychni, ond yr hyn a welai malais a gwallgof- rwydd yn dda ei daflu arno.' Goroesodd Mr. Jones ei holl wrthwyneb- iadau; ac y mae ei waith a'i goffadwriaeth mewn bri gan Eglwyswyr ac Ymneillduwyr, tra y mae gwaith ac enw ei wrthwynebwr “ wedi ei golli fel ei dom.' 9. * Esponiad byr ar Gatecism yr Eglwys. Sef, Holiadau ac Atteb- ion Ysgrythurol ynghylch Egwyddorion a dyledswyddau 'r Grefydd Gris'nogol. Yn Bum Rhan. * Llundain: Argraphwyd gan Ioan Olfir, ym Martholomy Clôs, ger llaw Smithfield Gorllewinol. 1752.” a' [Gweler rhif 10, â.f. 1753, am iawn amseriad “Undeb mewn Gwlad,' a osodwyd yma gan yr awdwr.] 10. “Drych y Dyn Maleisus, neu Bregeth yn dangos yspryd chwerw ffyrnig y dyn maleisus yn y Byd hwn, a'i gyflwr gwael 1752] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 435 truenus dan Feddiant Satan yn y byd arall. O Waith T. Evans Wicar Llangammarch. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thos. Durston.” 11. “Llyfr Caniadau. Mwythig. 1752.' 12. “Pregeth ynghylch Rhodio gyda Duw. O Waith y Parchedig IMr. George Whitfield. A.B. Wedi ei gyfieithu i'r Gymraeg er Bûdd i'r Cymru. Argraphwyd ym Mristo, gan Ffelics Ffarley, 1752.' 13. •| * Collection of Welsh Travels and Memoirs of Wales.' Nid oes amseriad iddo, a chyfansoddiad dychymmygol ydyw.* 14. “Yr Angenrheidrwydd o ddyfod i'r Eglwys, ae iawn gyflawniad o'r addoliad sanctaidd yno. Gwedi ei ddangos a'i ddodi ar ddull ymddyddanion, neu ymresymiadau Cyfeillgar, a 'Sgrifenwyd, ac a fwriadwyd er mŵyn y rhai sydd absennol o'r Eglwys ; Etto yn parhâu ac yn sefyll ynghymmundeb Eglwys Loegr. Gan wir Aelod o'r un- rhyw ; ac a gyfieithwyd er hyfforddiad a Llessâd pôb Cristion. Gan L. Owen, Person Llan Eugrad yn sir Fôn ; at yr hyn y chwanegwyd Pregeth yn dangos y ffurff a'r drefn weddus, ardderchogrwydd, a Llesioldeb y Llyfr Gweddi Gyffredin. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Thos. Durston. 1752.' Yr oedd Mr. Owen wedi cael personiaeth Llan Eugrad, Gorph. 24, 1739.+ 15. * Genuine Account of the Life and Transactions of Howell ap David Price, Gentleman, of Wales, exhibiting a Series of the most re- markable Occurrences during his Seven Years Travels Abroad, five of which were spent with a Lady he had released from Slavery. With further particulars since his return with her to England. Written by Himself. London Printed for T. Osborn in Grays Inn, MDCCLII.' 16. * An Account of the Convincement, Exercises, Services, and Travels of that Ancient Servant of the Lord, Richard Davies, with some Relations of Ancient Friends, and the Spreading of the Truth in North Wales, &c. The Second Edition.j. * J. R. Smith's Old Book Circulgr. *f Rowlands's Moma Antigua. # Gwel rhif 3, d.f. 1705. .436 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1753 * London : Printed. Philadelphia : Reprinted, and sold by James Chattin, the next door to the Church Alley, M,DCOLII.' 1753, 1. 'A Plan of the Waste or Common and adjoining Freeholdin the upper parcel in the parish of Gwmws, in the Manour of Mevenith, in the County of Cardigan, with the Mines of Esgair y Mwyn, situate on the said Waste or Common, taken by virtue of an Order of the Court of Exchequer, dated the 11th day of July; 1753, by Edward John Eyre, Surveyor.' 2. * Salmau Dafydd : Wedi eu cyfansoddi yn ol jaith y Testament Newydd. Ac wedi eu cymhwyso i Stad ac Addoliad Cris'nogol. Yn Saesnaeg gan I. Watts, D.D. Ac a gyfieithwyd i'r Gymraeg allan o'r Pumthegfed Argraphiad. Gan D. Jones, o Gayo. * Llundain : Argraphwyd gan Ioan Olifer, yn Martholomew-Close, ger llaw Smithfield Gorllewinol. M.DCC.LIII.' TRhyw lyfryn fel plygiad 24 ydyw. Y mae y xxxii tudalen blaenaf yn cael eu rhifo ar wahan oddi wrth gorff y llyfr, ac yn cynnwys 3# tu- dalen o ragymadrodd y cyfieithydd, yn cynnwys annogaeth yr awdwr i ganu mawl, a rhesymau am gyfieithu y gwaith. Yn gyssylltiol hefyd y rmae cymmeradwyaeth i'r gwaith gan y Parch. Philip Pugh, yr hwn oedd weinidog Ymneillduol cynnulleidfaoedd yn y rhan uchaf o sir Aberteifi, ger Llangeitho, yn yr oes hòno, olynwr yr hwn oedd Thomas Grey o Abermeurig, dan weinidogaeth yr hwn yr aeth y rhan fwyaf o honynt hwy a'u gweinidog at y Methodistiaid Calfinaidd, ac felly y maent hyd heddyw.* Y mae hefyd * Rai Cyfarwyddiadau i'r Dar- llenydd,' gan y Dr. Watts ; a chymmeradwyaeth rhyw * Rhys Efan, Argraffydd,' yr hwn, mae yn debyg, ydoedd Gymro yn swyddfa yr argraffydd Seisonig yn Llundain. DAVID JONEs a anwyd ym 1711, mewn lle o'r enw Cwm Gogerddan, ym mhlwyf Caio, yn sir Gaerfyrddin ; a bu yn byw wedi hyny yn: Hafod Dafolog, ym mhlwyf Llanwrda [yn agos i Lanymddyfri], yn yr un sir, lle yr oedd yn trin amaethyddiaeth, ac yn ymfasnachu mewn anifeiliaid. Ei brif waith yw ei gyfieithiad o'r Salmau [a Hymnau Watts]. O ran ei dybiau crefyddol, yr oedd yn Ymneilldüwr, ac yn aelod o gymdeithas neu eglwys Annibynol. Bu farw Awst 30, 1777, yn 66 oed, a chladdwyd ef wrth Gapel Crug y Bar.f 3. “Hanes am Ddychrynllyd gyflwr Ffrancis Spira. Gwedi ei gyfieithu i'r Gymraeg er Llês i'r Cymru. Argraphwyd ym Mristo, gan F. Farley, yn y flwyddyn MDoCLIII. [Pris Tair Ceiniog].” 4. * Cydymaith yr Allor. Yn dangos Natur ac Angenrheidrwydd Ymbaratoad i'r Sacrament, &c. * Llythyr y Parch. W. Thomas, Bwlch Newydd. + Williama's Eminent Welshmen ; Adolygydd, 1852, t. 472. 1758] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 437 Argraphwyd yn y Mwythig, ae ar werth yno gan Thomas Durston. I.753. Prîs 6d.' Yr oedd hwn yn ail argraffiad o leiaf, a'r cyfieithydd ydoedd Mr. Moses Williams.* 5. * Llyfr Gweddi Gyffredin, &c. Argraphedig yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Thomas Durston, Gwerthwr Llyfrau. 1753.' 6. * Antiquae Linguae Britannieae Thesaurus : Being a British, or Welsh-English Dictionary : Containing Some Thousands of British Words more than amy Welsh Dictionary hitherto published. All the Authorities or Examples which the learned Dr. Davies gives, in his British-Latin Dictionary, from ancient Poets, Historians, &c. are inserted in This, as they are accurate Proofs of the Significations assign'd to those Words ; and the Words which are added, are often exemplifyed in the same Manner. Amd to make this Work more compleat, besides the Explications and Etymologies of Words, many valuable British Antiquities are interspersed through all the Parts of it. To which is prefix'd a Compendious Welsh Grammar, with alk the Rules in English. Éš° Besides the Author's Collections from his own Reading and Observations, and what is contain'd in Dr. Davies's British-Latin Dictionary, This Work hath been greatly Im- proved out of Mr. Edward Lhwyd's Archaeologia Britannica, Dr. Wot- ton's Glossary, &c.—And there is likewise added, A Large Collection of British Proverbs. By Thomas Richards, Curate of Coychurch. Bristol : Printed and sold by Felix Farley, in Small Street. Sold also in London, by MIessrs. Knapton, Innys, Hilch, Davies, Clarke, Owen, &c. By R. Raikes in Gloucester, W. Williams, Bookseller, in Monmouth, and by all the Booksellers of the Principality of Wales. MDCCLIII.f [Price 6s.] ' [8vo.] THOMAS RICHARDS ydoedd enedigol o sir Forganwg ; a bu yn gwas- anaethu curadiaethau plwyfau Llangrallo£ a'r Coetty, yn y sir hòno * Gwel rhif 3, d.f. 1715. ·t [Y mae rhai o'r adluniau wedi eu hamseru 1759 ; ac y mae un o'r cyfryw yn awr ar fy mwrdd ; ond nid argraffiad newydd mo hono, namyn yr argraffiad cyntaf gyda gwyneblen newydd, yn amrywio rhyw ychydig baëh ôddi ŵrth yr un a roddir uchod. Ni elwir mo hono yn ail argraffiad. Yr argraffiad cyntaf ar ol un l753, sef yr ail argraffiad gwirioneddol, ydyw yr un a ymddangösodd o wasg Trefriw yn 1815, 8plyg, gyda rhai chwanegion, ac yn eu plith * Rheolau *））', ğ*. *g!! ä trydydd argraffiad allan yn Nolgellau ychydig ar ol hyny ; a'r pedwerydd, megys y mynegir uchod, Merth Tydfil. Gweler rhif 25, d.f. 1759.] yneg ym yr # [Coychurch (ar y ddalen enwol) yw yr enw Seisonig am Langrallo, yr hwn sy blwyf nid neppell o Ben y Bont ar Ogwyr.] 438 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1753 am 40 mlynedd._Yr oedd hefyd yn aelod gohebol o Gymdeithas y Cymmrodorion, Llundain ; a'r hon, yn yr oes hòno, yr oëdd agos holl lenorion a charwyr llenyddiaeth Gymreig yn gyssylltedig â hi.* Bu yn briod ddwy waith, a bu iddo ddau o blant. Bu mab iddo fyw i wth o oedran, ond yn orphwyllog. Bu farw Mawrth, 20, 1790, yn 80 oed.f Ymddengys y cyhoeddwyd pedwar argraffiad o'r gwaith hwn, a'r pedwerydd yn 1838, ym Merthyr Tydfil, a dywedir ei fod wedi ei helaethu yn fawr. 7. * Hosanna i Fab Dafydd, neu Gasgliad o Hymnau, o waith William Williams. Yr Ail Ran.j. Argraphwyd yn Mristo, gan E. Farley, yn y Flwyddyn 1753.” - Y mae yr hysbysiad eanlynol ar gefn y rhagddalen:–“Yr wyf yn meddwl printio Llyfr bychan oddeutu'r un Faintioli a, Hwn, a'i Enw “ Buddugoliaeth yr Efengyl,” yn un Gan, yn cynnwys wedi tri chant o Wersi. W. W.” Ni ddarfu i Mr. Williams fyth gyflawni y bwriad hwn o'i eiddo ; ac yr ydys yn tueddu i gredu mai yr hyn a drodd allan yn * Olwg ar Deyrnas Crist ' mewn cychwyniad ydoedd y Gân hon. * 8. * Welch Piety : or, A. Further Account of the Circulating Welch Charity Schools, From Michaelmas 1752, to Michaelmas 1753, &c. London : Printed by J. Oliver, in Bartholomew-Close. MDCCLIII.' 9. * Tour through Great Britain. 2 Wols. London, Printed. 1753.'$ 10. [* Undeb mewn Gwlad, neu Bregeth ynghylch y Newidiad diweddar a wnaed yn y Flwyddyn, yn eglurhau'r Peth ac yn dangos y Rhesymmau am hynny, tu ag at ddwyn Pobl i iawn farnu yn y Matter ymma ; ac i gadw Dydd Nadolig a Gwyliau eraill, ar yr Am- serau y maent yn awr wedi eu happwyntio i'w cadw. Ac ynghylch yr Amser y mae cadw Gwyl Cyssegriad Eglwysydd, yr hon a elwir yn gyffredin Gwyl Mabsant. A osodwyd allan yn Gymraeg, gan Josua Thomas, Offeiriad yr Eglwys Newydd yn Nhir Abad. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thos. Durston. 1758.” 12plyg : 24 tudalen.] JosUA THOMAS ydoedd enedigol o Penpes, ym mhlwyf Llanlleonfel, yn sir Frycheiniog. Cafodd guradiaeth Tir Abad yn 1739, ac ym- * Gwel Rhestr o Gymdeithas y Cymmrodorion, am 1759, 1762. t Ei Feddargraff ym Mynwent Llangrallo ; a Llythyr y Parch. J. Evans, Curad Coetty. # Gwel rhif 4, d.f. 1751. $ Warrington's History of Sowth Wales, second edition, note, pp. 451-2. 1754] . ]LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 439 ddengys ei fod yn gwasanaethu ei blwyf genedigol hefyd, a bu yn eu gwasanaethu hyd 1751 o leiaf.* [Yr oedd Mr. Thomas hefyd yn ficar Llanbister a Merthyr Cynog, fel y gwelir wrth gymharu rhif 6, d.f. 1752 ; canys diau mai yr un oedd awdwr y bregeth hon â chyfieithydd y * Fuchedd Gris'nogol.” Ni wyddai yr awdwr pa flwyddyn yr argraffwyd y “Bregeth ' hon, ac am hyny cyfleodd hi dan y flwyddyn 1752 : ond nid oes dadl nad yn y flwyddyn hon yr ymddangosodd.] 1754. 1. * Mer Difeinyddiaeth Iachus, Mewn Ffordd o Ymddiddan. A. gyfieithwyd gynt o'r Saes'neg, ac ynawr wedi ei ddiwygio o aneirif o o Feiau ac oedd yn yr Argraphiad cyntaf. Argraphwyd ym Mristo, gan E. Farley, yn y Flwyddyn 1754.” Argraffiad newydd a chyfieithiad diwygiedig o * Fadruddyn y Dif. inyddiaeth diweddaraf,' yr hwn oedd hen gyfieithiad o “ Marrow of Nodern Divinity ' gan “Edward Fisher.'f Y cyhoeddydd a diwyg- iwr y cyfieithiad ydoedd un Morgan Jones,f yr hwn oedd weinidog yr Ymneillduwyr yng Nghefn Arthan, o leiaf hyd y fl. 1774; canys *）… gynnorthwy y flwyddyn hòno o'r Drysorfa Bresbytér- ailC1Cl. 2. * Llaw Lyfr yw Ddarllen i'r Cleifion, gyda Myfyrdodau peraidd a gweddiau i'w harfer yn amser Clefyd, o waith yr Esgob Andrews. Ac a gyfieithwyd i'r Gymraeg gan Edward Roberts, Ciwrat; ynghappel St. Garmon, yn Sir Ddinbech, yn y flwyddyn o oedran Crist 1671. Angenrhaid i fôd gan bôb Teulu. " A brintiwyd yn awr, Tros Cadwalader Davies, o blwy Gwyddel- wern, yn Sir Feirionydd, yn y flwyddyn 1754.' Ymddengys i'r llyfryn bychan hwn fod 83 o flynyddoedd mewn llawysgrif, cyn ei argraffu. 16 o dudalenau 18plyg yw ei faint, ac nid oes enw argraffydd wrtho. * 8. * Gwirionedd y Grefydd Grist'nogol: a dull y Farn Fawr. SMewn tair Pregeth o waith diweddar Barchedig Mr. Riehard Rees, Gweinidog yr Efengyl yng Nghwm y Glo. Bristol : Argraphwyd gan S. Farley, yn y Flwyddyn MDccLIw.” [12plyg.] RICHARD REES (neu RICE) oedd enedigol o'r Gwernllwyn Uchaf, • ym mhlwyf Merthyr Tydfil, yn sir Forganwg, lle y saif yn awr ran o * Jones's Breconshire. * Gwel rhif 1, d.f. 1651. # [Ceir yn y dechreu lythyr.* At y Darllenydd' wedi ei arwyddo * Morgan Jones Mai 22, 1754,' oddi wrth ba un yr ymddengys fod hwn wedi ei gymharu â'r nawfed argraffiad Seisoneg a'i fawr ddiwygio.] $ Ysgrifau yn Llyfrfa y Dr. Williams, yn Llundain. 440 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1755 Gref a gweithiau haiarn Dowlais. Efe ydoedd perchenog y lle hwn, yng nghyd ag amryw leoedd ereill yn y gymmydogaeth. Efe a ym- unodd yn ieuanc â chynnulleidfa o Ymneillduwyr neu Bresbyteriaid yn y gymmydogaeth, a gyfarfyddent i addoli mewn capel bychan yng Nghwm y Glo, yr hwn sydd le yn ymyl y fan y mae y ffordd haiarn o Ferthyri Gwm Nedd yn cymmeryd y mynydd, a'r hwn oedd addoldy cyntaf yr Ymneillduwyr, a'r ammod-rwym a gawsant gan y Cadben David Jenkins, o Hensol. O'r cwch hwnw yr heidiodd holl hen Ymneillduwyr y wlad hòno, yr rhai a adwaenir yn awr wrth yr enw TJndodiaid, ac ereill a ystyrir yn uniongred. Yn amser y gwr hwn yr ymrwygodd y gynnulleidfa, ac yr adeiladwyd capel Ariaidd ac Undodaidd Cefn Coed y Cymmer ac Aberdar. Dywedir mai Arminiad ydoedd. Bu farw yn 1749.* Cyhoeddwyd y pregethau hyn wedi marwolaeth eu hawdwr, gan Mr. Philip Charles, ei olynydd yn y weinidogaeth.+ Efe a ordeiniwyd yn 1738, wedi - cael ei ddysgeidiaeth dan Mr. Perrot, yng Nghaerfyrddin ; ac fel y rhan fwyaf o efrydwyr y gwr hwnw, troes allan ym Arminiad neu Ariad. - 4. “| * Difyrwch y Pererinion, o Fawl i'r Oen, yn cynnwys Hymnau ar amryw Destunau o'r ysgrythyr lân.' Yr awdwr oedd Mr. David Jones, o Gaio, cyfieithydd Salmau Watts.f 5. * Llythyr Difrifol at Bechadur, ynghylch Cyflwr ei Emaid. . A gyfieithwyd i'r Gymraeg er Budd i'r Cymru. Argraphedig ym Mristo, gan E. Farley, yn y flwyddyn 1754.” 6. * Hosanna i Fab Dafydd, neu Gasgliad o Hymnau. O Waith W. Willia,ms. Argraphedig ym Mristo gan E. Farley, yn y Flwyddyn 1754.' '[* Tebygol mai trydedd ran o'r Hymnau dan yr enw * Hosanna i Fab Dafydd,” ydoedd yr un a nodir yma. Cyhoeddasid y rhan gyntaf yn 1751, a'r ail yn ì753, fel y gwelir dan y blynyddoedd hyny. Gan nad oes yr un llyfr dan yr enw hwn yn yr argraffiad o holl Emynau yr awdwr yn 1811, yr ydys yn tybièd mai yr hymnau a elwir. * Caniadau y rhai sydd ar y Môr ô Wydr, &c., i Erenin y Saint,' oedd y rhai hyn, a darfod argraffu y tair rhan yng nghyd, gyda chwanegiadau, dan yr enw diweddaf. Cynnwysai y tair rhan o'r * PIosanna,' &c., yr hymnau o 243 hyd 329 o'r argraffiadau presennol.'$] 7. •| * Life of Dr. Francis Mansell, Principal of Jesus College, Oxon. By Sir Leonel Jenkins.' -, 1755. 1. * Prif Addyse y Cristion. Y rhan Gyntaf, sy'n cynnwys, 1. Cyngor Difrifol i Rienifaethu eu Plant yn ofn ac Addysg yr Arglwydd * Y Beirniad, 1862, t. 245-6. + Y Beirniad, 1862, t. 246. # Gwel rhif 2, d.f. 1753. $ Llythyr Mr. Morris Davies, 1755] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 441 t II. Ysponiad Byrr ar y Catechism. III. Ychwaneg o Eglurad ynghylch Sacrament y Bedydd. IV. Addyse ferr ynghŷlch Conffir- masiwn, neu Fedydd Esgob. v. Eglurhad Sacrament Swpper yr Arglwydd, &c. Yr ail ran, sydd yn cynnwys, I. Annogaetheu difrifolI Gadw yn sanctaidd a chrefyddol Ddydd yr Arglwydd. II. I fynŷch Gymuno. III. I ymddwyn gyda pharchedig ofn'n Nhŷ Dduw, sef yr Eglwys. IW. I arfer Enw Duw gŷda pharch yn ein hymddiddanion cyffredin. v. Cyngor yn erbyn y Pechod o feddwdod. vI. Yn erbyn dywedyd celwydd. WII. I ymarfer y mawr Ddledswydd o weddio mewn Teuluoedd, mewn dull o amryw Lythyrau oddiwrth Weinidog Eglwys Loegr at êi Blwyfolion. O gyfieithiad Edward Wynne, Curad Llanaber. * Argraphwyd yn y Mwythig gan J. Cotton, a J. Eddowes. M.DCC.LW.' [8plyg.] Awdwr hwn oedd drydydd mab i Elis Wynn, ac y mae yn ei ddiwedd—* Hymnau a Charolau, o waith Mr. Elis Wynne, o Lâs- ynŷs.' [Gwaith Elis Wynn hefyd yw yr * Esponiad byrr ar y Catecism,' t. 16—43.] 2. *Welch Piety : or, A Further Account of the Circulating Welch Charity Schools, From Michaelmas 1754, to Michaelmas 1755. To which are annexed Testimonials Relating to the Masters and Scholars of the said School. In a Letter to a Friend. ., London : Printed By J. Oliver, in Bartholomew-Close, MDccLw.” 3. * Catechism Byrr a Buddiol. Wedi ei gymmeryd (gan mwyaf) o'r Saesoneg. Argraphwyd ym Mristo, gan E. Farley, yn y Flwyddyn 1755.' 25 tudalen 12plyg. ė «j 4. * Gwasanaeth Cyhoedd Eglwys Loegr ; Wedi ei addurno â LIw o Ddarluniadau Newydd Ystorïawl : A. Ddychymygwyd gan S. Wale; ac a Dorrwyd ar Efydd, gan Ravenet, Grignion, Scotin, Canot, Walker, a Ryland. Llundain : A Fwriadwyd gan Risiart Morys, LL.C.C. Ac i'w cael ganddo ef, yn y lle a elwir y Navy Office 1755.' Er bod y parotoad hwn wedi ei X?! y flwyddyn hon, buwyd wrthi am bymtheg mlynedd cyn i'r Llyfr Gweddi hwn gael ei gyhoeddi, yn cynnwys yr holl bethau a gyhoeddid gynt gyda'r Llyfr Gweddi cyflawñaf;* ac yr oedd yn werth dau gini, wedi ei rwymo yn hardd.+ 5. •| “Marwnad er Coffadwriaeth am y Parch. Griffith Jones. Gan B. Francis.' * Gwel rhif 12, 29, a 34, d.f. 1770. + Catalogue of Books in vol. ii. of Cambrian Register. 56 442 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1755 Y Griffith Jones hwn oedd wr a anwyd yn yr Allt Fawr, ym mhlwyf Llannon, yn sir Gaerfyrddin, ac a fu yn weinidog i'r Bedydd- wyr ym Mhen y Fai a Hengoed ; ond a symmudodd i America, lle y bu farw yn 1754, yn 59 oed.* 6. * Proposals for Enriching the Principality of Wales. By Giraldus Cambrensis. 1755.' * [Y mae Gwallter Mechain, yn ei gyfrolau Seisonig ar Amaethyddiaeth Cymru, yn mynych ddyfynu y gwaith hwn, ac yn llefaru yn uchel am dano.] 7. * Gosodedigaethau Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion yn Llundain. Dechreuedig ym mis Medi, 1751. A ail drefnwyd, a Guttunwyd arnynt yn unfryd, ac a Sierhawyd, gan yr Anrhydedd- us y Penllywydd, a'r holl Swyddogion eraill, gyda'r rhan fwyaf o'r Cyfeillion, mewn llawn Gynnulleidfa, yn eu Cyfarfod misawl, yn Nhafarn Carreg-Lundain yn Cannon-street, Ebrill. 4. 1753, ae hefyd yn Nhafarn yr Hanner-Lleuad yn Cheapside, Mai 7. 