1 WYDAWNiCTWO TOW IM. P1DTRA 8KARCL - NE- 6.

j

! MORALNOSC

NAUKOWA.
5

Napisai

TEODOR JESKE-CHOINSKI.

LWOW — 1911.





Teodor Jeske-Choinski.

1=1

MQRflLNQSC NfUlHOWA.

t

WE LWOWIE.

WYDAWNICTWO TOWARZYSTWA IMIEN1A PIOTRA SKARGI.

1911.

-X





Zachcialo si§ pozytywistom i ewolucyonis-

tom stworzyc wlasna t. zw. niezawista. swiccka.

naukowq etyk^, ktorabv zast^pila moralnosc, obo-

wiqzujqc^ chrzescijanskie spoleczeristwaprzed
wy-

nalazkami m^drosci pozytywistyczno-ewolucyjnej.

Bo panowie ci zrozumieli, iz ani czlowiek ani na-

rody nie mog^. istniec bez jakichs wyrazanych

wskazowek etycznych.

We Francyi rozpoczal eksperyment w tym

kierunku Emil Littre.

Zrodlem wszelkiej moralnosci s^, wedlug

niego, dwa uczucia, dopelniaj^ce si<j nawzajem,

konieczne do istnienia kazdej „substancyi zyjq-

cei“ (substance vivante).
mianowieie: egoizm

ialtruizm. Pienvszy sluzy do utrzymania
jednostki

— drugi zachowuje „gatunek“. Egoizm, czyli
instynkt samozachowawczy uczy czlowieka, ze

aby zyc, trzeba jesc i pic, altruizm
wszczepia za£

\v "niego miiosc do drugiej plci. Egoizm,
rozvvi-

iajqc si§ i rozniczkuj^c, rozpada
si§ z czasem na

szereg podegoizmow, jak: miiosc zdrowia,
do-

brobvtu, wladzy, slawy i t. d., altruizm.
przecho-

dz^c" takze przez czyszczqcy ogieri
ewolucyi,

szlachetnieje, rozszerza si§, przenosi si§
z zony

na dziecko i rodzin?, w dalszym ci^gu ogarma

okolic§, pro\viney§, kraj, w koricu ludzkosc catq.

Mimo tak logicznie na pozor rozsnutego po-

ehodu uczuc moralnych, pocz^wszy od
pierwot-



4

nego egoizmu zwierz?cia zeruj^cego, az do po-
swi?cenia "bohatera i m?czcnnika, nie zdawala
s
j$

Littre’mu budowa jego etyki dosyc spoisbi.
C'hociaz wmawial w siebie i w innych, ze altru-
izm jest tak samo wlasciwosciq wszelkiej „sub-

-'Stancyi zyj^cej", jak egoizm, nie bardzo chyba
sam w swoj^ hipotez? wierzyl, dodal bowiem do
owych dwoch podwalin jeszcze trzeciq.

Poniewaz mu filozoficzne wyjasnienie uczuc
altruistycznych nie wystarczalo, a nie chciai
i nie mogl, jako pozytywista, wrocic do idei
wrodzonych, przeto skomponowal sobie jakies
uczucia wyzszego rzedu, ktore nazwal des sen-
timents desinteresses, a doszedi do nich za po-
mocq najczystszej spekulacyi (filozoficznej), acz-
kolwiek pozytywizm owq „igraszk? slow" raz
na zawsze z krolestwa wiedzy wykluczyl. Te
,,uczucia bezinteresowne" majcj czlowieka uczvc
milosci prawdy, dobra i sprawiedliwosci, a rodz^
sie z intuicyi (intuition irreductible

,
fait intuitifj.

doprowadzone do swiadomosci przez logik?.
Ani si? Littre spostrzegl, jak, dopetniajqc

cz?sci fizyologicznej swojej etyki, znalazl si?
w samvm srodku metafizyki. Pomiarkowawszv
si?, ze zboczyl z gosciiica pozytywnego, staral
si? doci^gnqc „uczucia bezinteresowne" do fizyo-
logii, ale brn^t juz tylko coraz dalej mi?dzv
chwasty czczej kazuistyki, nie przekonvwajacej
nikogo.

Ojczyzna etyki naukowej jest Anglia, gdzie
juz przed Herberten Spencerem, „naszym wigl-
kim filozofem", jak go Darwin nazywat, probo-
wal rzucic jej podwaliny H. Sidgwick w swoich
„Metodach Moralnosci".

Wlasciwemu tworcy tego eksperymentu

.

Herbertowi Spencerowi, bylo tak spieszno zastq-



o

pic dotychczasowa etyke „moralnoscig. naukow^,

swieck^, pozytywn^, niezawislcp ewolucyjna“,

lub. jak jc| tam inaczej zowi^, ze przerwal plan

swych prac, zabieraj^c sie do wykreslenia za-

sad etycznych daleko wczesniej^- anizeli pierwot-

nie zamierzal. Zwrocono bowiem jego uwage na

okolicznosc, ze ,.]ezeli nie zycie, to zdrowie

opuscic go moze, zanimby zdolat wykonac ostat-

ni^ czqsc zadania. jakie sobie postawil*
4

.

Dzis, gdy nakazy moraine, — mowi on
w przedmowie do swych „Zasad etyki“ — zaczy-
naja tracic powag§, ktora posiadaly na mocy

mniemanej swietosci pochodzenia, stalo si§ uczy-

nienie moralnosci swieckq niezb^dnem. Xiema bo-

wiem nic zgubniejszego nad upadek i zamiera-

nie systemu regulujacego, ktory okazal sie na-

dal nieprzydatnym. przed ukazaniem sie innego*
4

.

Jakaz roznica zachodzi mi^dzv etyk^ ,,daw-

niej-sz^“ a t. zw. naukowq, swieckq ? P i e r w s z a
wierzy iv niezmienne, powszechne, od-
w i e c z n e prawa moraine, w szczepione
w ludzkosc przez potege wyzsza. dru-

g a zas o p i e r a s w ^ budow^na t. z w.
„pewnvch zjawiskach naturalnego po-
znania, na rozumie i doswiadczeniu
a wyklucza wszelki pocz^tek nadprzy-
rodzony.

Etyka nalezy do tych n.auk, ktorych sie

krytycyzm najpozniej dotknal. Pierwsi filozofo-

wie greccy, nalez^cy do szkoly joriskiej. nie

zajmowali si§ prawie wcale moralnosci^, a i ele-

aoi przeszli obok niej, nie zastanawiajac sie nad

nic| dluzej. Tales, Amaksimander, Anaksimenes.

Diogenes apoloriski Pytagoras, Ksenofanes, Par-

menides, Zenon, nawet Heraklit, Demokryt i Ana

ksagoras nie zrobili nic dla etvki.



