IMAGE EVALUATION 
 TEST TARGET (MT-3) 
 
 
 «< 
 
 <c5 
 
 1.0 
 
 I.I 
 
 ■fi^ IIIIIM 
 
 I !i Ilia 
 
 I l£ 12.0 
 
 1.8 
 
 
 1.25 1.4 
 
 J4 
 
 
 
 
 
 < 6" - 
 
 
 ► 
 
 V] 
 
 <^ 
 
 /i 
 
 .^^ 
 
 
 •» 
 
 / 
 
 
 '/ 
 
 ^^ 
 
 Photographic 
 
 Sciences 
 
 Corporation 
 
 ^ 
 
 •^ 
 
 \ 
 
 i 
 
 4^\^ 
 
 \\ 
 
 '^ 
 
 
 ^9) 
 
 V 
 
 
 O^ 
 
 T^ 
 
 '%^ 
 
 23 WEST MAIN STREET 
 
 WEBSTER, NY. 14580 
 
 (716) 872-4503 
 
4r 
 
 CIHM/ICMH 
 
 Microfiche 
 
 Series. 
 
 CIHM/ICMH 
 Collection de 
 microfiches. 
 
 Canadian Institute for Historical Microreproductions / Institut Canadian de microreproductions historiques 
 
Technical and Bibliographic Notes/Notes techniques et bibliographiques 
 
 The 
 tot 
 
 The Institute has attempted to obtain the best 
 original copy available for filming. Features of this 
 copy which may t>e bibliographically unique, 
 which may alter any of the images in the 
 reproduction, or which may significantly change 
 the usual method of filming, are checked below. 
 
 D 
 
 D 
 
 D 
 
 D 
 D 
 
 □ 
 
 D 
 
 Coloured covers/ 
 Couverture de couleur 
 
 I I Covers damaged/ 
 
 Couverture endommagie 
 
 Covers restored and/or laminated/ 
 Couverture restaurie et/ou pelliculie 
 
 □ Cover title missing/ 
 Le titre de couverture manque 
 
 I I Coloured maps/ 
 
 Cartes g^ographiques en couleur 
 
 Coloured ink (i.e. other than blue or black)/ 
 Encre de couleur (i.e. autre que bleue ou noire) 
 
 I I Coloured plates and/or illustrations/ 
 
 Planches et/ou illustrations en couleur 
 
 Bound with other material/ 
 Relii avec d'autres documents 
 
 Tight binding may cause shadows or distortion 
 along interior margin/ 
 
 La re liure serrde peut causer de Tombre ou de la 
 distortion le long de la marge intirieure 
 
 Blank leaves added during restoration may 
 appear within the text. Whenever possible, these 
 have been omitted from filming/ 
 II se peut que certaines pages blanches ajout^es 
 lors d'une restauration apparaissent dans le texte. 
 mais. lorsque cela itait possible, ces pages n'ont 
 pas 6t6 filmies. 
 
 Additional comments:/ 
 Commentaires suppl^mentaires: 
 
 L'lnstitut a microfilm* le meilleur exemplaire 
 qu'il lui a M possible de se procurer. Les details 
 de cet exemplaire qui sont peut-Atre uniques du 
 point de vue bibliographique, qui peuvent modifier 
 une image reproduite, ou qui peuvent exiger une 
 modification dans la mithode normale de filmage 
 sont indiquAs ci-dessous. 
 
 □ Coloured pages/ 
 
 'ages de couleur 
 
 □ Pages damaged/ 
 Pages endommagies 
 
 I I Pages restored and/or laminated/ 
 
 D 
 
 Pages restauries et/ou pellicul6es 
 
 Pages discoloured, stained or foxei 
 Pages ddcolories, tachet^es ou piqu^es 
 
 Pages detached/ 
 Pages ddtachdes 
 
 Showthrough/ 
 Transparence 
 
 Quality of prir 
 
 Qualiti in6gale de I'impression 
 
 Includes supplementary materii 
 Comprend du materiel supplimentaire 
 
 Only edition avaiU jle/ 
 Seule Edition disponible 
 
 The 
 pos 
 oft 
 film 
 
 Ori] 
 beg 
 the 
 sioi 
 othi 
 firw 
 slot 
 or i 
 
 r~T1 Pages discoloured, stained or foxed/ 
 
 I I Pages detached/ 
 
 I If Showthrough/ 
 
 r~| Quality of print varies/ 
 
 r~n Includes supplementary material/ 
 
 I I Only edition avaiU jle/ 
 
 The 
 sha 
 TIN 
 whi 
 
 Mai 
 diffi 
 enti 
 beg 
 righ 
 reqi 
 met 
 
 Pages wholly or partially obscured by errata 
 slips, tissues, etc., have been refilmisd to 
 ensure the best possible image/ 
 Les pages totalement ou partiellement 
 obscurcies par un feuillet d'errata, une pelure, 
 etc., ont M filmdes i nouveau de fapon A 
 obtenir la meilleure image possible. 
 
 This item is filmed at the reduction ratio checked below/ 
 
 Ce document est film* au taux de rMuction indiquA ci-dessous. 
 
 10X 14X 18X 22X 
 
 26X 
 
 30X 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 y 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 12X 
 
 16X 
 
 20X 
 
 24X 
 
 28X 
 
 32X 
 
The copy filmed here hes been reproduced thanks 
 to the generosity of: 
 
 BibliothAque nationaie du Quebec 
 
 L'exempiaire fiimA fut reprodult grflce A ia 
 ginArositA de: 
 
 Bibliothdque nationaie du Quebec 
 
 The images appearing here are the best quality 
 possible considering the condition and legibility 
 of the originel copy end in keeping with the 
 filming contract specifications. 
 
 Original copies in printed paper covers are filmed 
 beginning with the front cover and ending on 
 the last page with a printed or illustrated Impres- 
 sion, or the back cover when appropriate. All 
 other orlg!:<aS copies ere filmed beginning on the 
 first page with e printed or illustrated impres- 
 sion, and ending on the last page with a printed 
 or Illustrated impression. 
 
 The last recorded frame on each microfiche 
 shall contain the symbol —^•(meaning "CON- 
 TINUED"), or the symbol y (meaning "END"), 
 whichever applies. 
 
 Les images suivantes ont 6tA reproduites avec le 
 plus grand soin, compte tenu de la condition at 
 de la nettet* de rexemplaire filmi, et en 
 conformity avec les conditions du contrat de 
 filmage. 
 
 Les exemplalres originaux dont ia couverture en 
 papier est imprlmte sent film6s en commenpant 
 par le premier plat et en termlnant soit par la 
 dernlAre page qui comporte une emprelnte 
 d'impression ou d'iilustretion, soit par le second 
 plat, salon le cas. Tous les autres exemplalres 
 originaux sent filmte en commen^ant par la 
 premiere page qui comporte une emprelnte 
 d'impression ou d'iilustretion et en termlnant par 
 ia derniAre page qui comporte une telle 
 emprelnte. 
 
 Un des symboles sulvants apparaftra sur la 
 dernlAre image de cheque microfiche, selon le 
 cas: le symbols — ► signifie "A SUIVRE", le 
 symbols V signifie "FIN". 
 
 Maps, plates, charts, etc., may be filmed at 
 different reduction ratios. Those too large to be 
 entirely included in one exposure are filmed 
 beginning in the upper left hand corner, left to 
 right and top to bottom, as many frames as 
 required. The following diagrams illustrate the 
 method: 
 
 Les cartes, planches, tableaux, etc., peuvent Atre 
 filmte A des taux de reduction diff6rents. 
 Lorsque le document est trop grand pour Atre 
 reprodult en un seul clichA, il est filmA A partir 
 de i'angle supArieur gauche, de gauche d droite, 
 et de haut en bas, en prenant le nombre 
 d'images nAcessaire. Les diagrammes suivants 
 iliustrent la mAthode. 
 
 1 2 3 
 
 32X 
 
 1 
 
 2 
 
 3 
 
 4 
 
 5 
 
 6 
 
R 
 
 ?f 
 
 Nov 
 
 ^ 
 
 Ex An?, 
 
 Ai 
 
 ,.is>a 
 
E L ATI O 
 
 Rervm Gestarum 
 
 IN 
 
 Novo-Francica Miffione 
 
 i6'7 
 6" 
 
 « 
 
 Annis 1613 & 1614. 
 
 ExAnnvis Litter is Societatis Iesv impreffis 
 
 L V (} D V N I , 
 Apvd Clavdivm Cayne, 
 
 TYPOGRAPHVM, 
 
 CI3 IDC XIIX 
 
 • • « • • 
 
 • • • ' 
 
 t « * • < 
 
 • • t ' • . 
 
 > • • • 
 
 ""ii5;" ' * '*'*'' *'*"' i i <ii Mi 
 
*? 
 
 TA 
 
 Edition tiruc a vingt cinq exemplaires. O'C. 
 
 htm 
 
 II 
 
 V 
 
 li 
 
 ;vii 
 
 mil 
 :ix 
 
 F 
 
 r- 
 
 is 
 
 • • -• . 
 
 ■ • • • 
 
 < ,•«"••• 
 
 • «•♦.• 
 
 • • • • 
 
 111 I • 
 
 • • • ■ 
 
 t 1 i 
 
TABVLA RERVM 
 
 I 
 
 I 
 
 2 
 
 4 
 
 4 
 5 
 
 8 
 
 UID Jit Nova Francia 
 
 II Dec!i?7iate - 
 
 III Z)t' moribus gentiwi 
 '" Df' prima exploratione Novce 
 
 Francice - - - - 
 
 V Dejitu , Jtvviis et iticolis 
 •VI JDt' promontorijs , ^f qtiinqve 
 Francorvm domicilijs - 
 De ortu do?niciiij SanBi Salua- 
 toris adojlivm amnis Pentegoetij 9 
 iVII Appvlvnt Jiojiri ad Portvm Re- 
 } galcm - - - - 16 
 
 III Tie labor ilras nojlrorwi - -17 
 
 pX F>c rebvs angvjiis - - 25 
 
 Patres radices Icgwit et pi fees ad 
 pi)/icnt'vm doniicilij ~ ~ 3^ 
 
 98793 
 
IV 
 
 Pag 
 
 XI Saujfceus ex Francia fohit ad 
 
 novas mijjionisfedes collocandas 
 et SanBi Saluatoris domiciiivm 
 inchoat - - - 37 
 
 XII De impetu Angloruju in mijjionem 
 
 Sancfi Saluatoris ct de ruina 
 Sandhe Crucis ct Rcgii Portis 
 arcium - - - - 41 
 
 XIII Patres in Virginiatn et inde in 
 
 AngUam deport at i - - 53 
 
 XIV Svmma rervm in Novo- Francica 
 
 viijjione gejlarvm - . - 59 
 
IN NOVAM FRANCIAM, SEV 
 
 Canadiam MiJJio. 
 
 |OVA Francia, Brafiliic ac 
 Peruuio continens ad Boream 
 vaftiirima regio , Aquitanico 
 GalliiE littori ad occafum ob- 
 uerfa , dired:as ab Occidente in Orient- 
 em , 6c contra , lineas cum nollra Francia 
 communes habet; ab eaque non ita longo 
 maris traiedlu ocSingentarum , aut is vbi 
 jlatilTimus eft, mille leucarum dirimitur 
 interuallo. Ex huiulmodi oppolitu & 
 vicinitate noftratis Fracia? , Nouam Fran- 
 [ciam maiores earn appellarunt; cui nom- 
 [enclationi & ilia altera, rei maxime 
 :ongruens , accelUt ex euentu caula , 
 [quod earn terrarum adhuc incognitam 
 loram primi mortalium Franci noftrates 
 
 depre- 
 
deprehenderunt , crebriTque nauigationi- 
 bus, centum eoque ampliiis abhinc annis, 
 tVequentarunt. Canadiir vero nomen , 
 quod vulgo vniuerram in earn regionem 
 contcrtur , eius niodo plagiu Septemtri- 
 onalis proprium eft , quiL* Canada 
 riuminis, & nobilis linus, cui a Sandto 
 Laurentio nomen eft, copiolis aquis 
 alluitur. Enimuero vniuerfa? Noujc 
 Francict amplitudo , nunc, ad Floridic 
 conlinia, multo licet quam nuper con- 
 tradtior , vndequadrageliiiio tamen gradu, 
 verfiis Auftrum , determinatur ; vltraque 
 noftratis Franciit latitudinem non paucis 
 leucis porrigitur: exinde autem ignotis 
 adhuc finibus in Aquilonem , licut & 
 immefis trad:ibus in Sinicum mare ad 
 Occidentem excurrit: qua denique Eu- 
 rum rpe(51:at, noftro Aquitanico Oceano, 
 Britannicoque, ipli linearum parallelis 
 obiedto , deiinitur. 
 
 C A E L I eadem omnino , qua3 noftri 
 Gallici temperatio , ex ea ratirne Cli- 
 matis eiuldem, quam indicauimus, inelTe 
 illi regioni debet, vti reuera ineft. Soli 
 autem quin par quoque fit ratio, nihil 
 
 pro- 1 
 
prohiberet, fi iugis adeirct campeftris 
 tcrnr ciiltura : & perpetuarum Fere lil- 
 iKirum abelfet denfa opacitas. Nam opima 
 Dimiino vniuerli terreni vilcera, facile 
 prodit ingens arborum amplitude), atque 
 proceritas : fummam quoque glebam 
 vbertate multa pinguem , tota planitie 
 camporum , hilariter herbefcens terras 
 viriditas oflendit. 
 