1755. Ich Dien TJndeb a Brawdgarwch Llundain: Printiedig i Wasanaeth y Gymdeithas, gan John Oliver yn Bartholomew-Close. MDCCLW. [Pris Swllt.] ' Y mae hefyd ragddalen Seisonig fel hyn:— * Constitutions of the Honourable Society of Cymmrodorion in London. Begun in the Month of September, 1751. Revised, unanimously Agreed upon, and Confirmed, by the Honourable the Chief President, and all the other Officers, and Majority of Members, in full Assembly, at their general Monthly Meeting, at the London Stone Tavern in Cannon-street, April 4, 1753, and also at the Half- Moon Tavern in Cheapside, May 7, 1753. Ich Dien Undeb a Brawdgarwch London : Printed for the use of the Society, by John Oliver in Bartholomew-Close. MDCCLv. [Price One Shilling.]' Llyfryn 4plyg o 52 tudalen yŵ yr uchod, gyda Chymraeg ar un tu a Seisonaeg ar y tu arall, hyd t. 14. O t. 15 hyd 26 Seisonaeg : t. 27 Cymraeg: t. 28 hyd 37 Cymraeg a Seisonaeg, fel yn y dechreu: t. 28 hyd 40 Cymraeg. Y gweddill a gynnwys enwau yr Aelodau.f [8. ' Gweledigaetheu y Bardd Cwse. Y Rhann Gyntaf. Hwn ydyw yr ail argraffiad o'r “Bardd Cwsg” (rhif 6, d.f. 1703). Cam- syniodd yr awdwr yn gryn bell wrth ei osod d.f. 1720 ; a gellir barnu nas gwel- odd ef gyfargraff cyfan o hono ; canys, megys y canfyddir, y mae y flwyddyn ar ei ddalenlenwol. Gweler yr * Hysbysiad ' o flaen argraffiad Caerfyrddin, 1865 ; a chymharer rhif 24, d.f. 1759.] * Thomas, Hanes y Bedyddwyr, t. 206. *f Llallawg. 1756] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 443 Argraphwyd yn Mwythig gan Thomas Durston, 1755.' 1 6plyg. *. 1756, 1. * Rhesymmau Protestant, Pa ham na fyddai yn Babist, mewn ffordd o Gwestiwn ac Atteb. Gwedi ei gyfieithu o'r seithfed Ar- graphiad ar hugain yn Saesoneg, er Budd i'r Cymru. Argraphedig ym Mristo gan E. Ffarley, yn y flwyddyn 1756.' 2. * A. Treatise on the Medicinal Waters of Llandrindod, in IRadnorshire, South Wales ; with some remarks on Mineral and IFossil Mixtures, in their native Weins and Beds ; at least as far as respeets their influence on Waters. By Diederiek Wessel Linden, M.D. London : Printed by J. Everingham and T. Reynolds, for the Author. And Sold by W. Owen, at EIomer's Head, Temple Bar. 1756.' [8vo.] [Dyn pur nwythig ydoedd awdwr y traethawd hwn, a fferyll yn ol urdd y Rhosgroesogion ; a gorchwyl anhawdd yn fynych yw dyfalu beth yw ei feddwl ğ golwg ar rinweddau iachaol y dyfroedd y mae yn ysgrifenu yn eu cylch. yhoeddodd lyfr arall ar ddyfroedd Llangybi, yn Eifionydd, yr hwn a gofnodir d.f. 1767, rhif 19.] 3. * Hyfforddiadau Eglur i'r jeuaingc a'r Anwybodus; yn cynnwys Eglurhâd hawdd a chryno o Gatecism yr Eglwys ; wedi ei Gymhwyso i ddeall a choffadwriaeth y Rhieni o'r synwyr salaf: Gan Esgob Synge. Ac wedi ei gyfieithu o'r seithfed Argraphiad. Gan L. Anwyl, Wicar Abergele. Mwythig: Argraphwyd gan T. Dupston.' 4. M| “Y Sacrament a'r Aberth Cristionogol.' Ef allai mai nid yma y dylai hwn fod, nid oes rhagddalen i'r un sydd ym meddiant yr ysgrifenydd. Deallwn wrth y rhagymadrodd mai gwaith Daniel Brèvint, D.D., ydyw. Rhydd y Parch. John Wesley ganmoliaeth uchel i'r gwaith bychan hwn. [Y mae y llyfr hwn wedi ei ragamseru bedair blynedd. Yr un ydyw â rhif 16, d.f. 1760, lle y gwelir ei enw yn gyflawn.] 5. %| • Cyfoeth i'r Cymru, &e. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Thos. Durston.' Ymddengys y rhaid i hwn fod y pedwerydd argraffiad o'r llyfr efengylaidd uchod.* 6. Welch Piety : or, A Further Account of the Welch Charity Schools, From Michaelmas 1755, to Michaelmas 1756. To which are annexed, Testimonials relating to the Masters and Scholars of the said Schools. Tn a Letter to a Friend. London : Printed by J. Oliver, in Bartholomew-Close. MDCCLWI.” * Gwel rhif 4, d.f. 1688; rhif 3, d.f, 1706 ; rhif 9, d.f. 1714; a hwn yma. - 444 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1756 7. * Golwg ar Deyrnas Crist, Neu, Grist yn bob Peth, ac ymhob Peth, &c. O Waith W. Williams. ~ Argraphedig ym Mristo gan E. Farley, yn y flwyddyn 1756.' Gwelsom o'r blaen* fod Mr. Williams yn bwriadu cyhôeddi llyfr o'r enw * Buddugoliaeth yr Efengyl, yn un gân yn cynnwys wedi tri chant o wersi.” Nid oes ammheuaeth mai y gân hòno wedi ei ßaethu yw y gwaith hwn, a'i gyhoeddi o dan enw arall a gWell. - 8. “Testament Newydd ein Harglwydd a'n Hiachawdwr Iesu Grist. Argraphwyd yn y flwyddyn MDCCLVI.' Nid oes enw argraffydd, ond y mae hysbysiad tu fewn i'r clawr, am swyddfa * J. Eddowes, Gwerthwr Llyfrau, ac Argraphydd, yn yr EIeol a elwir High Street, yn y Mwythig.” Nid oes gynnwysiad yn blaenori y pennodau ynddo. 9. * Cynhwysiad byr o Feddyliau'r Eglwys a ymgorpholodd dan y drefn hon, yn Sir Fonwy. Pa un sy'n ymgyfarfod yn bennaf, yn y Neuadd, yn y Pant-têg, ger llaw Pont-y-pool: yn agos i'r modd y Proffeswyd hwynt ar Ddydd ein HordeinaSsiwn, sef Dydd llun y Sulgwyn, 1756. - Argraphwyd yn y Bala gan John Rowlands.' Y mae yn amlwg mai nid amseriad argraffu y llyfryn hwn yw yr uchod, gan nad oedd John Rowlands yn argraffu yn y Bala hyd flynyddau ar ol hyn ; ac mai amseriad * Ein Hordeinassiwn ' ydyw, neu gorfforiad yr Eglwys, neu y gynnulleidfa ymneillduedig yn y IPant Teg. * 10. “| “Myfyrdodau ar y Pedwar peth Diweddaf Sef Angeu, Barn, Nêf, ac Uffern. Gan y Parchedig Mr. John Morgan, M.A., IPeriglor Matchin, yn Essex. Y Trydydd Argraphiad. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Thomas Durston, Tros William IE[ughes.' •* IDichon fod hwn yn bedwerydd argraffiad.f Yr oedd Mr. Morgan wedi bod yn gwasanaethu curadiaeth Llanfyllin, ac fel arwydd o barch, y mae yr argraffiad hwn wedi ei gyflwyno i drigol- ion plwyf Llanfyllin. 11. “| * A Short History of the Crown Manor of Creuthyn, in the County of Cardigan, South Wales. By Lewis Morris. 1751.' Y mae iddo gyflwyniad ' humbly presented to the Right Hon. * Gwel rhif 5, d.f. 1753. + Gwel rhif 1, d.f. 1707; rhif 3, d,f. 1714 ; rhif 5, d.f. 1745 ; a hŵn yma, 1757] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 4 A 5 Arthur Herbert, Earl of Powis, by L. M. Dee. 1756,' yr hyn a ddengys iddo fod bum mlynedd heb ei argraffu ar ol ei ysgrifenu. 12. * Ffurf Gweddi, I'w harfer ym mhob Eglwys a Chapel o fewn y Rhann honno o Brydain Fawr a elwir Lloegr, Tywysogaeth Cymru, a Thref Berwic ar Twid, ar Ddydd Gwener y Chweched o Chwefror nesaf; yr hwn a ordeiniwyd trwy Broclamasiwn i fod yn ddydd Ympryd a Darostyngiad Cyffredinol: I ymbil am Fendith oddi wrth yr Hollalluog Dduw ar Lyngesau a Byddinoedd Ei Fawr- hydi yn y cyflwr presennol hwn o Negeseuon Cyffredin ; ac hefyd i ymostwng ein hunain ger ei fron Ef, mewn dwys ystyriaeth o'i ddiweddar Gofwyad gan Ddaeargryn ddychrynllyd ac Estynedig, a deimlwyd yn neillduol mewn rhai gwledydd cymmydogol y sydd yn heddychol a chariadus a ni, ac mewn radd fechan gennym ein hunain hefyd: ac yn ganlynol er cael Maddeuant o'n Pechodau gwaeddfawr ni, i droi ymaith ei Farnedigaethau, ac er Parhaad o'i IDrugaredd Ef, yn Nodded y Grefydd Brotestanaidd a'n Breiniau ni, yn Ffynniant ein Gwlad ac er Llesaad y Brenhin a'r Frenhinol Deulu. Trwy Orchymyn hyspysol ei Fawrhydi. Llundain: Argraphwyd gan Tomas Bascett Argraphydd i Ar- dderchoccaf Fawrhydi'r Brenhin ; a chan Wrthrychiaid Rhobert Bascett. 1756.” 4plyg bychan ydyw, ac yn y llythyren ddu. Cynnwysa drefn y gwasanaeth boreuol, a gwasanaeth y-cymmun, ac o ddeutu 16 tu- dalen.* * 13. * Description of the Great Roads and cross Roads of England and Wales. 1756.” 1757. 1. ' Tystiolaeth y Credadyn am ei hawl i'r Nefoedd, neu, Gynnig byr tuag at Gysur Cristnogol, Neu lawenydd ysprydol. Ymha un y dichon y Cristion wneuthur ei hawl i'r Etifeddiaeth Nefol, &c. A gyfieithwyd gan Josuah Thomas. Argraphwyd yng Nghaerfyrddin, gan E. Powell, yn y flwyddyn 1757.' Yr oedd y llyfr yn Seisonaeg wedi ei gyhoeddi yn 1743; ond heb enw awdwr nac argraffydd iddo, ac yr oedd hwnw y trydydd argraff- iad, gyda chwanegiad. JosUAH THOMAS ydoedd fab i Thomas Morgan Thomas, amaethwr, ae a anwyd yn y Ty Hen, ym mhlwyf Caio, yn sir Gaerfyrddin, Chwefror 22, 1718. Efe a rwymwyd yn egwyddorwas i fasnachwr yn Henffordd. Efe a briododd foneddiges yn Llanllieni, yr hon * Llythyr y Parch. W. Thomas, Bwlch Newydd. 446 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. • [1757 ydoedd yn un o'r Bedyddwyr ; ac yntau a ymunodd â'r un gynnull- eidfa, ac a droehwyd yn 1740, pan yn 22 oed. Bu farw ei wraig gyntaf, a phriododd eilwaith, pryd y sefydlodd yn y Gelli, yn sir Erycheiniog, ae yr ymunodd â chynnulleidfa Maes y Berllan. Yno y dechreuodd bregethu, yn 1749, pan yn 31 oed; ae ordeiniwyd ef yn gynnorthwywr i'r hen weinidog. Yn 1754, pan yn 36 oed, efe a gafodd ac a dderbyniodd wahoddiad i gymmeryd gofal y gynnull- eidfa o Fedyddwyr yn Llanllieni. Gwelir iddo gyhoeddi y llyfryn ' hwn ym mhen rhyw dair blynedd ar ol ymsefydlu yno ; ond ei brif waith yw * Hanes y Bedyddwyr ym mhlith y Cymry.” Gadawodd hefyd lawer o ysgrifeniadau ychwanegol, o'r un natur, y rhai sydd yn cael eu cadw yn Llyfrfa Coleg y Bedyddwyr yn Bristol. Bu farw yn Llanllieni, yn sir Henffordd, Awst 25, 1797, yn 79 oed,* 2. “Y Garreg Wen. Pregeth ar 2 Pedr i. 10. Gan Timothy Thomas.' TIMOTHY THOMAS, brawd ydoedd i'r Josuah Thomas uchod, ae a anwyd yn 1720, ac felly yn rhyw ddwyflwydd yn ieuangach na'i frawd. IDaeth yntau yn bregethwr gyda'r Bedyddwyr, ae ymsefydlodd fel gweinidog yn Aberduar, ym mhlwyf Llan y Byddar, yn sir Gaer- fyrddin. Yr oedd yn awdwr amryw draethodau, a a bu farw Tach- Ywedd 12, 1768, yn 48 oed.* ~ .8. “Weleh Piety : Or, A Further Account of the Circulating Welsh Charity Schools, From Michaelmas 1756, to - Michaelmas 1757. To which are annexed, Testimonials Relating to the Masters and Scholars of the said Schools. In a Letter to a Friend. London : Printed by J. Oliver, in Bartholomew-Close. MDCCLUII.” 4. •|“Y Gwir Ddoethineb, Neu, Bregeth, &c. Gan Theophilus IEvans, P. Llanddulas Abercressin, &c. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thos. Durston.' 5. Gwersi i Blant a Dynion jeuainge, Mewn Dau Gatecism. I. Catecism Athrawiaethol yn fyrr, mewn Chwech o Wersi. II. Catecism Athrawiaethol ac Ymarferol, yn gryn helaeth, mewn Chwech o Rannau. Gyda Rhagymadrodd yn dangos yr Angen- rheidrwydd o Grefyddol Addysg. Gan Samuel Bourn. Wedi ei gyfieithu i'r Cymraeg, o'r Ail Argraphjad yn Saesonaeg gan Edward Evan. * Caerfyrddin : Argraphwyd gan Evan Powel yn M,DCC,LVII.' S. BoURN a anwyd yn Derby, yn 1648. Cafodd ei addysg yng INghaergrawnt. Ymunodd â'r Presbyteriaid, ac ymsefydlodd yn Caln, yn sir Wilts, yn 1679. Yn 1695, efe a symmudodd i Bolton, ae * Seren Gomer, 1825 ; Hanes y Bedyddwyr, gan D. Jones. *t Williams's Eminent Welshmen ; a Seren Gomer am Ionawr a Chwefror, 1823. 1757] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 447 wedi hyny i Turly, ger Wigan, yn sir Lancaster. Bu farw yn 1715, yn 67 oed. Y cyfieithydd— * EDWARD EVAN ydoedd fab i grydd o'r enw Sion Rhys Ifan Sion Hywel Gwyn, o Nant y Gerdinen [ger Aberdâr], yn y fl. 1716. Ymunodd yn ieuane â'r Ymneillduwyr yng Nghwm y Glo, ger Merthyr Tydfil, lle yr oedd y capel cyntaf a adeiladwyd yn yr ardal hòno, a'r hwn a adawyd yn hollol i syrthio yn adfeilion, pán adeil- adwyd hen gapel Aberdâr, yn 1751, a chapel Cefn Coed y Cymmer . ywedi hyny. Gan ei fod ef yn anneddu yr oehr arall i'r mynydd, yn Llwydgoed, efe a symmudodd ei aelodaeth i Aberdâr, wedi bod wyth mlynedd yn aelod yng Nghwm y Glo. Yn fuan daeth yn ddyn cyhoeddus, ac i arferyd ei ddawn mewn pregethu, a galwyd ef i weinidogaethu, ae ordeiniwyd ef yn 1772. Efe oedd Ty trydydd gweinidog yno. Yn ei farn yr oedd yn Galfinaidd ar y cyntaf, ond wedi hyny cofleidiodd Arminiaeth, ae efe oedd un o'r rhai cyntaf i alw ei hun yn Arminiad. Cymmerodd fferm o'r enw Ton Côch, yn y plwyf hwnw, i'w alluogi i gynnal ei deulu ; canys nid oedd addewid ei gynnulleidfa iddo ond 8p. yn y flwyddyn. Bu yno yn gweinid- ogaethu 25 mlynedd, sef hyd ei farwolaeth yn 1797,* yn 71 oëd. Am ei ymdrafodaeth â chyfieithu a chyhoeddi y llyfr hwn, dywed ei fab, JRhys Evans, yr hwn sydd yn awr (1858) yn 78 oed,f ddarfod i'w dad weled hysbysiad S. Bourn, mewn rhywle y pryd hyny, y rhoddai efe 10p. i bwy bynag a gymmerai arno gyfieithu a chy- hoeddi ei Gatecism ef. Mr. Edward Evan, yn gweled y cynnygiad yn haelionus, gan fod y byd yn gwasgu arno, y teulu yn fawr, a phobl ei ofal yn gwneyd ond ychydig iddo, a ymgymmerôdd ryw hir nos gauaf â chyfieithu y llyfr, ac aeth ag ef i Gaerfyrddin i'w ar- graffu. Pum cant ydoedd y rhif a argraffwyd. Gan ei fod wedi ei argraffu yn ywallus ac aflêr iawn, ni werthwyd ond ychydig o honynt, a bu Mr. Edward Evan yn golledwr o 7p. ar yr anturiaeth, er eifod wedi cael 10p. gan yr awdwr.i ddechreu. Dylesid dywedyd hefyd fod Mr. Evan yn fardd, wedi ei gyhoeddi a'i farnu yn ben-baràd mewn Gorsedd yn 1780 ; ac yr oedd yn meddu galluoedd barddonol cyfrifol, yn barchus, ae o ymddygiad moesol a chrefyddol. 6. “| * Gweledigaethau y Bardd Cwsg. Mwythig, Argraphwyd gan Thos. Durston.' Yr oedd hwn, ef allai, yn ail argraffiad.í [Yr ail argraffiad oedd yr un a ymddangosodd yn 1755 (rhif 8, d.f. 1755); a'r trydydd yw rhif 24, d.f. 1759. Ni bu un argraffiad yng nghorff y flwyddyií 1757.] * * 7. Rhai Hymrfau a Chaniadau Duwiol ar Amryw Ystyriaethau. Gan William Williams. Argraphedig yng Nghaerfyrddin, gan Evan Powel, 1757.? * [Yn ol y Newyddiadur Gwladgarwr (am Fedi, 1867), dydd h 9 a. i#šŷ'iÈŶi ( 67), ar y dydd hwyaf o'r * [Bu farw Rhys Evans ar yr ail o Fedi, 1867, wedi gorphen yr 88fed flwyddyn o'i oedran.] # Gwel rhif 6, d.f. 1703; rhif 6, d.f, 1720 ; a hwn yma, 448 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1758 Yw ė 8. M| * Yr Addoliad Cristnôgol neu dair Pregeth am fuddiol wran- dawiad y Gair, uno mewn Gweddi, a chanu Moliannau i Dduw, &c. Gan J ob Orton. Cyfieithwyd gan Evan Evans.” Yr Evan Evans hwn ydoedd y Prydydd Hir, tybygid. Ef allai mai ym mhellach ym mlaen o gryn lawer o flynyddau y dylai yr uchod fod. * 9. [* Llyfr Gweddi-Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau, a Chyneddfau a Ceremoniau eraill yr Eglwys, yn ôl Arfer Eglwys Loegr ; A Psalmau Dafydd, Fel eu maent bwyntiedig i'r Darllain a'i Canu yn yr Eglwysydd. Ynghyd a Nam yn un deugain Erthyglau Crefydd. * * Argraphedig yn y Mwythig, ac ar Werth yno gan Thomas Durston, Gwerthwr Llyfrau, l757.' 8plyg bychan.] 1758. 1. ' Pererindod ysprydol o'r Aipht i Ganaan, tan rith Breuddwyd. O Gasgliad y Pererin o waith hunan-ymholiad, yn Nyffryn ystyr- iaeth. «, Argraphwyd tros y Parch. David Jones, o Bont-y-Pwl. Caerfyrddin.' DAwLD JONEs a anwyd yng Nghwm Aman, sir Gaerfyrddin, yn 1741. Aeth i weithio ei gelfyddyd i sir Fynwy, a thueddwyd ef at ystyriaethau crefyddol trwy weinidogaeth Mr. Howel Harris. Efe a ymunodd â'r Bedyddwyr ym Mhen y Garn, ger Pont y Pwl, a dechreuodd bregethu yn ieuanc, ac ordeiniwyd ef yn weinidog iddynt yn 1778. Wedi bod yn gweinidogaethu yno o ddeutu deng mlynedd, efe a briododd Mrs. Hannah Jones, o'r Ddôl Goch, ger Castell Newydd yn Emlyn, ac aeth yno i fyw, ac am hyny y gelwir ef wedi hyny, ac yn yr amrywiol farwnadau am dano, yn Dafydd Jones o'r Ddôl Goch. Yr oedd ef yn ddyn o ysbryd duwioldeb a dawn rhagorol. Bu farw yn ddedwydd iawn Ionawr 21, 1792, yn 51 oed, a chladdwyd ef ym Mynwent Troed yr Aur, yn sir Aber- teifi.* 2. * Dull Priodas Mab y Brenin Alpha. Dull Priodas ysprydol rhwng Siloh a Sion, yn dangos Tragwyddol gariad Silo, Mab y Brenin Alpha, at ferch yr hen Amoriad. Sef ail ran o'r Pererindod ysprydol o'r Aipht i Ganaan. Argraphwyd yn y Mwythig, Tros Evan Ellis, o Blwyf Llanfi- hangel, yn sir Ddinbech, gan J. Cotton a J. Eddowes, 1758.' 3. * Hanesion yr hên oesoedd, sef, I. Dechreuad y Byd ; II; Ym- ddiddanion o'r Cynfyd; III. Rhwng Duw ac Adda ; Iv. Rhwng * Hanes y Bedyddwyr, argraffiad cyntaf, t. 250-l ; Hanes y Bedyddwyr, gan D. Jones, t. 694 ; Greal y Bedyddwyr, Ionawr, 1860. 1759] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 449 Satan, y Sarph ac Efa ; v. Rhwng Duw a Noah. O waith Thomas Williams, Merchant Taylor, o Dâl y Bont, yn agos i fangor. IRhif. 1. IPrintiedig yn Llundain.' 4. * Welch Piety : Or, A Further Aecount of the Circulating Weleh Charity Schools, From Michaelmas 1757, to Michaelmas 1758. To which are annexed Testimonials Relating to the Masters and Scholars of the said Schools. In a Letter to a Friend. London : Printed by J. Oliver, in Bartholomew-Close. MDCCLWIII.” 5. * Aleluwia, Neu Gasgliad o Hymnau. O waith William Williams, Gweinidog o Eglwys Loegr. Y Drydedd Argraphiad.* Argraphwyd ym Mristo, gan E. Ffarley a'i Mab, yn y flwyddyn M,DCOL,WIII.” • * 6. * Lloffion Prydyddiaeth, Sef ynghylch chwech a deugain o Ganiadau duwiol. O waith Mr. Rees Prichard, Gynt Ficcer Llanymddyfri. Argraphwyd yn Llundain, gan Joan Olifer. MDCOLVIII.' Golygydd a chasglydd y * Illoffion ' hyn ydoedd Mr. G. Jones, Llanddowror.f 7. * Catecism Byrraf. A. Gyflwynwyd gan y Gymmanfa o Ddifynyddion yn Westminster, i'r Ddau Dy o Barlament, a chwedi ei Gymmeradwyo ganddynt, Yn cynnwys Egwyddorion y Grefydd Gristnogol. Ynghyd a Phrofiadau Ysgrythyrol. Argraphwyd yn Llundain yn y Flwyddyn MDCCLVIII.' 8. “Yr Amonjad, a'i Lwynog Wedi ei ddal, mewn byr Draeth- awd ar Neh. iv. Bennod. iii. Adnod. Gan John Morgan gynt Gweinidog yr Efengil yn Llanwenarth yn Sir Fynwy. Argraphwyd yn y Mwythig gan Stafford Prŷs, Gwerthwr Llyfrau, tros Hugh Evans, 1758.” «* 9. “| * A Catalogue of the Estate of the Duke of Powis, with Elans. 1758.” 1759, 1. * Dewisol Ganiadau yr Oes hon, yn ddwy rann, y rhann gyntaf sydd yn cynnwys Englynion, Cywyddau ac Awdlau, a waith yr Awdur- iaidGoreu yn yr oes Bresennol. Yr ailran. CarolauPlygain a Cherddi Newyddion na fuont yn argraphedig erioed o'r blaen ; o waith * Gwel rhif 5, d.f. 1744 ; rhif 7, “d.f. l745 ; rhif 4, d.f. 1746 ; a rhif 3, d.f, l747. + Yr ail argraffiad yw o'r * Pigion' hyn ; gwel rhif 9, d,f. 1749. 57 450 LLYFRYDDIAETH Y CYMIRY. [1759 Llawer o Feirdd Cymru. A gasglwyd ae a Gyfansoddwyd gan IHugh Jones, Llangwm. ~ Argraphwyd yn y Mwythig.' Dywedir y bu tri argraffiad o'r llyfr hwn. Yr oedd Hugh Jones, o Langwm, Dafydd Jones, o Drefriw, ac Elis Roberts, y cooper, yn gyfoeswyr, ac yn gyfeillion gwresog. Crach-brydyddion oedd y tri, a hoff iawn o gwmmi Syr John Heidden ; a'r tri yn fath o ddigrifwyr ; canent yn ddigrifol a chellweirus, yn ol fel y byddai y cwmni, ac yn aml gwnaent wawd o bethau crefyddol. Y mae eu gwaith yn gymmysg o bob athrawiaeth, a llawer o sawr Pabaidd ar garolau Hugh Jones. Yr oedd yn ei amser goreu o'r fl. 1740 i 1780.