9

Sfabe slady usitowan w tvm kierunku spo-
strzegamy dopiero u soflstow' lecz poczqtki to
grube, piervvotne, bo mianujqce sit§ fizvcznq
zrodtem praw moralnych. Nieco szlachetniej
w tvm wzglqjdzie zapatrywali si§ Platon i Ary-
stoteles, z ktorych drugi uznawal ,,niezmienne
prawa moraine natury“, lecz o rozwoju zasad
etycznych w rozumieniu dzisiejszem nie mieli
i oni zadnego wyobrazenia-

Cynicy, stoicy, cyrenaicy i epikurejczvcy
starali si§ utworzyc jakis rodzaj hygieny moral-
nej, snujqc dalej nic, nawiqzanq przez ich po-
przednikow. Luzne ich mvagi i spostrzezenia
maH w historyi etyki o tyle wartosc, o ile
w nich mozna odnalezc zrodlo wspolczesnego
utylitaryzmu.

Filozofowie rzymscy zywili sie, jak vviado-
mo, spusciznq mistrzow greckich, przezuwajac
cierpliwie ich teorye. I tak, by! Seneka glow-
nie uczniem stoikow, a Lukrecyusz wielbicielem
Epikura. I Cyceron, choc napisat kilka rozpraw
tresci moralnej, nie wymyslit nic nowego.

Kilkanascie wiekow powstajqcego, rozwija-
jqcego sie i krolujqcego w koricu wszechwladnie
Chrzescij aristwa, ginie oczywiscie zupetnie dla
t..,..zw. nauki niezawislej . Podnosi ona buntow-
niczq glow? dopiero z poczqtkiem XVI. a wlas-
ciwie XVII stulecia. Juz w dzielach Machiavella
i Montagne’a spotyka si§ pojqcia, przypominajq-
ce poglqdy etyczne materyalistow i pozytywistow
XIX. w I. statysta wloski i sceptyk francuski
bij^ czolem przed samolubstwem, jako przed
jedynq pobudkq czynnosci ludzkich. Sq to jed-
nak dopiero „wrazenia“, nieuj^te jeszcze w ramy
systematu.



Jak w wielu innych razach, nalezy si§
i w historvi etyki naukowej zaszczyt pocz^tko-
dawcy Locke’mu. Wyst^piwszy przeciwko ideom

wrodzonym, zrobil mysliciel angielski przelom

w filozofii w ogole i stworzvl nowy kierunek,
ktory znalazl licznych zwolennikow i poglebia-

czow. Sladami jego poszli wszyscy racyonalisci,

materyalisci i pozytywisci. Rozrywali oni dawny

porzadek z wielkg. skwapliwosciq i nie oprzyto-

mnieli nawet po pierwszej rewolucvi francus-

kiej. Encyklopedysci zburzyli do resztv moral-

nose Chrzescijaristwa, lecz nowej nie umieli po-

stawic. Pracy tej podj^li si§ pozytywisci XIX.

wieku, glownie zas Herbert Spencer, ktoremu

August Comte wskazal drog§. zastosowawszy

w swej „Socyalnej dynamice” teory^ ewolucyj-
n^. Idea rozwoju jest cementem, ktory spoil

rozne. dawniejsze poglqdy „wrzekomo etyezne'*.

Jej to zawdzi^czamv „moralnosc niezawista“.

maj^cq. zast^pic dotychczasowe zasadv prawego

postepowania.

Za podstaw^ krvtycznego rozbioru etyki

,,swieckiej“ nalezy przyj^c „Dane moralne“ Her-

berta Spencera, dzielo to bowiem jest ostatnim

wyrazem wszystkiego, co dotqd w tym kierunku
wypowiedziata „nauka niezawista“ XIX. stule-

cia. Xaczelnik pozvtywistow angielskich uezv

rozumu nietylko t. zw. czystych intuicyonistow,

ktorzv utrzymujq, ze czlowiek rodzi sie z po-

czuciem moralnem i ze zdolnosckj. wykonywa-

nia
.
uczvnkow etycznych, lecz poprawia nawet

swych kolegow z obozu utylitarnego. (Jeremiasz

Bentham.John Stuart Mill i t. d.), gdyz i oni

„uwzgledniajcj. za malo ostateezne zwi^zki przv-

czvnowe.



s

Pogl^dy etyczne Spencera znalazly bardzo

szybko wielu gorliwych zwolennikow i krzewi-

cieli. We Francyi walczyl. pod icb sztandarem
Alfred Fouillee i stawe ich glosil w parlamen-
cie Juliusz Ferry; we Wloszech popularyzowal

mistrza angielskiego glownie Ardigo, w Niem-
czech B. Carner i inni, poepwnywaj^cy Spencera

z Arystotelesem; w Polsce stroi sie w blyskot-
liwe strz^py „moralnosci niezaleznej“ mnostwo

post^powcow, wychowanych na pozytywizmie

nadsekwanskim.

Spencer rozpocz^l swe obszerne studyum

od post^powania w ogole 1).
Jest pewnikiem — mowi on — iz rzeezy

wspolrztjdne warunkuja sie wzajemnie, iz zadne

pojecie o calosci nie moze s\q utworzyc bez

budzqcego siq wyobrazenia o cz^sciach ja skla-

dajqcych i odwrotnie. Niedokladna znajomosc

jednej poci^ga za sobq. z rozmaitych wzgledow

niedostateezne poznanie drugiej. 6 zasadzie tej

trzeba pami^tac glownie wtedy, kiedy ealose jest

organic'znq, gdy nalezyte zrozumienie cz^sci wv-

maga zupelnego ogarni^cia calosci. Pewnik ten

stosuje siq nietylko do agregatow cielesnych,

ale i do niecielesnych, do zlozonych ruchow

i czynnosci, do slow i mysli.

Post^powanie jest calosci^, zlepionq z czyn-

nosci, zaleznych od siebie wzajemnie, a doko-

nywanych przez pewien organizm. Ta zas strona

post^powania, ktorq siq etyka zajmuje, jest czq-

sciq owej calosci organieznej. Ma siQ rozumiec,

*) W pracy niniejszej poslugiwalem si <2 przekta-
dem „Etyki

w
Spencera, dokonanym przez Jana Karlo-

wicza, Warszawa 1884; nakladem Spdlki nakladovvej.

(Przyp. aut.).



ze moraliste nie obchodzi szczegolowo poste-

powanie wogole, lecz tylko to, ktore obejmuje

wszelkie celowanie. czvli stosowanie czynow

do celow. od najprostszego do najbardziej zlo-

zonego, jakiejkolwiekby ono bylo natury: Ponie-

waz jednak i tej czesci wielkiej calosci nie poj-

miemy dostatecznie, dopoki bedziemv s\q zasta-

nawiali jedvnie nad postepowaniem obecnem.

przeto nalezv posluzyc si$ i w badaniach etycz-
nych wynikami teoryi ewolucyjnej. Rozwazanie

rozwoju post^powania powinno bye pierws^

dzialalnosci^ kazdego umiejetnie pracujacego

moralisty.