 Gens ea diftindlis lingua & fede 
 multis populis continetur , nulla vfquam 
 conliliorum aut fortunarum communione 
 deuindlis: nulla nee lege, nee arte ; nullo 
 nili pifcatus , & venatus vitir lliblidio 
 inftru(5lis : vix vlla Numinis cogitatione , 
 aut llilutis cura informatis : ad omne 
 opus ignauis : flupidis ad artes , quLC 
 ingenio aut memoria nitantur : infumma, 
 belluinis paene hominibusconftatea natio. 
 Populus cum longinquo propinquove 
 popul'j vix habet commercium , nifi 
 quca bello inferendo , aut det'endendo 
 I'.otetl interuenire. Immo, neque idem 
 populus , eadem loci regione , ac tuguri- 
 orum vicinitate iuncftus, ferme vnquam 
 coire Iblet , nili vt de armis , aduerfum 
 
 com- 
 
 I 
 
communes hoftes capita conferat. Ex- 
 terarum vero nationum Francicam vnam 
 fere UiDs ill portus admittunt , Fibrinis , 
 atque huiulnKKii pellibus iuis diftrahen- 
 dis, necclVariaque vefte , ac fupelledile 
 permutandis. 
 
 H A N (' noLii orbis partem ex Francis 
 nauarchis primi explorarunt Britones, 
 anno quarto poll milleiimum quingen- 
 telimiuii ; de qua vbi renunciauerant , 
 eius repetendir nauigationis , vel comites , 
 vel ;rmulatores habuerunt deinceps fre- 
 quentiiriine , turn Normannos , turn 
 ca'teros CJallici Oceani accolas. Vn- 
 deuicclimo port: anno , loannes Verazanus 
 Florentinus , vicelimo item , ac tricelimo 
 quarto lacobus Quartierus Gallus , Brito , 
 cum imperio milli ab Francifco Primo , 
 Gallorum Rege , ipluis aufpiciis occupa- 
 tam regionem illam , eius pofterorumque 
 Regum iurifdidlioni vindicaruut , cuius 
 pollellionem , per interualla lliffedliiu aliir 
 atque ali;u Francorum expeditiones, in 
 banc vfque diem Gallorum Regibus 
 allerere perfeuerarunt. De noftris vero 
 milli quoque lunt anno luperiore , qui 
 
 Henrici 
 
 I ' 
 
' I \ 
 
 Heiirici Quarti audloritate populos , 
 Francico nomino amicitia iS: Societate 
 iuinitos , ac reliquos etiam Canadios , 
 Kuangelij tanto laiK^liore t'(L'(k're, Chrillo 
 rcgiiin regi deiiincirent. Quo de nego- 
 tio ante quam inrtituamus dicere , pnrter 
 ea qu'.i" generatim complcxi lumiis , 
 necelVe eft de loco ac gente iigillatiin 
 qua'dam capita eiuicleatiiis explicenius. 
 
 Nova FVancia Gallis adeuntihus 
 gemino littore patet ; altero, quod an- 
 gufta fronte Oceano noftro , & Orient! 
 obtenditur : altero , quod produdliore 
 trad:u ad Floridiu vfque confinia Auftro 
 obiacet. Iftud latus portubus , atque 
 olHis riuminum frequens eft, quibus 
 commode penetrari pollit in regionis 
 mediterranea , & hac tere Galli terras 
 illas ineunt: illud vero , Franciiu noftrir 
 obiedhim littus , quoniain oppolitu in- 
 gentis infuhu , quam Nouam Terram 
 appellant , importuofum pa^ne eft , ea 
 regione noftrates non lubeunt. Eius 
 orbis vaftiirima planitiem ingentillimi 
 aluei, aquiscopioliffimum Humen irrigat, 
 diredo limite ab vltimo piune occaili ad 
 
 ortum , 
 
 !t 
 
 1 
 
 I,. 
 
ortum , quoad angufto freto ad infulam 
 Ternr Noini.' , ipliurque inlulai oppofitu , 
 eius oltia in Auftrinum littus iniie(5lan- 
 tur. Ei HuLiio gentile nomen eft Sacque , 
 Sandum Laurentium Galli appellarunt ; 
 cuius caput amplius quingentis inde 
 leucis indigen-cD ab lacu in trecentas 
 patente leucas repetunt. In hunc am- 
 nium principem alij amnes nobiles ab 
 Aquilone influunt , nempe Saguenaiiim , 
 Tergeminu^ amnis, feu tres amnes, fimul 
 coeuntes, Algomequium , & cjEteri non 
 pauci. Saguenaij quingentarum, Ter- 
 gemini quadringentarum leucarum naui- 
 gatio longe porrigitur in Boream. E 
 montibus, ad ripam Auftrinam Saquei 
 amnis, tranfuerli feruntur in Meridia- 
 num Oceani littus alij quoque tiuuij 
 celebres ; vnde populis , atque illius 
 tra(!:l:us regionibus pleril'que gentilia dud:a 
 funt nomina ; fed eoium nonnullis fui 
 moris appellationes Franci poftea indi- 
 derunt. Fluuij autem llmt hi ad Auftrum 
 conueiii, Sandlus loannes, Pentegoetius, 
 Quinibequius , Choiiacoetius, Norem- 
 bega , quern poftrcnium amnem Cham- 
 
 phunius 
 
7 
 
 plicnius eumdem ac Pentegoetium efle 
 contendit. Populi trans Saqueum , 
 Sancftumve-Laurentium, verfus Aquilo- 
 nem , non procul illius oftiis , funt Can- 
 adij', & Excomminquij : longe vero ab 
 his, eadem Boreali ripa , verfus occafum , 
 e regione FloridiL\ ine?olunt Algomeguij , 
 atque Ochafteguij. Cis San6tum-Lau- 
 rentium , in Auftrali ora degunt item 
 Canadij , ad ipium magni amnis tiexum, 
 ab Euro in Auftrum declinatis. Poft 
 eos ad Occafum vergut Souriquij , Acadiie 
 regionis incoltC : deinde ad Pentegoetium , 
 feu Norembegam tiuuium , Pentegoetij : 
 ad horum dextram , Occafum fped:an- 
 tium , circa '^luehecum arcem , Montag- 
 netij : poll Pentegoetios red:o tra(^lu 
 Eteminquij , ad amnem Quinibequium : 
 inde Ahiiochiquij ad iiumen Cboiia- 
 coetium , latiffimis campis difFuli : deni- 
 que inter Floridam, & Sacqueum mag- 
 num amnem , Iroquij campellribus , 
 montolifque locis latidime habitant. 
 Reliquos Noua; FranciiL' populos multos, 
 prid'ertim trans magnum Sacqueum am- 
 nem , Aquilonares , Galli nollrates non 
 
 nil! 
 
 t\ 
 
 4 
 
 m 
 
8 
 
 I 
 
 i 
 
 nifi ex auditione norunt. Ex notis 
 autem , amicos , ac pxne Socios habent 
 Souriquios, Eteminquois, Montagnetios, 
 Almochiquios , Algomequios , & Ocha- 
 rteguios : iftis capitales holies Iroquios , 
 hoftili quoque in fe animo experiuntur , 
 eo maxime nomine, quod Iroquiis Galli 
 cum iplbrum hoiHbus bellum intulerint. 
 Horum quidem populorum loli agricul- 
 turam , infcienter tamen , exercent Al- 
 mochiquij , Iroquij , 6c Ochafteguij , 
 miliumque Indicum , &c fabam Brafili- 
 cam ferunt. 
 
 Promontoria celebria Franciam 
 Nouam ineuntibus Meridiano littore 
 occurrunt, Britonicum , ad ipfa oftia 
 magni amnis, hoc eft Sandi Laurentij ; 
 ab hoc deinde Heuiuum , Arietinum , 
 Sabuloilim , Bifidum , Sandhis Ludouicus, 
 Album , San(!:hi Helena. Eamdem oram 
 a Promontorio Britonico legentibus obuij 
 riunt portus , Campliuus , Serambrsus , 
 Regius , ^^ulcher. Mediterranea vero 
 per Sacqueum amnen, 6c Canadiie tines 
 lubire volentibus , prcTteruehenda funt , 
 Britonicum , ad oiHa eiutdem tiuuij ; 
 
 Sandtus- 
 
 Sandtus- 
 titum , ( 
 Tadouir 
 tiuminis 
 Porro 
 bitu , fn 
 amplius 
 nino q 
 primum 
 riore fu 
 Crucis , 
 guftias, 
 vbi nuni 
 quinden 
 trus du 
 quarto 1 
 erexit , 
 quois , i 
 cui don 
 Crux ir 
 quad pe 
 Portum 
 folia 6c a 
 Regius, 
 ea, quan 
 quinqua 
 
X notis 
 habent 
 ^netios, 
 Ocha- 
 oquios , 
 iuntur , 
 tis Galli 
 ulerint. 
 igricul- 
 ^nt Al- 
 fteguij , 
 Brafili- 
 
 anciam 
 littore 
 a oftia 
 urentij ; 
 jtinurn , 
 louicus, 
 tn Oram 
 usobuij 
 ibrajus , 
 ^a vero 
 iiE fines 
 a funt , 
 riuuij ; 
 andtus- 
 
 Sand:us-Laurentius ; Epilcopiiiin , Cha- 
 tcTum , & alia nonniiUa proinontoria : 
 Tadoulfacus denique portus ad Saguenaij 
 riuminis oftia Sacqueuni ineiintis. 
 
 Porro in tani immenlb terraruni atn- 
 bitu , frequentibus expeditionibus, annis 
 amplius centum , Franci domicilia om- 
 nino quinque conltituerunt , quorum 
 primum pofuit lacobus Quartierus polte- 
 riore fua nauigatione , non ad SanBre 
 Crucis y qux nunc eft, importuol'as an- 
 guftias, & cautes : Ted in iis pxnc veftigiis 
 vbi nunc eft Quebecum , Sand:a Cruce 
 quindenis leucis citerius. Alterum Pe- 
 trusduGas, dominus de Monts, anno 
 quarto Ibpra millelimum rexcenteiimum 
 erexit , in angufta inlula, inter Etemin- 
 quois, in Aultrali propemodum littore: 
 cui domicilio ac infula? nomen Saniia 
 Crux indidit. Idem eodem anno, in 
 quafi peninfula, onu Acadic;u, ad Regium 
 Portum , eiufdem nominis exiguam arcem 
 foira (5c aggere munitam exftruxit. Portus 
 Regius, 6c portui cognominis arx, funt in 
 ea, quam P'ranciam Bdiam vocant, centum 
 quinquaginta leucis a Camplk'o pro- 
 
 montorio , 
 B 
 
 
 
 '('^ 
 
I 
 
 lO 
 
 y 
 
 ml 
 
 montoric , leucas o6to intra continentem. 
 Ba'ia fcilicet Francis, licut Hilpanis, eft 
 amplior terrfc linus ad oram maris , aut 
 fluminis maioris , angulato orbiculatove 
 recelfu, influenti aqua^ ad interiora con- 
 tinentis pnrbens aditum. In extremo 
 Francico Sinu portus eft odlingentorum 
 pafTuumoftioperuius, duas leucas longus, 
 vnam latus , duum millium capax maior- 
 um nauium , cui ab nobilitate Regius 
 Portus nomen a Champlitnio Franco eft 
 inditum. Tertiam fedem quarto poft 
 anno condidit dominus de Monts ad 
 Quebecium cornu , in Auftrali ripa Sac- 
 quei amnis, e regione Aureliana? infuhie, 
 in Montagnetiorum Iblo ; quam arcem 
 Champl'cunius, qui operi pricfuit , Que- 
 becum a foli nomine appellauit, & eodem 
 pitne loco Sand:am Crucem lacobi 
 Quartieri arcem olim conditam fuifte 
 obieruauit. Quinti 6t vltimi Francici 
 domicilii fundamenta Patres noftri iacie- 
 bant , ad oftium amnis Pentegoetij , cum 
 ab irrumpentibus Anglis opere prohibiti , 
 atque in captiuitatem contra fas , & ius 
 gentium abdudi llint. lis ad hunc 
 
 modum 
 
TI 
 
 modum pra3miflis capitibus , qiut alioqui 
 moratura erant inftitutarn rerum narra- 
 tionem , ad fufceptam a Patribus noftris 
 Canadicam expeditionem ftylum con- 
 feramus. 
 