* 2. * Y Prif Feddyginiaeth, sef Physigwriaeth yr Oesoedd gynt, neu Ffordd hawdd a Naturiol i Jachau y rhan fwyaf o Glefydau. Wedi ei gyfieithu i'r Gymraeg, allan o'r pummed argraphiad yn Saesoneg, er lles i'r Cymru. Argraphwyd yn y Mwythyg ac ar werth yno gan Stafford Prys Gwerthwr Llyfrau 1759.” Wrth y rhaglythyr y mae ' J. E.,” h.y. John Evans, o'r Bala, ae wrth y rhagymadrodd y mae * J. W.,' h.y. John Wesley ; canys cyfieithiad ydyw o'r llyfr a elwir ' Wesley's Primitive IPhysick,' wedi ei gyhoeddi a'i gylch-daenu yng Nghymru trwy offerynoliaeth y Methodistiaid Calfinaidd ac yn eu plith, un a deugain o flynyddau cyn i ddilynwyr John Wesley ddechreu gweinidogaeth Gymraeg yn y Dywysogaeth. Gan nad oedd ond llythyrenau cyntaf enwyr awdwr wrtho, nid oedd ond ychydig yn gwybod mai Mr.Wesley ydoedd yr awdwr ; ped amgen, y gallasai rhagfarn luddias rhai dall- bleidiol i'w ddefnyddio, a pheri iddynt ofni ei gyfarwyddiadau i'r corff, yn gymmaint ag yr ofnent ei bethau ysbrydol i'r enaid. Yr oedd y cyfieithydd yn adnabod gor-ragfarn y Methodistiaid Cymreig yn dda, ac am hyny efe a gelodd yr enw yn llawn. Felly y gwnaed â'r amrywiol ddarnau ereill o'r eiddo y Mrd. John a Charles Wesley, pan y rhoid enw Mr. Whitfield yn llawn wrth y darnau hyny o'i weithiau ef a gyhoeddwyd.f Am y cyfieithydd,— JoHN EwAN8, ganwyd ef yng Nglan yr Afon, ym mhlwyf Gwrec- sam, yn 1723; ond ei rieni a symmudasant yn fuan i Adwy'r Clawdd, yn yr un plwyf. Dangosodd hoffder mawr mewn darllen yn ieuanc iawn. Gosodwyd ef yn 13 oed i ddysgu gwëyddiaeth. Dygwyd ei feddwl dan argraffiadau crefyddol, yn bênaf, trwy ddarllen “ Saith Bregeth Robert Russell.” Yn 1741, aeth rhyw amgylchiadau ag ef i breswylio i'r Bala, lle yr arosodd hyd ei farwolaeth, ac adwaênid " Y Gwyliedydd, Mai, 1827, t. 149, a Chwefror, 1828, t. 59 ; Williams's JDictionary of Eminent Welshméns. t Gwel rhif 14, d,f, 1750 ; rhif 3, d,f, 1751 ; a rhif 14, d.í, 1752. 1759] LLYFRYDDIAETH Y CYMIRY. 451 ef wrth yr enw “ John Evans o'r Bala.' Priododd Margaret, merch Morris ab Robert, un o'r Ymneillduwyr Presbyteraidd oedd yn y IBala. Ymunodd â'r Methodistiaid, a dechreuodd bregethu tua'r flwyddyn 1765, pan yn 42 oed, tybygid. Yr oedd yn ddyn o ddeallt- wriaeth cryf, ae o wybodaeth gyffredinol helaethach na nemawr o gynghorwyr Methodistaidd yr oes hòno. Yr oedd wedi gwrteithio adnabyddiaeth dda o'r iaith Seisoneg, fel ag i allu gwneyd defnydd o lyfrau yr iaith hòno, a chyfeillachu ynddi. " Yr oedd ei olwg a'i ymddygiad yn syth, hardd, a boneddigaidd. Yr oedd hefyd, o lblegid ei wybodaeth helaethach, yn llawer mwy haelfrydig ei feddwl, a mwy diragfarn na chyffredin o sectwyr ei oes. Bu yn offerynol, gyda chynnorthwy ei gymmydog cyfoethocach, ond o'r un argraff, sef Mr. T. Ffoulkes, i gyfieithu a chyhoeddi Pregethau Charles Wesley, a * Rheolau yr Unol Gymdeithasau,” &e.* 3. * Ffurf Gweddi i'w Harfer ym mhob Eglwys 16 Chwef. 1760. Llundain. MDCCLIx.'f 4. “Y Garreg Wen, Neu Draethawd bychan, ymherthynas i Sicrwydd; ymha un yr amlygir, 1. Fod Sicrwydd yn Gyrhaeddadwy yn y bywyd hwn. 2. Sicrwydd o ba beth sydd gyrhaeddadwy. 3. Yr angenrheidrwydd i ymofyn am dano, a'r budd o'i gael. 4. Pat fodd i'w gael. Gan Timothy Thomas.” Tybygir mai y bregeth ar 2 Pedr i. 10,# wedi ei helaethu i draeth- awd, yw hwn. 5. * Gwagedd Mebyd a Jeuengtyd, yn yr hwn y dangosir Natur lygredig pobl jeuangc, ac y cynhygir y moddion er eu Diwygiad. Sef Rhai Pregethau a bregethwyd yn Hand Alley, yn Llundain, ar Ddymuniad amryw o rai jeuainge. Gan Daniel Williams, D.D. Y drydydd Argraphiad.$ Llundain Argraphwyd yn ol cyfarwyddiad Ewyllys Diweddaf yr Awdwr. 1759.” 6. “Blodeugerdd Cymru, sef Casgliad o Ganiadau Cymreig gan amryw Awdwyr o'r oes ddiweddaf. Yr hwn a gynnwys draethiadau Duwiol, a Diddanol; y rhai na fuont yn gyhoeddedig mewn Argraph o'r blaen. O gynnulliad David Jones o Drefriw. Argraphwyd yn y Mwythig ae ar werth yn gan Stafford Prys, Gwerthwr Llyfrau. ® Bydded hysbys i'r TCymru, fod Llŷfí Dewisol Ganiadau yr 9es Hon, yn awr yn yr Argraphwasg, ać a fydd yn barod ynghylch Gwyl Mihangel, 1759. Prisï8s.”| * Methodistiaeth Cymru, cyf. i. t. 482, &c. t Llythyr Mr. Ben. Davies. # Gwel rhif 2, d,f. 1757. $ Gwel rhif 1, d.f. 1789. ; ni welais ond y ddau hyn o'r tri. || Gwel rhif 1, dan y flwyddyn hon, 452 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1759 IFe allai y dylasai hwn fod flwyddyn yn ol : nid oes genyf ond yr hysbysiad uchod i amseru y ddau y flwyddyn hon. 7. Sicerwydd Ffydd, wedi ei agoryd a'i gymhwyso ; Sef, Sylwedd amryw Bregethau ar Heb. x. 22. Gan y Parchedig Ebenezer Erskine. Athro'r Celfyddydau. Gweinidog yr Efengyl yn Sterling, yn Seotland. Gan William Williams, Gweinidog o Eglwys Loegr. Caerfyrddin, Argraphwyd gan Evan Powel, yn Heol y Prior, yn y Flwyddyn, 1759.” 130 tudalen 8plyg. Y mae yn ei ddiwedd Hymn gan D. R., sef Daniel Rowlands, Llangeitho, yn ddiau, yr hwn a gyd-weithredai â'r cyfieithydd, ac ai eefnogai, sef Bardd Pant y Celyn, yng nghyhoeddiad y llyfryn hwn. Yr awdwr,— EBENEZER ERSKINE a anwyd ym mhentref Dryburgh, yn Seotland, yn 1680, o'r lle y diarddelasid ei dad am Anghydffurfiaeth yn 1662. Cafodd ei ddysgu yn Edinburgh, ac yn 1705 efe a ym- sefydlodd fel gweinidog plwyf Portmoak, lle y bu 28 o flynyddoedd, ae ymsymmudodd i Stirling yn 1783. Yna ymwahaniaethodd yn yn ei opiniynau oddi wrth lysoedd eglwysig Scotland, yr hyn a der- fynodd yn ei waith yn cydsynio, ac yn cydweithredu ag ereill yn sefydlu Presbyteriaeth Ymwahanol. Bu farw yn 1756, yn 76 oed.* 8. ! Traethiad am y Wisg-Wen Ddisglair, Gymmwys i fyned i Lys y Brenhin Nefol; sy'n cael ei gwisgo am y dyn noeth truenus: neu Amlygiad o ddirfawr driieni Dŷn, trwy bechod ; ac o'i waredig- aeth gyflawn, a'i jechydwrjaeth ardderchog ef, trwy Jesu Grist: lle y dangosir, yn helaeth, am Gyfiawnhâd a Sancteiddhâd, yn ol yr Ysgrythurau. Yn gyttunol, fwyaf i gyd, â Chyffes-ffydd, a osod- wyd allan yn y Fl. 1689 ; â Chatecism y Gymmanfa ; ac â'r rhan athrawiaethol o Erthyglau Eglwys Loegr. Gan Tim othy Thom a s. Caerfyrddin, Argraphwyd tros yr Awdur, Gan E. Powel 1759.' [18plyg.: 368+12=380 tudalen.] [Y mae yn y dechreu lythyr * At Eglwys Iesu Grist yr hon sydd yn cyfarfod ynghyd ar brydiau yn Aberduar, Penycoed, Bethel a Bwlchyrhiw,” dyddiedig yn y * Maes, ym Mhencarreg, Ion. 1. 'l756.'] Argraffwyd hefyd ail argraffiad yn * Dolgelleu : gan T. Williams, gwerth 2s. 6ch.” tua 1800. 9. * Pererindod ysprydol o'r Aipht i Ganaan, Tan rith Breuddwyd O Gasgliad y Pererin, allan o waith Hunan-ymholiad, yn Nyffryn ystyriaeth. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Stafford Prys, tros Evan Ellis, o'r Bryn-caled, Ymhlwyf Llangwm, yn Sir Ddimbech. MDCOLIX.' * Encŷelopaedia Britannica. 1759] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 453 Ail argraffiad ;* hwnw yn y Deheu, a hwn yn y Gogledd. Mae yn debyg mai llyfrwerthwr teithiol oedd Evan Ellis, yr hwn oedd y ìlynedd yn byw ym mhlwyf Llanfihangel Glyn Myfyr, ond erbyn eleni wedi symmud i blwyf Llangwm. 10. * Myfyrdod y Claf, o waith y Parchedig Peter Williams. Caerfyrddin, Argraphwyd gan Evan Powell.' 11. * Egwyddorion y Grefydd Grist'nogawl yn Gymraeg Er Lles- had Ieuengctid Cymru. Megis y gosodwyd hwynt allan mewn Catechism Byr, gan y Parchedig Gymanfa o Ddifynyddion yn West- minster, 1647. Oddieithr rhai Pyngeiau yn y Dechreu ; A Bedydd gwedy ei eglurhay trwy'r yserythyrau yn ol Barn y. rhai a Gam- Henwir yr Ailfedyddwyr. Wedi eu Dosparthu yn byngciau ar Wahan, ai profi trwy eglur a phenderfynol Leoedd o'r Scrythyrau mewn cyflawn eiriau fel y rhannodd y parchedig Mr. W. E.f hwynt. Ym Mristol, Argraphwyd gan John Grabham. 1759.' Catecism y Gymmanfa ydyw, wedi ei gyfaddasu i'r Bedyddwyr, trwy gyfansoddi darn newydd ar fedydd, yn lle yr un gwreiddiol sydd yn pleidio bedydd babanod. Cyfaddaswr yr argraffiad hwn at wasanaeth y rhai arddelent fedydd trwy drochiad noeth, ydoedd ABEL MORGAN, meddir, sef mab i Abel Morgan, awdwr * Cordiad yr Ysgrythyrau.' 12. * EIistory of Modern Enthusiasm. By T. Evans.' [8vo.] Hwn, meddai ei ŵyr, Theo. Jones, awdwr “ History of Breeonshire,' wrth Syr Samuel R. Meyrick, awdwr * History of Cardiganshire,” ydoedd gwaith diweddaf awdwr “ Drych y Prif Oesoedd.' [Nid cywir hyn, canys ymddangosodd y Bregeth ar y Pechod yn erbyn yr Ysbryd Glân, yn 1760. Gweler rhif 2, dan y ïŵŷãdŷn hòno.] 13. * Constitution of the Old Cymmrodorion Soeiety, with List of Members, 1759.” 4to. 14. * A Plain Disquisition on the indispensable Necessity of fortifying and improving Milford Haven ; containing likewise an attempt to demonstrate the advantages that will arise from it to this nation, with some hints on the prosecuting schemes. To which is annexed an exact Map of the harbour, drawn after a very late Survey. Addressed to a patriotic member of Parliament. London, 1759.” 8vo. 15. * History of Great Britain from the first inhabitants thereof, * Gwel rhif 1 a 2, d.f, l758. + Gwel rhif 2, d.f. 1707. 454 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. ' L1759 till the death of Cadwalader, Hast King of the Britains, &c. By · John Lewis, Esq. Barister at Law.” Folio. 16. * Catecism, neu Egwyddorion Crefydd. Wedi eu haddasu at Gyrhaeddiad Pobl ieuaingc a Phlant ; gyda Phrofiadau Ysgrythurol. Gan Henry Read. Caerfyrddin, Argraphwyd gan J. Ross, yn Heol Awst, tros y IParch. Mr. Josia Rees, o Gelli-onnen ; Ac ar Werth gan Mr. Jones, Gwerthwr Llyfrau, yn Aberhonddu ; a Mr. Rhyddero, Gwerthwr Llyfrau, yng Nghaerfyrddin. (Pris Dwy Geniog.)' 17. ' Cofrestr o Gymdeithas y Cymmrodorion yn Llundain: Gwyl Dewi, 1759. A Sylfaenwyd Fis Medi 1751, Er anrhydedd eu Gwlad a'u Hiaith, cynnyddiad Cyfeillgarwch yn eu plith eu hunain, a Gwybodaeth Anianol ym mhlith y Cymry yn gyffredinol: Ac a. ymgyfarfyddant yn Nhafarn yr Hanner-Lleuad yn Cheapside, yn yr hwyr, y Mercher cyntaf o bob mis trwy'r Flwyddyn. Argraphwyd yn Llundain: Gan William Roberts, Printiwr y Gymdeithas. M.DCC.L.IX.' 18. * Aceldama neu Faes y Gwaed. Sef Hanes alaethus o'r Anghyfanedd-dra gressynol sy'n amgylchu Trigfannau Rhyfel. Gwedi ei gymmeryd allan o Ddau Lythyr a Serifennwyd yn gyntaf yn y Jaith Germanaidd (neu Dutch) gan y Parchedig Mr. Sorge yn Shilberg, yn Newmark ar y 13 a'r 14 o Hydref, yn y Flwyddyn 1758, at ddau o'i Gyfeillion. Wedi ei gyhoeddi yn Saesonaeg gan y Parchedig Mr. George Whitfield. A'i gyfjaethu i'r Gymraeg gan y Parchedig Mr. Daniel Rowland. Ac ar werth gan y Parchedig Mr. Peter Williams. Argraphwyd yng Nghaerfyrddin, gan Evan Powell, yn Elwyddyn 1759." - Y mae ei gyfarchiad at ei * Anwyl Gydwladwyr,' gan y Parch. P. Wii!iams. 19. ' Gwybodaeth o Iechydwriaeth yn werthfawr yn awr Angeu. Gwedi ei wirio mewn Pregeth. A bregethwyd Jonawr 4, 1759.' ar farwolaeth y Parchedig Mr. James Hervey, A.M. Periglor Weston Favel yn Sîr Northampton. Gan W. Romaine, A.M. Gweinidog St. Dunstans Orllewinol yn Llundain. A Gyfieuth- Wyd i'r Gymraeg gan J. Thomas. yr hwn a ehwanegodd chwech o Hymnau. * ,Å;graphwyd yn y Mwythig gan Stafford Prŷs Gwerthwr Llyfrau. 1759] LLYFRYDE)IAETH Y CYMRY. 455 *. JoHN THOMAS ydoedd enedigol o Fyddfai [ger Llanymddyfri], yn sir Gaerfyrddin. Dechreuodd grefydda gyda'r Methodistiaid. IBu beth amser yng Ngholeg Trefecca, tan nodded Arglwyddes Huntingdon. Ymunodd â'r Ymneillduwyr, ae ordeiniwyd ef yn y Cae Baēh, ger Llandrindod, sir Faesyfed ; a gweinidogaethai hefyd yn Rhaiadr Gwy. Teithiai lawer trwy Gymru; bu farw yng INghaerfyrddin. Cyhoeddwyd ei Hunan-Fywgraffiad, ym mhen llawer o flynyddoedd wedi ei farw, o dan y teitl canlynol :— * Rhad Ras neu Lyfr Profiad, Mewn byr Hanes am Ddaioni yr Arglwydd tuag at ei wael wasanaethwr Ioan Thomas (Awdwr , Caniadeu Sion) o'i febyd hyd yma. Deuwch chwi y rhai a ofnwch IDduw a mynychaf yr hyn a wnaeth efe im henaid. Psal. Abertawy, Argraphwyd gan J. Woss. Lle yr argreffir pob math o lyfrau am bris rhesymol. 1810.' 20. * Hosanna to the Son of David; or, Hymns of Praise to God, For our Glorious Redemption by Christ. Some few translated from the Welsh Hymn-Book, but mostly composed on new Subjects. By William Williams. ,„iswl Printed by John Grabham, in Narrow-Wine-Street. 59. [Hwn ydyw Llyfr Hymnau Seisoneg Cyntaf W. W. Y mae yn cynnwys 5l o Hymnau ; a dywed Charles mai yn ei ddyddiau boreuol y cyfansoddodd yr awdwr hwynt.*] 21. % An Account of the Conversion of Edward Lee, a Malefactor, Who was executed at Haverford-West, in Wales, for a Robbery. In a Letter from Mr. Cenniek to his Friend in London. The Second Edition. Lomdon, Printed amd Sold by M. Lewis in Paternoster-Row, near Cheapside. 1759.” 22. * Social Religion Exemplifi'd, in an Aeeount of the first Settlement of Christianity in the City of Caerludd. By Matthias Maurice. London. 1759.' Y mae yn ei ddiwedd 69 o enwau Cymreig, a grybwyllir yn yr ymddyddanion. 23. •| A Plain Disquisition on the indispensable Necessity of . Fortifying and Improving Milford-Haven. 1759.' Y mae ynddo ddarlunlen fawr a chywir o'r llongfa hòno. [Yr un yn ddiammheu â rhif 14, dam y flwyddyn hon.] 24. [' Gweledigaetheu y Bardd Cwse. Y Rhann Gyntaf. Argraphwyd ym Mwythig gan Thomas Durston, 1759.” 16plyg. * Llythyr Mr. Morris Davies. 456 LLYFRYDDIAETH Y “CYMRY. [1760 Y trydydd argraffiad o rif 6, d.f. 1703. Y mae yr argraffiad hwn ac un 1755 ° yn cyfateb yn gwbl i'w gilydd ym mhob peth, oddi eithr y flwyddyn ar y tudalen cyntaf, yng nghyd â rhyw ychydig bach o wahaniaeth argraffwaith yn y tudalen diweddaf, îï5 y crybwyllir am “Y Llyfrau a argraphwyd ac sydd ar werth gan Tho. Durst5m.” Tebygol, gan hyny, mai yr un argraffiad yw y ddau, ac nad oes dim newydd yn argraffiad 1759, ond yn unig dalen yr enw a «lalen yr hysbysiadau.”] 25. [* Antiquae Linguae Britannieae Thesaurus : being a British, or Welsh-English Dictionary . . . . By Thomas Richards, Curate of Coychurch. Bristol: Printed by Felix Farley in Small-Street, for Bemj. Dod, at the Bible and Key in Ave-Mary Lane, near St. Paul's, London. M DOC LIX. - £35- The Welsh Grammar may be had alone, Price 1s.” [8vo.] Yr un argraffiad yw hwn â rhif 6, d.f. 1753, gyda gwyneblen newydd, ag ynddi beth cyfnewidiadau a rhai chwanegion. Yn 1753 yr ymddangosodd yT* Thesaurus' gyntaf ; ac ni bu ail argraffiad o hono tan y fl. 1815 ; ond ceir, imegys yr awgrymwyd, ambell gyfargraff â'r fl. 1759 wrthynt ; ond nid oes dim gwahaniaeth arall.] 26. * [Caraetaeus, a Dramatic Poem : Written on the Model of the Ancient Greek Tragedy. By the Author of Elfrida. The Se- cond Edition.' London, MDCCLIX, 8vo. Yr awdwr ydoedd y Parch. WILLIAM MASON, yr hwn ydoedd fab i wr llên yn swydd Gaerefrog, lle y ganed ef yn y fl. 1725. Cafodd ei ddysg ym Mhrif- ysgol Caergrawnt. Ysgrifenodd lawer o ganau heb law “Caractacus' ac * Elfrida ;' megys, “Isis,” “The English Garden,” ac “Ode to the Naval Officers of Great Britain ;' ysgrifenodd hefyd gofiant ei gyfaill y Bardd Gray ; ac amryw gerddi dychan dan y ffugenw Mae Gregor. . Yr oedd yn beriglor Aston, yn un ō gaplaniaid y brenin, ac yn rhaggeiniad Eglwys Gadeiriol Caerefrog. Bu farw yn 1797. Gweler rhif 4l, d.f. 1774.] 1760. 1. * Y Gymraeg yn ei Disgleirdeb, neu Helaeth Eirlyfr Cymraeg a Saesnaeg, yn Cynwŷs llawer mwŷ o Eiriau Cymraeg nag sŷdd yng Eirlyfr y disgawdr Sion Dafis o gymraeg a Lading. Yn gyntaf, yn hysbysu Meddwl y gymraeg ddieithr, Drwŷ Gymraeg Mwŷ cyn- nefinol: Yr hŷn sŷ Gyfleus, a Deunyddiol iawn i bawb a Ewŷllys- iont ddeall a ddarllennont yn gymraeg. Yn Ail, yn Dangos y gwir Saesnaeg i Bob gair Cymraeg. Ac yn ddilynol, y modd i Gysylltu, sef i (ysbelio) pôb gair yn gywir yn y gymraeg a'r Saesnaeg. Ag a helaethwyd ag argraphyddol henwau gwledŷdd, Gosgorddau, a Dinasoedd, Trefŷdd, a mannau (ym Mrydain fawr, a rhai Dros y * [Hysbysiad i argraffiad Caerfyrddin, 1865. > Yr wyf yn ddyledus -i · syberwyd y Parch. Charles Williams, D.D., Penaeth Coleg Iesu, Rhydychain, am gydnabyddiaeth â'r argraffiad hwn.] 1760] ILLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 4ô7 Môr:) Yn yr Hên Gymraeg, a'r Bresennol saesnaeg. At yr hyn a . chwanegwyd, Eglŷr, a hylaw Athrawiaeth, (i'r Cymry) -am gywir Adroddiad y Saesnaeg ; Drwy fŷrr hyfforddiad yn yr iaith gymraeg. Gyda phriodolder ddeunydd neu Arwŷddoceaed yr hôll orddiganau, a'r Attalion; sy'r Awron yn Arferedig yn y gymraeg a'r Saesnaeg : Ag yn Angenrheidiol eu Deall gan Bôb Darllennŷdd. A Gasglwyd ar y Cyntaf, Drwŷ ddirfawr boen, a Diwydrwydd Thomas Jones, ac yn awr a ddibennwyd, gan Richard Morris, o Lanmihangel, tre'r Beirdd yn Sir Fôn. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Stafford Prys, tros Llywelyn ab Joan, o blwŷ Llan-ddona yn Ynys Fôn, 1760.” [16plyg, neu 8plyg bychan: o gylch 400 o dudalenau.] [Ar y ddalen gyferbyniol ar y llaw dde, cawn yr un enwad hirfaith yn Seisoneg; a'r argraffeb a red fel hyn :–“ Shrewsbury : Printed by Stafford Prys, for Lewis Jones, of the Parish of Llan-ddona, in the Isle of Anglesea. 1760.” * Richard Morris, of Temple St. Mihangel Town” y gelwir gorphenwr y gwaith ar y rhagddalen Seisoneg. Cynnwysa y gwaith hefyd * Henwau (Physygawl) Lysiau'r ddaear, Coed, a Ffrwythau Coed, yn Gymraeg a Saesnaeg ;' yr hyn ni chrybwyllir ar y ddalen enw, er meithed yw. O “Botanologium' y Dr. Davies y cymmerwyd yr * henwau' Cymreig hyn, ac amcanwyd gosod eu henwau Seisonig i mewn yn lle rhai Lladin y Doethor. Lleinw y “Rhagymadrodd,' yng nghyd â'r * Achosion am drefn y llyfr hwn,” 28 tudalen ; ac ar y diwedd tanysgrifa y gorphenydd ei enw–“ Richard, ab Morus, ab Rowlant, ab Robart.'] gellir galw hwn yn ail argraffiad, wedi ei ddiwygio a chwanegu ato. 2. * Pregeth, yn dangos beth yw Natur ac Anian y Pechod yn erbyn yr Yspryd Glân. Gan T. Evans, Wicar Dewi, yn Aber- honddu. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Stafford Prys, yn y Flwyddyn 1760.” Maint hwn yw 23 tudalen [16plyg]. Ymddengys y dylasai * History of Modern Enthusiasm,'f fod yn ddiweddarach, neu gwelir mai nid hwnw ydoedd gwaith diweddaraf yr awdwr. [Ail gyhoeddwyd y Bregeth hon yn yr Haul am 1865, t. 297. Dyddir y Rhagymadrodd—* At y Darllenydd,' yn “Llwyn-Einon, yn Llangammarch, o fewn Gwlad Fuellt. Dydd Calan Mai 1759.” Cynnwys y llyfryn 24 ô dudalenau, ond bod dau o honynt yn hysbysiadau, a'r trydydd yn wyn.] 3. T| “Porthor Ysprydol, sef Galwad i bawb i ymgeisio a Duw. Gwedi ei osod allan gan John Prys. Argraphwyd yng Ngwrecsam, gan R. Marsh.' Tebygol mai John Prys o Ial, y Bardd a'r Almanaciwr, ydoedd yr awdwr hwn. Yr oedd yn byw ym Mryn Eglwys yn Ial, yn sir * Gwel rhif 3, d.f. 1688. - ' + Gwel rhif 12, d.f. 1759. 58 A→ 458 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1760 Ddinbych. Bu yn cyfansoddi ac yn cyhoeddi Almanaciau am dros ddeugain mlynedd. Gwelais ei unfed ā deugain argraffiad am 1779, yr hyn a brawf iddo ddechreu yn 1738. Yr enw a roddai iddynt ydoedd * Deonglydd y Ser, neu Almanac.' 4. * Agoriadau Datuguddiad Creadigaeth y Nefoedd. Gen. i. viii. v. Ar Angylion, y Cerubiaid, a'r Seraphiaid. E. 37. 