Jezeli bowiem calv swiat widomv powstal

z rozwoju, jezeli system sloneczny. jako .ealose,

ziemia, jako cz^sc jego, zveie wogole, jak*e tyl-

ko jest na ziemi, oraz zveie kazdej istoty. —
jezeli zjawiska duchowe, dostrzegane u wszvst-

kich jestestw, oraz takiez objawy u skupieii

tych jestestw — jezeli jednostka i ealose ulega
prawom rozwoju, — to wynika st^d konieeznie,
ze i zjawiska postepowania jestestw najwyzszych,

stanowi^ce przedmiot etyki, muszq. podlegac

ogolnym prawom.

Rozwoj organizmow w szeregu doskonal^eych
sie istot zwierzecyeh stoi oczVwiseie poza obr$-

bem etyki. W zakres jej wchodz^ wszelkie czyn-
nosci laezne, zewn^trzne, wykonywane przez

ludzi i przez jestestwa nizsze, mniej lub wiecej

rozwini^te.

Rzuciwszy kilka uwag wstepnvch. przecho-

dzi Spencer do okreslenia i ustalenia pojec

o dobrem i zlem post^powaniu.

Pospolicie nazywamy pewne przedmioty do-

bremi lub ziemi o tyle, o ile mniej lub wiecej

odpowiadajq swemu przeznaczeniu. Dobrem jest



10

pioro, ktore pisze latwo, zadzieraj^ce zas papier

zowie si§ zlem i t. d. To samo odnosi si§ i do

czynnosci niezywotnvch, w koricu do zyj^cych.
I to pod wzgledem etycznym nazywamy cos do-

brem i zlem, odpowiednio do skutecznosci lub

nieskutecznosci celowania.

Trzy rodzaje celowania rozpatruje Spencer,

aby udowodnic prawdy powyzszego twierdzenia,

pierwszy, d^z^cy ku samozachowaniu, drugi
7

majqcy na wzgl^dzie hodowanie potomstwa,

trzeci, obejmuj^cy takie czyny, za ktorych po-

moc^ czlowiek styka si§ z bliznimi. Najglow-

niejsz^ kategorv^ jest ostatnia, bo ona dopiero

okresla wszechstronnie znaczenie dobrego i zle-

go post^powania w rozumowaniu etycznem. Na
drodze bowiem do utrzymania wlasnego zycia

i wyhodowania potomstwa, ,celowanie jednostki

tak latwo staje w sprzecznosci z potrzebami
bliznich, ze wytwarza si§ koniecznosc ci^glych

ograniczen pop^dow samolubnych. W skutek
tego Icjcz^ sie wyrazy dobry i zly szczegolnie

z takimi czynami, ktore sluz^, lub szkodza pelni

zycia calego spoteczeristwa. I w tym wiec razie
nazywa filozof angielski post^pki zlymi lub do-

brymi, stosownie do dobrego lub zlego ich

celowania, a jezeli zachodz^ jakie sprzecznosci

w uzyciu tych wyrazow, to zrodlem ich bywa
sprzecznosc w celach.

Zastanawiaj^c si§ w dalszym ciqgu nad roz-
nemi definicyami dobrego i zlego, dochodzi

Spencer do tego przekonania, ze dobro wogole

jest tem, co sprawia przyjemnosc, choc „prawd§

te skrzywily rozmaite wplywy moraine, teolo-

giczne i polityczne, dziataj^ce, jak wiadomo

bardzo silnie na urnysty ludzkie“.



11

Ze dawniejsi moralisci bladzili po manow-

cach roznych dowolnych przypuszczeri. nie \vy-

trzvmujacych krytyki. pochodzi z zaniedbania

ostatecznych zwiazkow przyczynowych. Dotych-

czasowi etycy uznawali Avprawdzie przyrodzone

skutki postepkow, lecz czynili to tylko przvgod-

nie. nie wigiac ich w system poznawania ko-
niecznych stosunkow miedzy przyczynami i na-

stepstwami i nie wywodzac praw postepowania

ze sformulowanego ich ustalenia. Tvmczasem

powinna kazda umiejetnosc rozpocz^c swoj^

czynnosc od gromadzenia spostrzezeri 1 od na-

tychmiastowegf) ich uogolniania na drodze em-

pirycznej. Xaprzod trzeba zbierac fakty. potem

wnioski z nich plynace. a dopiero na samym

koricu tlumaczyc je dedukcvjnie. Tak postapila

sobie astronomia i dlatego stala sie rzeczywiscie

nauk^. tak samo pracuj^ obecnie geologowie.

psychologowie, socyologowie i t. d. Jedyni mo-

ralisci upierali sie do czasow najnowszych przy

zuzytej iuz metodzie.

Z czterech stron trzeba sie zabrac do etyki.

Ma ona nasamprzod czesc fizyczna. bo zajmuje
sie dzialalnoscia czlowieka. ktora ulega. iak

wszelki objaw sily, prawu statecznosci energii,

powtore cz^sc biologiczna. gdvz rozwaza pewne

wewnetrzne i zewnetrzne, jednostkowe i spolecz-

ne skutki zmian zyciowych, zachodz^cych w naj-
wyzszym okazie jestestw zywych. po trzeeie

czesc psychologiczna- ktora rozbiera postepki.

spowodowane uczuciami. a kierowane umyslem,

nareszcie czesc socyologiczna. o ile te uczynki

dotycza istot uspolecznionych. Z powyzszego

powodu znajduje etyka ostateczne wyjasnienie

tylko w prawdach zasadniczych. wspolnych:
w fizyce, biologii, w psvchologii i socyologii.



) 2
/

Koniecznosc postuzenia sig fizyka opiera

Spencer na tej zasadzie, ze postgpowanie. o ile

sie je poznaje przez doswiadezenie, skkida sig

ze zmian, podpadaj^cych pod dotykanie, widze
r

nie i styszenie. Pomijanie tej strony przez daw-

niejszvch moralistow spowodowat natog prze-

biegania’ myslq od spostrzeganych uezynkow

ludzkich do przyezyn, z czego wynikio, ze przy-

wyklismy okreslac te uezynki orzeczeniami du-

chowemi, zamiast cielesnemi. Mowimy* prawie

zawsze o myslach i uczuciach, zapominajac

o objawach zewngtrznych, ujawniajqcych te my
sli i uczucia.

Wiadomo, ze gdy pewien agregat zjawisk

sig rozwija, to nietylko materya, z ktorej sie

sktada, ale i ruch jej przechodzi z bezspdjnej,

nieokreslonej jednorodnosci w spojn^, okreslo-
roznorodnosc. Zachodzi pytanie, czy poste-

powanie okazuje te znamiona w coraz dosko-
nalszym stopniu, wzno^z^c sig nawyzsze sz^cze-

ble i dosiggaj^c najwyzszego, ktory nazywamy

etyeznym. Spencer odpowiada na to twierdz^co.