 Potrincourtius Regij Portus caftellum 
 a domino de Monts libi dono datum , eo 
 ipfo tempore , quo condebatur , ab Hen- 
 rico Quarto petiuerat , eo iure , quo 
 Optimo , (ibi alTeri , vindicarique ? ac eius 
 non modo vindicias , led nexum etiam 
 impetrauerat. Secundum quod ius arcis , 
 & imperij prasterea certis finibus in Noua 
 Francia Potrincourtio attributi , Rex 
 Patri Cotono lignificat , velle fe vti So- 
 ciorum opera in Barbaris illis ad Chriftum 
 adiungendis; proinde fcriberet ad Gene- 
 ralem Societatis Pnepolitum fuo nomine, 
 vti defignarentur Patres in eam rem , 
 quos primo quoque tempore illuc mit- 
 ten dos ipfe Rex ad fe accerferet , annuis 
 duum millium Librarum vedtigalibusilli 
 Millioni attributis. Annus huius foculi 
 oftauus agebatur , ciim Rex ita de Ca- 
 nadicis rebus decerneret , cuius tamen 
 cogitationes grauioribus negotiis alio 
 
 le 
 
 m 
 
 
 Hi: 1 
 
12 
 
 I; * 
 
 fe uocantibus , eiiis quoque interueniente 
 obitu , fed eorum maxime negligentia , 
 qui Regio nomine Canadicam prouinciam 
 adminirtrabant , noftrorum profedtio in 
 tertium poll annum eft dilata. Siue 
 autem calb quopiam , liue hominum 
 conlilio , eam proferri trienni toto con- 
 tigit, cum iam in procindtu noftri eflent; 
 obortic tamen lubito ftint eic difficultates , 
 quibus planum fieret , Cacoda?moni efle 
 inuifa noftrorum in ea profedtione con- 
 lilia. Regina quingentos aureos nummos, 
 ex defundl:i Regis decreto numerauerat : 
 Domina ^le Vernueil ^ de Sourdis , de Guer- 
 cheuille , alia Tacrum anr inftrumentum , 
 alia linteam veftem copiofam , alia per- 
 amplum viaticum muniticecontribuerant: 
 Pater Petrus Biardus, 6c Pater Enemun- 
 dus Malleus eo deftinati animis ingenti- 
 bus fe comparauerant , vela 6c ventos 
 auide privftolantes. Status condid:us dies 
 vela taciendi eis conuenerat cum Bien- 
 courtio Potrincourtij lilio , &: Thoma 
 Robinio, expeditionis ducibus , ad od- 
 auum calendas Nouembris anni decimi 
 llipra fexcentelimum ; fed cum eo die 
 
 adfuilfent , 
 
13 
 
 adfuilTent, nauigium farciebatur, & of- 
 citanter quidem , in continenti ; tantum 
 aberat , vt idoneo commeatu 6c nauiga- 
 tionis, & Canadicu familiiu inllrudum 
 ellet. InftaurandiE naui Tuas operas , 
 materiamque locauerant Caluiniani duo , 
 & quia Biencourtio ac Robinio ad oper- 
 arum mercedem deerant facultates , 
 Caluiniani mercatores certam nautici 
 frud:us partem padti libi erant , eoque 
 nomine, pro dominis in ea naue gerere 
 polTe fibi videbantur lefuitis igitur locum 
 in nauigio non futurum palam , 6c alleuer- 
 anter edicunt , aut li futurum lit , ab 
 illius operis redemtura, 6c attera omni 
 padione fe iamiam difcedere: qua de 
 Tententia nee iplius Regime audoritas, 
 ■\h Domino de Cicoigne , Dieppenfis vrbis 
 regio Pra?lide , grauiter , feuereque de- 
 nunciata , Caluini alfeclas non potuit 
 dimouere. Defperata res plane vide- 
 batur , quod h;rc vna modo nauis in 
 Nouam Franciam anno illo adornaretur ; 
 & non paterentur duo illi Caluiniani vlla 
 fe ratione demitigari : qu;r nollra delli- 
 tutio Dominam Cniercheuilla'am , religio- 
 
 liirnnani , 
 
 m 
 
 '< 1 
 
 . « 
 
 
 'iif! 
 
14 
 
 im 
 
 I* 
 
 fiirimam , & ingentis animi feminam , 
 acriter pupugit ; fed ea qua eft follertia , 
 confeftini ad manum habuit rationem , 
 qua non iam vt vedtores nos, fed vt 
 partiarios , exclufis inhumanis Hiureticis , 
 in nauem induceret. Quattuor igitur 
 millium Librarum ftipem de principibus 
 viris ac feminis ex Aula , paucis diebus , 
 corrogat , quantum erat opus ad nauem 
 inftruendam ; eaque collatafumma , Cal- 
 uinianos illos duos nautica focietate 
 deiicit , limulque idoneam fortetn con- 
 ftituit, vnde Canadiciu negotiationis pnt- 
 fe(fti perpetuam quotannis penfionem 
 noftra? Miflioni penderent. Sublatis 
 itaque , illius feniina? induftria , qux nos 
 morabantur impedimentis, ternis fere 
 menlibus adornandcC naui confumtis , 
 huius tandem fieculi anno vndecimo, 
 ante diem fextum calendas Februarias , 
 e littore Dieppenli, Deoduce, foluimus, 
 totoque quadrimeftri nauigantes Camp- 
 fasum in portum , Auftralis littoris Nous 
 Francia' , appulfi fumus ; inde centum 
 viginti leucarum vel maritima , vel ter- 
 rertri via Portum Regium lietantes iniui- 
 
 mus. 
 
'5 
 
 mus. Qu.r Ibllemnia llint Societatis 
 hominibus in eo nautico curfu pietatis, 
 demiffionis , humanitatis erga onine 
 hominum genus , hiue tanto minus ab 
 noftris omiira llint , quod ingentis mo- 
 menti expeditio inftituebatur , & prater 
 Caluinianos nonnullos , iis pnufec^tis vel 
 Ibciis rei nautica? vtebamur , quos , nol- 
 tntconllietudinisratione,onininooporte- 
 bat de Societatis Inftituto redtius, quam 
 imbuti accelferant, imbui. Appellenti- 
 bus nobis ad illius orbis littora nauigium, 
 faitus eft obuiam Champlitnius , cum 
 Ccttera virtute, tum feptenni iam illius 
 maris nauigatione clarus, quem fummo 
 noftro ftupore fpedlauimus aduerfum 
 glaciatas aquiu moles, ingentibus ternc 
 collibus magnitudine pares , maximis 
 animis , ac lingulari induftria & arte 
 decertantem , interque ilia pericula for- 
 titer enauigantem. De Sand:o-Lauren- 
 tio, amne Canadienlium maximo, fcribit 
 idem Camphunius in nauigationum com- 
 mentariis , eius fummas aquas tribus totis 
 in imum vlnis conglaciari lanuario, 6c 
 inl'equentibus menlibus duobus ab oftio 
 
 lurfum 
 
 ; ill 
 
 
 
i6 
 
 I'i f 
 
 H 
 
 furfum vcrfiis, centum leucaruni itinere, 
 nee vltra procedere rigoreni aqiui- , cum 
 tuinen nulhi pars tluminis, diredto alueo 
 ab occaili in ortum manantis , lit Aqui- 
 lonibus altera propior , aut montibus ad 
 apricationem tedtior. Addit etiam , 
 ineunte Aprili , Ibluta glaciei tanta vi , 
 Sandti-Laurenti laxiliimum oftium con- 
 gelatis molibus pane obftrui , quas ait in 
 altum mare longius prouedtas , doudenis 
 diebus, quotannis fere liquari. 
 
 Appvlsvs noftrorum ad Francicum 
 Sinum , Portumque Regium, in ante 
 diem feptimum calendas Quintiles, eum- 
 demque Pentecolles facrum feliciffimo 
 plane omine incidit. Nihil Potrincour- 
 tio accidere poterat allato commeatu 
 opportunius , li tamen is amplus ellet, vt 
 quem rei anguftia; coegerant , Barbaris 
 partem t'amili;L' alendam diuidere. Vt 
 ne autem infl:ru(5tiores a commeatu veni- 
 remus, fecerat turn nauigij , fexaginta 
 dumtaxat doliorum , breuitas ; turn plus 
 inftrumenti pilcatorij , quam cibariorum 
 in nauem immilliim ; tum deniq; ab 
 tricenis Tenis capitibus , quot vehebamur , 
 
 grauior 
 
17 
 
 grauior in nauticam penum illata Iblido 
 qiiadrimeftri labes. Quamohrein Po- 
 trincourtio fexaginta hominum contu- 
 bcrnio, tenuiiriina re doniertica , iam 
 euin pa'ne iplis initiisoppriinente, mature 
 proLiidendum fuit , ne Portus Regij 
 peiuiaria cella in lequentein hieinem 
 exhauila relinqueretur. Cuius procura- 
 tionis, vt familiiu patrem decuit , luiiito 
 libi onere , ipfe in Galliani traiedturus , 
 de Porturegienii multitudine piune quad- 
 ragelimus medio lulio Ibluit , exeunteque 
 Auguih) GalliiL' littori appuHus elt , re- 
 lido Biencourtio tiHo , cum reliqua 
 cohorte, qui Porturegienii arci priL'li- 
 deret. 
 
 No s T R I s interea , quod fuarum 
 partium elFet , enixe latagentibus , cordi 
 erat in primis popularis lingua' cognitio , 
 quam Galli leuiter modb delibatam , li 
 vnum exciperes , tradere pnt'ceptis, vl'iive 
 docere non poterant; vt vna dumtaxat 
 reliqua elFet ratio eius ab Itupidis indi- 
 genis, non inlHtutione , Ted allidua con- 
 luetudine tandem exprimend;u. His 
 itaque , muneribus , comitate , atque 
 
 omni 
 C 
 
 t 
 
 I i 
 
 !' J 
 
 < ■! 
 
 
i8 
 
 t,' 
 
 oniiii officii geiiere ( ')nclliaiulis cum 
 iiolbi nihil non tentalVent , parum aut 
 nihil pcrniouerunt. Kniiiuiero , pnrter- 
 quani quod niininic idoneis ad dilbipli- 
 nani niagiilris vtchantur , a quibus nihil 
 expromcres , nili afflucter ante faginato 
 aqualiculo , Sc quos nionr , vcl non 
 diuturna' , impatientiirnnos ideiiitideni 
 abs te abalienaret , auellcretque ihidiola 
 cuiufque rei pcrcontatio : ipla quoque 
 lingua' conditio , idoneorum , ad res 
 etiani vulgatillimas , vocabulorum indi- 
 gentilTim;i' , noilrorum incenl'a lludia 
 dellituit , 6c aninios grauiter afBixit. 
 Reruni fcilicet , qua' fub afpedtum , tac- 
 tuni , & reliquos lenfus cadunt , ex Bar- 
 barorum rel'ponfis nomenclatio vtcumque 
 dcprehendebatur : led earum qu;v len- 
 fuum vim fugiunt, fumma eft apud earn 
 gentem appellation um penuria , & altii 
 quoque rerum ignoratio. Pofterioris 
 autem generis delperata difciplina , cum 
 neque priorem Barbari aut pollent , aut 
 vellent tradere ; vna reliqua fpes erat in 
 adolelcente Gallo , vernacuhf linguii' 
 bene perito , eximia humanitate , 6c 
 
 comitate , 
 
 I 
 
 I 
 
'9 
 
 comitate , quern etiain I'ater Hlardus 
 non vulgari beneticio libi deirieruei.it. 
 Is erat Pontgrau;riis , Poiugrauiri hliiis, 
 egregij viri ruperioriluis an it is cum 
 Champlirnio vices Domini de Moiits in 
 Francia Noua gerentis ; quern adi)le(- 
 centem , decern 6c o<5to leucis Regio 
 portu non longius , hiemare parantem , 
 ad amnem Sandli loannis , lumma ipfius 
 voluntate, nullius incommodo , noliri 
 eius inilitutione Canadicum idioma eru- 
 diedi adire cuperent. Verumtamcn 
 Biencourtius eius profedlionis conlultus, 
 ac rogatus etiam a noftris , vt , eius bona 
 venia , prolicere per Pontgrauaum in 
 peregrino idiomate fibi liceret , cuius 
 ignoratione, fuiu nauigationis in Nouam 
 Franciam frudtu penitus exciderent : 
 quod ea communicatio cum Pontgrau;ro 
 nouarum rerum fupicionem moueret 
 Biencourtio, nihil impetrarunt. Tan- 
 tii'per ergo no (Iris has ditficultates irquo 
 animo tolerantibus, dum qua fe aperiret 
 via fuo inftituto conuenientior , Deus 
 niateriam non procul qu;riitam fubiecit , 
 de grauiter irgroto Henrico Member- 
 
 touio , 
 
 i-f 
 
 A. 
 
 » >i! 
 
m 
 
 20 
 
 
 touio , Sagamo, bene merendi ; & cor- 
 poris , & aniini eius diligenter curanda 
 lalute. Saga m o apud earn gentem 
 cuiul'que populi prirfes appellator : Saga- 
 mon vero agebat inter Souriquios , in 
 Acadia, Menibertouius , ad Aquilonare 
 latus Porturegienlis callelli , ad Sancfti 
 loannis tinmen. Cum tamen dyfenteria 
 ca^pit tentari , degebat in Bam Mariana , 
 vt vocant , hoc ell , in Mariano Sinu , 
 PortLim Regium inter , Meridianumque 
 littus , vnde afportari fe iuirerat in arcem , 
 vt medicorum noftrorum curatione vte- 
 retur. Angufta lua cellula eum noftri 
 exceperunt , diebufque non paucis , ab- 
 fente iplius coniuge, ac tilia, diu no6lu- 
 que , in grauiilimo lordidi morbi fetore, 
 pro airiduil]imis , ^c maxime follicitis 
 minillris ei libentiirmic operam lliam 
 nauauere. Is vbi Confeifione fuerat 
 expiatus, Sacroque inundlus oleo , de 
 fepultura Tua egit cum Biencourtio , feque 
 humari velle ait in maiorum Tuo fepulcro. 
 Biencourtius, qui tanti rem elfe noii 
 putaret , facile allentiebatur ; auditifque 
 Patris Biardi contra lliam lententiam 
 
 ratit)ii- 
 
21 
 
 rationibus, occurri poiTe incommodis 
 ceniebat, li fepulcrum illud ritu Chrift- 
 iano luftraretur ; qua' Biencourtij opinio 
 Membertouium tanto conrtantiorem in 
 luo decreto cum taceret , Pater Biardus 
 neque id Te illis airenfurum coniirmauit , 
 & cur non afTentiretur oftendit. Non 
 dubium erat , quin li Sagamus in conlilio 
 perftaret , eiufque adftipulator fieri per- 
 geret Biencourtius, ofFenlionis atque 
 turbarum inde quidpiam oriretur: led 
 huic malo Diuina occurrit prouidentia ; 
 poftridie fiquidem Membertouius lua 
 iponte pollulauit commune Chriftian- 
 orum ccemeterium , qua & in Tententia 
 mortem obiit ; vti Icilicet hoc luo fadto 
 hdem luam omnibus Chriftianis ac Bar- 
 baris teflatam relinqueret , llifFragiorum- 
 que Eccleliir fieret particeps. Magnus 
 omnino vir fuit hie Sagamus , non llio- 
 rum magis, quam noltro'um iudicio , 
 cuius eximiam indolem llipra vulgare 
 Canadiorum ingenium longe ideo ex- 
 tuHlie viilis ell Deus optimus,vt hunc 
 libi iiiftas eius gentis primitias legcret. 
 I^xoc^togenis fere Nouo-Francis , quos 
 