7. 8. 9. v. JEsay 37. 16. Gen. i. 19. Yspryd Duw yn ymsymmud ar y Dyfr- oedd. -Ordinhad yr haul, a'r lleuad, a'r ser, a'r Goleuni a'r Tywyll- wch. Y Trydydd 'Scrifeniad o waith yr Awdwr, sef Thomas Williams, Merchant Taylor, Tal y Bont, Nesa i fangor fawr, yngwynedd. ♦ Hededeurn, Argraphwyd.' Er y dywedir fod hwn y * Trydydd 'Sgrifeniad' neu waith o eiddo yr awdwr; dau yn unig a allwyd eu cofrestru hyd yn hyn.* 2. * Ymbarottoad tu ae at Ddedwyddol, a Thragywyddol Wynfyd y Nefoedd. Neu, Myfyrdodau, ar bob Dydd o'r Wythnos. Argraphwyd yn y Mwythig, ae ar werth yno gan Stafford Prys, Gwerthwr Llyfrau, 1760.' 76 tudalen 12plyg. „!）,*;,%）; “"“° 6. * Un Ymadrodd ar bymtheg ynghylch Iešu Grist, a'm Prynedig- aeth trwyddo ef; Neu ynghylch ail Erthyg y Credo : Allan o bregeth- au y Gwir barchedig Ordinary y Brodyr yn Berlin, yn y flwyddyn 1738. O gyfieithiad Evan Williams. (Cymharwyd y cyfan a'r Argraffiad diweddaf yn yr Almanaeg.) Anghwanegir hefyd rai Hymnau. Llundain Argraffwyd.' 7. * Llyfr, Gweddi-Gyffredin, a Gweinidogaeth y Sacramentau a Chymeddfau a Seremoniau Eraill yr Eglwys, Yn ol Arfer Eglwys Loegr : A. Salmau Dafydd fel y maent bwyntiedig i'w Darllain a'u canu yn yr Eglwysydd ynghyd a Nam yn um deugain Erthyglau Crefydd. Argraphwyd yn y Mwythig, ac ar werth yno gan Stafford Prys, Gwerthwr Llyfrau, 1760.” 12plyg. [Ymddengys i mi mai yr un argraffiad ydyw hwn â rhif 9, d.f. 1757, gyda rhagddalen yn dwyn enw * Stafford Prys' yn lle “Thomas Durston,' a chyfnewid-- - iad yn yr amseriad. Y mae hynodion y rhagddalen (megys “nam yn,” yn lle “namyn,” &c.) yr un fath yn y ddau. Ymddengys fod Thomaš Durston bellach wedi marw, a Stafford Prys wedi cymmeryd ei le.] * Gwel rhif 3, d,f. 1758. 1760] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 459 8. “I “Amddiffyniad Bedydd y Crediniol, Gan G. Davies, a D. Thomas.' - Achlysurwyd y llyfr uchod gan yr hyn a ysgrifenasid gan Mr. Griffith Jones, Llanddowror, am fedydd plant yn ei Gatecism. Am yr Awdwyr,— 1. GRIFFITH DAWIEs, ganwyd ef yn 1699, o rieni duwiol iawn a llettygar. Cafodd ei ddysgeidiaeth dan ofal Mr. Fosket a Mr. Evans, athrawon Coleg y Bedyddwyr ym Mristol. Ordeiniwyd ef fel cyn- northwywr gweinidogaethol yn 1736 : a dewiswyd ef yn fugail yr eglwys yn Abertawy, yn 1739, pan yn llawn ddeugain mlwydd oed; a pharhaodd i weinidogaethu yn ffyddlawn a defnyddiol hyd ddiwedd ei oes, yr hyn a gymmerodd le Hydref 3, 1776, yn 77 oed, gan adael archwaeth da ar ei ol ym mhlith ei gydnabyddion. º 2. Gwr o ger llaw Ffynnon Henri ydoedd Mr. DAVID THOMAS, a chodasid ef, a dechreuodd bregethu gyda'r Presbyteriaid ; ond cyf- newidiodd ei farn ar y pwnc o fedydd; trochwyd ef, a derbyniwyd ef ym aelod yng Nghastell Newydd yn Emlyn. Cafodd ei ordeinio yno ym 1747; a bu farw yn 1784.* Dywedir fod * teimladau dadlèuol wedi codi mor uchel rhwng pobl yr Eglwys Sefydledig a'r Bedydd- wyr y pryd hyny, fel y cymhellwyd perchenog y lle y pregethent yno, i'w cau allan oddi yno, sef o'r Mŵr, ym mhlwyf Llacharn. Ofnir fod gan yr offeiriad law yn hyn.'f 9. * Traethawd Defnyddiol am Ben-Arglwyddiaeth Duw, a'i Gyfiawnder ynghyd a'r Pethau Pwysfawr, sy'n tarddu oddiwrth ei |Bem-arglwyddiaeth ef, sef; Etholedigaeth, Prynedigaeth, Galwedig- aeth effeithiol, a Pharhad mewn Gras. O waith Mr. Eliseus Cole, yn Saesoneg, Bristo. Argraphwyd gan John Graeham ae William Pime, yn Heol y Gwîn, 1760.” Ymddengys fod hwn yn gystal yn gyfieithiad newydd ag ydoedd yn ail argraffiad ;£ canys y mae yn ei ragflaenu * Annerch at y Dar- llenydd' gan * Peter Williams,' lle y dywed ei fod o'r wythfed ar- graffiad Seisonig, tra yr oedd y llall o'r chweched argraffiad. Y mae yn dra thebygol mai Mr. Peter Williams hefyd oedd y cyfieithydd. William Pine, un o'r argraffwyr, ydoedd argraffydd cyntaf y Bristol Gazette. Bu farw Chwefror 22, 1803, wedi bod yn argraffydd, o leiaf 43 o flynyddoedd. • 10. •| * Archaeologia Britannica. By Edward Llwyd.' * Hanes y Bedyddwyr, gan D. Jones, t. 40l. ·f Hanes y Bedyddwyr, gan Thomas. # Gwel rhif 2, d.f. 1711 [a rhif 4, d.f. 1729.1 460 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1760 Dywedir fod hwn yn ail gyhoeddiad,* gyda chwanegiadau o amryw lythyrau Mr. Llwyd ar gloddiadau, gan J. Huddesfod, 1760. 11. •[ “Edwardii Luidii apud OxoniensesCimeliarchaeAshmoleani Lithophylacii Britannici Ichnographia, &c. Edito Altera. Oxonii, E Typographeo Clarendoniano, Prostant apud Bibliopolas Oxonienses ; J. Rivington, &c. M DCC LX.' [Yn y cofnodiad o'r argraffiad cyntaf o'r gwaith hwn (rhif 7, d.f. 1699,) dygwyddwyd camargraffu “Liuidii” yn lle Luidii. Gweler yr enw yn llawm dan y flwyddyn hòno.] 12. •| “Yr Ymarfer o Lonyddwch. I gyfarwyddo Cristion pa fodd i fyw yn Llonydd yn y Byd trapherthus hwn. Gan George Webb. A gyfieithwyd i'r Gymraeg gan Iago ab Dewi, o'r pum- med Argraphiad yn Saesonaeg. Argraphwyd ym Modedern yn Sîr Fôn, gan John Rowland, tros Ellis Jones.' Argraffwyd, yn ail argraffiad, o argraffiad gwallus Caerfyrddin,+ heb ddiwygio y beiau, eithr yn llawer mwy gwallus na'r argraffiad cyntaf hwnw. 13. “Rhai Hymnau: A gasglwyd ynghyd er Annogaeth a Diddan- wch Teulu Sion. Argraphwyd 'Modedern yn Sir Fon, gan John Rowland ; tros Hichard Jones, a John Roberts.' * * Nid oes ar hyn o bryd unrhyw hysbysiaeth i'w chael am y cyntaf a enwir fel un o gyhoeddwyr y llyfryn uchod, sef Richard Jones ; ond am ei gyd-gyhoeddwr y mae yn bod gryn lawer i'w ddywedyd, gan iddo fod, am oes hir, yn orael y Dywysogaeth. JOHN ROBERTs, neu, fel yr adnabyddid ef yn well, SION RHOBERT LEWYs, Almanaciwr Caergybi, ydoedd fab i Rhobert Lewys o blwyf Llanaelhaiarn, sir Gaernarfon ; ac a anwyd yn y flwyddyn 1731. Dangosodd yn ieuanc awydd am wybodaeth, trwy ei lafur dybryd i gyrhaedd yr unrhyw, a hyny yn hollol heb ddim cynnorth- wy. Tueddwyd ef yn foreu i ymwasgu at yr ychydig bobl ddifrifolt oedd yn y wlad y pryd hyny, trwy effaith pregeth a glywodd gan yr hyglod Mr. Howel Harris, o Drefecca, ar un o'i deithiau trŵy Wynedd. Penderfynodd adael ei fro, a myned ar ei ol, i ymuno â'r gymdeithas a sefydlasai y gwr da hwnw yno, yr hyn hefyd a wnaeth, trwy gerdded ar ei draed bob cam o Lanaelhaiarn, yn sir Gaernarfon, i Drefecca, yn sir Frycheiniog. Ond yn rhywfodd, nid arosodd ynô * Gwel rhif 4, d.f. 1707. [Ni bu erioed ond un argraffiad o'r “ Archaeologia Eritannica ;' ac amryfusedd diamwys oedd cofnodi y gwaith yma. Bu ail är- graffiad o rif ll (“Lithophylacii Britannici Ichnographia?) yng nghorff y flwyddyn hon, o dan olygiad J. Huddesford ; ac nid oes dim ammheuaeth ô barühed y flwyddyn.] + Gwel rhif 1, d.f. 1730. 3: [Pa fodd y gwyddai ein _hawdwr fod pawb yn yr oes hòno yn plygu eu gliniau i Baal ond cânlynwyr Howel Harris yn unig?] 1760] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 461 ond ychydig o wythnosau, pan y dychwelodd yn ol, ac yr ymunodd â chymdeithas yr ychydig Fethodistiaid oedd yn y wlad, gan y rhai y cyfodwyd ef i arferyd ei ddawn i gynghori; ond ni bu erioed yn bregethwr rheolaidd. Yr oedd ei gynghorion yn fwy o natur foesol ac ymarferol nag athrawiaethol ; ac ni pharhaodd chwaith i wneyd hyny yn hir, nac i fod mewn undeb â'r Methodistiaid. Ymosododd ar y gwaith o gadw ysgol, am yr hyn y gwysiwyd ef i lys esgob Bangor; ond gollyngwyd ef yn rhydd ar ol peth ymddyddan. Cyhoeddodd amryw lyfrau, enwau y rhai a geir yn y gwaith hwn, o dan eu priodol amseriadau. Yr oedd hefyd yn fardd lled rwydd, a hynod o naturiol ; ond ei orchwyl mwyaf ydoedd ei * Gyfeillion,' neu Almanaciau, yn y rhai y dangosodd ei hun yn arsyllydd seryddol cywir.* Bu yn cyfansoddi ac yn cyhoeddi y rhai hyn bob blwyddyn, yn ddiattal am bedair a deugain o flynyddoedd, a gwerthid o honynt o bymtheg i ugain mil yn flynyddol. Yr olaf o'i eiddo oedd am y flwyddyn 1804. Gan ei fod yn byw yng Nghaergybi, ym Mon, ar- greffid hwy yn Dublin.f Ei argraffwyr yno ydoedd M'Culloch, Powell, Bonham, Downs, ac Elliot. Bu farw y 19ydd o Fedi, 1806, yn 75 oed.# 14. * Llythyr oddiwrth y Gymmanfa at yr Eglwysi. Agaphwyd yng Nghaerfyrddin, gan E. Powel yn Heol y Prior. 1760.? Dywed gohebydd i'r Cymro, mai * dyma y Llythyr argraffedig cyntaf oddi wrth Gymmanfa Flynyddol y Bedyddwyr yng Nghymru at yr Eglwysi.' * 15. * Yr Amser o Berygl, a'r Moddion o Ddiogelwch, at ba rai y chwanegwyd Ffordd Sancteiddrwydd, Sef Tair Pregeth a Bregeth- wyd yn ddiweddar ar Ddyddiau Ympryd Cyffredinol. Yn Saesonaeg gam y diweddar Barchedig Mr. James Herfey, A.M. ,îphwyd yng Nghaerfyrddin, gan Evan Powel, yn y flwyddyn Tair pregeth o eiddo y Parch. J. Hervey yw yr uchod, y rhai a draddodwyd ganddo ar ddyddiau gwyl ac ympryd cyffredinol.$ 16. “Y Sacrament a'r Aberth Cristionogol. Mewn dull o Draeth- awd, Myfyrdod, a Gweddi, ar Natur, Rhannau, a Bendithion, y Cymmun Sanctaidd. O waith Daniel Brevint, D.D. Gynt yn Ddeon Lincoln. A gyfieithwyd allan o'r bedwaredd Argraphiad yn Saesonaeg Gan W. Ll. Gweinidog Llandygai. * [Prin y mae eisieu crybwyll mai nid ffrwyth ei arsylliadau ei hun ydoedd yr amseronïau a gyhoeddid ganddo.] + [Ymddengys fod rheswm arall heb law cyfagosrwydd Caergybi i Ddulyn, pa. ham yr argraffai S. Rh. Lewys ei Amseronïau yn lle olaf. Yr oedd toll drôm yn y dyddiau hyny, ac hyd o gylch y fl. 1830, ar amseronïau a gyhoeddid yn yr ynys hon, ond nid oedd na mâl na threth arnynt yn yr Ynys Werdd.] # Llythyr Mr. Owen Roberts ; a'r Traethodydd. $ Cofiant, cyssylltedig â'r ' Myfyrdodau' yn Gymraeg, t. xi. nodyn. 462 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1761 Ac a Argraphwyd yn Llundain gan Joan Olfir, yn Bartholomew- Clôs, yn y Flwyddyn 1760.” [12plyg: 144 tudalen.] DANIEL BREWINT ydoedd frodor o Jersey. Cafodd ei ddysg yng Ngholeg yr Iesu, Rhydychain, lle y gwnaed ef yn A.C. ac yn D.D. ; aó wedi hyny cafodd ei godi yn ddeon Lincolm. Cyhoeddodd y Parch. John Wesley dalfyriad o'r gwaith hwn o'i eiddo, i'w ledaenu ym mhlith ei ddilynwyr. 17. * Casgliad o Hymnau, am Gwymp Dyn yn yr Adda, Cyntaf, a'i Gyfodjad yn yr Ail: Neu, Ddyn wrth Natur heb ûn Cyfiawnder, a Christ yn bôb Pêth. Gan Morgan Rhys. Caerfyrddin : Argraphwyd gan Rhys Thomas yn Heol Awst. Lle gellir cael argraphu pôb math o Lyfrau. 1760. Pris Dwy Geinjog.' 18. * Select Remains of John Ray, with his Life by W. Denham, and Itineraries, including his Itinerarie through Wales, Account of the Curiosities, Religious Houses, Priories, Wells, Customs, Super- stitions of the Welsh, 1760.' 19. * * Llewelin and his Bards. By John Walters. 1760.' mae yr awdwr wedi rhagamseru y gwaith hwn ugain mlynedd gyfan. Gweler rhif 15, d.f. 1780.] Barddoniaeth hanesol gywrain, ac ymddengys mai argraffiad cyfrinachol ydoedd. 20. •| * Edgar and Elfrida, with the Defeat of Hoel, Prince of Wales. By T. de Monmouth.' Argraffwyd yn gyfrinachol o ddeutu 1760. 1761. 1. * Rheolau a Threfniadau yr Unol Gymdeithasau a Sefydlwyd yn Llundain, Bristo, &c. Bala, Argraphwyd gan John Rowland.'* Rheolau cymdeithasau y Methodistiaid Wesleyaidd yw y rhai hyn, wedi eu cyhöeddi a'u lledaenu ym mhlith y Methodistiaid Calfinaidd, 89 o flynyddau cyn i'r corff Wesleyaidd ymsefydlu yn Gymraeg yn y Dywysogaeth. Awdwr efengylaidd * Methodistiaeth Cymru', a ädyŵeâ wrth son am y Mrd. Foulkes, a John Evans o'r Bala, “ Cy- ho? "d-wyd ganddynt tua'r pryd hyn, sef 1759, ddwy bregeth o eiddo Mr. Charles Wesley, a “Phrif Physygwriaeth yr Oesoedd gynt,” * [Yn ol y cyfargraff a welais i, fel hyn y mae y rhagddalen :—* Natur Bwriad a Cyffredin Rheolau y Cymdeithasai unedig yn Llyndain, Bristol, . Ringswood, &c Argraphwyd yn y Bala, gan John Rowland yn y Flwyddyn 176ï.” Cynnwys y llyfryn 16 o dudalenāu 12plyg. Ar dudalen 13 ceir llof- noúiad John Wesley a Charles Wesley.] 1761] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 403 o waith y Parch. John Wesley ; ac yn 1761, cyhoeddwyd llyfr arall, sef, “ Rheolau yr Unol Gymdeithasau, a sefydlwyd yn Llundain, Bristol, a, lleoedd eraill.” '* 2. “Byrr Hanes am Fywyd a Marwolaeth Nathaniel Othen, yr hyn a saethwyd i farwolaeth y'nghastelf Dover, y 26 o hydref, 1757. A gyfieithwyd gan John Evans. Argraphwyd yn y Bala, gan John Rowland.' 3. •| * The Wandering Jew, neu'r Crydd o Gaersalem.' 4. "I “Coppi o Lythyr yr hwn a gafwyd Tann Garreg, ymmha un y mae amryw Gynghorion da a buddiol ; eithr yn fwyaf enwedigol ynghylch cadw y Sabboth.' 5. * Marwnad y Parchedig Mr. Gryffydd Jones, Gweinidog Llan- ddowror, a Llandeilo-fach ; yn Sir Gaerfyrddin. Yr hwn, a fu Farw yr 8fed o Ebrill, 1761. Colled pa un ddylai fod o fawr Alar i Bawb trwy Gymru. Ynghŷd a Gair o Annogaeth i'r Bendefiges Anrhy- deddus Madam Bevans,f i ddwyn yr achos mawr dajonus yn y blaen ; Sef yr Ysgolion rhad. Gan William Williams. Caerfyrddin, Argraphwyd gan Evan Powell, yn Heol y Prior, 1761.” 6. * Piety the Best Portion. By W. Herbert.' WILLIAM HERBERT oedd yn byw ym Mrechfa, sir Gaerfyrddin. Ymunodd â'r Bedyddwyr yn Nhredwstan, trwy droch-fedyddiad yn 1731. Dechreuodd bregethu yn 1786. Ordeiniwyd ef i gynnorïh- wyo gweinidog Maes y Berllan yn 1788. Bu farw yn 1742, yn 45 oed, a chladdwyd ef ym mynwent plwyf Llyswen, lle y mae careg ar ei fedd. Fel pregethwr, dywedir ei fod yn wr deallus a donioI, a'i weinidogaeih yn ddefnyddiol a derbyniol. Heb law y llyfryn uchod, efe a ysgrifenodd draethodyn yn cymharu crefydd i ffoi, yn Seisonaeg, o'r enw * The Spiritual Stäff,' yr hwn a gyhoeddwyd yn y * Spiritual Magazine,' yn yr oes hòno. Cyhoeddwyd hefyd, yra mhen blynyddoedd, ac wedi ei farwolaeth fel yr un uchod, 1 Cymraeg o'i eiddo.f Y mae hwnw wedi ei amseru fel hyn:—*Wim. Herbert, Llandefathew, 13eg$ o Fedi, 1732.” * Methodistiaeth Cymru, gan J. Hughes, cyf. i. t. 502. + [* Annogaeth i'r Ddwyfol, a'r Anrhydeddus Madam Bevans,” yn fy ad- ysgrifen i.] W # Hanes y Bedyddwyr, t. 97, &c., a 382. $ [Yr wyf yn ammheu fod y ffurf wrthun * l3eg? yn cael ei harfer mor gynnar a hyn. . Peth pur ddiweddar yw yr ynfydrwydd o chwanegu -eg ar ol y rhifnodau o ddeg i ugain ; ac -ain ar ol ugain ac uchod.] 464 . LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1761 7. * Marwnad ar ol Mari, Gwraig Richard Howel, o Bryn-y- Deintir. Yr hon a derfynodd ei Hoes y 4 o Chwefror, 1761. Gan William Jones. At ba un y 'chwanegwyd Hymn Newydd, &c. „Argraphwyd yng Nghaerfyrddin, gan Rhys Tomos, yn Heol Awst, 1761.” 8. “ Cofiadur Prydlon Lloegr, &c. A gyfieithwyd o'r Saesneg i'r Gymraeg, gan E. Ellis, Gweinidog Eglwys Rhos a Llandidno. Argraphwyd yn y Mwythig gan Stafford Prys, yn y flwyddyn, 1761.” Hanes ydyw am un Mr. Richard Brightley, gweinidog perthynol i'r Eglwys Sefydledig, yr hwn a fu farw yn ei areithfa. 9. * Llythyr oddiwrth Gymmanfa o Weinidogion, at yr Eglwysi y Perthynant iddynt. Caerfyrddin, Argraphwyd, gan Evan Powel, yn Heol y Prior, 1761.” 10. •| * Trefn Rhagluniaeth yn groes i Naturiaeth. a disgwyliad Dyn: yr hwn (yn gyffredin) a elwir Golud. Ac Argraphwyd yng Nghaerfyrddin gan Rhys Tomos tros T. Williams. 1761.' 11. •| * A Sketch of the Life and Character of the Reverend and Pious Mr. Griffith Jones, late Rector of Llanddowror in Carmarthen- shire, the first Projector and Conductor of the Welch Circulating Schools throught the Principality of Wales. Printed by J. Oliver, London.' 12. “A Memorial of Ancient British Piety : or a British Martyr- ology. Giving a short Account of all such Britons as have been renowned for their extraordinary Piety and Sanctity. To which is annexed, A Translation of two ancient Saxon Manuscripts, relating to the Burying Places of the English Saints. From the Library of Bennet College, Cambridge. London : Printed for W. Needham, over against Gray's. Inn Gate in Holborn. 1761.' 13. “| “Dammegion Iesu Grist ar Gan. Gan Joseph John. JoSEPH JoHN ydoedd enedigol o gymmydogaeth y Mynydd Bach, ger Llandeilo Fawr, yn sir Gaerfyrddin, ac aelod o'r gynnulleidfa Ymneillduol yng Nghapel Isaac. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Athrofa Caerfyrddin dan y Parch. T. Perrot. Cyhoeddwyd y gwaith uchod wedi ei farwolaeth gan weinidog Capel Isaac, y Parch. T. Williams, awdwr yr * Oes-Lyfr.” Bu farw EbriII 2, 1752.* * Y Beirniad, 1862, t. 247. 1762] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 465 1762. 1. “Rhodd oreu Rhieni i'w Plant. I. Yn cynnwys Catechism yr Eglwys. II. Holion ac Attebion, allan o'r ysgrythyr Lân. III. Euchedde'r Eglwyswyr, &c: |Mwythig.' ~ 2. * Pantheologia, Neu Hanes Holl Grefyddau'r Byd, &c. At yr hyn y chwanegwyd Nodau yn rhoi Hanesion am amrywiol iawn o wledydd yn Europe, Asia, Affrica, ae America; eu sefyllfa, eu mar- siamdiaeth, eu Ehangder, ynghyda moesau, dysc, arferion, ymborth, a dull gwisgoedd, a threfn bywyd, eu Trigolion ; Wedi ei dynnu allan o'r awdwyr diweddaraf, Goreu, a Chywreiniaf, Gan W. Williams, Gweinidog o Eglwys Loegr. Caerfyrddin, Argraphwyd gan Ev. a Dav. Powell, yn Heol y Prior, yn y flwyddyn 1762.' Y mae y nodyn canlynol ar waelod tudalen 121:—* Éš° Boed hysbys i'r Wlâd argraphu'r Llyfr hwn oddiyma allan gan J. Ross, yn Nghaerfyrddin, 1763 ;' ac un arall ar waelod t. 499 :—* ©š” Ar- graphwyd o hyn yma allan gan E. Evans, yn Aberhonddu.” Bu y llyfr dair blynedd ar ddeg yn dyfod o'r wasg, yn rhanau anghyfartal. Y mae yn llyfr trwchus, yn cynnwys 654 o dudalenau 12plyg. 3. * Pumtheng Araith, ar Amryw Destunau? osodwyd allan mewn Cymdeithas gyhoedd wrth Arwydd-arf y Frenhines, yn Heol y Porth newŷdd yn Llundain. Gan T. Wetherall. Wedi ei gyfieithu er lles i'r Cymru: Gan y Parchedig Mr. D. Rowland: Gweinidog yr Efengyl yn Llangeitho. Argraphwyd yng Nghaerfyrddin : gan Rhys Tomos, yn Heol Awst : 1763.' * Y mae iddo ragymadrodd gan y Parch. Peter Williams, a hymn yn ei ddiwedd ar “Wyrthiau Duw.' * 4. “| * Cerdd o Alarnad ar ol Mrs. Gwen Williams, Gwraig y Parchedig Mr. Evan Williams o Lanuwchllyn yn Sir Feirionydd, yr hon a derfynodd ei Hoes Hydr. 26. 1762.' Ar ei ddiwedd dywedir—* William Jones ai Cant,” ac “Argraph- wr John Rowland Bala.' - 5. * Cofrestr o Gymdeithas y Cymmrodorion yn Llundain : Gwyl Ddewi, 1762, A Sylfaenwyd Fis Medi, MDCCLI. Er Anrhydedd eu Gwlad a'u Hiaith, Cynnyddiad Cyfeillgarwch yn eu plith eu hunain, a Gwybodaeth anianol ym mhlith y Cymry yn gyffredinol : Ac a ymgyfarfyddant yn Nhafarn yr Hanner-Lleuad yn Cheapside, yn yr Hwyr, y Mercher cyntaf o bob Mis trwy'r Flwyddyn. 59 466 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1762 Llundain : Argraphwyd gan William Roberts, Printiwr y Gymdeithas, M.DCC.LXII.'* 6. “Dwy Ffurf o Weddi. Gan y Parchedig Mr. Griffith Jones, gynt Periglor Llanddowror, yn sir Gaerfyrddin. Yr ail Argraphiad.f Llundain, Argraphwyd gan J. a W. Olifer, 1762.' 7. “Y Mor o Wydr. Gan W. Williams. 