I rzeczywiscie prawdq jest, ze postgpowa--

nie istot nizszej organizacyi nie odznacza siq

wcale iqcznosciq pojedyriezveh dziaialnosci. Ru-

chy bezcelowe, wykonywane przez zyjatko stojq.

rzadko w zwiqzku z poruszeniami, odbytemi
przed chwila, ani tez wptywajej. na nastepne.

ale juz ptak n. p. postuguje sig catym szeregiem

ruchow tqcznych, odbywajqcych sig w ciagu
dose znaeznego czasu, cztowiek zas chocby na

najnizszym znajdujqcy sig stopniu, okazuje da-

leko spojniejsze kombinacye. Lecz najwigkszq.

k^eznose czgsci sktadowych widzimy w takiem
postgpowaniu, ktore zowiemy moralnem, w po-
rownaniu z niemoralnem. Bo czyny gorszego



13

rzedu zawieraj^ w sobie dziatania luzne, podczas
kiedy postepowanie lepsze, ulegaj^ce zwykle

surowemu porzqdkowi, odznacza sie jednosci^

i spojnosciq. Im sie ono bardziej umoralnia. tem

scislejszy dostrzegamy w niem zwi^zek czyn-
nosci poprzednich z nastepnymi.

To samo odnosi sie do okreslenia ru-

chow, skladajacych sie na postepowanie i do

roznorodnosci, gdyz obiedwie te wlasciwosci

doskonala sie na tvch samych warunkach. co

poprzednia. W miare bowiem doskonalenia sie
postaci zycia, 'jako tez rownoczesnie z pomna-

zaniem sie roznorodnosci w budowie i funkcyach
powstaje coraz dokladniejsza okreslonosc i co-

raz znaczniejsza rozmaitosc w szeregach ruchow
zewnetrznych i w stosunkowaniu tych szeregow*

Zdawatoby sie moze, iz zycie moraine prze-

jawia sie wlasnie w formach jednostajnych. Tym-
czasem ma sie rzecz zupelnie przeciwnie. Im

bowiem kto lepiej spehiia obowic^zki tak wzgle-

dem siebie, jak i bliznich. tem bardziej urozma-

icon^ staje sie
j
e§° dzialalnosc.

Rozwoj postepowania, rozwazanego ze sta-

nowiska moralnego. dc^zy, jak kazdv inny. ku

rownowadze. Wynika stqd. ze zycie moraine

rowna sie doskonatemu utrzymaniu „ruchomej

rownowagi
44

. Prawda ta wyda sie najjasniejsz^

wtedy, gdy przypatrzymy sie, jak owe rytmy

fizyologiczne, slabo zarysowane w ustroju niz-
szego rzedu, stajq. sie coraz rcgularniejszymi

i rozmaitszymi w swych przejawach przy wydo-
skonaleniu sie ustrojow.

Sam vSpencer domyslil sie, ze t0 „przedsta-

wienie postepowania moralnego w terminach fi-

zycznych“ wyglqda troche dziwnie... grzecznie

mowiqc. Przeto uwaza za potrzebne zapewnic



czytelnika przy koricu rozdzialu V-go, zajmuj^-

cego siq ow^ „strong. fizyczn^
u

etyki, ze istnieje

zupelna odpowiedniosc mi^dzy rozwojem moral-

nym, a okreslonym w sposob powvzszy. Bo^ —
twierdzi, — jezeli owe ustosunkowanie materyi
i ruchu, ktore stanowi rozwoj, odbywa siq we

wszystkich jestestwach, to prawa jego musz^

sie ujawniac zarowno w najdoskonalszych, iak
i we wszystkich innych istotach, a dzialalnosc

ich, rozlozona na ruchy, musi prawa te udowod-

nic.

I w dalszym ci^gu swych twierdzeri poslu-
guje siq Spencer z szczegolnem zamilowaniem

„terminami fizycznymi“. Przechodz^c do strony

biologicznej etyki, mniema, ze: idealnie moral-

nym czlowiekiem jest taki, u ktorego wszystkie

funkcye dzialaj^ nalezycie. Poniewaz kazda

funkcya pozostaje w prostym lub ubocznym
zwiqzku z potrzebami zycia, sam bowiem fakt

istnienia, jako wynikly z rozwoj u, jest dowodem,

ze siq wytworzyta, bezposrednio lub posrednio,

ze stosowania siq dzialania wewn^trznego do

zewn^trznego, przeto powoduje nieprawidlowosc

w sprawnosci jakiejkolwiek funkcyi niewypel-
nienie jednego z warunkow zupelnego zycia!

Wszelka zas niemoralnosc zakloca poz^danq. row-

nowagq i oddziatywa szkodliwie na ustroj, z cze-

go wynika ze... moralnq. mozna nazwac tylko

takq. jednostkQ, ktorej liczne a rozmaite funkcye

dziataj^ w stopniu, odpowiadaj^cym nalezycie
warunkom istnienia, czyli, ze odbywanie wszyst-

kich funkcyi jest pod pewnym wzgl^dem powin-

nosci^ moraln^.

Wynioslszy w ten sposob proste ruchy
zwierz<jce do znaczenia c^ziatalnosci etycznej,

przyznal jednak Spencer, ze w obecnej dobie



15

przejsciowej, odznaczajqcej si§ bardzo niedo-

kfadnem usposobieniem naszego ustroju do wa-

runkow otaczaj^cych, zmusza nieraz najswi^tszy

obowiqzek moralny do post^powania, szkodli-

wego ze stanowiska fizycznego i biologicznego.

Wszakze przemijaj^ce to tylko wyj^tki, ktore

nie usuwajci prawdy naukowej, ze niemoralnym

jest, kto nie dba o zdrowie i dzielnosc swego

ciala.

Tak wi§c i fizyka i biologia zgadzaj^ sie

w swych zapatrywaniach na post^powanie w ogol-
nosci ze stanowiska rozwojowego. Co z pun-

ktu fizycznego nazwal Spencer rownowag^. ru-

chom^, to z biologicznego ochrzcif mianem row-

nowagi funkcyi. Wynikiem tej harmonii jest za-

stosowanie pewnych funkcyi do pewnych czyn-

nosci, ktore utrzymuj^ i stanowiq. pelnie zywota,

do czego znow rozwoj post^powania nieustannie

d^zy. Przechodzqc zas do uczuc, towarzysz^cych

dzialaniu funkcyi, przekonywa si§ pozytywizm,

ze przyjemnosc jest w rozwoj u zycia organicz-
nego glown^ podpor^ ich normalnej sprawnosci.

I znow wrocit Spencer do owej przyjem-

nosci, ktorq. uwaza za podwalin§ wszelkich s^-

dow o dobrem i zlem. za podstaw^ moralnosci

naukowej, gdyz, jak niepodobieristwem byloby

utworzyc sobie poj^cie o przedmiocie bez swia-

domosci przestrzeni, tak tez niemozebnem jest

(wedlug niego) istnienie poj^c etycznych bez

znajomosci jakiejkolwiek, kiedykolwiek i przez

kogokolwiek doswiadczanej przyjemnosci.

Ma si<? rozumiec, ze „termina fizyczne
;c

nie

dopisaly Spencerowi w tym rozdziale, w ktorym
zastanawia si$ nad strong psychologiczn^ etyki.