 ah 
 
 i 
 
 ?n 
 
 I 
 
 •li 
 
 ,^1 
 
22 
 
 ab ineunte lunio anni fexcentefimi deci- 
 mi , nulla plane imbutos catschefi , te- 
 mere Baptifmo impertierat lollitus nelcio 
 quis , Uii muneris parum intelligens 
 lacerdos , vnus dumtaxat Membertouius , 
 pro eo quantum fuos omnes populares 
 lagacitate & prudentia longo interuallo 
 anteibat, Ibllerter difpexerat , quanti 
 elfet, Chriftianum non cenferi quidem , 
 led reipl'a idoneis eo nomine pnvditum 
 moribus viuere. Et certe reliquis om- 
 nibus de illo od:ogenario belluinum a 
 Baptifmo viuendi morem perpetuo reti- 
 nentibus , hie folus vt Chriltiano dignum 
 erat , in miilta etiam ignorantia, priul- 
 quam eo noftri aduenilFent, vitam cum 
 laude traduxit. Primus omnium de 
 Nouo-Francis lalutaribus afperfus aquis , 
 earum vim potentillimam ita Tcilicet 
 viiiis eft combibiire , vt ei nihil longius 
 ell'et qua vt eos nacilceretur magiftros , 
 quorum diiciplina Chriftianis inftitutis 
 eo vfque inftrueretur, dum idoneus heret, 
 qui fuos inter populares ApoftolicuL^ 
 ageret dodtorem. Ardentis huius dcfi- 
 derij locupletes teftes noftri , has voces 
 
 eius 
 
23 
 
 eius ex ore fiupenumero exceperunt : 
 Per Deum immortalem , date operam 
 Patres , noftrum vt idioma breui perdif- 
 catis , vti vobis dodtoribus vlus , ficuti 
 vos eftis , ego quoque concionator , & 
 docendi magifter euada, noftraque con- 
 iun(5la opera Nouo-Francoru gens vni- 
 uerla ad Chriftum traducatur. Hunc 
 virum , vix quindecim menlibus , ex 
 quoin Chriftianoruin numerum venerat, 
 lliperilitem , paucis diebus noftra inftitu- 
 tione informatum , multiu tamen vere 
 Chriftiani ac pij animi virtutesillurtrem 
 tecerant ; quam Ibilicet tarn vberem 
 frugem lingulares probiu indolis dotes in 
 eo nuper , patriis etiam moribus viuente , 
 pnrfagierant. Omnium prouincialium 
 teitimonio , quotquot multis ante lluculis 
 Horuerant , Sagamos hie vnus animi 
 robore , muneris militaris Icientia , clien- 
 telarum multitudine , frequentiaque , 
 potentia , & glorioli nominis claritudine 
 inter fuos , atque ipfos hoftes facile 
 luperauit. Quern celebritatis fplendorem 
 perpetuum non potuit , etiam inter Bar- 
 baros , nulla vllius rei dodtrina imbutOvS , 
 
 confequi , 
 
 'ii, 
 
 \ I 
 
 ; % 
 
 I i'i 
 
 tii 
 
 l I 
 
iu 
 
 24 
 
 confequi , nifi ex certa fama , adeoque 
 etiam notitia eximiiv in eo vigentis itqui- 
 tatis , atque temperanti.i^ De tempe- 
 rantia quidem eius , vt pritterea nihil 
 afferri poliit , luculentum fane fuit , fibi 
 magnopere moderantis hominis, docu- 
 mentuni , perpetua in Membertouio 
 monogamia, quo in genere Iblitarium 
 verc pha^nicem Nouo-Francia eum ad- 
 huc agnouit. Quod enim reliqui omnes 
 indigeniu , led Sagami pnufertim , ex 
 vxorum multitudine ftirpis numerofam 
 leriem expetunt lunimopere , atque fpe- 
 rant , I'uiu vtique potential lingulare 
 columen ac lirniamentum : id vti more 
 gentis vfurparet , adduci numquam po- 
 tuit Membertouius,qu6d altiore quadam, 
 liipra vulgus Saganiorum , lapientia per- 
 i'piceret , grauiora inter dilcordes vxores , 
 (5c earum liberos fnnultatum , fub eodem 
 tetto , detrimenta exiftere , quani emol- 
 unienta opum , (5c neutiquani confent- 
 ientis potentia*. Sollemne e(l illi genti, 
 ex iliperlHtiolo ritu , quod genus omnes 
 habent pnrcipuuni , demortuorum nem- 
 inem llio vnquam nomine appellare , led 
 
 aduenti- 
 
25 
 
 aduentitium cuiuis, ex re nata , indere, 
 quo cum perpetuo inter commemoran- 
 dum denotent : quo ex more Henricum 
 Membertouium ab virtutibus bellicis 
 nuper clarillimum , congruent! eius laud- 
 ibus nomenclatione , Magnum Impera- 
 torem , fuo idiomate, nuncuparunt. 
 
 PoTRiNcovRTivs Biencourtij 
 pater, in Galliam menfe lulio nauigarat , 
 commeatus lummittendi gratia , cuius 
 erant magniE anguftiit in Porturegienli 
 familia , Od:obri menfe infequente , 
 cibariorum tamen nihil e Gallia milFum 
 erat ; idcirco Biencourtius ad Almochi- 
 quios , Choiiacoetij fluminis accolas , 
 Indici milij copiis abundantes , nauiga- 
 tionem , comite Patre Biardo , inftituit, 
 Gallicarum mercium permutatione ad 
 hibernam aliquam annonam frumenta- 
 turus. Sed quod ex itinere ad Sandti 
 loannis tiumen , trans Francicum Sinum 
 diuerterat , vt ex adolefcente Pontgrauiuo , 
 reliquilque Maclouienlibus quintas exi- 
 geret Canadicir negotiationis , diutius 
 eum morantibus lubortis cum ea familia 
 difcordiis , tempore frumentationis pa-ne 
 
 exclufus 
 D 
 
 h" 
 
 ii 11 
 
 t : I 
 
I 
 
 26 
 
 cxclufus eft, ad quam deinde cum elt 
 rcuciibs , Harbarorum delulus traude , 
 qui i'pem frumentari;L' permutationis 
 fcccrant , vacuus in Portum Regium 
 rtMiauigauit. In ea excuriione feliciter 
 ohtigit Patri Biardo , vt Pontgraua^o 
 conciliaret Biencourtium , licuti nuper 
 Potrincourtium eidem infenfum placaue- 
 rat , 6c vt Merueilhuo item Maclouienli, 
 de falute, ob nefcio quas lufpiciones , 
 periclitanti grauiter, eadem pacificationis 
 opera , vitam alFereret ; quo fuo fado 
 vtrumque libi magnopere deuinxit. 
 Noftro Sacerdoti demeritos elfe beneticiis 
 homines huiufmodi , cum ob .citteia 
 multa, tum ob id in primis opportune 
 accidebat , quod eorum opera lideli , ac 
 vtili elfet vl'urus in dilciplina Canadic;v 
 linguir , quam Pontgrauitus callebat 
 egregie, fi dies aliquot vna viuere , aut 
 certe freq^entius congredi liceret. Id 
 certe , vt Pater Biardus no expeteret , 
 quod expetebat, ipli vitro ambiebant, 
 delato ei perhumaniter Ibo contubernio; 
 quibus in prirlentia Pater egit gratias, 
 habuitque, rogatis tamen , vt libi banc 
 
 benig- 
 
27 
 
 benignitatem , in id tempus referuarent , 
 quo bene vli fas elfet ; tunc enim baud 
 decere Biencourtium , in periculola pr;i'- 
 fertim nauigatione , ab le deleri. Bien- 
 courtio deinde redeunti ex irrita ilia 
 Quinibequienli frumentatione , quam 
 modo indicauimus , cum ad Pentegoe- 
 tium ainnem , Sc Sandliu Crucis infulam 
 ventum elTet , fuadere conatus eft , immo 
 fupplex fuit Pater Biardus , vt fe inde , 
 loco ex propinquo , ad PontgrauLt'uni 
 dimitteret , Canadici catechifmi con- 
 texendi caufa , quod inter eos ante con- 
 uenerat. Huic poftulationi, licet luquif- 
 limiv, is cuius nihil plane intererat, non 
 nili eis conditionibus alTenfus eft, quiu 
 kN: iniquiirima?, 6c nequaquam in poteftate 
 Patris elient. Quamobrem facultale 
 deiedus idiomatis vernaculi condifcendi , 
 ad otiolam pitne vitam in arce degendani 
 adactus eft , ingenti lua moleftia. No- 
 uembri exeunte , iam ferme exaufto 
 pcnu , nulli nuncij afterebantur e Gallia ; 
 6c quod reUquum elfe poterat ab vena- 
 tioiie lliblidium , niuibus oblitu iblum 
 intercipiebat ; vt ex parliinonia petenduin 
 
 elfet 
 
 m 
 
 H: 
 
 ill 
 
 " 1 
 
 'i 
 
 ' 'ii 
 
!t^ 
 
 , I 
 1 
 
 f" > 
 
 f 
 
 28 
 
 elTet ved:igal , quo plures in dies annona 
 fufficeret. DemenlUm igitur cuiuflibet 
 e tlimilia, in quamque hebdomadam , 
 ad denas panis vncias , lardi felibram , 
 pill aut t'aba" ternas Icutellas , & prunorum 
 vnam denique redierat. Atque tametli 
 familia vniuerfa eo commeatu , quern 
 noftrum e Gallia importaueramus , vitam 
 tolerabat , nihil nobis liberalius , quam 
 cuiuis de calonibus eo tempore indultum 
 eit, neque vt indulgeretur, optauimus, 
 quamquam nebulo quidam , fcripto in 
 Gallia edito , non elt veritus multa fecus 
 perl'umniam iiiipudentiam & calumniam 
 dilfeminare. Ad nonum calendas Feb- 
 ruarias , anni lexcentelimi duo'decimi, 
 tenuerunt cibariorum anguftiit, quern 
 ad diem in Portum Regium inuedla eft 
 nauis cum mediocri admodum annona, 
 Dominii' GuercheuilhuiP fumtibus emta, 
 6c tranfmilFa. Mille aureos nummos, 
 ex pad:o Ibcietatis cum Robinio &c Pa- 
 tribus Canadienlibus init;r , contributes 
 hue pia matrona numerauerat Roberto 
 du Thet , tratri noilro, coemendis tranl- 
 mittendil'que Porturegienli contubernio 
 
 cibariis; 
 
29 
 
 cibariis; fed eorum quadrlngentis fratrem 
 noftrum , non fatis caiitum depoliti cuf- 
 todeiii , Potriiicourtius oblata ivnv lyn- 
 graphiu cautione, confertim emunxit ; 
 licque res tota rediit ad fexcentos , vnde 
 annona nobis exigua conriaretur. Sed 
 neque tot aureorum cibaria in nauem 
 illata funt , nam Potrincourtij naualis 
 adminifter partem coemti frumenti auer- 
 tit in Gallia , & eorum qiuu aduedla 
 erant, Porturegienfi Societati quantum 
 collibuit , nee amplius, reddidit. Noller 
 Gilbertus du Thet , cuius in oculis horum 
 pleraque commilfa erant , poftea quam 
 vidit , ab eo qui annona^ tranluehenda^ 
 prafuerat , nullas acceptorum rationes 
 referri, alfumto Patre Biardo , apud 
 Biencourtium egit modefte , vti ab eo , 
 qui mandato parentis eius , pro magiftro 
 in naui gelferat , acceptorum ratio repof- 
 ceretur : interelTe liquidem nauticorum 
 omnium Ibciorum , vt conftaret , quantu 
 a lingulis expenfum acceptuque elfet. 
 Biencourtius quidem 6c tum , & deinde 
 lirpius ell profelibs , nihil moderatius , 
 nihil ii'quius poilulari a quoquam potuilfe : 
 
 nihilo 
 
 M: 
 
 ('II 
 
 hi! 
 
3° 
 
 nihilo tanien minus, quali a noftro atro- 
 citer in limularetur Simon Imbertus, cuius 
 fides in eo negotio deliderabatur ; ita 
 illius poftulata ilH de pinxit , vt euni 
 nobis infenfillimum faceret. Imbertus 
 ergo vt Biencourtium libi conciliatum a 
 nobis abalienaret , feque referendiu ra- 
 tionis neceilitate ablblueret , maligne 
 interpretatus confiliuni Domina^ Guer- 
 cheuilla^u , quii? pacifcenda* focietatis cum 
 Robinio anfam captauerat , vt Milfionis 
 noftriu rebus tanto certius caueret ; frau- 
 dulenter cauillatus eft , per caulam eiub 
 focietatis intendi machinil , qua Bien- 
 courtiorum nome Porturegienli arce, 
 atque vniuerfa Nona Francia detrudere- 
 tur. Ex hac calumnia ilhu Biencourtij 
 limultates exftiterunt , quibus £>6tum ell , 
 vt noftrorum opera Nouo-francis popu- 
 lis , quin & iplis quoque Gallis nihilo 
 fere quam ifti miniis egentibus inlHtu- 
 tione , deinceps elfet inutilis. Calum- 
 niatoris mendacia facile fuit noftris 
 diluere, &c femel, iterum , ac tertio tarn 
 aperte ac valide apud Biencourtium, 
 audiente vniuerfo contubernio , dilue- 
 
 ruiit; 
 