1762.'; [“Tebygol mai yr argraffiad cyntaf o'r “ Caniadau ar y Môr o Wydr” ydoedd hwn, yn cynnwys yr “Hosanna i Fab Dafydd,” gyda chwanegiadau. Gwel- som gopi o hono, ond yr oedd yr wyneb-ddalen yn eisieu. Cynnwysa Rag- ymadrodd mewn rhyddiaith, a naw o ganiadau heb law yr hymnau ; yn yr olaf o'r caniadau hyn y mae “Ffydd ag Anghredinaeth, Gras a Serchiadau Natur, yn cael eu darlunio mewn Cân Benrydd.”$ Math o alarnad ydyw, a'r ymgais cyntaf i gyfansoddi yn Gymraeg ar y mesur anghyfawdl. Oddi wrth Hysbysiad yn niwedd “Attebiad Philo-Evangelius i Martha Philopur” yn }763, ym- · ddengys fod y llyfr hwn yn dra chymmeradwy, gan y dywedir “y gwerthwyd tros ddeuddeg cant” o hono “mewn ychydig fisoedd,” ae bod galwad am argraffiad newydd. Method yr ysgrifenydd gael amseriad yr ail a'r trydydd argraffiad, ond daeth y pedwerydd allan yn l773, a'r pummed yn l795. Mae y “Môr o Wydr” yn llai llyfr na'r “Aleluia,” yn cynnwys yr Hymnau o 243 hyd 383, yn argraffiad 18ll o holl Hymnau yr awdwr. Cyfieithiad o hymn Seisoneg Williams yw yr olaf, gan ei fab, y Parchedig John Williams, golygydd yr argraffiad hwnw. Gadawyd yr hysbysiad hwn allan yn argraffiad mawr Mackenzie. Am yr hymnau hyn, dywed yr awdwr yn ei Ragymadrodd crybwylIedig:— “Nid oes yma, ond ychydig Hymnau nas gall y gwanaf yn yr eglwys eu canu, am ei bod naill ai yn y dull o weddi am ryw rai o roddion y cyfammod newydd, neu achwyniad am bechod, lle mae llawer o'r rhai cyntaf yn ffaelu cael eu canu gan rai o herwydd y llawn sicrwydd ffydd sydd ynddynt am fywyd tragwyddol. IFel y maent, byddent er can bendith trwy bob ardal sydd wedi cadw'r iaith ' Gymraeg tan eu hadenydd.” Ymddengys wrth hyn ei fod yn ymdrechu ysgoi un anfantais oedd yn perthynu i'w lyfr cyntaf, sef yr “Aleluia.”']| 8. “| * Traethawd Byrr yn dangos beth-yw'r Anedigaeth Newydd Ynghyd a difrifol annogaeth i ymofyn am dani A gyfiaethwyd i'r Gymmraeg er Budd i'r Cymru. Argraphwyd yn y Bala gan John Rowland tros John Roberts.' Y mae yn terfynu–“Dy Gyfaill yn yr Arglwydd W. A. ;' a'i faint yw 16 tudalen 12plyg. Y cyhoeddwr ydoedd Sion Rhobert Lewys, Caergybi.** * Gwel rhif 17, d.f. 1759. + Gwel rhif 5, d.f. 1737. _t Coafînt Mr. Williams, yn y Drysorfa, llyfr ii. gan y Parch. T. Charles. [Fel hyn y saif yr enw yn argraffiad cyflawn Cäerfyrddin, 18ll :–' Caniadau y rhai sydd ar y Môr o Wydr, &c. i Frenin y Saint.'] $ Yn yr hen argraffiad, mae y penawd i'r gân hon yn llawn fel y canlyn :— “Ffydd ac Anghrediniaeth, Gras a Serchiadau Natur, yn cael éu darlunio, mewn Cân Benrydd: neu, Galarnad Eusebius, yr hwn a gafodd lawer o groes ragluniaeth, yn enwedig claddu amryw o'i gyfnesafiaid.”—M.D. * | Llythyr Mr. Morris Davies. ** Gwel rhif 13, d,f. 1760. 1762] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 467 9. * The Christian Covenant, or the Baptismal Wow, as stated in our Church Catechism, &c. By the late Rev. Mr. Griffith Jones. The Second Edition. London : Printed by J. and W. Oliver, in Bartholomew-Close, near West Smithfield. MDCCLXII.' Ni allodd yr ysgrifenydd weled yr argraffiad cyntaf yn Seisonaeg o'r rhan hon o waith Mr. Jones. 10. 'The Christian Faith, or the Apostles' Creed spiritually ex- plained. By Questions and Answers. By the late Rev. Griffith Jones. London : Printed by J. and W. Oliver, in Bartholomew-Close, rlear West Smithfield. MDCCLXII.' * 11. * Cydymaith yr Allor, yn dangos Natur ac Angenrheidrwydd o ymbaratoi i'r Sacrament, mewn trefn i dderbyn yn deilwng y Cymmun Sanctaidd. Ymmha un y Profir fod yr holl ofn a'r arswyd (ynghylch Bwytta ac yfed yn anheilwng, ac i fod yn Euog o Ddam- nedigaeth i ni ein hunain wrth hynny) yn ddisail ; ac yn anwarantedig, &c. Gwedi ei gyfieithu i'r Cymraeg, gan L. E. Argraphwyd yn y Mwythig, gan Stafford Prys. 1762.' Y mae hwn yn drydydd argraffiad o'r * Cydymaith i'r Allor.'* Arwyddir “Y Rhagymadrodd ' gan W. W. Arferid ei gydrwymo â “Llyfr Gweddi-Gyffredin' y Mwythig.f 12. “Y Drydydd Ran o Ganiadau Sion ; neu Hymmau ac Odlau Ysprydol. Gan John Thomas. Bristol : Argraphwyd gan E. Farley. 1762. Pris Tair Ceiniog.' 13. * Sketch of the Life and Character of the Reverend and Pious Mr. Griffith Jones, late Rector of Llanddowror, in Carmarthenshire ; The first Projector and Conductor of the Welsh Circulating Schools throughout the Principality of Wales. London : Printed and Sold by J. and W. Oliver in Bartholomew- Close, MDCCLXII. [Price Sixpence].' 14. “Llythyr Martha Philopur at y Parchedig Philo Evangelius ei Hathro. Yn mynegu iddo ei Phrofiad, a'r Testynau hynny o'r Ysgrythur a ddaeth i'w Chôf, i gadarnhau y Gwaith rhyfeddol ac anghynefin o eiddo'r Arglwydd, a ymddangosodd ar Eneidieu Lluoedd o Bobl yn Sir Aberteifi, ac sydd yr awrhon yn taenu arlled i Eglwysi Cymdogaethol. Gan W. Williams. * Gwel rhif 3, d.f. 1715 ; rhif 4, d.f. 1753 ; a hwn yma. * Gwel rhif 7, d.f. 1760. 468 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1763 Caerfyrddin : Argraphwyd gan E. Powell, yn EHeol-Prior. 1762.' 15. * Llais y Durtur : Sef Gwahoddiad Grasol Crist ar Bechadur- iaid. Neu Bregeth a Bregethwyd yn Llanddewi Tach. 1. 1761. Ar Dat. iii. 20. Wele, yr wyf yn sefyll wrth y drws, ac yn curo, &c. Gan y parchedig Mr. D. Rowland. Gweinidog yr Efengyl yn Llangeitho. Argraphwyd yn Nghaerfyrddin tros T. Davies, gan Rhys Tomos, yn Heol Awst. 1762. Pris dŵy Geiniog.' 16. •I * Hyfforddiadau i Ymarferiad Defosiynol yn yr Eglwys. Llundain.'* 17. “Proposals for Enriching the Principality of Wales: Humbly. Submitted to the Consideration of his Countrymen, By Giraldus Cambrensis. The Second Edition.f Gloucester, Printed by R. Raikes, and J. Millan, in London, M.DCC.LXII. Price one Shilling and Sixpence.' [8vo.] 18. •T * The Private Aet of Parliament dividing between the Duke of Beaufort (as Lord of the Manor of Swansea) and the Burgesses, the Waste Grounds called Town Hall and Burroughs, 1762.” 19. [* The Life of Richard Nash, Esq. By O. Goldsmith.' 8vo. 1762.] 20. •I [* Gorfoledd ym Mhebyll Seion : neu ychydig o Destynau o'r Yscrythyr wedi eu tro,i mewn ffordd o Fawl, yng hyd â Chân o hanes Pechod. Gan Dafydd William. o Blwyf Llandeilo fâch yn Sîr Forganwg, ger llaw Pont ar Ddu-lâs. Argraphwyd yn Nghaerfyrddin gan Rees Thomas, yn Heol Awst. Lle gellir cael Argraphu pob math o Lyfrau. Pris tair Ceiniog.' Nid oes dyddiad wrth y llyfr hwn ; ond tybir mai o gylch y flwyddyn hon yr ymddangosodd ; o leiaf y mae yn ddilys iddo gael ei gyhoeddi cyn diwedd y fl. 1764 ; canys canfyddir iddo gael ei argraffu gan Rys Tomas, ac efe eto yng Nghaerfyrddin ; ond symmudodd efi Lanymddyfri ym 1764, fel y canfyddir wrth foôl rhai o'i lyfrau y flwyddyn hòno yn dwyn argraffeb Caerfyrddin, ac ereill un Llanymddyfri. Ail argraffiad o hwn, y mae yn debyg, yw 'rhif 10, d.f. 1782, ac argraffiadau diweddarach yw rhif 13, d.f. 1797, a rhif 13, d.f. 1798.] 1763. 1. * Diddanwch Teuluaidd; y Llyfr Cyntaf: yn cynnwys Gwaith y Parchedig Mr. .Goronwy Owen, Lewis Morris, Esq; a Mr. Huw Huws, &c. Beirdd Mon Mam-Gymru, ae Aelodau o Gymdeithas y Cymmrodorion. O Gasgliad Huw Jones, o Langwm, C.C.C. * Llythyr Mr. B. Davies, Ysgolfeistr. ·t Gwel rhif 6, d.f. 1755. 1763] LLYFRYDDLAETH Y CYMRY. 469 Llundain: Argraphwyd gan Wiliams Roberts, Printiwr y Gym- deithas. M.DCC.LXIII. [Pris Deunaw yn rhydd, a Deuswllt yn rhwym.'] [12plyg.: 38+266=304 tudalen.] GRONWY OwEN, A.C., ydoedd fab i Owain Gronwy, o blwyf Llan- fair Mathafarn Eithaf, ym Mon, Ile y ganwyd ef Ionawr 1, 1722. Dyn tlawd yn y byd ydoedd ei dad ; onă er pob anfanteision daeth Gronwy ym mlaen fel ag i fod yn alluog i fod yn gynnorthwywr yn Ysgol Ramadegol Pwllheli yn bymtheg oed. Cafodd ei ddysg yn Rhydychain, trwy haelioni Mr. Edward Wynn o Fodewryd, lle y cyrhaeddodd ei radd o A.C. Ordeiniwyd ef yn ddiacon yn 1745, pryd y cafodd guradiaeth ei blwyf genedigol. Wedi hyny bu yn gurad yng Nghroesoswallt, lle y priododd yn 1747. Symmudodd i Donnington yn 1746, lle yr oedd yn cadw ysgol ac yn gwasanaethu plwyf Uppington. Yn 1753 efe a symmudodd i Walton [ger Llyn- lleifiad], yn sir Lancaster ; ac yn 1755, i Northolt, ym Middlesees. Gan ei fod yn methu cael lle i gynnal ei deulu, efe yn 1757 a ofynodd ac a gafodd gynnorthwy gan Gymdeithas y Cymmrodorion er symmud i America, lle y cafodd swydd mewn coleg yn Wiliamsburg, yn Virginia, o Broffesor yr ieithoedd dysgedig, gyda 200p. yn y flwydd- yn o gyflog. Cafodd wedi hyny fywoliaeth St. Andreas, yn Brunswig, Virginia, o'r lle y clywyd ddiweddaf oddi wrtho, ar yr 28fed o Orphenaf, 1767. Tybir iddo farw yn 1770, yn 48 oed.* Crybwyllasom o'r blaen am L. Morrisf a H. Jones.jt Am HUw HUws, neu HUGH HUGHEs (y Bardd Coch), yr oedd yn fab i Gruffydd Hughes, Llwydiarth Esgob, ger Llanerch y Medd, ym Mon, ac yn berchen yr etifeddiaeth hòno, yr hon a ddisgynasai iddo oddi wrth ei hynafiaid, y rhai oeddynt yn deilliaw oddi wrth dylwyth Tegeryn ab Carwyd, arglwydd Tŵr Celyn, ym Mon. Ganwyd ef IVIawrth 22, 1693. Nid yw yn ymddangos iddo dderbyn dysg helaeth pan yn fachgen ; ond trwy ddiwydrwydd, efe a gyrhaeddodd radd gymmesur o wybodaeth yn y Gymraeg a Seisonaeg, fel yr ydoedd yn cynnyddu mewn blynyddoedd ; yn wir, i'r fath raddau ag y gallai brydyddu yn y ddwy iaith uchod. Heb law ei lyfrau a gofrestrir yma, ceir peth o'i waith yn y llyfr uchod, y * Blodeugerdd,'$ a'r “Dewisol Ganiadau.” Am y * Diddanwch i'w Feddiannydd,' cyhoedd- wyd ef, meddir, o dan olygiad Wm. Griffith, gynt o Benmynydd, wedi hyny o Gaergybi. Gadawodd lawer o lyfrau ar ei ol mewn ysgrif, yn cynnwys achau, caniadau, hanesion, a chofion. Bu farw Ebrill 6, 1776, yn 83 oed.| 2. * Troedigaeth yr Atheist, neu Lygaid yr Angrhedadyn wedi eu Hagor. Gan roddi cyflawn a Gwir Hanes Mr. Wright, Gwr Bon- heddig, yr hwn oedd yn.byw yn Nhref Guernsey, efe oedd wir-atheist, * Williams's Dictionary of Eminent Welshmen. + Gwel rhif 5, d.f. 1735. # Gwel rhif 1, d.f. 1759. $ Gwel rhif 6, d.f. 1752. H Williams's Eminent Welshmen. [Yn ol y gwaith hwn, yn 1722 y ganed ef ; sef yn yr un flwyddyn â Gronwy Owen : ond os felly, nis gallasai fôdyn 83 yrí yn y fl. 1776, yr hon yw blwyddyn ei farwolaeth, yn ol yr un awdurdöd.] 470 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1763 ac ni chynhwysau ef i un o'i blant i fyned i'r Eglwys, gan fynych adrodd iddynt fod Pob peth yn dwad wrth Natur. Yn dangos fel yr ymddangosodd Angel i'r Eneth, yr hon oedd ddeg oed, &c. A gyfieithwyd gan John Waughan. Dimbech 27 Mai, Argraphwyd yn y fl. 1763.' 3. * Cyngor Difrifol i gadw Dydd yr Arglwydd. Argraphwyd yn Llundain, ac a werthir gan Hugh Jones, o Llangwm.' .~ 4. * Coffadwrjaeth y Cyfiawn a'i Ddedwyddwch ; neu Farwnad Joseph Thomas, o'r Dyffryn ym Margam, yn Sir Forganwg. Yr hwn a ymadawodd ar Byd hwn, Mai 17, 1763, &c. A gyfansoddwyd gan Dafydd William. Caerfyrddin: Argraphwyd gan E. Powell, yn Heol-y-Prior, 1763.' T)AFYDD WILLIAM a ddechreuodd bregethu mewn cyssylltiad â'r IMethodistiaid Calfinaidd, ac a anfonwyd i Forganwg i gadw un o Ysgolion Rhad Madam Bevan (neu G. Jones, Llanddowror). Ym mhen amser ymunodd â'r Bedyddwyr, ac yr oedd yn un o aelodau, a. gweinidog cyntaf eu heglwys yng Nghroes y Parc, Llanbedr ar Fro, Morganwg. Bu farw yn 1794.* 5. “Diferyn Dewisol o Fel o'r Graig Crist. Neu Air byr o Gyngor i Sainet a Phechadur. Yn Saeson-aeg gan T. Wileoes. Newydd Gyfieithu o'r 42 Argraphiad; fe werthwyd o hono yn Saeson-aeg, Chwe Ugain Mil. At ba un y 'chwanegwyd Hymn am Gariad Crist. |Newydd Gyfieithu o waith Dr. Watts. Argraphedig gan R. Tomas a J. Ross, ac ar werth ganddynt hwy yn eu Hargraphdy Newydd yn Heol Awst, a chan Mr. J. Williams, yn Heol y Groes, yng Nghaerfyrddin ; a chan M. Bevan; yn Abertawe. 1763. [Pris Dwy Geiniog].” Yr oedd hwn yn ail argraffiad, ac efallai yn ail gyfieithiad hefyd.f 6. “Difyrwch i'r Pererinion o Fawl i'r Oen. Neu Gasgliad o Hymnau ar amryw Ystyriaethau allan o'r Ysgrythyr Lan. Gan Dafydd Jones, o Gayo. Caerfyrddin : Argraphwyd dros yr Awdwr, gan Ev. Powell, yn Heol-y-Prior. 1763.' 7. * Atteb Philo-Evangelius i Martha Philopur. Gan William Williams, Gweinidog yr Efengyl. * Hanes ŵ Bedyddwyr, gan D. Jones, t. 613, 617. + Gwel rhif 11, d.f. 1740. 1763] LŁYFRYDDIAETH Y CYMRY. 471 Caerfyrddin, Argraphwyd gan R. Tomas a J. Ross, yn Heol Awst, 1763. Lle y dygir Argraphyddiaeth ym mlaen yn ei holl rannau ar Lythyrenau Newyddion yn y dull mwyaf cywrain.' 8. * Helaethrwydd o Ras i'r Pennaf o Bechaduriaid, Mewn cywir Hanes o Fywyd a Marwolaeth John Bunyan. Neu Fyrr Ddadcudd- iad o ragorol Drugaredd Duw yng Nghrist iddo ef, &c. Wedi ei ei gyfieithu o'r newydd yn ol y nawfed Argraphiad yn Saesonaeg. Caerfyrddin : Argraphwyd yn Heol Awst, ac ar werth yno gan R. Tomos a J. Ross. 1763. Pris Swllt.' Yr oedd hwn, ymddengys, yn ail gyfieithiad, yn gystal ag yn ail argraffiad.* 9. * Llythyr oddiwrth Gymanfa o Weinidogion at yr amryw Eglwysi y Perthynant iddynt. Caerfyrddin : Argraphwyd gan Ev. Powell, yn Heol-y-Prior, dros y Parchedig Mr. Timothy Thomas. 1763. @° Ac yr wyf yn gobeithio y bydd i bwy bynnag o Barchedig gyfeillion Mr. T. Thomas, ag a fo un peth ganddynt i'w Argraphu, adel imi eu Gwas- anaethwr gostyngedig Evan Powell, gael yr anrhydedd o'u gwasan- aethu.' 10. * Ffarwel Weledig, Groesaw Anweledig Bethaï. Neu Rai Hymnau o Fawl i Dduw a'r Oen. Y Rhan Gyntaf. Gan W. Williams. Caerfyrddin, Argraphwyd dros yr Awdw gan J. Ross, yr unig Argraphydd yn y Parthau hyn, a ddugwyd i fynu yn rheolaidd i'r Gelfyddyd honno. Lle gellir cael Argraphu pob math o Lyfrau ar Lythyren dda, am brîs Gweddaidd. M,Dcc,LXIII.' Yr amser hyn (ar gefn dalen ddiweddaf y llyfr hwn) y mynegir fod “ yr ail ran o Grefyddau'r Byd' (=y Pantheologia), “i'w brintio ar frys.' [Yn niwedd y rhan hon o'r “Ffarwel Weledig' y mae Marwnad * Maria Sophia,” ar y mesur diawdl, neu “ gân benrydd.'] 11. * An Aet obtained by Thomas Hughes, Esq. to enable him to open a Communication ffrom his House adjoining Halkin Mountain to a House at Nant y moch in Bagill, Co. Flint. 1763.' 12. * Rheol o Addoliad ac Ymarfer Duwioldeb i'r Hwsmom. Neu Hyfforddiadau y dichon y rhai Annysgedig wybod wrthynt pa fodd i'w hymddwyn eu hunain yn eu hamryw Ddyledswyddau tuag at Dduw a phob Dŷn. Gwedi ei gyfaddasu at synhwyrau y cyffredin IBobl. Gwedi ei gyfieithu o'r Saes'naeg gan Tho. Jones, Ficar Pennant. 1761. * * Gwel rhif 6, d.f. 1757. 472 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1764 Argraphwyd yn y Mwythig gan Stafford Prys, yn agos i Farchnad y Garddwyr. M.DCG.LXIII.' 70 tudalen 12plyg. 13. * A. Collection of Poems, Principally eonsisting of the most Celebrated Pieces of Sir Charles Hanbury Williams, Knight of the Bath, &c. London : Printed for Lynch, near Temple Bar, in the Strand, 1763. [Price Two Shillings and Sixpence.] ' Syr CHARLES HANBURY_WILLIAMS ydoedd ail fab i John Hanbury, Yswain, o Barc Pont y Pwl, yn sir Fynwy, ac a anwyd Rhag. 8, 1709 ; ac a fu yn A.S. tros Drefynwy. Mabwysiadodd y cyfenw Williams. Bu farw Tachwedd 17, 1759. 1764. 1. * Bucheddau'r Apostolion a'r Efengylwyr. Mwythig.” 12plyg. Dyma ail argraffiad o waith yr hen Edward Samuel* ym mhen trigain mlynedd ar ol y cyntaf. . [Y mae yn dyb genyf na bu ail argraffiad o'r gwaith hwn nae yn y flwyddyn hon, nac mewn un flwyddyn arall. Cyffelybol yw mai gwall rhyw ysgrifenydd neu argraffydd ydoedd troi 1704 (y flwyddyn yr ymddangosodd gyntaf) yn 1764, yr hyn a arweiniodd i'r camsyniad. Y mae diffyg yr argraffeb yn y cof- nodiad yn awgŵymu nas gwelodd ein hawdwr mo'r llyfr ; ac mai ei restru a wnaeth ar awdurdod rhywun arall.] 2. “ Cyd Gordiad neu Dremiad ar y Testament Newydd, Lle y gwelir ba wirionedd mae'r Efengylwyr a'r Apostolion yn llefaru, ar cwbl yn rhedeg y*ol yr Egwyddor, A. B. C. y deng air Deddf ae Hymn am Waredigaeth Pechadur Trwy Iesu Grist. Tros Dafydd Lewis, Caerfyrddin.' Math o lawlyfr neu nodlyfr ydyw. 3. * Tair Pregeth am Dragywyddoldeb ynghyd a'r Budd a'r Fantais o edrych ar Bethau tragywyddol. A bregethwyd yn Saesoneg gan y Parchedig Mr. Job Orton." Ac yn awr a gyfieith- wyd yn Gymraeg trwy ganiatad yr Awdwr, gan W. Jones. Yr ail Argraphiad. A;*phwyd yn y Mwythig, gan J. Cotton, a J. Eddowes, 1764.” -~~ Nid ydys wedi cael yr argraffiad cyntaf. Yr awdwr— JOB ORTON, a anwyd yn y Mwythig, yn 1717, o rieni duwiol. Cafodd ei ddysgeidiaeth, i ddechreu, yn hen ysgol rad ramadegol y lle, ac wedyn gyda'r Dr. Charles Owen, o Warrington, brawd Mr. James Owen ; ac yn olaf gyda'r Dr. Doddridge, lle y cymmerwyd ef * Gwel rhif 8, d,f, 1704. 1764] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. , 473 yn gynnorthwywr. Yn 1741, efe a alwyd i wasanaethu y cynnull- eidfaoedd Presbyteraidd ac Annibynol yn y Mwythig, lle y llafuriodd hyd nes i afiechyd ei orfodi i beidio, yn 1765. Wedi hyny, efe a symmudodd i Kidderminster, lle y bu yn nychu hyd ei farwolaeth, yn 1783, yn 66 oed.* Nid oes gwybodaeth ar gael pwy oedd y cyf- ieithydd. * 4. * Anghyfreithlondeb bwyta Gwaed. Wedi ei amlygu trwy olwg ar yr ystyriaeth yr oedd y Cenhedloedd Cristionogol o'r dechreuad yn cynnal eu rhyddid yng Nghrist oddiwrth jau deddf Moses. Gan Mr. John Glass. At ba un y chwanegwyd, rhai o feddyliau Dr. Delan y ar yr un ystyriaeth. Wedi i'u Gyhoedd yn gymraeg gan J. Popkin. Caerfyrddim Argraphwyd.' JoHN GLASS ydoedd fab i Alecsander Glass, gweinidog Eglwys Sefydledig Scotland, ac a anwyd yn Auchtermuchty, yn sir Ffeiff, yn 1695. Cafodd ei ddysgeidiaeth yn Ysgol Ramadegol Perth, ac yna ym Mhrifysgolion St. Andrew ae Edinburgh. Ordeiniwyd ef yn weinidog plwyf Tealing, ger Dundee, yn 1719 ; ond ni bu yn hir yn weinidog heb ddangos ei fod yn gwahaniaethu mewn egwyddorion a dysgyblaeth eglwysig oddi wrth weinidogion yr Eglwys Sefydl- edig yn Seotland, a gwnaeth ei wahaniadau yn gyhoeddus trwy y wasg, yr hyn a gynhyrfodd ddadl wresog trwy yr holl deyrnas. Efe a ŵysiwyd ger bron Cynghorfa Angus a Mearns, gan yr hon y diarddelwyd ef, yr hyn a gadarnhawyd gan y Gymmanfa Gyffredinoí. Y canlyniad a fu, sefydlu lluaws o gynnulleidfaoedd Annibynol; ond yn gwahaniaethu oddi wrth Annibynwyr ereill yn eu trefn o addoli a threfn eglwysig, yn ol yr hyn a elwir yn Lloegr a Chymru yn Sandemaniaeth, oddi wrth un arall o'r enw Robert Sandeman. Bu Mr. Glass farw yn 1773, yn 78 oed.f [Y Dr. PADRIG DELANY ydoedd frodor o Werddon, ac a anwyd yng nghylch y fl. 1686. Derbyniodd ei ddysg yng Ngholeg y Drindod, Dulyn, ā chafodd urddau yn yr Eglwys. Ym 1732 cyhoeddodd waith o'r enw “Revelation Examined with Candour ;' ac yn hwn y traetha ei lên ar anghyfreithlondeb bwyta gwaed ac allan o hono y mae y dyfyniadau a geir yn y Ilyfr Cymreig dan ein sylw wedi eu cymmerwyd. Ceir dyfyniadau helaeth o hono hefyd, aß yr un pwnc, yn Esboniad y Dr. Adam Clarke ar ddiwedd Act. xv. Cyhoedd- odd y Dr. Delany amryw weithiau ereill; ac yn eu plith, Adfyfyrion ar Amlwr. eicaeth ; Bywyd Dafydd Frenin; a Sylwadau ar Nodiadau Arglwydd Orreri ar Fywyd ac Ysgrifeniadau y Deon Swifft. Bu farw yn 1768.] JOHN POPKIN a fu bregethwr gyda'r Methodistiaid yn ardaloedd gorllewinol sir Forganwg, ac wedi rhai blynyddoedd ôofleidiodd hyn a elwir Sandemaniaeth, ac ysgrifenodd, cyfieithodd, a chyhoedd- oddlyfrau o blaid ei egwyddorion, ac yr oedd yn llym iawn yn erbyn ei hen gyfeillion y Methodistiaid ; yr hyn a achosodd gryn dèrfysg yn y * W. Jones's Christian Biography. f W. Jones's Christian Biography. 