Jezeli w poprzednich cz^sciach swego studyum
nagromadzit mnostwo twierdzeri i wnioskow,



16

ktore nazywa sam „dziwnymi“, to stracil w tak
„niezmiernie zawitym przedmiocie", jakim jest,

psychologia, pewnosc sw^ zupelnie, choc staral

sie bye jasnym i gt^bokim.

Przechodze^c do socyologicznej strony etykj

musiat pozytywista angielski przekroczyc ciasne

granice swego stanowiska. Poniewaz bowiem

czlowiek jest istotg., zyjqca przewaznie w towa-
rzystwie, przeto nie moze oczywiscie myslec

tylko o fizyeznej rownowadze ruchomej i biolo-

gieznej, rownowadze funkeyj ani nawet o przy-

jemnosciachi przykrosciach, wytwarzanych przez

uczucia moraine, gdyz rownowaga jednostki wy-

woluje rzadko taki sam stan spoteczeristwa.

Dlatego, post^pujqc od. eziowieka przedspotecz-

nego ku uspolecznionemu, musi etyka dodac

nowy czynnik do formuty powyzszej. A czynnik

ten dodatkowy, w zagadnieniu pelnego zywota
gra tak waznq role, az z koniecznosci wynika-

j^ce zmiany w postepowaniu zajefy gtownq cz^sc
w kodeksie zycia. Wiadomo, ze popedy odzie-
dziezone, majqce bezposredni zwiqzek z zacho-

waniem zywota jednostki. pozostaj^ czQsto wnie-

zgodzie z dziatalnoscia innych ludzi, tern wi^cej

ze uczucia, uwzgledniajqce prawa bliznich, sq

stosunkowo stabe, przeto kodeksy moraine obo-

strzajq powsciqgliwosci w postepowaniu. Z so-
cyologicznego wi^c stanowiska jest etyka wta-

sciwie tylko wyraznem okresleniem sposobu po-

stepowania, zastoso^mego do stanu uspolecz-

nionego, tak, izby zycie kazdej jednostki i wszyst-

kich wogole mogto bye najpelniejszem, czyli

najdluzszem i najszerszem.

Lecz to podporzqdkowanie pomyslnosci oso-

bistej pod spoteezna jest, wedlug Spencera,

tylko przygodnem, gdy zawisto od obecnosci

/



17

spoleczenstw nieprzyjaznych. Dopoki istnienie

pewnego ogotu zalezy od niebezpiecznego s^-

siedztwa drugiego, dopoty musi jednostka po-

swi^cac swe widoki pozytkowi wszystkich.

Ograniczenie to jednak przestanie bvc obowi^z-

kiem moralnym z chwil^ ust^pienia niebezpie-

czeristw. Wspieranie zywota jednostek bvio i jest

ostateoznym celem wszelkiego postepowania,

a jezeli cel ten poddaje si§ czasem pilniejszemu,

to tylko dlatego, ze byl srodkiem do najwyz-

szego.

Po dlugich wi^c dowodzeniach, kretemi.

choc pozornie prostemi sciezkami, doszedl Spen-

cer nareszeie tarn, sk^d powinien byl od razu

wyjsc, mianowicie: do uznania samolubstwa, ja-

ko glownego tworcy „niezawislych“ zasad etyez-

nych- Ograniczyl on, jak wszyscy pozytywisci,

egoizm prawami altruizmu, lecz to ,,\vsp<51czucie

rozplvwa siq ostateeznie zupelnie w pragnieniu
zaspokojenia osobistych zachcianek jednostki.

Do zreeznego podobny adwokata, dysputuje

nasamprzod krzewiciel „moralnosci naukowej“,

jako egoista przeciw altruiscie, nast^pnie prze-

mawia w imieniu altruisty przeciw egoizmowi,
w koricu przeprowadza kompromis miedzy obv-
dwoma szermierzami i godzi ich.

Egoista twierdzi, ze kazda istota musi wprzod

zyc, zanim zdola bye czynnq, z czego wynika,

ze czynnosci, sluzqce do podtrzymania zycia,

musza przodowac waznosciq swq przed innemi,

do ktorych istota owa jest uzdolnion^. Bo jeze-

liby utrzymywano, ze inne czynnosci muszq. miec

pierwszehstwo przed zyciozachowawczemii jeze-

liby wszyscy stosowali siq do tej zasady, przy-

jqwszy jq za powszechne prawo postepowania.

w takim razie ustaloby zycie, gdyz stawianoby

2



18

podtrzymujqce je czynnosci nizej od tych, ktbre
je dopiero umozebniajq.

Z punktu widzenia biologicznego nie ulega
wqtpliwosci.. ze egoizm idzie przed altruizmem.
Samolubstwo nie zadowala sie jednak tem ust§p-
stvvem, bo mniema, ze to samo zatozenie na-
lezy pi'zyja.c takze i ze stanowiska etycznego.

Niezdolnosc jakiegokolwiek bedzie rodzaju
i stopnia, — odzywa si§ egoista — pociqga za
sobq wprost lub ubocznie niepomyslnosc; wprost
przez cierpienie, rvynikajqce z naduzywania nie-
dostatecznej zdolnosci a ubocznie, przez zupelne

lub czesciowe niespefnianie pewnych warunkow
pomyslnosci. Odnosi si<j to nietylko do wiek-
szej lub mniejszej t<jposci, albo bystrosci zmy-
stow, lecz takze do wyzszego lub nizsZegO sto-
pnia roztropnosci. Nieuniltnione to prawo, we-
dle ktorego kazdy osobnik gatunku nosi na so-
bie skutki srvej wiasnej natury, przelewajqc je
rownoczesnie na potomstwo, ckjzy nieustannie
ku zwiQkvSzaniu zbiorowej pomyslnosci gatunku.
dopomagaj^c rozmnozeniu si§ szczesliwszvch.
a przeszkadzajqc wzrostowi mniej szezesliw-vch.

Dlatego trzeba uznae \vniosek. ze d^zenie do po-
myslnosci osobistej, w granicach wy.magan spo-
lecznych, jest naczelnym warunkiem do osiag-
niecia najwi^kszej szezQsliwosci ogotu. Aby sie
o tem przekonac, dose porownac czlowieka.
ktorego wlasne szanowanie si«j utrzymato w do-
brym stanie cielesnym, z innym zniszezonym
przez lekkomyslne pomijanie potrzeb fizvcznych,
a potem spytac, jaki to bye musi kontrast po-
miedzy dwoma spoleczenstwami, zlozonemi z sa-
mveh dwojakiego tego rodzaju osobnikow.

Czlowiek powinien bye samoliibnym \v ta-
kiej mierze, izby wszystkie jego wymagania,



19

czqce siq z nalezytem dzialaniem funkcyi, byly

zaspokajane. Winien oprocz tego szukac wszel-

kich przyjemnosci, ktorych zycie dostarcza,

okrom bowiem skutkow, ktore one wywieraj-^,

podnoszqc fal§ zyvvota i utrzymuj^c
.
dzielnosc

organizmu, sprawiaj^ i ten jeszcze, ze podtrzy-

mujc| i zwi^kszajq zdolnosc doznawania przyje-

mnosci. Czvnic to powinien kazdy „osobnik mo-

ralny“ ze wzglgdu na potomstwo, w ktorem
bezbarwne i niedobjzne zycie rodzicow zmniej-

sza na mocy praw o dziedzicznosci wladz§ naj-

lepszego wyzyskiwania przypadaj^cych-mu przy-

jemnosci.