3' 
 
 runt ; vt poftrema refuratione ad infantiam 
 adadlus Imbertus eo deueniret , vt excu- 
 Taiidiu noxLt gratia profiteri non vereretur, 
 libi largiter temulento illas aduerfum 
 nos calumnias excidilfe. Biencoiirtium 
 acriter pupugerat nuncius, quo atfcre- 
 batur , etiam confcio parente llio Potrin- 
 courtio , vniuerllu Noua; FranciiL" ius 
 imperiumque a maximo amne Sacquco 
 ad Floridam , Portu Regio demto , 
 Guercheiiilkece Regio diplomate elTe 
 cocellum eidemq ; a Domino de Monts , 
 qiiidquid Henrici (^arti beneficio nuper 
 in eadem ora poiredillet , id omne tabulis 
 publice conlignatis elfe tranfcriptum. 
 Atqiie , vt non putaret , hiuc nobis audto- 
 ribus gefta elle , perinde tamen pollea 
 in nos affectus fuit , qiiaii credidillet. 
 Guercheuillii'iu quidem mens, tuit huius 
 principatus fui reuerentia , velut potenti 
 freno iniedlo , Biencourtiorum vtrum- 
 que , patrem & tilium , tidei haftenus in 
 nos parum fincenu, animique minus 
 grati , Tuo in officio continere ; nihil 
 autem de Porturcgienli iure iplis detra- 
 here. Sed fui nimio plus amantes hom- 
 ines 
 
 111 
 
 ii 
 
 i : 
 
 
32 
 
 ines alienam in re propria cautionem , 
 fuam iniuriam interpretabantur : quod 
 tamen res iis elfet anguila domi , nee 
 viderent vnde commodius cella Porture- 
 gienfis indrui polFet , quam a Guercheu- 
 ilhua in gratiam noitrorum Patrum , ne 
 hac annona exciderent , Tuum dolorem 
 taciti concoquebant. Noftrorum facil- 
 lima fuit apud Biencourtium purgatio , 
 quam cum accepiiret in pnufentia, re- 
 conciliatis animis Patres ad inftitutum 
 Canadienlis idiomatis condilbendi mag- 
 nis animis reuerli I'unt , partitis inter Te 
 prouinciis , vt Pater Mallitus ad Ludoui- 
 cum Membertouium, Henrici vita fundli 
 filium , eius rei caufa demigraret ; Pater 
 Biardus magiltrum eius linguie domi 
 Barbarum fibi adhiberet. Patri Mair;uo 
 ad San(fli loannis flumen apud hofpitem, 
 cum adolefcente Gallo focio degenti, ex 
 diuturna inedia , &c Nomadicit vitiu 
 continentibus vexationibus, accidit grauis 
 irgrotatio , qua tantum non confeftus ad 
 vltima delaberetur, inter quem inorbum 
 Membertouio cum hofpite Patre accidit 
 ridicula plane , ac Canadico ingenio 
 
 digna 
 
 ?lp 
 
33 
 
 iligna Icrniocinatio. Xd dccumbeiitcin 
 Icilicct Patrein is adiit , vt qiiidcni cius 
 vultLivS priL'ferebat , P^tris accrbo calli 
 valdc Ibllicitus ac iiKrrt iis , qucin in ha'c 
 verba compcUauit. ALidi inc , Pater , 
 inorcris omnino , vt ego quidem auguror : 
 llribe igitur ad Biencourtiuin , itenicjue 
 lid tuum fratrem , te a nobis nequaquam 
 tiiicidatuni occubuille , led iiiorbo con- 
 funitum , ne qua in nobis tui obitus noxa 
 rciideat. Cui contra retidit Pater Mal- 
 lii'Lis : Non committani , vt quod mones , 
 imprudenter ad meos Tcribani : ne tu ex 
 mea iniprudentia tadtus audacior , Tecu- 
 riorque violentas nianus afferas , nibilo 
 tanien minus innocentia* testes meas 
 litteras apud te habeas , quit- te noxa 
 eximant. Inexfpedtato , 6c arguto re- 
 fponfo perculllis Barbarus , quali ex alto 
 lopore mox ad I'e rediit , atque renidenti 
 ore , ait : lelbm igitur tuis precibus tibi 
 propitium facito , vt te periculo mortis 
 eruat , ne quis in nos tui occalus culpam 
 conferat. Illud iplum euro, inquit , 
 Pater , define elfe Ibllicitus , nee enim 
 me hie morbus exhauriet. In Porture- 
 
 gienli 
 E 
 
 
 Hi 
 
 I 
 
 i! 
 
 l! 
 
 ''•.^staiffijH&^fflBe^gf; i^ 
 
34 
 
 
 gicnfi quiete Pater Biardus interea doc- 
 tore Barbaro vtebatur ad condilcendam 
 barbariem , qua> fe idoneum Euangelij 
 pnrcon. m in rudi aomodum gente pra>- 
 ftaret : cui dod:ori quamdiu habiiit vnde 
 menlam inllerneret , eius iacili , vtilique 
 opera prolecit , fed difceiidi docendique 
 curfum poft aliquot hebdomadas inhibuit 
 peniis inopia. Cuius angufliis quoq; 
 prohibiti funt noftri , ne quattuor Bar- 
 baros , quos Pater Biardus & Biencour- 
 tius in maritimo diHrimine , iplis Bar- 
 baris ratum votum habetibus , futures 
 Chriltianos vouerant , li e pra-fenti nau- 
 fragio incolumes euaderent. Erepti 
 periculo cum ad Regiuni Portum appu- 
 lilfent nauem , non fuit in cella vnde 
 alerentur Barbari , quoad idonea Cate- 
 cheli client imbuti , qua deftitutione 
 affe(^l:is nobis rei bene gerenda occafio 
 periit , nee pollea rediit. 
 
 I N Nouembrem eius fitculi annus 
 duodecimus iam procelferat, cum exigua 
 cibaria fuperiore Februario allata , aut 
 abfumta penitus , aut tenuillimis arda 
 reliquiis Biencourtium valde anxiuni 
 
 habe- 
 
35 
 
 habebant : fed eo maxime , quod ex 
 Galliis nauis nulla veniebat. Notlris , 
 pofteriore Februarij menfis commeatu , 
 llunmiira fuerant priuatim quaterna puri 
 tritici dolia , vnuinque hordei , qUc? in 
 futurum libi lepollierant ; quam anno- 
 nani , accifis communibus contubernij 
 rebus , conferendam in medium rati , 
 Biencourtio earn permiferunt , vt in 
 quotidianos familiie totius vfus diuideret , 
 ipiblque in diurno demenfo cum CLeteris 
 domefticis icquaret. Eo fublidio ad 
 tempus ilibleuat'cU funt publica^ neceffita- 
 tcs , fed in tota hiberna multitudine , 
 tametli non numerofu, tenuius id fuit 
 veiligal , quam pro foli conditione , 
 iudlam frumentationis , incertam vena- 
 tus , pifcatufque fpem ofFerentis. Vt 
 autem dierum tempeftiuitas omnis adelTet 
 ad pifcatum , locorumque opportunitas : 
 aberattamen necelliir'uni adhancoperam 
 pifcatorij lembi inllrumentum. Ciuteris 
 igitur contubernalibus hiberna folatia ex 
 luculento foco fegniter capelfentibus , 
 tjuafi oblitis fuam penuriam , nollri 
 a[)[iclliint lludiuni , operanique al> ' liii- 
 
 trcni 
 
 i m 
 
 ( ''f^ 
 
 :'< 
 
 li. : 
 
: t 
 
 m » 
 
 i ii 
 
 
 36 
 
 trem fabricandam. Eis ad eiufmodi opus 
 accind:is, lulpicere , demirari vniuerfum 
 contubernium , quid moliantur homines 
 a tabrili arte , ab armis fabrilibus , a 
 materia tam imparati : apud tocum de 
 tam nouc) inrtituto multa verba facere, 
 iu!)itarios Argonautas didteriis figere : 
 fed nollri ab opere neutiauam difcedere, 
 rem vrgere. Medio Martio, flupenti- 
 bus luis irriforibus , nc^lri lintrem in 
 aquain deducunt , duminum ac maris 
 iplius patientem, nee verentur adolel- 
 cente lamulo atque alio contubernalium 
 comitibus , aduerlb dumine , Sinum 
 Francicum induente, in liluas ad glan- 
 dem Chiquebiamque radicem legendam 
 contendere. Chiquebi radix eft illius 
 oriu pnucipua , noftris tuberibus baud 
 abfimilis , fed vefcentibus iucundior ac 
 vtilior , cuius multiplices bulbi , tenui 
 filo catenati , fub fumma terra nafcuntur. 
 Sed onmia eius radicis cubilia iam a 
 peritis locorum Barbaris delibata noftri 
 leguli deprehendebant , vt multa inda- 
 gine , quilibet eorum eius cibi vnum 
 diarium vix libi quirreret. Ab hac 
 
 glandaria , 
 
 s. 
 
 ' ■ K 
 
 : : i 
 
37 
 
 glandaria, bulbariaque melTe , quando- 
 qiiidem eius leue fuit mometum , ad 
 Epiiini pifcatum ftudia conuertentes , 
 altius verfum amnis caput naiiigium 
 promoLient. Eplafius ^ lea Epelanus , eft 
 pilliculus Trichi;r Rothomagenlis mag- 
 nicudine , hoc eft eius , quern Sardina?n 
 vtdgus appellat , qui mari egreftus ineunte 
 Aprili, magnis agminibus dulcis aquiE 
 riuos lUbit , vbi fundendis ouis fetunt 
 operam det , cuius ingens eft copia , 
 quattuor leucis a Porturegienii ftatione , 
 frequentibus riuorii alueis. Eplanici 
 pikatus laborem excepit Halecis , ac 
 cirterorum leu fluuiatilis leu marini 
 generis pifcium pnuda, prout cuiufque 
 captandi le dabat & tempeftas , & locus 
 idoneus , ad Maium vlque menlem ; fed 
 contra quam maxime omnium vellent , 
 noftri pilcatores , Euangelij vel hamo , 
 vel reti capiebant homines , in longe 
 ampHflimo Canadiorum Oceano , non 
 nili pauciflimos. 
 
 I N T E R E A teporis in GalHa Reginie 
 audb^ritas interponebatur , vt primo quo- 
 que tepore Porturegieli feruitute libera- 
 
 remur, 
 
 H:i 
 
 
 .■14 
 
) ! 
 
 ! 
 
 38 
 
 remur, nobis vti liceret, in quolilibet 
 Noud' Franci;E tradtu, aut patrium idioma 
 perdifcere , aut quod iani didicilfemus 
 noftro iure , nullius exrped:a venia , inter 
 Barbaros exercere. In earn rem igitur 
 Regio diplomate inftrud:! Sociorum duo, 
 Pater Quintinus , & qui ante in Galliam 
 renauigarat e Portu Regio , Gilbertus du 
 Thet Nouo-Fracicum littus , anno fex- 
 centelimo decimo tertio , medio Ma'io 
 incolumes Lutique tenuerunt. Diplo- 
 mate cauebatur , vti liceret nobis nouu 
 domiciliu commodo loco ivdificare , ac 
 idoneam tamiliam domicilio tuendo 
 habere, ad cuius infl:rud:um annua tri- 
 cenum capitum cibaria , equi pnuterea , 
 capriu , ac camera id genus largiter fum- 
 milfa erant. Ad ^'im quoque propul- 
 fandam inrtrumentibellici, & commeatus 
 nonnihil , militaria item quattuor taber- 
 nacula , quibus tegeremur , dum muri 
 alTurgerent nouiu domus , Regime bene- 
 ricentia accellerant. Saulleius militari 
 titulo imperioque domelHca' cohorti , 
 domicilio irdilicando , eidemque ex- 
 
 ihua 
 
 o 
 
 ac niunito pnrtuturus crat , vti 
 
 iiiliil 
 
 m 
 
39 
 
 nihil deefTet ad ingruetes cafus , quin 
 fedes familiaque omnis farta tedaque 
 confifteret. His in Regium Portum 
 appellentibus , quini tantum de toto 
 contubernio aderamus , abiente inter 
 ca^teros Biencourtio , cuius vices obeunti 
 Heberto cum Reginir littent lediu fuil- 
 fent, quibus dimitti iubebamur , noftras 
 nobis licuit colligere farcinas , quibus 
 colledlis port biduu Porturegienli lla- 
 tione, ad nouas fedes collocandas in 
 Norembegenii regione ibluimus. Ka- 
 defquitum , NorembegLC oni) portus , 
 nautis edicebatur ex pad:o , vt eo naui- 
 gium appellerent , vnde vniuerfa familia 
 exfcenlionem faceret , futuri domicilii 
 locum aufpicato captura in proximis 
 collibus ; Ted cum in propiore portu 
 ha^iiffent , cui a Sandlo Saluatore nomen , 
 ex faullo euentu , indidimus , alTerebant 
 fe pad:am lidem abunde exlbluiire , neque 
 longius curium prouedturos. Inter earn 
 contentionem fermo incidit cum indige- 
 nis Barbaris , quibus fuam oram mirifice 
 pnt Kadefquito collaudantibus , & ad 
 eani fedem deligendam magnopere hor- 
 
 tantibus , 
 
 H.I 
 
 i 1 
 
 ! 
 
I 
 
 ;r' 
 
 m 
 
 40 
 
 tantibus , eius explorandir cupido nobis 
 inceilit ; qua explorata , impenfeque pro- 
 bata ab omnibus , totius multitudinis eo 
 incubuit animus , vt opportune in colle 
 area excitando itditicio delignaretur. 
 Loco itaque inaugurando Crux erigitur, 
 folum exilruendis irdibus defcribitur, 
 iaciendis fundamentis terra efFoditur, 
 eodem nomine, quo fubiecitus portus, 
 nafcens tenuibus exordiis domus Sandlus 
 Saluator appellatur. Saulleio cohortis 
 Duci rufticT rei tarn acris cura principio 
 infederat , vt id vnuni cogitaret , cittera 
 negligeret omnia , exque nimio agricul- 
 turiE Itudio , magnam familiic partem ab 
 opere fabrili ad rufticum feuocaret. 
 Mottitus SaulIVio Legatus , Ronfera^is 
 Signifer, loubertus ordinum Inftrudlor, 
 cicterique de Cohorte primores erant in 
 ea fententia , omnibus reliquis poftha- 
 bitis curis , .rditicandum elFe domicilium , 
 eoque conferendas vniuerfo cohortis 
 operas , quoad aduerfum hoftile vim 
 munitionibus cindtum , tuto habitari 
 polTet. Qiiamobrem icgerrime ferebant , 
 contubernalium plerofque ab ledificando 
 
 abdudos 
 
4-1 
 
 abdudios arationibus ab Sauireio adhiberi , 
 apud quern vehementer inftabant, vt 
 omnium manus & ftudia in itdilicatio- 
 nem , vtilius in pnulentia vtique negotium, 
 conuerteret ; led furdo canebatur. Ita 
 variantibus procerum Tententiis atque 
 inllitutis , exoriebantur contentiones , 
 cuiufmodi Iblent inter dilFentictes nafci , 
 dum quod quifque optimum cenfet , id 
 aliorum conliliis atque co^ptis pr;uuer- 
 tendum putat : iiebatque vt altercationi- 
 bus dies ab opera inanes traducerentur. 
 Quam inertiam , &c difcordantium iudi- 
 ciorum obftinationem , rei Chrilliana3 
 cultuique Diuino in ea ora valde inteltam , 
 Deus vifus eft improuifo infortunio vol- 
 uille multare. 
 