474 LLYFRYDDIAETH Y cyMRY. [1764 Deheudir ar y pryd, am yr hyn y ewyna ei haneswyr.* Cyhoeddwyd hefyd o'i eiddo yn Seisonaeg, * Observations on the Nature of the House of God, his Church-Christian Knowledge—Church Union, and the Unity of Christ's Disciples; occasioned by his Lordship the Lord Bishop of St. David's Address to the Clergy of that diocese, on that subject at Abergwilly-Palaee, October 23, 1804; in which His Lordship directs the Clergy of that Diocese to consider a Parish House, or what is ealled a Parish Church, to be the house of Gods, for such House grows up with the well-disposed Persons from their youngest years. By John Popkin. Swansea ; Printed by. T. Jenkins,* Windstreet, 1813.' 5. * Rhybydd ofnadwy i Blant anraslon: yn rhoddi cyflawn a thrymllyd hanes o un William Johnson. wr Gieuange ynghylch pump ar hugain oed, yr hwn a anwyd yn Ninas Lincoln, ac a Grogwyd ar y Pedwerydd dydd o Fawrth 1763, am echryslawn fwrdrad a wnaeth efe ar ei Dad a'i Fam a'r Forwyn, gan yspeilio'r Tŷ ai roddi ar dân, ynghyd a'i dreial, a'i Gyfaddefiad, ai farn yw grogi ai sybedi, ei ymadroddion marwolaeth, a'i gynghor i bobl ieuange, Gweddi a phregeth ar yr unrhyw achos, Gan y Parch. Dr. Wilkinson, allan o Psalm xxxvii. 22. Argraphwyd yn y Mwythig.' 6. * Golwg ar Deyrnas Crist. Neu Grist yn bob peth, ac ymhob peth. Sef Caniad mewn dull o agoriad ar Col. iii. 11, 1 Cor. xv. 20. Yr ail argraphiad,Í wedi ei ddiwygio o amryw feiau, a chwedi ychwanegu llawer o bethau ato, nad oedd yn yr argraphiad cyntaf. Gan William Williams. Caerfyrddim ; Argraphwyd gan J. Ross, oddieithr y 24 tu dalen cyntaf o Gorph y Llyfr.' * Y mae yr hysbysiaeth a ganlyn yn gyssylltedig â'r uchod :— * Theomemphus ®” Am fod gwerth swm fawr o lyfrau o bryd i bryd wedi sefyll ar ddwylo'r Awdwr, mae efe yn meddwl peidio printio rhagor o'r llyfr hwn nag a debygo a ellir werthu yn fuan, am hynny y sawl sydd am dano danfonant eu henwau a swllt o arian ' subscription i'r Awdwr ei hun, neu i ryw rai o'i ffryns ef, y rhai yw rhyw ddynion gonest, geirwir ag a dalo iddo yr hyn a dderbyniont pwy bynag a font. A. swllt fydd pris y llyfr heb ei feindio i'r rhain, ond i'r lleill maen bur debyg y cyst ef fwy, ae o bosib nas gellir ei werthu ef am 15 ceiniog, ond nis gwyddys yn iawn am hyn am nas gwyr yr Awdwr pa faint yr ymhelaetha tan ei law ef wrth ei ail sgrifenu.' «â Drych yr Amseroedd, ail argraffiad, t. 145 ; Methodistiaeth Cymru, cyf. i. t. ï [Ai nid “D. Jenkin' a ddylai hwn fod ? Dafydd Jenkin neu Jencin ydoedd argraffydd cyntaf Seren Gomer.] # Gwel rhif 7, d.f, 1756. 1764] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 475 Yr oedd bardd Pant y Celyn yn deall pa fodd i fasnachu, yn gystal a chanu ; a da, pe buasai llawer bardd a chyhoeddydd llyfrau ar ei ol · wedi dilyn ei siampl ef. 7. * Diferion Gwybodaeth, &c. &c. A draddodwyd gan Dafydd Jones, o Drefrhyw, C.C.C. Argraphwyd yn Llundain gan William Roberts, ac a werthir Ynghymru gan Dafydd Jones o Drefrhyw.” 20 tudalen 12plyg. Diwedd y rhagymadrodd a ddywed fel hyn :—* Annerch wael oddiwrth dy Garwr. Llundain, Mawrth 31, 1764.” Ac yn niwedd y llyfr y mae “Diwedd y Rhan gyntaf;” eithr ni welais yr un arall. 8. “Bywyd a Marwolaeth Theomemphus o'i Enedigaeth i'w Fedd. Gan W. Williams. Caerfyrddin, Argraphwyd gan Joan Ross. 1764.' 9. •| * Llyfr ar Arddodiad Dwylaw. Gan Timothy Thomas, Aberduar.' [Y mae yn bur ddilys mai rhif 24, dan y flwyddyn hon, ydyw y llyfr hwn. Ceir ei enw yno yn gyflawn, yng nghyd â'r achlysur o'i gyhoeddiad.] 10. * Moliant i Dduw ; Neu ychydig nifer o Hymnau. Wedi eu cyfansoddi, a'u gwneyd yn gyhoeddus ; mewn difrifol ddymuniad o'u bod yn fuddiol i ddynion, er clôd i Dduw, trwy Jesu Grist. Gan Timothy Thomas. Caerfyrddin : Argraphwyd gan Evan Powell yn Heol-y-Prior. 1764.” Cynnwysa y llyfr uchod 126 o hymnau, neu yn hytrach caniadau, ar 108 o dudalenau, heb law 12 tudalen yn rhagymadrodd, &c. Ar gefn y rhagddalen y mae y cynghor buddiol a ganlyn :—* N.B. Dylai pob ŷn ddarllain y llythyr neu'r rhagymadrodd a fyddo o flaen pob llyfr cyn darllain y llyfr.' 11. “| * Cariad Brawdol. Gan Timothy Thomas, Aberduar.” 12. * Golwg o Ben Nebo ar Wlad yr Addewid; mewn casgliad o IE[ymnau, am gwymp dyn yn yr Adda cyntaf, a'i gyfodiad yn yr Ail. Yr ail argraphiad. At ba un y chwanegwyd Hymnau ac Odlau newyddion, ar amryw Fesurau, i'r Pererinion, sy'n Teithio o IDdinas IDistriw i'r Gaersalem newydd. Gan Morgan Rhys. Argraphwyd yng Nghaerfyrddin: Gan Rhys Tomas, 1764. Lle gellir cael Argraphu pob math o Lyfrau, am bris gweddaidd.” 84 tudalen 12plyg. MoRGAN RHYS a anwyd yng nghymmydogaeth Llanymddyfri, yn sir Gaerfyrddin, ryw bryd tua dechreu 1700. Ymunodd â'r Methdd- istiaid yng Nghil y Cwm yn foreu. Yr oedd yn preswylio mewn 476 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1764 bwthyn ar dir Cwm Gwenyndy, ym mhlwyf Llanfynydd, ac yn cadw ysgol yng Nghapel Isaac, ger Llandeilo Fawr, yng nghyd â phregethu yn deithiol ym mhlith y Methodistiaid Calfinaidd. Bu farw tuar flwyddyn 1776.* 13. “Y Pedwerydd Ran o Ganiadau Sion ; Neu EIymnau ac Odlau Ysprydol. Gan John Thomas. At yr hyn y chwanegwyd, Can i Ieuengctyd, ar ddymuniad rhai Pobl Ivaingc, gan yr un Awdwr. Bristol Argraphwyd gan E. Farley. 1764. Pris 4d.” 60 tudalen 12plyg.f 14. • Y Perl Gwerthfawr ; neu Bennau o Wybodaeth Iachus, i Bechadur am ffordd y Bywyd, &c. Wedi ei gyfieithu i'r Cymraeg, er lles i'r Cymru. - Argraphwyd yn y Mwythig gan Stafford Prys, Printiwr a Gwerth- wr Llyfrau. M,DCC,LXIV. Pris 4d.' 44 tudalen 18plyg. Y mae y rhagymadrodd wedi ei arwyddo gan * David James, · Edward Parry, Thomas Edwards—Henllan May 29, 1764.” Am y rhai a enwir uchod, gellir cofnodi am (1.) DAVID JONEs, mai ysgolfeistr yr Ysgolion Symmudol o eiddo Mr. G. Jones, Llanddowror, yng nghymmydogaethau Dinbych tua'r fl. 1750, ydoedd. (2.) EDWARD PARRY ydoedd fab i wr mewn sefyllfa isel a drig- fanai yn sir Ddinbych. Yr oedd yn ei ieuenctyd yn .meddu peth tueddiad at farddoniaeth ysgafn, a choeg chwareu ; yr hyn a wnaeth iddo ymgyssylltu â Thomas Edwards o'r Nant, ae ereill o'r un tueddiad. Tua'r fl. 1747, dwyseiddiwyd ei feddwl trwy bregethiad rhyw un o'r teithwyr Methodistaidd. Dechreuodd bregethu yn 1749. Yn yr ymraniad rhwng Mr. Howel Harris a'r Methodistiaid, efe a dueddodd gyda'r cyntaf, gan lyfrhau yn ei ysbryd defosiynol. Yn 1766, aeth i fyw i le a elwir Bryn, wrth yr hwn le y mae ei enw yn cael ei adwaen. Ail ymunodd â chorff y Methodistiaid, a phar- haodd yn llafurus hyd ei farwolaeth.j. (3.) THOMAS EDWARDs, a grybwyllwyd eisoes, ydoedd yr hwn a adwaenid wrth yr enwad Twm o'r Nant, ac a anwyd yn Llannefydd, ger Dinbych, yn 1738. Dangosodd yn ieuane athrylith, yr hyn a wrteithiodd heb unrhyw fanteision. Cymmerodd hyfrydwch mewn cyfansoddi a dynwaredu caniadau coeg-chwareuol, a elwid Interludes. IBu flynyddoedd yn dilyn yr alwedigaeth o gludydd coed, &c. |Pyddai weithiau yn lled dda ei sefyllfa, a phryd arall yn eithafisel. Cyfansoddai yn dda os mynai. Bu farw yn 1810, yn 72 oed.$ * Yr Adolygydd, 1851, t. 330 ; Methodistiaeth Cymru, cyf. ii. t. 428, 450. + Gwel rhif 12, d.f. 1762. f Methodistiaeth Cymru, cyf. i. t. 142-6. $ Y Greal, 1805 ; Gwladgarwr, 1836 ; Williams's Ehninent Welshmen ; a Hane8 Twm o'r Nant, gan Humphreys. - 1764] LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 477 15. “| * Myfyrdod-dau Duwiol i'n Cymhwyso erbyn Angau. Argraphwyd yn y Mwŷthig gan Stafford Prŷs Gwerthwr Llyfrau.' 58 tudalen 18plyg. 16. * Some Specimens of the Poetry of the Antient Welsh Bards. . Translated into English, with Explanatory Notes on the Historical IPassages, and a short Aeeount of Men and Places mentioned by the Bards, in order to give the Curious some Idea of the Taste and Sentiments of our Ancestors, and their Manner of Writing. By the Revd Mr. Evan Evans, Curate of Llanvair Talyhaern in IDenbighshire. London : Printed for R. and J. Dodsley in Pall-Mall. Mr.DCC.LxTw.” 4to. [Y mae y gwaith hwn yn gynnwysedig o dair rhan : y rhan gyntaf yn Seis- onaeg ; yr ail yn Lladin ; a'r drydedd yn Gymraeg. Y mae dalen enw yn blaenori pob rhan neu ddosbarth. Y gyntaf yw y Seisoneg, yr hon yw rhag- ddalen yr holl gyfrol ; a'r hon a gofnodir uchod. Dechreu y Lladin ar dudalen 60 ; a rh*gddalen y rhan hòno sy fel y canlyn :–“ De Bardis Dissertatio ; in qua. nonnulla quae ad eorum antiquitatem et munus respiciunt, et ad praecipuos qui in Cambria floruerunt, brevitier discutiuntur. Studio et Opera Evani Evans, Cereticensis.” Gelwir yr holl lyfr yn fynych wrth yr enw Lladin hwn. Dechreu y Gymraeg ar dudalen 95, a rhed yr enwad fel hyn :—“Ychydig Awdlau o waith yr hen Feirdd, yn amser Tywysogion Cymru, wedi eu cyf- ieithu i'r Saesoneg ; Er mwyn dangos ansawdd ein Prydyddiaeth i wyr cywraint, dysgedig, anghyfiaith : â nodau byrrion, i eglurhau enwau Dynion, a Lleoedd, a grybwyllir ynddynt ; a hanes byrr o honynt, wedi ei gasglu allan o Drioedd Ynys Prydain, a hen Goffadwriaethau eraill ; er dywenydd i'r oes hon, ac er adfer ei haeddedigawl barch i'r hen famiaith Gymraeg, ac i'n Gwlad ; a'u dyledus glod i'w thrigolion dewrwych gynt.” Nid oes argraffeb ond i'r tudalen cyntaf yn unig. Y drydedd ran a gynnwys yr * Awdlau' gwreiddiol ; yn y rhan gyntaf eeir cyfieithiad Seisonig o honynt ; a'r ail ran, neu y dosbarth Lladin, sy draethawd yng nghylch yr hen feirdd a'u barddoniaeth. Gwelir fod Llan- fair Talhaiarn wedi ei gamsillebu yn * Llanvair Talyhaern' ar y ddalen gyntaf. Rhisiart Morys oedd golygwr y gwaith trwy'r wasg yn Llundain. Y mae llawer o gyfeiriadau at y gwaith hwn yn llythyrau y Prydydd Hir.] IEwAN EvANs, neu a adwaenir yn well gan ei gydwladwyr wrth ei enw barddonol, Ieuan Brydydd Hîr, a anwyd yng Nghymhawdref, ym mhlwyf Lledrod, yn sir Aberteifi, yn y flwyddyn 1730. IDerbyn- iodd elfenau cyntaf ei ddysgeidiaeth yn Ysgol Ramadegol Ystrad IMeurig, yn yr un sir, o dan yr athraw enwog a sylfaenydd yr athrofa bòno, Mr. Edward Richard. Oddi yno symmudwyd ef i Goleg Merton, Rhydychain, yn 1751. Wedi gadael y brifysgol, bu yn gwasanaethu fel curad mewn amryw leoedd olynol, megys Towyn, yn sir Feirionydd, Llanberis a Llanllechid, yn sir Gaernarfon, a Llanfair Talhaiarn, yn sir Ddinbych. Dangosodd yn foreu ym- lyniad wrth yr awen a hynafiaethau, yr hyn a dynodd sylw prif lenorion a gwladgarwyr y Dywysogaeth yn yr oes hòno. Bu yn ddiwyd iawn i gasglu ac adysgrifenu hen ysgrifeniadau, trwy ym- weled â'r rhan fwyaf o'r llyfrfaoedd yng Nghymru y gwyddid. fod hen ysgrifeniadau ynddynt. Bu Syr Watkin W. Wynn, a'r IDr. Warren, esgob Bangor, yn rhoddi blwydd-dâl iddo dros beth 478 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. '[1764 amser, i'w alluogi i fyned ym mlaen gyda'i lafur hwnw. Caniataodd JPaul Panton, Ysw., o'r Plas Gwyn, ym Mon, flwydd-dal byehan o 20p. yn y flwyddyn iddo, ar yr ammod o gaePei holl ysgrifeniadau ar ol ei farwolaeth, y rhai, o ganlyniad, hyd i gant o gyfrolau, a -ddaethant i feddiant y boneddwr hwnw ; ae yn llyfrfa y Plas Gwyn y maent eto.* Bu farw yng Nghynhawdref, Awst, 1789, yn 59 -oed.f Am y cyhoeddwyr— BOBERT a JAMES DODSLEY, yr oeddynt yn frodyr ac yn gymdeith- ion yn eu masnach. Yr oeddynt hefyd yn awdwyr o gryn enwog- rwydd. Ganwyd Robert ym Mansffield, Nottingham, a bu farw yn Fall Mall, Llundain, Medi 5, 1764, tra yr oedd y gwaith hwn yn cael ei gyhoeddi. Dilynodd James y fasnach ym mlaen mor llwydd- iannus, fel y daeth i gael ei enwi yn sirydd Llundain. Yr oedd yn werth dim llai na 70,000p. pan fu farw, yr hyn a gymmerodd le ·Chwefror 19, 1797, yn 74 oed. Gadawodd yn ei ewyllys agosi400p. i gwmpeini y Safwerthwyr ; 1000p. bob un i George Neal, a'i hen -egwyddorwas John Walter, llyfrwerthwyr; 4000p. i John Freeborn, yr hwn a fuasai yn ei wasanaeth lawer o flynyddoedd ; 1000p. i Mr. Webster, ei gyfreithiwr ; 500p. i'w forwyn ; 500p. a'i gerbyd a'i geffylau'i'w gerbydwr ; a 200p. yn y soddion i dlodion Sf. Iago, Westminster ; yr oll yn 7,600p.# 17. * The Origin of Language and Nations, Hieroglyfieally, Etymologieally, and Topographically Defined and Fixed, After the Method of an English, Celtic, Greek, and Latin English Lexicon. Together with an Historical Preface, An Hieroglyfieal Definition of Characters, A. Celtie General Grammar, and Warious other Watters of Antiquity. Treated of in a Method Entirely New. By TRowland Jones, Esqr; of the Inner Temple. London : printed by J. Hughs, near Lincoln's-Inn-Fields : mDCOLxIv.” 8vo (Small). IRoWLAND JoNES ydoedd fab i John Williams, Bachellyn, ym mhlwyf Llanbedrog, yn Lleyn, sir Gaernarfon, ac a anwyd yn 1722.$ Pan yn lled ieuanc aeth i Lundain, lle y bu am ryw gymmaint o amser yn ysgrifenydd mewn swyddfa cyfreithiwr, yr hon alwad yr ymddengys a arferasai gyda'i dad, yr hwn yntau a fuasai yn ysgrif- enydd gyda Mr. Parry, o'r Wern Fawr, un o hynafiaid teulu presennol Madryn, yn y sir uchod. Pan yn Llundain, daeth am- gylchiad neillduol ag ef i adnabyddiaeth â boneddiges gyfoethog, yr hon a briododd, trwy yr hyn y daeth yn berchen meddiannau lawer. Yn lled ebrwydd wedi priodi, aeth yn aelod o'r Deml * [Yn hytrach mewn blychau dan glo yn rhai o gelloedd Mr. Barton Panton, ger Caergybi, y maent yn llwydo ac yn pryfedu, heb i un llygad dynol gael cip arnynt.] ♦ + Williams's Eminent Welshmen ; ©ambrian Quarterly Magazine, vol. i. p. -133, 134, 373, 393 ; gwel hefyd rhif 9, â.f. 1772 ; a rhif 2, d.f. 1776. w* í Timperley's Dictionary. $ Coflyfr Eglwys Llannor, yn Lleyn. 1764] 1LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 479 Eewnol /Inner Temple), yn Llundain, a daeth yn gynghorwr yn y gyfraith. Bu farw yn Llundain, yn nechreu y flwyddyn 1774, yn 57 oed. Bu iddo dreo blant, sef dwy ferch, y rhai a fuont feirw yn ieuainc, ac un mab, sef y diweddar Rowland Jones, o'r Weirglodd Eawr, ger Pwllheli, yr hwn a fu farw yn ddibriod yn 1856; ae a gladdwyd yn Llanbedrog, Rhagfyr 2, 1856; a daeth yr etifeddiaeth i William Jones, o'r Ysgubor Hen, Eifionydd, yr hwn oedd fab i'w gefnder, a thrwyddo yntau i'w fab, y presennol feddiannydd, John Lloyd Jones, o'r Weirglodd Fawr (Broom , Hall), ae Uchel Sirydd , sir Gaernarfon yn 1859.* 18. * Hymnau Newyddion, Nad oedd yn un o'r Ddau Argraphiad cyntaf. Caerfyrddin, Argraphwyd gan J. Ross, yr unig Argraphydd yn y |Parthau hyn, a ddugwyd i fynu yn rheolaidd i'r Gelfyddyd honno. Lle gellir cael Argraphu pob math o Lyfrau ar Lythyren dda, am bris gweddaidd. 1764.” [“Ymddengys mai yr ychwanegiadau at yr argraffiadau cyntaf o'r “Môr o Wydr,” oedd yr “ Hymnau Newyddion ” hyn, yn cael eu gwerthu, ef allai, wrthynt eu hunain er mwyn y rhai oedd wedi prynu y rhanau neu yr argraffiad- au cyntaf. Yr oedd yr hymnau o 330 hyd 342 wedi eu chwanegu at yr ail ar- graffiad, a 343 hyd 353 at y ·trydydd, yn. ol eu rhif yn argraffiad 18ll ; , hymnau sacramentaidd o 354 hyd 365, a'r rhelyw ar destynau cyffredinol.']t 19. * Crwydriad Dychymmyg i Fyd yr Ysbrydoedd; Neu Fyfyr- dodau ar Farwolaeth y Parchedig Mr. Lewis Lewis, Gweinidog Eglwys Loegr, yr hwn a ymadawodd â'r Bŷd, Meh. 9, 1764. Gan William Williams. Caerfyrddin, Argraphwyd gan Joan Ross, tros yr Awdwr, 1764.' [12plyg.] 20. ' Dwy Farwnad, Un ar ol Mr. Thomas Lewis, o Drefela yn Llan-gwm. Y llall ar ol Mrs. Rachel E[arrys ; gwraig Mr. EIarrys, o Bont-y-pool; yn Sir Fynwe. Yr hon gyfnewidiwyd y Dŷdd cyntaf o Awst; yn y Flwyddyn 1763, yn y 25 o'i Hoed : Ac a gladdwyd yn Llangyby; Lle hefyd y claddwyd ei Mâb William Argraphwyd yng Nghaerfyrddin; Gan Rhys Thomas. M,Dcc,LxIv.' 21. 'Derehafiad y Credadyn mewn Cyfiawnder Cyfrifol. Wedi ei osod allan mewn Pregeth gan y Parchedig Ebenezer IErskine, M.A. Ar Salm lxxxix. 16. Newydd Gyfieithu yn ofalus o'r Saesoneg i'r Gymraeg. * jLlythyr y Parch. D. S. Evans; a'r eiddo R. Jones, yn y Drych a'r Gwylied- ydd (New York).—[Gyda golwg ar y gwaith dychymmygol hwn o'r eiddo Ï&owland Jones, a'r defnydd a wnaed o hono gan y Dr. O. Púw, cyfeirir y dar- llenydd at erthygl ar y pwnc yn y Brython, i. 35.] *f Llythyr Mr. Morris Davies, 480 LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. [1764 Caerfyrddin, Argraphwyd ac âr werth yno gan J. Ross, lle caniateir Elw mawr i'r rhei'ñy a'u pryno i'w roddi ymaith, neu iw hail werthu. 1764. [Pris Dwy Geiniog.]? • 22. * Dwyfolder Beunyddiol y Cristion ; ynghyd a Chyfarwyddiad- au pa fodd i rodio gyda Duw ar hyd y Dydd. Caerfyrddin : Argraphwyd gan Ev. Powell. Yn Heol-y-Prior. 1764.” 23. 'Llythyr oddiwrth y Gymmanfa at yr Eglwysi. Caerfyrddin, Argraphwyd gan E. Powel. Yn Heol-y-Prior. 1764.? 24. * Amlygiad Byr am Arddodiad Dwylaw ; A'r Dderbyniad o'r Yspryd Glan : Ar y Dull o Ymddiddan rhwng Ymofynwr a Ffydd- lon, Gan Timothy Thomas. Ac a wnaethpwyd yn gyhoeddus ar ddymuniad Cymmanfa o Weinidogion, a gyfarfuant yn Rhyd- wilym, Hydref 24. 1764. - Caerfyrddin ; Argraphwyd gan E. Powell, yn Heol-y-Prior. 1764. Pris tair Ceiniog.' Yr oedd eglwysi y Bedyddwyr yng Nghymru yn selog iawn dros arddodiad dwylaw ar y bedyddiedig o'r fl. 1689 hyd 1737, heb nemawr o ddadl. Yn y flwyddyn olaf a enwyd, yr oedd dyn ieuanc yn ymgeisydd am gymmundeb, ac wrth ei holi, dywedodd nad oedd ei feddwl yn glir ar y pwnc hwnw. Achlysurodd hyny i'r pwnc gael ei chwilio'; ac achlysurodd ddadleuon blinion rhwng gwei- nidogion ac aelodau a'u gilydd arno—rhai drosto, ac ereill yn ei erbyn. Bu dadl frwd arno yn eu heglwys yn Aberduar yn 1743. Yr oedd y Parch. T. Thomas, gweinidog Aberduar, yn selog dros yr arddodiad. Fel ag oedd y ddadl yn lledaenu, efe a roddodd yng nghyd ychydig o feddyliau arno, ac mewn óyfarfod chwarterol yn y gymmydogaeth, efe a'u darllenodd i'r gweinidogion oeddynt bresennol; ac ar gais rhai o honynt efe a'u cyhoeddodd, fel uchod, gyda rhai hymnau o'i gyfansoddiad ei hun.* 25. * Ymddiddan rhwng Hen Wr dall ac Angau, &c. Caerfyrddin argraphwyd ac ar werth gan J. Ross ; a chan Mr. Bevan yn Abertawe. 1764. [Pris Ceiniog.]