Pami^tac w koncu nalezy, ze przesadne po-
tnijanie osobistych potrzeb wiedzie wprost lub

ubocznie do skrajnego samolubstwa. Gdy bo-

wiem zle zrozumiany altruizm wytwarza szkody

fizyczne. wowczas objawia siq dqznosc ku li-

czebnemu zmniejszaniu siq altruistow. a przez

to ku wzrostowi przewagi egoistow. Posuniete

do ostatecznosci zaparcie siq siebie, dla dobra

innych, prowadzi nieraz do smierci matzenstwa

przed zwyklym czasem. albo do wyrzeczenia

sie zamqzpojscia. jak to bywa u siostr milosier-

dzia
?
lub tez do niemoznosci zgromadzenia ko-

niecznych do zatozenia rodziny srodkow majqt-

kowych. We wszystkich tych wypadkach prze-
sady, altruista nie pozostawia potomstwa, czyli

nie spetnia swego przeznacz6nia. Zaniedbanie

przeto samego siebie, obnizaj^c prawidtowy po-

ziom sit cielesnych. prowadzi ostatecznie do

znacznego nadmiaru samolubstwa.

W ten mniej wi^cej sposob dowodzi egoizm,
ze przoduje pod wzgledem waznosci przed altru-

izmem, drugi jednak zapasnik nie uwaza si^ za

\

•y



20

pobitego, bo dysputuje ze swej strony rownie

wymownie,

Altruizm, nazwany takze „wspolczuciem“,

obejmuje, wediug Spencera, wszystkie czvnnosci,

ktore w normalnym biegu rzeczy przynoszq ko-
rzysc innym, zamiast osobie dzialaj^cej. Pod al-

truizm w tern obszernem znaczenj.u, podci^ga po-
zytywista angielski czynnosci, ktore ochraniaja

potomstwo i podtrzymuj^ gatunek. 'Wylqczyc tu

nalezy nietvlko czynnosci, dokonywane ze swia-

domosci^, lecz i k zw. automatyczne, a nawet

czysto fizyczne. W tem rozumieniu b^dzie juz
samorodne (spontaniczne) rozszczepianie si§,

czyli dzielenie najprostszych jestestw pevvnym

rodzajem altruizmu.

Dot^d mniemano, ze altruizm jest swiado-

mem poswi^ceniem siQ dla dobra bliznich. Mo-
ralista jednak „niezawisly“, ktory w swej etyce
mowi tylko o samozachowaniu, o utrzymaniu

potomstwa i gatunku i o przyjemnosciach, uwa-

zal za wtasciwe... rozszerzyc to „ciasne poj<jcie“.

Poniewaz jakas ofiara jest w swej prostej
postaci fizycznej niezb<jdnie potrzebn^ do utrzy-

mania zycia od samego pocz^tku, a w dalszym
cicjgu gatunku w ustrojach wvzszego rz^du; po-
niewaz, rezwijajqc sie w na wpol swiadomq.
i swiadomq postac, Iqczy si§ z nieustann^ i zlo-

zon^ troskliwosciq, przez ktonj potomstwo do-

skonalszych jestestw dochodzi dojrzalosci, —
przeto widoczna jest, ze altruizm rozwijai siq;

jednoczesnie z egoizmem. Waznosc tak pojmo-

wanego altruizmu nie jest zaprawd§ mniejszq. od

wykazanej poprzednio sily egoizmu, gdv bowiem

z jednej strony wypelnianie normalnvch czyn-

nosci egoistvcznych pociqga za sobq. oslabienie

Jub utrat^ zycia, wytwarzaj^c niemoznosc wy-

\



21

konywania czynnosci altruistycznych, to z dru-

giej, brak czynnnosci altruistycznych, przyczy-

niajqcy s\q do smierci lub do niedostatecznego

rozwini(jcia si§ potomstwa, warunkuje znikanie

u przyszlych pokolen sklonnosci niedosc altru-

istycznych i zmniejsza tym sposobem egoizm

przeci^tny,

Jak cz^sc biologiczna etyki popiera samo-

dziercze uroszczenia egoizmu, tak staje socyo-

logia po stronie altruizmu. Ochrona bowiem in-

terest! osobistego kazdego cztowieka tem jest

przeci(jtnie skuteczniejszq, nietylko im wiQcej

siq sama powsci^ga od bezposredniego krzyw-

dzenia innych, lecz takze, im siq jej wi§cej udaje

uszczuplic wzajemne krzywdzenie siq bliznich.

Panowanie niezgod pomi^dzy otaczaj^cymi prze-

szkadza czynnosciom kazdego osobnika w d%-
zeniu do przvjemnosci. vStqd to korzysta egoi-

stycznie ze wzrostu altruizmu nawet samolub, gdy

sklania wszystkich do pomagania w zapobiega-
niu lub zmniejszaniu uczynkow niemoralnych

innych ludzi. Tak samo zyskuje i altruista z pow-

sciqgania zbytniego egoisty. Powszechne bowiem

uznanie zasady, ze uczciwosc jest najlepszq po-

litvkq, wynika z doswiadczenia, ktore uczy, ze

zadowolenie uczuc samolubnych potQguje siq

w miar§ rozumnego ich hamowania. Kazdy jest
osobiscie interesowanym w zapewnieniu uczci-
wosci w stosunkach z bliznimi gdyz z nierze-
telnosci wynikajq zle nast^pstwa dla niego sa-

mego. Wiadomo np.. ze im bardziej kupcy prze-

kraczajq swe zasoby i rzucajq cudzq wlasnosc

w obroty spekulacyjne, tem grozniejszemi* by-
waj^ owe przewroty handlowe, ktore sprowadzajq

kl^ski na miliony ludzi.



22

Przesadny zreszta, egoista, poswi^caj^cy cal^

energy sprawom prywatnym, usuwajqcy si^ zu-

peinie od dziaialnosci publicziiej, pyszni^cy sie

m^drosciq. swoj^* w zalatwianiu interesow oso-
bistych, zapomina, ze jego wlasny dobrobyt

o tyle tylko moze si§ prawidtowo rozwijac,
o ile utrzymuje sie zdrowy stan spoleczny.