 Angli paucis abhinc annis Virgi- 
 niam occuparunt , quam loannes V^ezara- 
 nus Franciibi I Gallorum Regis aulpiciis 
 exploratam , quingentelimo vicelimo 
 tertio anno Tub eius iurirdidlionem rede- 
 gerat. Eadem ipla eft continens inter 
 Floridam Nouamque Franciam , quam 
 tricelimo lexto , leptimo , & odauo gra- 
 dibus ftibitrata , MocoJ'ce nomine ? veteres 
 
 deligna- 
 F 
 
 h 
 
 m 
 
 
4-2 
 
 «!, '^1 
 
 I 
 
 r 
 
 I • 
 
 dclignarunt , ducetenis quinquagenis 
 leucis vci-rus Occalum ab Sand:i Salua- 
 toris rtatione diliita?. Ex leutomo arce, 
 quam cgregie munitam , 6c pra^lidiario 
 milite inll:rud:am inibi odl:auo ab hinc 
 anno habent, quotannis.rftiuam nauiga- 
 tionem inlHtuunt ad Peucoitiarum infu- 
 laruin cetarias , pifcariiu annonit in futu- 
 ram hiemem comparandie. E6 cum 
 deueherentur huius anni a?ftate , incide- 
 runt in eas Ciuli caligines , qua? huic 
 mari deniillimit Iblent per eos menfes 
 incubare , in quibus dum incerti locorum 
 diutius hii;rent , frequentibus eos trahen- 
 tibus itftuariis , pauUatim noftru in littus 
 delati I'unt , baud procul portu Sandi 
 SaJuatoris. Inde Barbarorum impru- 
 dentia lapforum indicio , qui eos pro 
 fa^deratis Gallis fumerent , didicerunt 
 Gallicam naucm in proximo portu ver- 
 lari, atque illam quidem neque grandem , 
 neque a numerolis epibatis , neq3 ab 
 aeneis tormentis valide inftrudtam. Eo 
 nuncio nihil opportunius accidere poterat 
 hominibus leminudis , &; cibariorum 
 copia exhauftis, quos pri'ter banc ino- 
 
 piam , 
 
 
 Ii: 
 
 ^ 'if 
 
 ■; I 
 
+3 
 
 piam , inlita rapiendi cupiditas , & pnt- 
 d;u inaioris opinio , quam quanta ex 
 direpto noftro nauigio poterat cogi , Ilia 
 Iponte ad vim inferenda, etiam contra 
 ills naturale ac gentium , accendebant. 
 Arma igitur expediunt, paffis velis , in- 
 ftru6la acie , diredlo curlu in noftrum 
 portum inuehuntur. Quibus argumentis 
 Barbarus ille, cuius maxime indicio 
 f'ueramus proditi, cum hoflilem in nos 
 Anglorum animum collegilTet , turn 
 fuum errorem agnolcere , & quod in nos 
 deliquerat , quibus fe crederet gratiticari, 
 multo deteftari fletu, quem lietum deinde 
 crebro integrauit , cum a nobis errati fui 
 veniam peteret , & a Barbaris ipfis popu- 
 laribus , qui noftru calum , Tuam iniuriam 
 interpretati , faepe illi manus intentarunt. 
 Nos interea ancipiti opinione fulpeii , 
 aniicos an hoftes cenferemus, quos redta 
 in noftra ftationem fecundus ventus in- 
 ferebat, euentum trepidi opperiebamur, 
 cum nauigij gubernator I'capha vecflus ad 
 explorandum obuiam proceffit , longo 
 tamen circuitu , ne non effet receptui 
 locus, maxime quod is aduerlo, illi ob- 
 
 Tecun- 
 
 < . 
 
 ' V 
 
44 
 
 :■! (! 
 
 Bi.i 
 
 gri 
 
 fecundiinte vento vterentur. Sed explo- 
 rati) nihil iuit opus , clairiciim canentes 
 inuchcbantur , tela eatcnus modo inhi- 
 bentcs , du ca ex propinqiio liceret adii- 
 cere ; atque iplbs nauis defeiilbres figil- 
 latini deilinare. Quattuordecim gran- 
 diuril)us torinentis , catapultis verb 
 maioris modi , AloJ'quetos vocant, fexa- 
 genis , inipetu fadto in nauigium noftrum , 
 non lliblatis anchoris ad motu inhabilem, 
 decern modo propugnatoribus iiifl:rud:um, 
 iLTearum cannarum abfente libratore , 
 non multci? opera^ fuit illius, atque om- 
 nium nollrum expugnatio , quos in con- 
 tinente Sauiriuius diflinuerat. Gilbertus 
 du Thet noiter propugnatoreni in naui 
 agebat , cum ab hoitibus funeftarum 
 glandium tempeftas maxime ingrueret, 
 qua in procella confollLis letali plaga, 
 chirurgi Angli Catholici multa licet 
 diligentia curatus , poftridie Sacramen- 
 toruni opportune Iblatio adiutus, reli- 
 giofa morte occubuit. Nos vero vniuerli 
 in poteftatem Hiuretici Angli veneramus, 
 qui vt erat iniigniter verlutus , clam 
 lubdudlo ex Saulliuij capfis Regio diplo- 
 
 mate, 
 
 ^Mli 
 
 !':» 
 
45 
 
 mate, cuius Hdc noftnr coloniit Nouo- 
 Franciciu tota ratio nitebatur , vt ne 
 piu'tlatoris more , led axjuo iure , nobif- 
 cum agere videretur , Saulliuiuni vrgere 
 inititit , vti probaret , cuius aud:oritate 
 coloniam in Canadiif oras deduxilfet. 
 Sauiriuius vbi Galloru Regis voluntatem 
 atque diploma laudauerat , quod fe in 
 fcriniis luculentum habere diceret , allatis 
 caplis , cuius claues adhuc leruauerat , 
 iulfus eft illud expromere ; led ad capias 
 vbi ventum eft , c;utera omnia integra , 
 fuifque locis digefta agnolcebat Sauira^ius, 
 diploma tamen non comparebat : quod 
 vbi nullum proferebatur , turn Praetor 
 Anglus vultu ac voce ad leueritatem 
 compolitis , vehementer often di , fugi- 
 tiuos, & meros piratas nos omnes affe- 
 rere, dignos nece pncdicare , rem nof- 
 trani militi ftio diripiendam tradere , nos 
 denique hoftium loco habere. Quod 
 autem facinus Angli ab fumma iniuria 
 exorli fuerant , videbantur maiore quo- 
 que iniquitate pertexturi , vt prioris 
 noxjB memoriam pofteriore obruerent , 
 nili mature obuia iretur. Quare Pnetore 
 
 noftri 
 
 li 
 
 i I 
 
 n 
 
 f;' 
 
¥ 
 
 
 +6 
 
 nolb'i adcuiit , Te, udluic ignoniiiti qui cl- 
 ient , ingenue aperiunt , ne inibelli vi^^loria 
 elatus de contubernio iuo Ihituat feueriiis, 
 oblecrant; buniaiiit' conditionis vti me- 
 minerit , ihidiofe adinonent : quam he- 
 nigne lliis rebus vellet conlliltum , vln 
 limiUs ipfuiii perculillet callis , tain hu- 
 nianiter alienis conllileret : in priniis 
 autem conlideraret libi rem elle cum 
 innocentiliimis bominibus, quibus nihil 
 noxx obiici poilet , quam ab lua inno- 
 centia in pacato folo fuilfe nimium 
 fecuros. Com iter admodum lunt auditi 
 a Pnrtore , atq3 honorificis accepti ver- 
 bis , id vnum dumtaxat no probante, 
 quod Patres Societatis , ab religionis & 
 prudentiic fama bene vulgo audientes, 
 in tugitiuorum & pnudonum turba ver- 
 Tarentur. Contubernij vero llii vniuerli 
 cum cirteram probam vitam , turn in eo, 
 quo de agebatur , fummam innocentia 
 cumnoib'i validis probalFent argurnentis, 
 vifus elt Prator , airenlionem pnt-builfe, 
 atque id modo habuilTe , quod in nobis 
 argueret , negbgentiam in conferuado 
 nollni? expeditionis diplomate. Ab eo 
 
 igitur 
 
 
4-7 
 
 ii^itLir tcporc P;itrcs nollros pcrhiiniaiiitcr 
 habuit , atque honoriticc in omnibus , 
 inenliuiLie beiiignc acccpit. Viio iiiterca 
 
 'V 
 
 d 
 
 tiiioa ciiin 
 
 arte 
 
 Tcrupulo angebatur 
 
 reiniguin gubcrnator iiolbM- naiiis cuafc- 
 rat , cuius tuga , 6c rci gellir nuncius per 
 ilium allatus, iie quid incoinniodi ali- 
 
 cunc 
 
 ie fib 
 
 1 arce 
 
 Ifcret 
 
 verc 
 
 bat 
 
 ur , eociue 
 
 )qi 
 
 niagis, quod ille de nodtc fcapha Ilia ad 
 
 ipti 
 
 nauim captiuam appulia, relitiuam rcmi- 
 
 ipp 
 
 HI 
 
 iqi 
 
 gum manum inde fubduxcrat. Hie 
 certe gubernator, tamctli Caluinianus , 
 adiit de nod1:e ad Patrem Biardum , eiul- 
 que apprehenfa manu , multis obfecra- 
 tionibus adhibitis, iullit eum CLUteroi'que 
 Patres de I'e , quantumuis fide ac ritibus 
 alieno , omnia CbrilHani ac popularis 
 hominis officia exfpcdhire , ac perrualum 
 
 hab 
 
 ere. nuiii rei 
 
 Hi 
 
 detut 
 
 uru 
 
 \ux 
 
 la lute 
 
 plorum Ipedtaret : vterentur modo libere 
 
 ,pi 
 
 iplius opera 
 
 VI 
 
 deretc] 
 
 ue qui 
 
 1' 
 
 aiiimi 
 
 llimturi ellent ad fuga capefccnda. Pro 
 lixe gratias egit Pater Biardus , memo- 
 remque le futurum fpopddit tarn ftudiollu 
 in Te ac fuos voluntatis : de Te autem ait 
 nihil fe Itatuere, quoad totius contubernij 
 
 res 
 
 m 
 
 ■^:t' 
 
J:ft! 
 
 48 
 
 res tuto loco pofitas videret , turn fui 
 arbitrium Deo permiirurum : caueret 
 interea ipfe fibi gubernator , Pnctorem 
 quidpe Anglum omnia moliri , vt eum 
 comprehenderet. His monitis ille in- 
 flrudtus , vt lui dilcellus opinionem 
 Anglorum animis ingeneraret , quali 
 receptus ad notam Gallicam nauem 
 captandi caufa feftinaret , per ipfa fre- 
 mentium Anglorum ora intrepide , ac 
 inlliltantis ore voceque , triduo pofi:, 
 fcapham traduxit, longioreque (imulato 
 curfu , pone vicinam infula flexit iter , 
 ibiquedelituit noftnt'captiiiitatiseuentum 
 obleruaturus. Nobis vero inter dubiam 
 aut necis aut feruitutis aleam fiuc^tuanti- 
 bus , cum apud notos Barbaros incre- 
 buillet noftra^ calamitatis fama , ire- 
 quentes ad nos ventitabant , magnopere 
 miferantes noftrum infortunium , & liui- 
 rum fortunarum tenuitatem in Tequenteni 
 annum totum , li apud fe rellare vellemus, 
 officiolilTniie deferentes. De nobis tamen 
 Argallus Praetor Anglus . & ei Legatus 
 Turnellus mitius cogitauerant, infpeciem 
 certe, quam rebamur initio: padi nempe 
 
 cu 
 
 r; 
 