? Y mae yr hysbysiad canlynol ar gefn y rhagddalen:— * Hyn sydd i hysbysu fod John Ross Argraphydd o Lundain wedi gosod i fynu argraph-wasg yng Nghaerfyrddin, lle gall boneddigion crefftwyr ac ereill hyderu cael pa beth bynag a fyddont am gael ei argraphu, wedi ei wneuthur yn lan, yn gywir ac yn fuan, am Bris rhesymol. ” ar * * Thomas's History of the Baptist Associations in Wales, p. 48, 60. 1764] . LLYFRYDDIAETH Y CYMRY. 481 *,.* Gan mai efe yw yr unig un yn y Parthau hyn a ddugwyd i fynu yn rheolaidd i'r Gelfyddyd, wedi gwasanaethu saith flynedd yn IBen-gweithiwr mewn argraphdy enwog yn Llundain: gwedi cael oddiyno yn ddiweddar lawer iawn o lythyrennau newyddion, a gwir argraph-wryf (Prŵntŷng Press) wedi ei wneuthur yno gan saer celfydd enwog, a chwedi darparu Golygwr ar ei waith Cymraeg ; gyda'r manteision hyn y mae yn gobeithio am ffafr y wladwriaeth, yr hyn y bŷdd iddo hyd eithaf ei allu wneuthur ei oreu i'w fwynhau a'i gynnal trwy ffyddlondeb, diwydrwydd, a gofal.' 26. TI (Congl o'r ddalen wedi ei thori ymaith.) “Yr hwn a hun- odd Meh. 9. 1764 gan Morgan Rhys. Caerfyrddin.”* 27. * Difyrwch i'r Pererinion o Fawl i'r Oen. Yr ail ran :+ Neu Gasgliad o Hymnau ar amryw Destynau allan o'r Ysgrythur lan ; iw canu yn ddirgel a chyhoeddys; a rhai o honynt yn gymmwys iw harfer wrth Fwrdd yr Arglwydd. Gan Dafydd Jones o Lanwrda, gynt o Gayo. Argraphwyd yn Llanymddyfri, gan Rys Tomas. 1764.' 28. * Caniadau y rhai sydd ar y Môr o Wydr, &c. i Frenhin y Saint. Yn dair rhan, I. Hymnau Ysprydol ar amryw Destynau. II. Hymnau Sacramentaidd. III. Caniadau Moesol, ar amryw Fesurau ac Ystyriaethau. Y drydedd Argraphiad. Gan W. Williams. Caerfyrddin, Argraphwyd gan J. Ross, yr unig Argraphydd yn y · Parthau hyn, a ddugwyd i fynu yn rheolaidd i'r Gelfyddyd honno. Lle gellir eael Argraphu pob math o Lyfrau ar Lythyren dda, am lbris gweddaidd. MI,DCC,LxIW : {}4, 1784. - w Malcolme, Dr., rhif 9, 1744. |Malory, Syr Thomas, t. 2. Mansell. Sir Thomas, rhif 8, 1707. Manton, Thos., rhif 1, 1688. Manuel, Dafydd, rhif 37, 1798. Marsh, John, rhif 1, 1691. |Marsh, R. (argraffydd), rhif 4, 1745 ; 6, 1750; 3, 1760; 4, 1772; 13, 17, 1775; 18, 1776; 4, 9, 1777; 6, 16, 1778; 19, 1783; 4, 24, 1784; 2l, 1788; 28, 1791; 6, 1793. N[arsh, Samuel (argraffydd), rhif 2, 1795, Marsh, T. (argraffydd), rhif 7, 1792. Mason, W., rhif 26, 1759; 41, 1774; 9, 1776; 9, 1792; 12, 1798. Mason, John, rhif 3, 1771. Matthew, Wm., rhif 16, 1786. Maurice, David, D.D., rhif 3, 1700; 3, 1702. Maurice, Henry (o'r Llwyn), rhif 1, 1687. Maurice, Matthias, rhif 1, 171l ; 2, 1720; 7, 1727; 5, 1733; 4, 1734; 22, 1759. |Maurice, Thomas, rhif 5, 1717. Mavor, W., rhif 30, 1798. Maxwell, A. (argraffydd), rhif 1, 1675; 2, 1676. Mayne, Jasper, D.D., rhif 3, 1658. Mead, Matthew, rhif 1, 1723; 5, 1779; 16, 1781; 3, 1789. Meadows, W., rhif 3, 1709. M）, William (argraffydd), rhif 3, 1717. Mechain, Gwallter, rhif 1, 1603; 7, 1769; 1, 1791; 19, 21, 1793; 1, 1795; 2, 10, 1798; 37, 1799, 14, 1800. Medley, Samuel, rhif 18, 1779. 1DANGOSEG. 745 Meddygon Myddfai, rhif 12, 1765. Melborne, Robert, rhif 1, 1634. Mercurius Urbanus, rhif 5, 1643. Meredith, Benjamin, rhif 3, 1721; 4, 1765. Meredith, Thomas, rhif 13, 23, 1770. Merick (neu Meirick), John, rhif 1, 1588 (t. 49). NTerrick, Parch. James, rhif 15, 1774. Merlinus Ambrosius, d.f. 1608. IMeung (neu Meun), Ioan (Bardd Ffrengig), rhif 11, 1789. NIeur, H. (argraffydd), rhif 7, 1723. lMeylor, Thos., rhif 1, 1746. Meyrick, Sir Samuel Rush: Rhag- draith : rhif 2, 1611. Meere, Henry (argraffydd), rhif 7, 1723; 5, 1724. |Middleton, Arglwyddes, rhif 2, 1649. Middleton, Sir Hugh, rhif 1, 1642. Niddletom, Syr Thos., rhif 2, 1630. Middleton, Syr T., rhif 4, 10, 1644, Middleton, William (Gwilym Ganol- dref), d.f. 1592; rhif 1, 1593; 1, 1603. Mills, H., rhif 10, 1718. Mßyl, W. (argraffydd), rhif 4, 1796. Mi; (neu Meiryek), Rhys, rhif 1, 1578. Monk, J. (argraffydd), rhif 3, 1785; 2, 1793. * Monmouth, Henry Earl of, rhif 4, 1649. Moon, Johm (Crynwr), rhif 7, 1658. Moor, Thomas de la, rhif 4, 1603. |Mophet, Enosh, rhif 3, 1720. Morgan, Abel, rhif 2, 1730; 11, 1759; 4, 1787. Morgan, Einion, rhif 6, 1693. Morgan, Enoch, rhif 1, 1730. Morgan, Evan, rhif 42, 1774. ]Morgan, James Jones, rhif 4, 1800. |Morgan, John, rhif 1, 1736 ; 11, 1759; 4, 1787. |Morgan, John (Bedwellty), rhif 23, 1775; 16, 1784; 22, 1794. AMorgan, John (llyfrwerthwr), rhif 14, 16, 1745. Morgan, John, M.A., rhif 5, 1745; 10, 1756 ; 17, 1775. Morgan, John (Llanwenarth) rhif 8, 1758. Morgan, John (Llanberis) rhif 4, ï#3; 1,ï?83. Morgan, Mrs., rhif 18, 1791; 9, 11, 1795. Morgan, Shinkin ap, rhif 8, 1643. Morgan, Silvanus, rhif 6, 166l. Morgan, Sion, rhif 28, 1790. Morgan, Thomas John, rhif 1, 1723-4. Morgan, Walter, rhif 6, 1765. Morris, Richard : Morgan, Dr. William (Esgob), rhif 1, 1588; 1, 1620. |Morgan, W. (Caerfyrddin), rhif 12, I780 Morgans, John, rhif 22, 1794. |Morris, Cadb., rhif 38, 1792. IMorris, Ebenezer, rhif 23, 1773. Morris (neu Morus), Edward, rhif 1, 1661 ; 1, 1689 ; 7, 1750. |Morris, Ev., rhif 1, 1719. Morris (neu Morus), Hugh, rhif 6, 1683; 1, 1689; 11, 1748; 1, 7, 1750; 37, 1798. Morris (neu Morys), Lewis (o Fon), rhif 2, 1735; 5, 1748; 11, 1756; 10, 1776; 19, 1793. Morris, Peter (Llanrwst), rhif 20, 1772; 16, 1774. gwel Morys, Rhisiart (o Fon). |Morris, Thos. (Yspytty), rhif 1, 178l; 11, 1786. Mš; Thomas (Bedyddiwr), rhif 13, 1791. Morris, William, rhif 5, 1748. NÏorys, D. (o'r Tŵr Gwyn), rhif 24, 1773 ; 18, 1783; 15, 24, 179I ; 34, 1792 Morys, Rhisiart (o Fon), rhif 2, 1690; l, 1746 ; 2, 1752; 4, 1755 ; 1, 1760; 19, 29, 34, 1770. Mostyn, Richard (o Benbedw): Rhag- draith. Mostyn, Syr Thomas, rhif 1, 1567. Moulins, Jacob des, rhif 35, 1794. Myddfai, Meddygon, rhif 12, 1765. Myfyr, Owain, rhif 1, 1567 ; 2, 1632; 6, 1712; 11, 1789. Myrddin, d.f. 1608; rhif 24, 1768; 20, 1778. IN. Narcot, rhif 1, 1702. Mass, John, d.f. 1553. Nattyl, Richard, rhif 1, l553. Needham, Marchmond, rhif 1, 1643. Needham, W., rhif 12, 1761. Nelson, Bobert, rhif 6, 17 ll; 4, 1712. Newberie, Rafe neu Ralph, rhif 1, 1584. Newbricensis, Gulielmus, rhif 6, 1587. Newcombe, Henry, rhif 5, 1677. Mewcwm, Thomas, d.f. 1689-90 ; rhif l, 2, 1718 ; 2, 1780. Newton, John (Omicron), rhif ll, 1777. Nicholas, Armele, rhif 4, 1714. Nicholas, rhif 2, 1659. Nicholas,'J. (argraffydd), rhif 8, 1769; 15, 1794. * Nicholas, William, rhif l, l717. 746 DANGOSEG. Morton, Bonham (argraffydd), rhif 1, 1620 INorton, John, rhif 2, 1607. North, W. a G. (argraffwyr), rhif 16, 1785; 17, 1790; 10, 1791 ; 5, 34, 1799. Noon, John, rhif 2, 1734. Novver, Francis, rhif 6, 1660. Nowell, Dean, rhif 2, 1578. O. Oakey, Col., rhif 5, 1648. Occom, Sampson, rhif 35, 1789. Olfir, Ioan= Oliver, John. Olifer, W. (argraffydd), rhif 11, 1778. Oliver, J. (argraffydd), rhif 6, 1746; 4, 5, 1747; 4, 8 (1), 1748; 1, 2, 5, 6, 9, 1749; 4, 9, 22, 1750; 6, 9, 1752; 2, 8, 1753; 2, 7, 1755 ; 6, 1756; 3, 1757 ; 16, 1760; 1, 6, 10, 29, 1774. Oliver, J. a W., rhif 5, 9, 10, 13, 1762; 18, l766; 1, 4, 1768; 23, 1770; 12, 1774. Oliver, J. (awdwr), rhif 7, 1682. Oliver, Thomas, rhif 23, 1776. Omicron, rhif 11, 1777. Opilio (=Schoeffer), t. 1. Ordericus Vitalis, rhif 4, 1603. Orinda (=Mrs. Catherin Philips), rhif 1, 1669; 12, 1710. Orm, J. (argraffydd), rhif 25, 1776. Ortelius, Abr., d.f. 1570. ' Orton, Job, rhif 1, 1751 ; 8, 1757; 3, 1764. Orwin, ac Orwinus, John (argraffydd), rhif 1, 1592; 1, 1593. Ostervald, J. F., rhif 1, 1770; 2, 1775. Oswen, John (argraffydd), rhif 1, l551. Owain Myfyr,Trhif 1, 1567; 2, 1632; 6, 1712; ll, 1789. Owen, Arthur, Esq., rhif 6, 1643. Owen, Charles, D.D., rhif 22, 1768.. Owen, David (Brutus), rhif 18, 1799. Owen, David, rhif 1, 1733; 9, 1748. Owen, David, rhif 12, 1642. Owen, E., rhif 17, 1783. Owen, Dr. Henry, rhif 3, 1733; 8, 1748; 10, 1766; 22, 1775. Owen, Hugh (Gwenynog), rhif 1, 1615; 2, 1679; 5, 1684; 4, 1723; 2, 1744; 13, 1775. ox） Hugh (Bron y Clydwr), rhif l, 1687. Owen, James, rhif 1, 1687; 7, 1693 ; 2, 1694, 1, 1701; 1, 1702; 5, 1709 ; 9, 1722. Owen, Jeremi, rhif 8, 1717; 1, 1732-3; 1, 1733; 9, 10, 1746. Owen, John, rhif 5, 1743. Owen, John (Maes Adda), rhif 1, 1748. Owen, Dr. John, rhif 4, 1734; 4, 1685; 5, 1791 ; 6, 1796; 3, 1800. Owen, John (Esgob), rhif 1, 1685. Owen, John (yr Englynwr Lladin), rhif 2, 1606; 2, 1607; 1, 1628; 5, 8, 1647; 8, 167l ; 2 (1), (2), (3), (4), (5), 1633. Owen, John (Machynlleth), rhif 7, 23, 1788; 1797. Owen, John (argraffydd), rhif 8, 1792; 35, 1794. Owen, L. (Llaneugrad), rhif 16, 1752. Owen, Nicholas, rhif 15, 1777; 23; 1792. Owen, Richard, rhif 10, 1658. Owen, Robert (argraffydd), rhif 3, 1723. Owen, W. (cyhoeddwr), rhif 10, 13, 1749. Owen, William, F.S.A: gwel Pughe, IDr. William Owen. Owein, Guillame, t. 2. P. , H. (= H. Parker), rhif 14, 17, 1647. , J. (J. P.), rhif 1, 1719. , N. (N. P.), rhif 2, 1650. P., rhif 7, 1655; 1, 1695. P., T. (T. P.), rhif 8, 171l ; 3, 174 . P#; John (argraffydd), rhif 3, 1799. Palmer, S., rhif 8, 1775. I?arks, William, rhif 3, 1721. Parker, Matthew (Archesgob), d.f. 1574; rhif 4, 1603.. w• I?arsons, James, M.D., rhif 9, 1767. Barsons, Robert, rhif 2, 1632; 4, 1684; 9, 1711. P#ge, IB. (argraffydd), rhif 4, 1791. |Partridge, B. a J. Hodges (argraff. wyr), rhif 6, 1796. |Parry, Blanch, rhif 4, 1702. Parry, David, A.B., Rhagdraith (nodyn). Parry, Edward (Llansannan), rhif 14, 1764; 13, 1789. Parry, Edwart, rhif 3, 1658. Parry, John (telynor), rhif 7, 8, 1742; 20, 1781. ♦ Parry, R. (Dyserth), rhif 3, 1723-4; 6, 1759; 16, 1766 ; 26, 1767. Parry, Richard (Esgob), rhif 1, 1620; 1 (1), 1677-8. Barry, Stephen, rhif 5, 1722. Patrick, Simon (Esgob), rhif 8, .1682; 8, 1722. B P. P P * ♦ ♦ DANGOSEG. 747 Patterson, — rhif 36, 1792. Pearce, Griffith, rhif 1, 1685. “Pedestrian Traveller,' rhif 16, 1797. Begge, Syr Chr., rhif 31, 1776. Pegge, Samuel, A.M., rhif 31, 1766. Pembroke, Phil. Earl of, rhif 16, 1648; 7, 1649. Penruddock, Mr., rhif 15, 22, 1781. Penry, John, rhif 1, 1587 ; 1, 2, 3, 1588; 1, 1589. I?enn, Wm., rhif 3, 1675; 1, 1748; 31, 1790. Pennant, Thomas, Ysw., rhif 21, 1716; 24, 1778; 25, 1779; 25, 1781; 15, 1783; 10, 25, 1784; 1, 1794; 2, 1796. Peraud, Francis, rhif 2, 1681. Perie, Wm. (argraffydd), rhif 2, 1773. Perkins, Mr., rhif 3 (2), 1677. Perot, Thos., rhif 5, 1717. Personius, Robertus, rhif 2, 1632. Perry, Henry, rhif 1, 1593. Peter, David (Caerfyrddin), rhif 5, 10, 1693. Peters, Eugh, rhif 22, 1648. Petrus Canisius, rhif 1, 1611. Phila.lethes, Eugenius, rhif 6, 7, 1650. Philips, Daf., D.D., rhif 7, 1710. Philip, William, rhif 25, 1648;l, 1750. Philips, Ambr., rhif 10, 1703. Philips, Mrs. C. (Orinda), rhif l, 1669; 12, 1710. Philip, Griff. a Wm., rhif 1, 1661. Philips, H. (Sarum), rhif 23, 1781. Phillips, Ioan, rhif 1, 1725. Philips, James, rhif 5, 1782. Philips, Samuel, rhif 1, 1772. Philips, Thos., rhif 18, 1779. Philipps, Syr Thos. (Middle Hill), rhif 1, 1575; 8, 1746. Philipot, John, rhif 8, 1657; 1, 1674. Phylip, Phylip Sion, rhif 25, 1648. Bidton, Mr. (Crynwr), rhif 1, 1687. Bierce, John, rhif 21, 1775. Pierce, Robert, rhif 1, 1595. Pike, T., rhif 7, 1765; 4, l766; 25, 1767 Pine, W. (argraffydd), rhif 9,l 760; 17, 1773; 18, 1775. Popkin, J., rhif 4, 1764; 7, 1765 ; 25, I767; 1, 1797. Porteus, Dr. B. (Esgob), rhif 4, 1778. Powel, Dr. Dafydd, rhif 1, 1584; 2, 3, 4, l585; 6, 1587; 1, 1588; 4, 1603; l, l698; 4, 1702; 17, 1774; 6, 1784. Powel, Daniel, rhif 4, 16l6. Powell, Col., rhif 6, 1643. IPowell, E. (argraffydd), rhif 1, 5, 8, 1757; 7, 18, 1759 ; 14, 15, 1760 ; 5, 9, 1761 ; ll, 1762; 10, 22, 23, 24, 30, 1764. Powell, Edm. (argraffydd), rhif 4, - 1709 ; 6, 1710 ; 1, 3, 14, 17, 1711 ; 2, 1715 Powell, Ev. a Daf. (argraffwyr), rhif 2, 1762. Powell, Gabriel, rhif 1, 1605. Powell, H. (Maes Clettwr), rhif 1, 1709 ; 2, 1711. Powell, John, rhif 20, 1745. |Powell, Jonathan, rhif 18, 1798. Powell, Philip, rhif 33, 1774. Powell, Rich. (Yspytty Ifan), rhif 4, 1789 ; 24, 28, 1793. Powell, S. (argraffydd), rhif 8, 1766; 8, 1768; 10, 1769 ; 23, 1773. Powell, Thomas, D.D., rhif 1, 1601 ; 6, 1603; 1, 1622; 6, 1657. Powell, Vavasor, rhif 3, 1647; 5 1649; 2, 1650 ; 1, 2, 3, 1653; 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 1653; 1, 1654; 4, 16553 3, 1658; 3, 1661 ; 3, 1662; 5, 1671 ; 8, 1672; 3 (1) (3), 1677 ; 1, 4, T685 ; 13, 1772. IPowell, William, rhif 1, 1553. Powys, Bess, rhif 1, 1750. Poyer, John, rhif 6, 1663; 3, 4, 6, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 1648. Playfere, Dr., rhif 11, 1792. Pratt, S. Jackson, rhif 21, 1795 ; 32, 1796. Price, Howel ap IDafydd, rhif 17, 1752. I?rice, John, D.D., rhif 2, 1680. I?rice John (Maes y Gelli), rhif 7, 1658. Price, John (y Crynwr), rhif 8, 1650. Price, Mr. (o'r Glyn) rhif 1, 1686. I?rice, Rice, rhif 15, 1767. Price, yr Anrh. Robert, rhif 6, 1702; 3, 1734. Price, Samuel (o Lumdain), rhif 1, 1751. Price, Thomas (Curad Caerfyrddin), rhif 18, 1800. Brichard, Edward (argraffydd), rhif 16, 1795 ; 1, 1796 ; 31, 32, 1797. Prichard, Humphrey, rhif 1, 1592. Prichard, John (Bryniog), rhif 3, 11, 1782. Prichard, Rees, rhif 42, 1774. Prichard, Rhys, rhif 1, 1646; 11, l658; 2, 1670; 6, 1672; 1 (1), 1681; 9, 1700; 12, 1714; 1, 1721; 6, 1725; 14, 1740; 9, 1749; 6, 1758; 19, 1766; 16, 1770; 24, 1776; 30, 1797; 4, 1798. Prideaux, John (Esgob), rhif l, l607; 6, 1715. P#ýy. Theophilus, rhif 12, 26, 1792. ł?riseus, Johannes, rhif 2, 1573. Fï;, #yan (Rhyd y Benau), rhif 1, 748 DANGOSEG. Prydderch, Rhys, rhif 6, 1714; l3, 1767. Bryn, William, rhif 2, 1691. Prys, Ann (argraffyddes), rhif 4, 1788. Prys, E. (Clynnog), rhif 3, 170l. I?rys, Edmund, rhif 1, 2, 3, 1588; 2, 162l ; 2, 1638; 12, 1653; 1 (2), l678; 2, 1686; 3, 1696; 14, 1711 ; 2, 1727: 6, 1745. Prys, Ffowc, rhif 3, 1701. F）; John (o Ial), rhif 3, 1688; 3, 1760. I?rys, John Prichard, rhif 2, 1721. I?rys, Rhys, rhif 15, 1767. I?rys, Stafford (argraffydd), rhif 8, 17ll ; 8, 1755 ; 2, 6, 9, 19, 1759; 2, 6, 1760; 8, 1761 ; 12, 1763; 14, 15, 1764; 19, 1762; 26, 27, 1767; 5, 1770 ; 5, 1772; 5, 1773 ; 21, 25, 1774; l4, 17, 1777; 1, 1778; 7, 8, 1779; 4, 1780. Prys, Thos. (Plas Iolyn), rhif 2, 1593; 7, 1750. |Pryse, Sir Carbery, rhif 11, 1693; 6, 1698. IPryse, Prys, neu Price, Syr John, rhif 2, 1535 ; 1, 1546 ; 1, 1568; 2, 1573 ; " 2, 1635 ; l, 1663; 17, 1774; 6, 1784. Pugh, Ellis (Crynwr), rhif 10, 1727; Bugh, Evan, rhif l, 1646; 2, 1748. Pugh, Philip, rhif 5, 1717; 2, 1753. Pugh, R., rhif 8 (1), 1748. Pugh, Thomas, rhif 8, 1658. Pughe, Dr. William Owen, rhif 1, 1567; d.f. 1592; 1, 1595; 1, 1654; 17, 1788; 11, 20, 1789; 8, 1792; 8, 20, 25, 1793; 30, 1794; 26, 1799 ; 1, 21, 1800. Puw, Gwilym Owain: gwel Pughe, Dr. William Owen. Q. Quevedo, Don, rhif 6, 1703. R. , J. (J. R., awdwr), rhif 6, 1677. , J. (J. R., argraffydd), rhif 4, 1684. , J. (J. R.): gwel Rhydderch, John. , N. ( N. (N. R.), rhif 1, 1700. F., R. (Ficar y Waen), rhif 7, 1720. IRay, John, rhif 4, 1662; 18, 1760. lRaikes, Robert, rhif 12, 1740; 13, 1762; 22, 1770. Read, Henry, rhif 20, 1770. IRead, W., aT. Huxley (argraffyddion), rhif 4, 1765 ; 31, 1773. * IRees, Dr. Abraham, rhif ll, l771. |Rees, David (Bedyddiwr), rhif 3, 1732; 2, 1734. Rees, George, rhif 15, 1792. ÈRees, John, rhif 37, 1798. |Rees, Josiah (Gelli Onen), rhif 2, 20, 1770 ; 3, 1771 ; l1, 21, 1776 ; 2, 1794; 7, 1796 ; 19, 1797. Fees, Lewis, rhif 11, 1771 ; 4, 1793. Rees, Owen (argraffydd), rhif 8, 1778. IRees, Proffesor, rhif 1, 1646. Rees, Richard (Cwm y Glo), rhif 3, 1754. - Rees, Theophilus, rhif 23, 1791. Rees, Dr. Thos., rhif 20, 1770. Rees, W. (Llanymddyfri), rhif 2, 1611 ; 1, 1646. Reinallt, Richard, rhif ll, 1748. Reynolds, John, rhif 7, 1749. Reynolds, John, rhif 8, 1739. IRhames, Aaron, rhif 3, 1723. Rhydderch, John, rhif 4, 1664; 3, 1688; 2, 4, 10, 15, 21, 1716 ; 3, 2, 1717; 4, 1718; 1, 2, 1719 ; 2, 1721; 1, 3, 8, 1722; 5, 1723; 1, 1723-4; '7, 1724; 5, 8, 1725; 2, 1728; 3, 1731 ; 3, 1736; 9, 1737; 10, 1745. Rhydderch, Rhys, rhif 13, 1767. Rhys, Evan Thomas, rhif 18, 1799. Rhys, Evan ab, rhif 18, 1740. Rhys, Ioan, rhif 15, 1789. Rhys, Ioan (Cefn Coch), rhif 28, 1775. Rhys, Dr. John Dafydd, d.f. 1546; rhif 1, 1592; 2, 1607; 4, 1728. Rhys, Morgan, rhif 17, 1760; 12, 26, 1764; 21, 1767; I2, 1770; 26, 177H ; 16, 1773; 14, 35, 36, 1774; 12, 1775; 16, 1776; 33, 34, 1794. Rhys, Morgan ab Ioan, rhif 19, 1792; 12, 1793; 20, 21, 25, 1794; 15, 1798. Ehysiart, Gwilym, rhif l3, 1773. Ridgley, Dr. Thomas, rhif 2, 1734. Hidley, J. (argraffydd), rhif 25, 1770. Richard, Ebenezer, rhif 24, 1773. |Richard, Edward (Ystrad Meurig), rhif 10, 1765 ; 25, 1776. Ri;）. Henry, A.S., rhif 23, 24, 1773. Richard, John, rhif 6, 7, 1747. Richard, John (Llwyn Gronwy), rhif 14, 1787; 12, 1789. Richard, Thomas, rhif 24, 1773. Richards, Dafydd (Dafydd Ionawr), rhif 7, 1793; 4, 1795; 25, 1799. |Richards, Geerge, B. A., rhif 8, 1791 ; 37, 1792. IRichards, J., rhif 14, 1797. |Richards, Thomas (Llangrallo), rhif ll, l746 ; 6, 1753; 25, 1759. Eichards, William, rhif 6, 1682. Richards, Dr. William (Lynn), rhif 3, 1780; 23, 1789; 14, 1790; 6, 21, 1791 ; 28, 1792; 31, 1793; 3, 8, 9, ÌDANGOSEG. 