Czynnosci w koncu altruistyczne, oprocz
popierania ogolnej pomyslnosci, prowadzq do

ynrzyjemnosci egoistycznych, wytwarzaj^c,.. we-

sole otoczenie. Ivazdy bowiem przestaje ch§t-

niej z ludzmi szczesliwymi, anizeli z uposledzo-

nymi w jakikolwiek sposob.
Na tem .,wesolem“ spostrzezeniu koiicz}^

altruizm obrone swych praw. Twierdzi on, ze

jego rodowod jest rownie starodawny, jak gene-

alogia egoizmu. Idzie teraz o to. ktory z dwoch

zapasnikow ma racy?, gdyz spar ich zakrawa

na walkQ wieczvsta. Spencer omija zr^cznie t§

stabq strone etyki ,,niezawistej
a

,
godz^c po prze-

prow adzonym kompromisie altruizm zjsgoizmem

a czyni to w sposob nastepujqcy:

'

NajpierwotniejvSzy nawet egqizm nie jest po-

zbawionym pienviastkow altruistycznych i od-

wrotnie. Ofiare rodzicow. ponoszona na korzysc

dzieci. rownowazv przyjemnosc . wymkaj^ca

z zaspokojenia instynktow rodzicielskich. Ponie-

waz miiosc, ktora jest sama przez sie rozkoszq,

pobudza wi<jcej do troskliwosci o potomstwo,

anizeli obowiazek, przeto mozna smialo twier-

dzic, ze zapewnienie szczescia dzieciom zespala

sie ze szczescicm samych rodzicow. Trudy te

zrps^tq. zmniejszq sie w przysztej dobie rozwoju,
ktora wraz z wyzszym ustrojem ludzkim, pole-

gajacym na znaczniejszem wyksztalceniu umy-

slowem, przyniesie zmniejszenie plodnosci.



V

23

Wprawdzie altruizm spolecznv, jako nie po-

siadaj^cy pewnych zywiolow rodzicielskich. nie

dosiegnie nigdy rownej z nim wysokosci. mimo

to wolno jednak przewidywac. ze stanie sie po-

dobnym do driigiego w stanie instyktowosci. to
jest, ze do takiej dojdzie miary, iz troska o cu-

dze szczescie staflie sie codzienn^ potrzeba, iz

riizsze przyjemnosci egojstyczne zajma podrzedna

role wobec tych wyzszych i to nie wskutek pe-

wnego wysilenia. lecz przez upodobanie w sub-
telniejszych zadowoleniach egoistycznyeh.

Czynnosci. wynikajt|ce z uczuc wzgledem

bliznich. zaliczac nalezy Vdo takich. ktorych wy-

ma-gajq. warunki spoleczne. Z praw zywota wol-

no wnioskowac. ze nieustajacv wpfvw szkolv

spolecznej tak urobi naturij ludzkcp ze ludzie

bed^ z czasem szukali przyjemnosci altruistycz-

nvch dla nich samych i to w stopniu najkorzyst-
niejszym dla kazdego i dla wszystkieh.

Zanim nastapi ten stan btogosfawiony. po-

zostajq dla altruizmu trzy drogi:

1) W sprawie wychowywania dzieei musi
altruizm pozostae na zawsze dozorca egoizmu.

Jakkolwiek bowiem koniecznosc ta ustepowac

b^dzie w miar§ zmniejszania si§ ilosei potom-
stwa, z drugiej jednak strony Tosnac znow.musi

wskutek wzmocnienia starannosci i przedluze-

nia zachodow wychowawczvch. Poci^ga tvlko

ta okolicznosc za soba to, ze czynnosci altru-

istyczne, podjete w tvm kierunku. godz^ sie
w pewnej czesci z samolubriemi przyjemnoscia-
mi rodzicielstwa.

2) Dqzenie ku dobru spolecznemu powinno

zostac i nadal polem dla' pOswiecenia widokow

wlasnvch na rzecz altruistycznych, leez w za-
kresie

v
coraz mniejszym. poniewaz w miare po-



24

st^pu przystosowania si§ do stanu spofecznego

mniejszq staje si§ potrzeba tych czynnosci re-

gulujqcych, ktore przyczvniajq si<j do zgodnosci

w zyciu spolecznem.
3) W stosunkach prywatnych sposobnosci

do pobudzanych wspoiczuciem ofiar nastnjczac

si§ b§d^ musiaty zawsze w ptfwnym, z czasem
dose malym stopniu, w razach przypadkow, cho -
rob i nieszcz^sc wogole. Jakkolwiek bowiem

blizkie mzupelnosci stac si§ moze przystoso\yanie

natury ludzkiej do warunk6w istnienia, tak fizy-

cznych jak spolecznych, nigdy jednak nie stanie

si§ zupetnem.

Chociaz w biegu zycia powszedniego nie-
zwykte poswi^cenia na rzecz innych muszq stac

si§ bardzo rzadkiemi, to stosunki codzienne nie

przestanq nasuwac mnostwa drobnych sposob-

nosci dla czyn6w mitosci blizniego. Kazdy b§-

dzie mogt i nadal przyczyniac si§ do dobra

ogotu, zabezpieczaj^c bliznich od nieszcz<jsc,

ktorych oni nie moga przewidziec i dopomaga-

j^c ich dzialalnosci sposobami im nieznanymi;

albo tez, odwrotnie rzecz bior^c, kazdy bedzie

mogl liezye na to „pomocnicze oko i ucho“

u bliznich, ktore dostrzegq za niego to, czego

on sam nie dostnfcze, przez co zycie jego do-

skonalic siQ bedzie nawet w wielu malo waz-
nych szczeg6tach, uzupefniajqc przystosowywa-

nie siQ zywota do czynnosci otaczaj^cych.

W ostateeznej swej postaci przeto, altruizm
bedzie osiqganiem rozkoszy przez wspotczu-

wanie tych przvjemnosci bliznich, ktore wyni-

kajc^ gtownie z ich przeroznych a pomyslnie

dokonyvvanych czynnosci — rozkoszy wspot-
czuciowej, ktora doswiadczajqcego jej nic nie

kosztuje, a jest bezptatnvm dodatkiem do jego



25

przyjemnosci egoistycznych. Najwyzszy bowiem

altruim na tem sie zasadza, ze dopomaga nie-

tylko egoistycznym przyjemnosciom bliznich,

ale i altruistycznym.

Dopoki nie nastapi ten upragniony przez

Spencera idealny (z jego stanowiska) stan ludz-

kosci, nie moze bye mowy o czynnosciach
wzgl^dnie etycznych. ktoreby pomnazaty zycie

wszechstronne i negowaly wprost wszelkcj. przy-

krosc, czyli nie sprawialy zadnej nieprzyjemno-

sci. Mowic tylko dzis mozna o postepowaniu

wzglednie moralnem.

Rozebrawszy powvzszy szkic ,.Zasad Etyki
44

Spencera z zargonu pozytywno - filozoficznego

i wycisn^wszy ze sporego tomu. zapelnionego

mnostwem wywodow rozwleklych, nuzacych,

powtarzajacych si§ ciagle i nie zawsze jasnych

tresc istotn^. bedzie moralnosc naukowa wygla-

dala jak nastepuje:

Cokolwiekb^dz pisano dotqd w kierunku
etycznym. nie wytrzymuje krytyki nowszych

czasow. Wyrok ten odnosi si§ nietylko do mo-

ralnosci religijnej i intuicyjnej, lecz takze do

utylitarnej. Pierwszy Spencer odkryl tajemnice

prawego postepowania; jest on Kopernikiem

etycznym, tworcq jedynie nieomylnego systematu.