49 
 
 cu SaufTasio colonicE noftrae Duce fuerant 
 noftrum in Galliam reditum : led reditus 
 conditiones erant eiufmodi , quit parum 
 differrent ab certa nolh-a pernicie. Tri- 
 ginta capitibus quot cenfebamur , vnus 
 linterdumtaxat, haudquaquam omnium, 
 etiam denlillime ftipatorum , capax , 
 concedebatur , halque coditiones accepe- 
 rat Sauiriums , quin chirographo fuo erat 
 teftatus , banc lliam tuille optioncm , 
 qiut reuera erat optio certillimi nautragij. 
 Noftri tame euicerunt , vt ne prafens 
 periculum adiret vniuerfa limulturba, 
 impetratumque eil , vt quindeni modo 
 cymbiu imponerentur, quorum vnus elFet 
 Pater Mairaeus, duo reliqui Patres delati 
 ad inlulas Peucoitias Anglis pilcatoribus 
 traiiciendi in Galliam commendarentur: 
 c;ttera pars contubernij , qua^ libens in 
 Virgiiiiam ibat , eo deportaretur. Al- 
 tera igitur pars contubernaliu nauigatura 
 in Galliam Saullluio duce lintrem con- 
 icendit , locorum , 6c maritima* artis 
 ignara, nauticis pnuterea tabulis delHtuta, 
 cui Deus in tempore fummilit Caluinia- 
 iiLim ilium nauis gubernatorem , valde 
 
 intentum 
 G 
 
 il 
 
 
50 
 
 ' 5 
 
 
 It- 
 
 intentum in popularium fuorum obfer- 
 uandos cafus , vt li qua poflet via , iplb- 
 rum aduerfis rebus opem ferrer. In 
 continentem exfcenderat , & Canadico 
 cultu atque more , quali vnus e Barbaris, 
 tota ora maritima ferebatur , res noftras 
 exploraturus, cum opportuniffime incidit 
 in prolicifcentem lintrem , qua exceptus. 
 valde idoneum ducem ha^litantibus fe 
 pra^buit, Tuamque cymbam & remiges 
 quattuordecim eis Ibcios viae ac laborum 
 adiunxit. Eorum penuriam , quoad 
 inuentas elfent Gallicie naues, opimus 
 pillatus bis fubleuauit ; varius item Bar- 
 barorum in ea ora occurlus , quorum 
 Ludouicus Membertouius lauta vilcera- 
 tione Orignacij famelicos accepit ; Ro- 
 landus, & alij Sagami panis nonnullam 
 copiam , alij pilbium volucrumque non 
 exiguam annonam beneuolentillime di- 
 uiierunt. Omnium verb benefacftorum 
 id fuit iucundillimum , quod Rolandus 
 Sagamus admonuit , in propinquo littore 
 ad Selambrit'um , 6c Pall'epecum portum 
 verlari geminas naues reditum in Fran- 
 ciam adornantes. E6 cum citiflime cur- 
 ium 
 
SI 
 
 fum direxifTent dme lintres , opportune 
 adfuerunt , ante quam folueretur , ad- 
 miflique omnes , velis fadis in Francicam 
 Britanniam , falui 6c incolumes Mac- 
 louienfe oppidu tenuerunt , vbi Pater 
 MalTsus lingular! Maclouienlis Antiltitis , 
 Magiftratuum , oppidanorumque hu- 
 manitate ac beneficentia liberalillime 
 acceptus eft. De Patribus autem Biardo 
 & Quintino , vti diximus, conuenerat , 
 vt in infulas Peucoitias tranfuedti , opera 
 pilcatorum Anglorum inde in Franciam 
 deportarentur : fed mutata pbft fententia, 
 in Virgin;' Hirn deftinati , cum in cap- 
 tiuam n:.i > cui Turnellus praeerat , 
 elTent impoliti cum aliis quinque de 
 contubernio . Cct^^teris o6to iociis in Argalli 
 Pnttoriam ingreffis. Virginienlis prae- 
 fidij praefedtus de captiuis lefuitis nefcio 
 quid inaudierat , eifque diras cruces 
 llruebat , cuius decreti nuncius ad noftros 
 in naues h ad ca^teros captiuos aduolarat , 
 qui nonnullis no6turnam quietem adi- 
 meret , nee ille quide inani rumore nixus ; 
 cum enim ad Virginiam naue appulfi 
 client noftri , eius furori deftinabantur. 
 
 Argalkis 
 

 
 
 
 52 
 
 Argallus autem, qui fidern fuam noftris 
 obligaffet , vt fuo nomine ac genere 
 dignum erat , intrepide acriterque Pvx- 
 fedo fuppliciis noftros addicenti obftitit , 
 feque incolumi captiuis lliis nihil periculi 
 futurum alleuerauit : Pricfedo tamen 
 inlHtutum lliu obftinatiiis tenente, Re- 
 gium diploma , quo noftra colonia in 
 Nouam-Fraciam deducebatur, protulit, 
 cuius audtoritate reprefTus Pra^fe^lus vltra 
 tendere non aufus eft. Coadlo poftea 
 concilio , cum de re tota deliberaretur 
 accuratius , ab omnibus itum eft in eam 
 fcntentiam , vt Argallus cum triplici 
 inftrudta nuue in Nouam-Friiciam lefui- 
 tas reduceret ; eos inde cum certis captiuis 
 in Galliam tranfmitteret ; Saulfeium , & 
 eius cohortem militarem , quie in Por- 
 turegicnii arce pnrlidere , talfo tamen , 
 dicebatur, in crucem ageret ; Galloruni 
 omnia domicilia diriperet , ac folo ax|ua- 
 ret. Reditum eft igitur in Nouo-Franciie 
 oram Gallis habitai \m , vbi Sandtit Cru- 
 cis , Regij Portus arces defenlbribus 
 vacuas fpoliauit , 6c incedit , omnia Gal- 
 lici nominis monumenta deluit , Britan- 
 nic! 
 
53 
 
 nici aliquot locis infcripfit , oram omnem 
 in Anglici fceptri poteftatem alTeruit. 
 His gerendis rebus cum inibi degeretur, 
 bis periculum viuu adiit Pater Biardus, 
 quod multis diffuaferat Argallo aditum 
 in Portum Regium , vt nullius enxolu- 
 menti operam , cuius tamen no vulgaris 
 fuilTet delude pni?da ; quod fe indicem 
 eorum locorum pntbere noluerat , qui 
 ad pnrdam quiurebantur ; nonnullorum 
 pra3terea Gallorum calumniiE lis locis in 
 eum exftitillent : quibus omnibus graui- 
 ter atque ingenti Tuo difcriminine apud 
 Argallum Turnellumque offendit. 
 
 R E G I o Portu digrellus Argallus in 
 Virginiam contendebat , ineunte No- 
 uembri, anno fexcentelimo decimo ter- 
 tio , fed poftridie quam Ibluerat , atro- 
 cillima tempeftate diuulfas naues in loge 
 diuerfas oras abierunt : Argalli quidem 
 Pni>toria in Virginiam tandem efi; delata: 
 minor e duabus noftris captiuis cum fuis 
 vedioribus nuquam deinde comparuit : 
 alia captiua maior , cui Turnellus pra^- 
 lidebat , quaque vehebamur , ledecim 
 dierum continentibus procellis fa^de vex- 
 
 ata , 
 
 .J I 
 
Irf 
 
 P|:. 
 
 ?'■ 'I 
 
 :'t 
 
 54 
 
 ata , pa^ne abfumtis cibariis defperationern 
 iam adierat , cum cadente denique tem- 
 peftate, in V^irginiam fecundo vento iter 
 intendere ajepimus. Vicenis quinis len- 
 ds , baud amplius , aberamus Virgini;t 
 littore , vbi de noftra nece a Pntfedo 
 decernebatur, eoque nobis ea nauigatio 
 erat odiofa , ciim derepente coortus 
 aduerlus ventus proram in AJoras Lufi- 
 tanorum infulas obuertit, feptingentis 
 psne leucis inde red:o itinere in Ortum 
 litas. Eius certe venti vis quod nihil 
 intermitteret, Turnellus pncuidebat non 
 nil! capitis fui periculo in Lufitanorum 
 poteftatem le veturum , qui captiuos 
 Sacerdotes , per fummam iniuriam dom- 
 icilio fuo auulfos , fpoliatofque fecum 
 traheret ; 6c eo quidem angebatur magis, 
 quod Patrem Biardum Hilpanienlis ge- 
 neris elfecrederet, falfis Porturegienlium 
 Gallorum accufationibus perfuafus , vt 
 eius noxjE criminationem apud Lulitanos 
 non immerito reformidaret , fi noftri 
 Patres ad fe accufandum animos adiice- 
 rent. Ea re ingenue fatebatur vim 
 Numinis, innocentium iniuria vlcifcen- 
 
 tivS , 
 
55 
 
 tis , libi ac fuis in ea nauigatione infeftam 
 merito efle , qua calamitate fradlus , qui 
 calumniis fua culpa temere perfuafus , 
 Patri Biardo valde infenfus in eum diem 
 fuerat, magnopere deinde mitigari, eique 
 placatior coepit fieri. Vt autem ventorum 
 violentia non adigeret ad Afori : ciba- 
 riorum tamen eo etiam nolentes aman- 
 dabat , & aquce dulcis penuria; quamo- 
 brem Turnello videndum erat , ne quid 
 ipfi damni arcelferet Patrum nollrorum 
 priufentia, ex quibus periculi nihil im- 
 minebat , fi naue procul in anchoris 
 inha^rente , per fcapham in portum mif- 
 fam neceiraria annona pararetur , quod 
 futurum Turnellus fperaueret. Contra 
 verb quam crederet , accidit : appullis 
 enim ad Faealem infula Aforarum vnam, 
 fubeundum fuit in portum intimum , 
 atque in ciuium oculis inter citteras naues 
 conliftendum : quo vehementiiis paullo 
 inued:is , cum noflra nauis in Hifpanien- 
 fem laccari naue impadta , prone anterius 
 velum deterlilFet , Nauarchus Hilpanus 
 piratam conclamauit , turbamque nauti- 
 cam ad arnia exciuit. Paucis ante heb- 
 
 domadis 
 
 1^' 
 
:'■ 
 
 ■iH' 
 
 ll\r 
 
 ! ■ t 
 
 56 
 
 domadis Gallus fubita irruptione nauem 
 in eodem portu Ipoliauerat , vnde Hif- 
 pani limilem cafuin veriti , hoc vehe- 
 mentius trepidauerant , tantoque fagacius 
 in Anglum inquirendum arbitrabantur. 
 Quare Turnello exfcendendum in con- 
 tinentem fuit, quern oblidis loco haberent 
 Hifpani , dum accurate lullrarentur in- 
 teriora nauis , Patribus interim pone 
 lintrem ftudiofiirime delitefcentibus , ne 
 quid detrimenti ex eis Anglo crearetur, 
 i\ comparerent. Perdifficilis erat latebra 
 loco minime idoneo , re adeo repentina , 
 tamque accuratis fcrutatoribus , nauis 
 omnia intima rimantibus : led lynceos 
 eorum oculos fugerunt noftri , magna 
 fua voluptate , quod Anglum ita feruaf- 
 lent : maiore Angli gaudio , quod prieter 
 fpem , ac luum meritum , ab iis leruatum 
 le agnofceret , quibus libertatem per 
 fummu Icelus ademerat. Id beneficij 
 genus , lingularemque fidem , Angli & 
 in prsfentia ingentibus grati animi argu- 
 mentis agnoicebant, & deinceps llcpenu- 
 mero , maxime apud fuos Miniftros , 
 cum fumma Patrum laudatione, praedi- 
 
 carunt. 
 
3ne nauem 
 vnde Hif- 
 hoc vehe- 
 ue fagacius 
 litrabantur. 
 m in con- 
 o haberent 
 irentur in- 
 irim pone 
 ntibus, ne 
 crearetur , 
 ^rat latebra 
 repentina , 
 
 •us 
 
 nauis 
 
 ;d lynceos 
 i , magna 
 ita feruaf- 
 Liod priEter 
 s leruatum 
 atem per 
 beneficij 
 Angli & 
 umi argu- 
 )S llepenu- 
 ^iniftros , 
 e , pnedi- 
 carunt. 
 
 57 
 
 « 
 
 carunt. Tres Iblidas hebdomadas Tub- 
 iHtit in eo portu nauis Anglicana , tan- 
 tumdemque abditi Patres Ible caruerunt ; 
 inde omiiro in Virginiam itinere , Tur- 
 nellus in Brittanniani contendit , fed 
 redta nauigJtionis lemita cum nos tem- 
 peftas deiecillet , in oram VualliiE ad 
 Occafum violenter nos impegit : vbi cum 
 nauem annona deticeret , Turnellus 
 Pembrochum oppidum adiit commeatus 
 parandi gratia. Eius oppidi magiftrati- 
 bus Turnellus mouit rufpicionem mari- 
 timi latronis, quod 6c bomo Anglus 
 Francica verebetur naui , & nullam 
 litteram fcriptiu audtoritatis proterret , 
 qua luam nauigationem tueretur : neque 
 vel iurato ali'eueranti , Te tempeitate 
 diuulfum a Pnutore fuo Argallo, tides 
 habebatur. Cum eum igitur omne 
 probationum genus deliituiiret , citauit 
 didlorum luorum telles duos lelbitas , 
 quos haberet in naui, quorumque incor- 
 ruptiu iidei neminem mortalium diceret 
 polie merito retVagari. Patribus ergo 
 perhonoriiicc interrogatis , cum pro tel- 
 timonio apud magillratum publice dix- 
 
 ill'ent , 
 H 
 
 i 
 
 i f 
 
; 
 
 H 
 lift 
 
 n 
 
 mi 
 
 m 
 
 in 
 
 58 
 
 illent , Turnellus fuit in honore, atque 
 vt virum nobilem decuerat , probe omnia 
 gelliire creditus ell: noftris verb ell honor 
 habitus , 6c apud Maiorem Vrbis , vt 
 vocant , Magiftratum plebeium fcilicet , 
 hofpitium ell aflignatum. Qui pro 
 Pnvfedio rei maritimiu ius Pembrochij 
 turn dicebat Nicolaus Adams , apud quern 
 nollri teflimonium dixerant, vbi audiit 
 peflime iis elfe in nauigio , iullit eos 
 diuerfari apud eu Magillratum , quern 
 indicauimus, luaque fide omnia eis fup- 
 peditari copiose , quibus li deell'et , vnde 
 libi rependerent , Dei caufa l"e iis lum- 
 tuum gratiam libenter facere dicebat , 
 quod putaret minime decere, ab omni 
 dignitate ac dod:rina inllrudis viris nihil 
 apud Pembrochios ciues humanitatis 
 relinqui. MilFum erat ad Britannia? 
 Regem de nollris , cuius dum refcriptum 
 exfpe(5tatur , frequentes vifendi confer- 
 endique gratia vndique ad nollros adeunt 
 de nobilitate, de magiftratibus , ac min- 
 illris etiam , quorum quaternos in difpu- 
 tationis pala'llra cum illis commifit qui- 
 dam de proceribus, do(5lrina2 periclitand.r 
 
 lludio. 
 