749 26, 1798. Richardson, Samuel (argraffydd), rhif 17, 1767; 10, 1771. Rickaby, T. (argraffydd), rhif 1, 1791. R#gion, J. (argraffydd), rhif 2, T{ichardson, S., rhif 3, 1735. Risiart, D., rhif 13, 1772. IRivington, J. (argraffydd), rhif 1, 15, 30, 1774; 27, 1776; 31, 1794. Robert, Dr. Gruffydd, rhif 4, 1567; 1, 16ll ; 1, 1670. Rš; ab Gwilym Ddu, rhif 24, Robert, Morris ab, rhif 11, 1748; 6 1770 ; 3, 1793. Robert, Rhisiart ab, rhif 4, 1768. Roberts, E. (argraffydd), rhif 3, 1800. Roberts, Edward (Cefn y Ddwysarn), rhif 12, 1794. Eoberts, Edward (St. Garmon), rhif 2, 1754. Roberts, Ellis (y Cooper), rhif 28, 1771 ; 20, 1772; 16, 1774; 33, l777; 26, 1779 ; 1, 9, 1780 ; 11, 12, 24, 1781 ; 6, 7, 1787 ; 12, 1794; 37, 1798. Roberts, Hugh, rhif 17, 1765. Roberts, J. (argraffydd), rhif 1l, 1714; 5, 1739. Roberts, Parch. John (Tremeirchion), rhif 1, 1693 ; 33, 1799. JRoberts, John ( = Sion Rhobert Lewys), rhif 12, 1760; 8, 1762; 8, 1766; 4, 1767; 8, 1768; 23, 1773; 15, 1778; 2, 1788; S, 1796. IRoberts, John (Sion Lleyn), rhif 14, 1800. |F.oberts, Jonathan, rhif 1, 1687. IRoberts, Lewis, rhif 2, 1620. Roberts, T. Robert (argraffydd), rhif 5, 1797. IRoberts, Thomas (Llwynrhudol), rhif 6, 1798. Roberts, W. (argraffydd), d.f. 1725-6; rhif 6, 1726; 17, 1759; 5, 1762; '7, 1764. Robinson a Lang (argraffwyr), rhif 7, 1799. Robinson, R. (argraffydd), rhif 3, 1587. Roby, William, rhif 24, 1793. Roderick, John (Rhydderch), rhif 2l, 1725; 5, 1725 ; gwel Rhydderch, John. IRoderick, John : gwel Rhydderch, John. Rogers, John (=J. Rhydderch), rhif 4, 1719 ; 1, 172l ; 1, 4, 7, 8, 1722; 1, 1724; 5, 1725. Eogers, S. (argraffydd), rhif 1, 1708. IRogers, Samuel, rhif 2, 1734. Rolt, Richard, rhif 10, 13, 1749. Romaine, W., 19, 1759; 23, 1767; 2, 6, 1777; 6, 1792; 15, 1796. Ross, John neu Ioan (argraffydd), rhif 7, 1743; 5, 1744; 11, 1749; 10, 1763; 6, 8, 18, 19, 2], 25, 28, 31, 1764; 1, 7, 12, 14, 15, 16, 1765 ; 3, 5, 7, 22, 24, 25, 26, 1766 ; 1, 2, 3, 10, 11, 12, 14, 16, 21, 25, 1767 ; 3, 9, 10, 11, 12, 19, 20, 21, 1768; 1, 2, 14, 17, 1769; 2, 3, 8, 12, 20, 21, 28, 31, 1770 ; 3, ll, 13, 14, 17, 26, 27, 177l ; 2, 3, 6, 11, 12, 13, 14, 1772; 2, 3, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 16, 19, 24, 28, 30, 1773; 2, 4, 10, 11, 20, 23, 28, 31, 1774; 1, 2, 6, 7, 8, 12, 15, 20, 25, 27, 29, 30, 32, 1775; 11, 17, 21, 22, 24, 1776; 7, 11, 19, 24, 30, 31, 34, 1777; 8, 9, 12, 14, 18, 1778; 24, 1779; 5, 6, 7, 8, 1780 ; 2, 3, 8, 9, 11, 1784; 2, 4, 7, 18, 1785; 12, 1786 ; 1l, 1788; 8, 10, 1789; 2, 10, 11, 12, 1790 ; 20, 23, 179l ; 31, 1792; 4, 10, 21, 22, 23, 32, 36, 1793; 4, 5, 24, 32, 34, 1794; 3, 7, 10, 1795 ; 5, 7, 13, 18, 19, 1796; 1, 19, 1797 ; 6, 1799. IRoss a Daniel, rhif 20, 1794. Rousseau, Samuel (argraffydd), rhif 2, 1800. |Fowe, John, rhif 1, 1685. Rowland, Ellis, rhif ll, 1748. Rowland, John (argraffydd, Boded- eyrn a'r Bala), rhif 11, 1748; 9, 1756; 12, 1760; 1, 2, 1761 ; 4, 8, 1762; 10, 1776 ; 5, 1777. Bowlands, Daniel (Llangeitho), rhif 2, 1739; 3, 1742; 2, 1743; 2, 6, 7, l744; 18, 1759; 3, 15, 1762; 18, 1767; 1, 1769; 2, 3, 1772; 24, 1774; l, 1775 ; 22, 1778; 4, 1789 ; 27, 30, 179l ; 17, 1792; 18, 1797. Rowlands, EHenry (Esgob), rhif 3, 1723; Rowlands, Henry (Llannidan), rhif 3, 1723; 10, 1766. Rowlands, Parch. J., rhif 15, 1771. IRowlands, Mary, rhif 31, l792. Rowlands, W. (Plas Gwyn), rhif 3, 1723. - Rowlands, W., A.B., rhif 1, 1712. Eowlands, William (Ieuaf), rhif 4, 1752. Boyston, R., rhif 7, 1672. IRudd, Griffith, rhif 6, 1739. Ruddiman, T. a W. (argraffwyr), rhif 7, 1738. IRussell, Robt., rhif 2, 1709 ; 2, 1710. IRussell, Arglwydd William, rhif 6, 1683. Russell, Syr William, rhif 3, 1634. 750 DANGOSEG. S. S., J. (J. S.), rhif 7, 1714. Salesbury, Henry, rhif 3, 1593. Salesbury, Thomas, rhif 3, 1593; 1, 2, 1603. Salesbury, Dr. John,^rhif 1, 1588. Salesbury, Syr Sion, rhif l, 1593. Salesbury, William, d.f. 1546 ; rhif 1, - 2, 1547 ;l, 2, 3, 1550 ; 1, 2, 3, 155l ; 1, 3, 5, 1567; 1, 1586; 1, 2, 1588; 1, 1593;}l, 1607; l, 1634. Salisbury, t. 2, 3. Salsbri=· Salesbury, W., Salisbury, Deon, d.f. 1546. Salter, J. (argraffydd), rhif 33, 1789; 179 * 0. Sammes, Aylett, rhif 6, 1676;19, 1776. Samuel, Christmas, rhif 6, 1714; 2, 1716; 5, 1717; 1, 1723; 3, 1728; 4, 1730 ; 1, 1764. Samuel, Edward, rhif 6, 1712; 9, 1716; 4, 1718; 1, 1722; 6, 1723; 1, 173I ; 9, 1766; 9, 1793; 37, 1798. Sanìwel, Dafydd, rhif 6, 1712. Sandeman, Robert, rhif 7, 1765; 4, 1766. Sanders, Ioan, rhif 22, 1777; 8, 1786. Sandford, P. (argraffydd), rhif 30, 1790. Saunders, Dafydd, rhif 7, 1780; 12, 1791. s， Dr. Erasmus, rhif 7, 1718 ; 6, 1721. ♦ Scougal, Henry, rhif 24, 1779; 6, 1799. - Scott, Dr. John, rhif 6, 1752. Schoéffer, Peter (Opîlio), t. 1. Seecer, William, rhif 3, 1775. Secker, Thomas (Archesgob), rhif 4, 1778. Sellers, J., rhif 4, 1702. Senner, John (argraffydd) rhif 4, 1702. Sheen,Thomas, rhif 17, 1790, Sheeter, Ioan, rhif 3, 6, 1658. ' • Shaver,” Y, rhif 10, 1769. Shepherd, Mr. A., rhif ll, 1693. Shepherd, Thomas, rhif 7, 1657; 4, 1727. Sherlock, Dr. William, rhif 1, 1691 ; 13, 1777. * • Shipley, William Davies (Deon), rhif 2ö, i784; 28, 1791. Shower, John, rhif 8 (1), 1748. Sion, A. ap D., rhif 13, 1799. * Sion, Gryffydd (Pant yr Haidd), rhif Siôï, Harri, rhif 28, 1773; 30, 17 Sion, Harry, rhif 17, 1798. Sion Lleyn, rhif 14, 1800. Sion Trefredyn, rhif 1, 1651. Skerne, Harry, rhif 17, 1778. Skrine, Henry, Esq., rhif 20, 1798. Smith, J. E., rhif 9, 17]0. Smith, John, A.B., rhif 12, 1780. Smith (neu Smyth), Dr. Rosier, rhif 1, 1609; 1, 16ll ; 1, l615; 1, 1618; 2, 1657; 3, 1683. Smith, William, D.D., rhif 18, 1775. Smith, William, A.M., rhif 1, 1776. Stacy, Edmund, rhif 4, 1722. Stafford, Simon, rhif 1, 2, 1602; 2, 1600. Stanley, William, D.D., rhif 1, 1710. Stillingfleet, Edward, D.D. (Deon), rhif 3, 1685. Stradling, yr Arglwyddes, rhif 1, 1639. Stradling, Sir Edward, rhif 1, 1592; 1, 1639; 4, 1702. .… Stradling, Sir John, rhif 1, 1592; 1, 1639; 4, 1702. Strahan, W., rhif 13, 1786. Strange, John, rhif 8, 1769. St;pm, W. (argraffydd), rhif 2, 1780. Strathan, A., rhif 2, 1780. Strong, William, rhif 1, 1685. Snodham, T. (argraffydd), rhif 2, 1616. Sorge, Mr., rhif 18, 1759. Sotheby, W., rhif 39, 1794. Southey, Robert, t. 2. Spelman, Syr Henri, rhif 3, 1639. Spence, Gream, rhif 19, 1790. Speed, John, rhif 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, ll, 13, 14, 1610; 1, 1614; 2, 1616 ; 1, 2, 1627;5, 1670;5, 1676; 10, 1710. Spilman, John, Rhagdraith. Spira, Francis, rhif 3, 1753. Spottiswood, — (argraffydd), rhif 2, 1780. * Stephenson, Jos., rhif 6, 1587. Stinton, Dr. G., rhif 4, 1778. Stuart, yr Arglwyddes Arabella, rhif 4, 1607. Sudbury, John (cyhoeddwr), rhif 2, 1616. Swanley, Capt. Richd., rhif 1, 1645. Swift, Deon, rhif 8, 1709; 9, 1738; 4, 1749; 15, 1750. " Symmons, Dr. Charles, rhif 20, 1795. Synge, Esgob, d.f. 1737; rhif 3, 1756. T (J. T.), rhif 8, 9, 1710;6, 1766; , 1768; 9, 1709. R. (R. J.), rhif 1, 1650. S. (S. T. =Simon Thomas), DANGOSEG. 751 rhif 4, 1721 ; 1, 1724; 1, 1728; 4, 1735 ; 12, 174] ; 9, 10, 1742; 8, 1746; 4, 178U ; 4, 1799. Taliesin, rhif 1, d.f. 1567 (t. 10). Tanner, Thomas, rhif 10, 1748. Tau Gimel (=T. Griffiths), rhif 24, 1779. - Taylor, Jeremi (Esgob), rhif 5, 1644; 3, 1701 ; 2, 1724; 12, 1795. . Taylor, John, rhif 2, 1652; 14, 1653. Taylor, Nathaniel, rhif 1, 1785. Taylor, R. (argraffydd), rhif 11, 1798. Taylor, W., rhif 1, 1717; 6, 1722. Tegid, rhif 1, 1567; 1, 1611; 1, 1620. Tillotson, Dr. J. (Archesgob), rhif 4, 1657; 1, 1675; 11, 1703; 1, 1704. Thackwell, — (argraffydd), rhif 1, 1588. Thelwall, John, rhif 20, 1800. Thelwall, Simon. rhif 6, 1643. Theobald, Dr., rhif 16, 1771. Thomas, Alban, Rhagdraith ; rhif 5, 1722; 2, 1723; 3, 1729. Th9;ggs, Dafydd (Glynogwr), rhif 15, 1767. Thomas, Dafydd (Dafydd Ddu Eryri), rhif 1, 1774; 3, 1791 ; 10, 1794. Thomas, Daniel (argraffydd), rhif 22, 1770 ; 13, 1771 ; 31, 1773. Thomas, David (Bedyddiwr), rhif 8, 1760; 16, 1789. Thomas, Edward, rhif 17, 1765. Thomas, Enoch, rhif 26, 1791. Thomas, Evan (Bardd, yr un â'r E. T. uchod), rhif 9, 1765 ; 11, 15, 1766. Thomas, H., rhif 10, 1794. Thomas, Hugh, rhif 6, 1729. Thomas, Ifan (argraffydd), rhif 8, 1765 ; 7, 12, 24, 1767; 2, 1770; 1, 4, 12, 1782 Thomas, Ioan, rhif 1, 1680. Thomas, Jenkin (Cwm Du), rhif 3, 1717 ; 3, 1736. Thomas, Job, rhif 20, 1777. Thomas, John (Pen Ffordd Wen), rhif 23, 1790 ; 6, 1793. Thomas, John (Annibynwr), rhif 2, 1696; 7, 1714; 2, 1716. Thomas, John (argraffydd), rhif 4, 1644; 1, 1645. Thomas, John (Rhaiadr Gwy), rhif 19, 1759; 12, 1762; 23, 1767;, 30, 1770; 7, 8, 1771 ; 8, 23, 26, 1777 ; 7, 8, 1782; 9, 1786; 6, 1788; 6, 1789; 9, 1794; 18, 1796. Thomas, Josua (Bedyddiwr), rhif 5, 1751; 1, 1757; 3, 1767; 23, 1775; 5, 1780; 25, 1791 ; 18, 1794; 6, 1795. Thomas, Josua (Llanbister), rhif 6, 1752. Thomas, J. (Josua, ef allai), rhif 4, 1727; 3, 1728. Thomas, Josua (Tir Abad), rhif 10, 1752. Thomas, Lewis, rhif 7, 1714;^2, 1716. Thomas, Nicholas (argraffydd), rhif 7, 1714; 2, 1716 ; 1, 1718; 6, 1721 ; 2, 1723-4; 1, 2, 1725; 1, 1726; 3, 4, 11, 1727; 3, 1728; 1, 1730 ; 5, 6, 1731 ; 1, 1731-3; 4, 1732; 1, 1732-3; 3, 1733; 2, 1739. Thomas, Oliver, rhif 1, 1631 ; 1, 1677. Thomas, R. a D. (Rhys a Daniel ar- graffwyr), rhif 12, 177I ; (Gwel Thomas, Rhys.) Thomas, Parch. Richard, A.M., rhif 9, 1800. Thomas, Robert, rhif 5, 1778. Thomas, Sechariah, rhif 12, 1769; 13, 1793. Thomas, Simon : gwel T., S. (T. S.= Simon Thomas). Thomas, William (Bala), rhif 1, 1792; 31, 1794; 11, 1797 ; 3, 1800. Thomas, Timothy (Bedyddiwr), rhif 2, 1757 ; 4, 8, 1759; 9, 10, 11, 24, 1764; 11, 1765 ; 21, 25, 1766 ; 12, 1769. Thomas, Dr. W. (Esgob), rhif 1, 1646; 5, 1656 ; 2, 1670; 3, 1672. Thomson, Aaron, rhif 6, 1718. Thurford, Hugh, rhif 10, 1773. Tomas Llywelyn Deio Pywel, rhif 1, 1567. Tomas, Rhys (argraffydd), rhif 7, 1760; 7, 10, 176l ; 3, 15, 1762; 20, 27, 1764; 20, 1766 ; 8, 17, 18, 1767; 3, 6, 11, 1769; 10, 16, 17, 22, 1770 ; 9, 19, 21, 1771: (Gwel hefyd Thomas, R. a D.) Tombs, John, rhif 7, 1656. Tong, W., rhif 20, 1716. Tomson, Jacob (argraffydd), rhif 4, 1695. Tonstal, Cuthbert, (Esgob), t. 2. Toland, John, rhif 8, 1747. Toplady, Aug. Mont., rhif 16, 1788. Toy, Toye, neu Toe, Humphrey, rhif 1, 3, 1567 ; 5, 1568; 2, 1573. Tracy, Eben. (argraffydd), rhif 7, 1707. * Trefredyn, Sion, rhif 1, 1651. Trevor, Hon. Sir John, rhif 42, 1792; 8, 1800. Tuccer, Dafydd, rhif 12, 1773. Tudur, Sion, rhif 1, 1588. Twm o'r Nant; : = Thomas (o'r Nant). Twyne, Thomas, d.f. 1572, 1573. T¥; Thomas a John, rhif 1, 2, 1575. Tye, Joseph (argraffydd), rhif 29, 1794, • Edwards, 752 DANGOSEG. Tyndal, William, rhif 1, 1567; 3, 1573. . Tyrrell Jas., rhif 1, 1639. Tyrrell, Sir T., rhif 1, 1639. Tywysog Eugene, rhif 5, 1765. U. , Ukawsaw Gronia.saw, Albert, rhif 16, 1779 ; 16, 1780. Urbanus, Mercurius, rhif 5, 1643. Usher, James (Archesgob), rhif 1, 1639; 2, 1687; 6, 1786. Usserius, Jac. = Usher (Archesgob). Y. V., W. (W. W.), rhif 4, 1657. - Valentine, Dr., rhif 3, 1655; 1, 1684; 15, 1716. Vaughan, Edw. (Llwydiarth), rhif 3, 1675 Vaughan, Evan, rhif 3, 1658. Vaugham, Henry, rhif 7, 1650; 7, 1656. Vaughan, Sir Hugh, rhif 13, 1642. Vaughan, Sir J., rhif 9, 1677. Vaughan, Ol., rhif 5, 1657. Vaughan, Rice, rhif 9, 1672. Vaughan, Dr. Richard, rhif 1, 1588; 2, 1595. Vaughan, Robert, rhif 1, 1665. Vaughan, Rowland, rhif 1, 1607; 1, 1630; 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1658; 4, l675; l,1682; 1, 1690 ; 8, 1710; 6, 1715. Vaughan, Thomas, rhif 6, 7, 1650. Vaughan, Syr R. W., t.3; rhif 1, 1632. Vaughan, Wm. Owen Gwin, rhif 8, 1736. Vaughan, W. (o'r Gelli Aur), rhif 2, 1600. Vergil,-Polydor, t. 2, 4; rhif 2, 1568; 6, 1587 ; 16, 1610. Vertot, The Abbot of, rhif 6, 1722. Vincent, Thomas, A.M., rhif 1, 1719: 3, 1727. Virgil, Polydor=Vergil, Polydor. Virinnius, Ponticus, rhif 1, 1585; 6, 1587. Virgilius, Polydorus, t. 2, 4; rhif 2, 1568; 6, 1587; 16, 1610. Vitalis, Ordericus, rhif 4, 1603. Vivian, T., rhif 1, 1782. Voss a Morris (argraffwyr), rhif 12, 1797; 15, 1798; 1, 1799. W. W., E. (E. W. =Edmund Williams, Offeiriad Methodistaidd), rhif 17, 1740 ; 3, 174l ; 1, 1742; 16, 1783. W., G. (G. W.), rhif 24, 1745. W., T. (T. W., argraffydd), rhif 6, 7, 1650 ; 7, 1659. Wadsworth, Thos., M. A., rhif 4, 1713; 8, 1740. Wake, William, D.D., rhif 1, 1731. Wakley, Thomas, rhif 4, l641. Waldegrave, — (argraffydd), rhif 2, 3, , 1588. • Waley, (neu Whaley), John (argraff. ydd), rhif 1, 1547; l, 1564-5. (argraffydd), rhif 20, Walker, D. 1797. Walker, Fowler, rhif 1, 2, 3, 1733; 2, 1734. Waller, William, rhif 10, 1693; 8, 1698; 3, 1699 ; 16, 1711. Walley, Charles, rhif 1, 1691. Wallter, Ioan (=y Parch. John Walters, Hynaf), rhif 10, 1772. Walters, Hannah, rhif 15, 1780. Walters, Henry (argraffydd), rhif 7, 26, 1790. Walters, John, A.C. (Llandocheu), rhif 2, 1727; 12, 1771; 10, 1772; 17, 1783; 17, 21, 1788; 13, 1794. Walters, John, A.C. (Ieuaf), rhif 15, 1780; 17, 21, 1788. * Walters, Thos., rhif 5, 1717. Walsingham, Thomas, rhif 4, 1630. W; Aaron (argraffydd), rhif 2, 1734. Warner, R., rhif 2, 1697; 28, 1798; 27, 1799 ; 11, 1799 ; 7, 1800. Warrington, William, rhif 14, 1786; 13, 1787 ; 17, 1788; 16, 1791. Watcim, Thomas, rhif 42, 1774. Watkins, Walter, rhif 17, 1790. Watkins, Morgan, rhif 7, 1659. Watson, T. (Esgob), rhif 5, 1701 ; 5, 1702; 9, 1703; 4, 1705. Watkins, Parch. Thomas Lloyd, rhif 45, 1792. Watson, Thos.,-rhif 2, 1790. Watson, Rich. (Esgob), rhif 10, 1793. Watts, Dr. Isaac, rhif 10, 13, 1741; 21, 1750; 2, 1753; 7, 8, 22, 177l ; 2, 27, 1775; 7, 1778; 8, 1790; 17, 1791 ; 5, 1794; 19, 1797. Wdenis, rhif 1, 1553. Webb, Dr. George, rhif 1, 1730; 12, Webb, John, rhif 6, 1655. }760. ' “x. Wells, Edward, D.D., rhif 2, 1658; 12, 1711 ; 12, 1712; 1, 1714. Wermulerus, Otho, rhif 1, 1661. Wesley, Charles, M.A., rhif 2, 1727; 3, 175l ; 14, 1775. l551 ; 1, DANGOSEG. 753 Waterson, Simon, rhif 4, 1607. \Wesley, John, M. A., rhif 2, 1727; 11, 1750; 2, 1759; 9, 1776; 30, 1799 ; 35, 1797. *Welsh Freeholder' (=DafyddJones), rhif 35, 1791 ; 30, 1796. Wetherall, T., rhif 3, 1762. YWharton, Iarll, rhif 1, 1689-90. \Whilby, Samuel, rhif 9, 1783. Whitaker, John, rhif 15, 1773. Whitchurch, Edward (Argraffydd), rhif 1, 1546; 2, 1551 ; 1, 1548. YWhite, B. a J., rhif 1, 1794 ; 2, 1796. i White, Ben. (argraffydd), rhif 10, 1714. White, J., rhif 7, 1791. Whitfield, George, rhif 14, 1752; 10, 1781. Whitgifft, Dr. John (Archesgob), rhif 1, 1588. Whitledge, Robert (argraffydd), rhif 4, 1709; 1, 1710. Whitledge, Thos., rhif 1, 1693; 4, 1709. Whitledge, Thos. a W., Everingham (argraffwyr), rhif 1, 2, 3, 4, 5, 1693. Whitleridge, H., rhif 2, 1734. Wigstead, Henry, rhif 5, 1800. Wigston, Sir Roger, rhif 2, 3, 1588. Wickstead, Edward, rhif 5, 1718. \Wilcins, W. (argraffydd), rhif 6, 1717; 1. 1733. Windeb, John, rhif 1, 1586. Wilhelmus Gemeticensis, rhif 4, 1603. Wilkins, David, rhif 10, 1748. Wilkinson, Dr., rhif 5, 1764. Wiliam, Dafydd, rhif 20, 1762; 4, 1763; 22, 1777; 22, 1779; 29, 1788. Wiliam, Ifan, rhif 19, 1770. William, Richt. rhif 24, 1745. Williams, Archesgob, rhif 10, 1763. Williams, Parch. E., rhif 16, 1783. Williams, Sir Charles Hanbury, rhif 13 1763. Williams, Dafydd(LlanbedrylFro),rhif 30, 1777; 22, 1778; 14, 27, 1779; 7, 10. 14, 1782; 12, 13, 1783; 7, 17, 1784; 11, 1786; 18, 1788; 22, 29, 30, 1789; 15, 1791; 20, 1792; 13, 26, 1797; 13, 1798. Williams, Dafydd (Llandeilo Fach), rhif 20, 1762; 9, 1770; 11, 1772; 13, 1776; 22, 29, 30, 1777; 22, 23, 1773; 27, 1779; 29, 1788. Williams, David (Monmouthshire), rhif 38, 1792; 3, 1796. Williams, Dr. Charles, rhif 24, 1759. Williams, Dr. Daniel, rhif 8, 1718; 5, 1729; 1, 1739; 5, 1759. Williams, Ebenezer, rhif 2, 1770. , Williams, Edmund, rhif 13, 1700. Williams, Edward (Iolo Fardd Glas), rhif 38, 1791 ; 21, 1793; 9, 1797. Williams, Edward (Iolo Morganwg), d.f. 1567 ; rhif 40, 1792; 15, 1794. Williams, Eliezer, rhif 2, 1770. Williams, Evan a Thos. (argraff. wyr), rhif 8, 29, 1792; 8, 19, 20, 1793; 14, 1796 ; 19, 1799. Williams, Evan, rhif 12, 1749; 10, 1750; 6, 1760; 4, 1762; 4, 1782. Williams, George (=Rosier Smith?), rhif 1, 1615. Williams, Griffith (Esgob), 15, 16, 1644. Williams, Hugh (Aberffraw), rhif 31, 1773; 12, 1776. Williams, Hugh, rhif 3, 1786. Williams, John (Aberystwyth), rhif 9, 1789. Williams, John (Pant y Celyn), rhif 7, 19, 1794. Williams, John (Llanfrothen), rhif 4, 1701. Williams, John, LL.D., rhif 7, 1791 ; 29, 1792. Williams, John (Willey), rhif 3, 1731 ; 9, 1737. Williams, John (St. Athan), rhif 19, 1719 ; 7, 1781. Williams, John (Cynwyd), rhif 37, 1798. Williams, Lewis, rhif 1, 1736 ; 8, 1737 ; 11, 1740; 3, 1764. Williams, Matthew, rhif 3, 1688; 32, 1775; 2, 1784; 9, 1785 ; 11, 1794; 5, 1799. Williams, Morgan, rhif 34, 179l. Williams, Moses, Rhagdraith ; rhif 2, 1688; 3, 1710 ; 6, 7, 8, 17ll ; 3, 1715 ; 1, 3, 4, 8, 1717 ; 1, 2, 3, 1718; 4, 1719 ; 6, 1723; 6, 1726 ; 1, 2, 1727; 4, 1730 ; 7, 1731 ; 2, 1753 ; 5, 1770. Williams, Nathaniel, rhif 19, 1777 ; 5, 1785 ; 23, 1796; 15, 1798. Williams, Peter, rhif 2, 1730 ; 10, 1759; 9, 1760; 3, 1762; 1, 2, 1770; 6, 177l ; ll, 1773; 2, 1774; 1, 2, 3, 5, 1781 ; 2, 1782; 2, 1783; 9, 11, 1784; 3, 16, 1788; 6, 1790; ll, 14, 16, 1792; 18, 1789; 30, 1791; 45, 1794; 27, 1797. Williams, Robert (Eifionydd), rhif 25, 1792. Williams, Rowland (Ysgeifiog), rhif 1, 1621. Williams, Samuel, rhif 3, 1707; 3, 7, 1710 ; 1, 1717 ; 7, 1718. Williams, Thomas, M. A. (Dinbych), rhif 1, 169l ; l, 1708; 4, 1710 ; 4, 1712; 13, 1777. Williams, Thomas (argraffydd), rhif 4, 25, 1799. 78 754 DANGOSEG. ž · . Williams, Thomas (Tal y Bont), rhif 3, 1758; 4, 1760. Williams, Thomas (Trefriw), rhif 1, 1632. Williams, Thos. (Crynwr), rhif 17, 1745; 2, 1777. Williams, Thos. (Bethesda), rhif 18, 20, 1796. Williams, Thos. (Mynydd Bach), rhif 3, 1724; 6, 1727; 13, 186l; 26, 1766 ; 3, 1768; 17, 1771. Williams, " W. (argraffydd), rhif 8, 1765 ; 1, 1766. Williams, Walter (Llanddetty), rhif 9, 1731. Williams, William (sir Benfro), rhif 24, 1775; 28, 1789. Williams, William (cyhoeddwr), rhif 4, 1727. Williams, William, A. B. (Caergybi), rhif 1, 1782. Williams, William (Aberteifi), rhif 13, 1769 ; 31, 1770 ; 21, 1794; 15, 1798; 23, 1799. Williams, William (Pant y Celyn), rhif 6, 1744; 7, 8, 1715; 4, 1746 ; 3, 1747; 4, 1751; 7, 1753; 7, 1756; 7, 1757;5, 1758; 1, 20, 1759; 5, 1761 ; 2, 1, 14, 1762; 7, 10, 1763; 6, 8, 19, 28, 1764; 3, 24, 1766 ; 1, 1767 ; ll, 1768; 6, 11, 1769; 10, 11, 24, 1770; 2, 1771; 6, 17, 1772; 14, 20, 1773; 7, 13, 18, 1774; 30, 1775; 22, 23, 1776; 6, 25, 1777; 25, 1778; 1, 12, 1779; 11, 16, 1780; 8, 21, 1781; 15, 1782; 12, 21, 22, 1784; 15, 16, 18, 1785; 6, 1786; 1, 11, 1787 ; 13, 1788; 20, 1790 ; 2, 11, 12, 14, 22, 27, 1791; 8, 1795; 8, 1799. Willis, Brown, LL.D., rhif 7, 1717 ; 5, 1719 ; 5, 1721. · Willison, J. (Dundee), rhif l1, 22, 1797. Wilson, A., rhif 17, 1800. Wilson, Dr. Thomas (Esgob Manaw), rhif 5, 1752; 18, 1759; 1, 1774. wi; Ioan (argraffydd), rhif 13, 1741. Wilson, Richard (y lluniedydd), rhif 31, 1775. {UNEV. C;ï- | Winter, John, rhif 3, 167ï. . WiIson, Samuel, rhif.2, 1737; 5, 11; “T 1766; 9, 1768; 3, 1770; ì0, 1785.',' Winterton, Dr. R., rhif 1, 1661. . '. wig,Ffransis, d.f. 1574; rhif *11, . / 22. , “ • · Wood, T. (argraffydd), rhif 38, 1774; 3, 1776 ; l, 1777 ; 9, 10, 1781 ; 1, 12, 1782; 1, 3, 16, 1783; 2, 1787; 13, 1790. -* Woodman, — rhif 6, 1729. Woodward, T., rhif 4, 1733. Wosencroft, C. (argraffydd), rhif 3, 1782. Wotton, Dr. W., Rhagdraith ; rhif 5, 1730. * Wyat, John, rhif 9, 1707; 6, 1721. Wyndham, H. P., rhif 22, 1781 ; 15, 178l. ~ Wynm, Gr. (Llangadwaladr) rhif 2, 1724 ; 12, 1795. Wynn, Edward, D.D., rhif 1, 162l ; 1, 1662; 1, 1723-4. Wynn, Edward (Pontesgin), rhif 3 1723, ~. Wynn, Ellis (y Bardd Cwsg), rhif 11, ì3, 1700 ; 3,Ŷl70l ; 6, 1703; 6, 1710; 4, 1720; 8, 1755; 6, 1757; 24, 1759; 15, l767; 14, 1768; 21, 1774. Wynn, Jane, rhif 6, 1677. Wynn, W. W. E., Ysw. (Peniarth), rhif 1, 1632. Wynne, Edward (Llamaber), rhif 1, 1755. Wynne, Robert (Gwyddelwern), rhif 2, 1731. Wynne, Syr John (Gwydir), rhif 32, 1770 ; 14, 1781. Wynne, Syr Watkin W., rhif 19, 1745. Wynne, Wm., A.M., rhif 1, 1697; 4, i702; 17, 1774; 6. 1784. Wynne, William (bardd), rhif 37, 1798. Y. Yorke, Philip, rhif 1, 1795 ; 3, 1799. w * » >-.* « ”a sŶ& ß &AN 5 1912 lllllllllllllllll Ö3369 164 |