59 
 
 ore, atque 
 robe omnia 
 6 eft honor 
 Vrbis , vt 
 m fcilicet , 
 
 Qui pro 
 
 -*embrochij 
 
 apud quern 
 
 vbi audiit 
 
 iuflit eos 
 Lim , quern 
 lia eis lup- 
 jelVet , vnde 
 fe iis fum- 
 •e dicebat , 
 J, ab omni 
 s viris nihil 
 lumanitatis 
 
 Britannia? 
 refcriptum 
 di confer- 
 Iros adeunt 
 IS , ac min- 
 )S in difpu- 
 
 mifit qui- 
 ericlitandir 
 rtudio. 
 
 iludio. De illorum autem negotio cum 
 in Regiam allatum effet , iani inaudierat 
 Regis ChriftianilTimi legatus captiuum 
 elfe nauigium , & Francos lefuitas , 
 vrgebatque omnium , ac maxime noftro- 
 rum libertatem , quod eius rei habuerat 
 ab fuo Rege ftudiofius iniundta mandata. 
 Nihil itaque monu fuit , quin noftri 
 Pembrochio Douerum arceflerentur , 
 vnde breui traiedlu Itium Portum , Fran- 
 cica? oras oppidum , incolumes laetique 
 deportati funt , decimo Tune captiuitatis 
 pa?ne affedto menfe , quo loco Darquieni 
 Dynaftae , Regio pnulidio Pra^fedti , & 
 Bauliti Decani eximia humanitate , bene- 
 ticentiaque lautiffime accepti funt , idoneo 
 pntterea donati viatico , quod Ambianos 
 iter intendentibus in tiium Collegium 
 abunde eflet. 
 
 I A M Nouo-FranciccT Miflionis operae 
 quantum promouerint rem Chriftianam 
 inter Barbaros , non facile difpiciet , qui 
 rem vulgi trutina metietur : qui verb ne- 
 gotium natura fua perarduum, interuen- 
 ientibus etiam aliunde cafibus valde im- 
 peditum , squis momentis volet icftimare , 
 
 maxime 
 
 11^ 
 

 tii fi 
 
 m 
 
 60 
 
 maxiiiic iddiieis , atque illuflrihus initiis 
 arpcrrinunn loluni Iuiangolic:r rementi 
 pr;rpariitiim , fateatur nccelfe cil. In 
 priniis ciiiin t|uaiitiini , qualo, illud ell, 
 helluini proiilis iiiyenij atque nioris gen- 
 tcm , nupcr ah oiniii CDinniercio externo 
 alieiiiirmiani , ab Ilia impotentia lufpicio- 
 fiirmiain , iic nunc eli'e nobis cociliata, 
 ea dc nollris hominibus opinione inibu- 
 tam , vt eos iuninio anibitu quilibet Bar- 
 baroru cduentus expetat , in ilia ora 
 domicilium habere cupiat , de fuis co- 
 pioHs annua cibaria deterat , mcerore ac 
 fletu luuni eoruni deliderium teftetur, 
 implacabili odio in Hritannos, nofl:r;u 
 infeftos quieti , feratur ? Magnum quid- 
 dam prot'edto ell , &c ingentis ad fidem 
 ilHs animis ingenerandam momenti , erga 
 illius pracones tam propenla ferri volun- 
 tate, fiducia , 6c veneratione. Illud 
 autem alterum longe maius eft , tantoque 
 ad Barbarorum efficiendam falutem po- 
 tentius , quanto alienius eft ab humanarum 
 afted:ionum ratione, diuinilque motioni- 
 bus proprium magis. Alte iam inl'edit 
 Canadiorum animis ilia fententia, a'ternis 
 
 addici 
 
6i 
 
 HIS initiis 
 ' remeiiti 
 ell. In 
 illud ell, 
 oris gen- 
 externo 
 lufpicio- 
 cociliata , 
 le imhu- 
 lihet Bar- 
 illa or a 
 fuis co- 
 (crore ac 
 teftetur , 
 ; , noftriL' 
 Aim quid- 
 ad tidein 
 nti , erga 
 •ri volun- 
 Illud 
 an toque 
 Item po- 
 nanaruni 
 motioni- 
 11 infedit 
 a'ternis 
 addici 
 
 addici cruciatilnis , qui Haptifmi expertes 
 e viuis decedaiu , vt tainetli valetes 
 Chrirtiana' legis coiuiitiones , liio lenlli 
 paullo alperiores , haud facile Tuheant, 
 iiioribundi tanien Haptilinuni ingentis 
 omnino benelicij elFe ducant , cupideque 
 appetant. Cuius dodtrin;r quoniani Pa- 
 tres Societatis audlores hahent, eaiiique 
 combiberunt intiiiiis feiilibus, eius fua 
 fponte illos admonent , & meniores ede 
 iubent, quoties popularium quis deterius 
 affedtus decuinbit , hortanturque llios 
 Dodtores vti obituiii agroti pneuertant ^ 
 lalutaribus aquis luftrantes, ante quam 
 occumbat. Atque hosquidem animorum 
 motus, in barbarillimis alioqui homini- 
 bus, biennij cultura, & ea quidem non 
 adidua , led fVequentibus interpellata 
 difficultatibus , duo Patres elFecerunt , 
 non leuibus certe monientis ad Euangelici 
 verbi Tatus in ea genteniagrds i?-cremen- 
 tis propagandos. Quani ad propagation- 
 em , facrarum precationuin , 6c Baptilini 
 inulitata vis , inlignibus aliquot docu- 
 mentis apud earn nationeni interduni 
 prodita , incitamento non mediocri vi- 
 
 defiT 
 
 
 m 
 
 I 
 
( 
 
 'V'l 
 
 in i 
 
 n 
 
 ,'i 'l 
 
 ■i\ a 
 
 62 
 
 detur olim futura. Patri Biardo ad 
 Splani pifcis amnem die quodam agenti 
 affertur nuncius ab iEgrota , & animam 
 agente muliere, quit ipfum videre atque 
 alloqui valde cuperet , ad Sandtic Mariit 
 Sinum , duabus ab eo amne leucis. E6 
 ducetn habuit vnum de contubernio, 
 feminamque more gentis praeter focum 
 flratam deprehendit , tertia iam hebdo- 
 mada milere languentem : aeg-i.u , quoad 
 per eius morbum licuit , Catecheli ne- 
 ceiraria inftruit , adhibitifq ; pro re nata 
 precibus cruce ad pectus appenfa munit , 
 feque vocari iubet , fi quid ei poftea 
 deterius accidat. Poftridie mulier bene 
 fana e foco exlilit , & graui onufta lacco 
 ad maritum quattuor inde leucas vegeta 
 contendit. Earn fanationem Caluinianus 
 Dieppenlis omnium primus obferuauit, 
 confeftimque illius euentum mirabilem 
 nunciaturus ad Patrem Biardum accurrit. 
 Idem Pater in ora Pentegoetia cum 
 Biencourtio verfabatur , vbi pro inftituto 
 mapalia Barbarorum circumiens , itgros 
 vifebat, lolabatur, precibus, acChriftianis 
 documentis iuuabat. Ibi tertium iam 
 
 menlcni 
 
 -aaies":i*!s«r!' 
 
iardo ad 
 n agenti 
 
 animam 
 ;re atque 
 33 Mariic 
 icis. E6 
 ubernio , 
 r focum 
 I hebdo- 
 li , quoad 
 :heti ne- 
 o re nata 
 "a man it , 
 ei poftea 
 Her bene 
 ifta lacco 
 IS vegeta 
 luinianus 
 
 feruauit , 
 lirabilem 
 
 accurrit. 
 
 tia cum 
 
 inftituto 
 , itgros 
 
 iriftianis 
 
 lum iam 
 iiienrcm 
 
 63 
 
 mcnfem aeger decumbebat, cuius falus 
 erat conclamata , quein Barbari vifendum 
 Patri obtulerunt. Frigido iudore totus 
 manabat, certo fere mortis indice , cum 
 iam eum grauis a?ftus tenuillet , cui port 
 preces , & breuia fidei documenta , ciim 
 Pater crucem fepius exofcuiandam por- 
 rexilTet , eique de collo penfilem reli- 
 quilTet , frequentibus Barbaris audientibus, 
 & quae gererentur mire probantibus, ab 
 eo ad naue & Biencourtium rediit. 
 Poftera verb die Biencourtio cum indi- 
 genis in naue permutationibus mutuis 
 occupato , in ea nauem fanus ingrelFus 
 ille aeger , heri moribudus , crucemque 
 gratulabijdus magnilice oftentas , adiit ad 
 P. Biardu , ingentiq ; gaudio fuam ei 
 fanitatem teftatus , virtuti S. Crucis 
 accepta tulit. Illuftrius multo eft id 
 quod fequitur,&ad Barbaroru TenTum 
 in Baptifmi laude lingulare. P. Biardus , 
 & Mottajus Sauflluij Legatus , Simonque 
 Interpres vna iuerant ad conliderandam 
 area Sandti Saluatoris domicilio delignata , 
 vnde redeuntibus procul ud aures accidit 
 lametabilis vlulatus , quctrentibul'q ; a 
 
 Barbaro 
 
 !■ 
 
 ', V 
 
 !J 
 
 t i 
 
I 
 
 f,. i' 
 
 6+ 
 
 Barbaro comite caufa lugubris clamoris , 
 refponfum eft, follemne illud elfe alicuius 
 iam iam vita fundti argumentu. Sed pro- 
 pius ad Barbarica tuguria liiccedentibus 
 puer interrogatus indicauit , no mortui , 
 fed morientis efle c5ploratione ; atque ad 
 P. Biardum conuerfus; Quin tu , inquit , 
 accurris , fi forte in viuente adhuc inci- 
 das, & eius morti Baptifmum pntuertas ? 
 Ea pueri vox, tamqua ciielo milla , Pa- 
 trem & comites ad curfum vehementer 
 accendit , quibus ad agreftes cafas appulfis , 
 Barbaroru fub iio ftantium logiftima ala, 
 diredlo ordine inllrucfla occurrit , atq; in 
 fpeftiitis ahu , & mcerore defixLC oculis 
 obambulans pater , cuius in vlnis tenellus 
 moriebatur puer. Hie vt animani itger- 
 rime trahebat , interruptis debilitate fin- 
 gultibus ad mortem properans , miferum 
 parentem miferatione cruciabat 6c dolore. 
 Ad quoflibet autem infantis lingultus , 
 horrendum eiulabat parens , cuius eiula- 
 tum adftantis BarbaricLt concionis mox 
 ludtuofus excipiebat vlulatus. Pater Bi- 
 ardus adiit ad afflid:um puelli parentem, 
 rogauitque an ipfo volente moribundum 
 
 infantem 
 
65 
 
 amoris , 
 
 alicuius 
 Sed pro- 
 dentibus 
 mortui , 
 itque ad 
 
 inquit, 
 xc inci- 
 i^uertas ? 
 ra, Pa- 
 ementer 
 ippulfis , 
 [ima ala, 
 
 atq; in 
 t^E oculis 
 
 tenellus 
 m iuger- 
 tate lin- 
 niferum 
 : dolore. 
 igultus , 
 as eiula- 
 11 is mox 
 *ater Bi- 
 rentem , 
 bundum 
 nfantem 
 
 infantem Baptifmo elfet luftraturus. In- 
 genti moerore percitus Barbarus vocv-n. 
 mittere non potuit , led depolito ni 
 poftulantis manibus puero , reipla , quid 
 cuperet , oil:endit. Pater aquam popol- 
 cit , puellumque Motta o ardentillime 
 Tulcipienti tenendum tradit , falutaribus 
 aquis afpergit , Nicolauni de Motta^i 
 nomine appellat , concepta precum for- 
 mula Barbaris lume ad ridei agnol'cendas 
 ingentes opes a Deo precatur. Sub eam 
 precationem receptum de Mottan mani- 
 bus intantem matri cius priuienti detert , 
 mater tilio mammam continuo porrigit , 
 puer oblatam cupide arripit , lac ad la- 
 tietatem haurit , atque deinceps Tanus 
 vegetufque vixit. V^niueri'us interim 
 Barbarorum , qui circumlteterat , globus 
 rei baud vlitata' detixus miraculo, petra- 
 rum inllar immotus, ac tacitus hit-rebat 
 in velHgio. Ad eos igitur lie animo 
 comparatos noller , qua* vila Ibnt in rem 
 pritfentem quadrare , verba fecit , quLU 
 auidis mentibus haulerunt , atque vbi 
 perorauerat , iuliit lingulos in tuguria le 
 recipere. Vti venerabundi ac trementes 
 
 cius 
 I 
 
 II * 
 
 1.1 1 
 
 . 
 
I 
 
 t iV, ' t 
 
 H 
 
 :; 
 
 
 66 
 
 eius (ermonem lumma reuerentia ex- 
 ceperant, ita ciim coetus ta6ta miflione 
 receptum in luas cafas indixit, alto lilen- 
 tio pneferentes iiiulitatum obrequium , 
 in fua quifque tuguria pacatiffime , citil- 
 limeque dilapli lUnt. Hicc 6c huiulinodi 
 alia in Barbarorum oculis, Tu ima ipfo- 
 rum admiratione , nee minore frudlu 
 gefta , quifquis perpenderit , vtiliflimis 
 principiis inchoatam Nouo-Francicam 
 Miliionem merito iudicabit. 
 
 
 . • • • • ' 
 
 • ft • - 
 
 * 
 
 • • ■ < 
 
 • • • • t I 
 
itia ex- 
 miflione 
 to lilen- 
 iquium , 
 e , citil- 
 iulmodi 
 na iplb- 
 ; frudtu 
 :iliffimis 
 ancicam 
 
 Albania k E x c v d e h a t J o e i. M u n s e l l i u s 
 i\l E N s E Mar t i s A n n o 
 
 CI3 I3CCC LXXl 
 
 rt