Co przed nim myslano, tworzono, marzono. nie

zasluguje na tnvalsz^ pami^c.

Na czem polega jego wiekopomny wynala-

zek? Oto na scislem zastosowaniu teoryi ewo-

lucvjnej do badari etycznych.

Wszystko, co jest, jest dzielem nieswiado-

mie dziaiajqcego mechanizmu rozwojowego. Nie-

istnienie Boga. duszy w ,,da\vnem 44 rozumieniu,
idei wrodzonych, wolnej woli i t. d. rozumie

sie samo przez^ sie. O takich elementarnych



26

prawdach wiedzy nowoczesnej nie mowi na-

wet wielki m^drzec Albionu.

I cztowiek jest tylko owocem tego procesu
mechanicznego z calym aparatem swych: czyn-

nosci, potrzeb, zachcianek i wierzen. Post^po-

wanie jego, bez wzgledu na jakosc, podlega

prawom tego procesu, i dlatego powinna takze

etyka oprzec si§ na ewolucyi, aby za jej po-

moc^ wyjasnic wszelkie zjawiska moraine. Jej
pomocnicami s^: fizyka, biologia, psvchologia

i socyologia, gdyz one to zamykaj^ w sobie za-
sadniczne wytyczne ewolucyi.

Fizyka, zastanawiaj^ca si§ nad kombinacy^

materyi i ruchu, twierdzi ostatecznie, ze niema

cztowieka moralnego bez wzgl^dnie doskonalej

t. zw. rownowagi ruchomej.

Wedlug biologii jest moralnym taki osobnik.

ktorego funkcye przystosowujq. si§ nalezycie do

warunkow istnienia.

Psychologia zas wyswietla powstawanie i sy-

stematyczny rozwoj t. zw. samodozoru i swia-

domosci obowi^zku.

Socyologia w koiicu wykazuje, w jaki spo-
sob wvtwarzaly si§ konieczne ograniczenia po-

stQpowania samolubnego na korzysc innych. Jest

ona rzecznikiem altruizmu praktycznego.

Coz jest, wedtug Spencera, dobrem, a co

zlem? Morainic dobrem nazywa si§ takie post$-

powanie, ktore pomnaza wszechstronnie zycie

jednostki i jej bliznich. Poniewaz zas popieranie

zycia rodzi wi^ksz^ sume przyjemnosci, przeto

dobrem wogole jest takie post^powanie, ktore

sprawia przyjemnosc.

A c6z pobudza czJowieka\do wszelkiej dzia-

talnosci? Oczywiscie, ze w pierwszym rzedzie
egoizm, ktoryby zupelnie wystarczyl, gdyby je-



27

dnostka nie potrzebowala liczyc sie z drugim.

trzecim. setnym. tysiacznym i t. d. osobnikiem.

W zyciu spoiecznem musi altruizm hamowac je-
dnostronne popedy samolubstwa. Jednak chwi-

lowe to tylko. przejsciowe sciesnienie praw ego-

izmu. wynikajace z niedostatecznego przystoso-

wywania sie cziowieka do jego otoczenia. Gdy

nieprawidlowosc ta minie. osfabnie takze tyrania

altruizmu. ktory zreszta mozna nagi^c do tego.

aby nie sprawial przykrosci.

Rozkosz bowiem. rozkosz byle najobfitsza.

oto gtowne. jedyne haslo moralnosci ..nieza-

wisJej*’.

Sam Spencer w^tpi. czy jego „etyka znaj-

dzie jakiekolwiek uznanie. gdyz nie zgadza sie

ona ani z uczuciami. ani z pojeciami pospolitemi”.

Chciafze inaczei. ifioglze spodziewac sie in-

nego przyjecia? Wymyslit moralnosc dla drapiez-

nych zwierz^t. zamknietych w klatce przez po-
gromce. ktoremu na imie: spoleczeristwo! mo-

ralnosc dla sybarytow. filistrow. episierow. mo-

ralnosc -industryjna'*. a pragn^fby powszechnego

jej zastosowania?

Dotychczasowi moralisci szukali prawidel

etycznych w duszy i sercu czlowieka. uwzgled-
niajac przedewszystkiem uczynki wolnej woli.

Wewnetrzna wartosc jednostki byla jej gtown^

miara. Mniemano. ze najwiecej uposledzona isto-

ta jest w krainie etyki rownouprawnion^ z naj-
silniejsza. ze niema nedzarza, ktoryby nie mogl

bye szlachetnym. podniostym... moralnym. choc-

bv jego ..faezne czynnosci zewnetrzne" byly jak

najwadliwsze. bo najlepsze postepowanie fizyo-

logiczne. ze sie tak wyrazimy. najpomyslniejsze

kombinacye organow czucia i mysli. nie wpty-

waja zupelnie na taki lub inny stan etyezny.



28

Ale Spencer orzekl: wszyscy poprzednicy moi

mylili si§ ! i wnet znalazla si§ gromada wielbi-

cieli, ktorzy zawtorowali, do bezmyslnego po-

dobni echa: tak jest, mylili sie ! Bo etyka a tro-

ska o pomnazanie zycia, to jedno i to samo.

Policzek to, wymierzony calej idealnej prze-

szlosci rodu ludzkiego, Zwierz^ciem jestes, mar-

ny smiertelniku, niczem, okrom zwierz^ciem, ze-

ruj^cem, plodz^cem i wychowujqcem potomstwo,

umierajqcem w koricu, a zachciewa si§ tobie ja-
kichs poslannictw, wyzszych celow, a meczvsz

si$ lub odurzasz jakiemis tesknotami. marzenia-

mi, pragnieniami, zamiast przemysliwac nad tern,

jakby dni doczesne jak najwi^cej przedluzyc

i najprzyjemniejszemi uczynic.

A na czemze opiera Herbert Spencer te
swojq. „fizyologicznq“ moralnosc! Jestze teorya

ewolucyjna podstawq. tak pewn^, niewzruszonq,

ze moze na niej spocz^c gmach tak pot^zny

i wazny jak etyka?

Wiadomo, ^e Spencer rozci^ga prawo roz-

woju na calq przyrod^, organiczn^ i nieorgani-

czn^, nie wyl^czaj^c z niej oczywiscie czlowie-

ka. Wszystkie zjawiska widzialne tylko wy-

padkowemi tego wielkiego procesu, ktory miesza

martwe atomy, niby aptekarz, posluguj^c si$ przy

tej operacyi silami chemicznemi i mechaniczne-

mi. Swiata nie stworzyl nikt. nie ma stalosci ro-

dzajow, ani niezmiennosci organow. Wszystko

doskonalsze rozwincjlo si§ z mniej doskonalego,

az wybujalo w czlowieka, ktory jest arcydzielem
natury. #

A dlaezego nie stworzyl nikt swiata lub po-
jedyriczych rodzajow? Bo, odpowiada Spencer

w swej „Biologii
v

\ stworzenie materyi jest ak-

tem niemozliwym do poj^cia — nikt nie widzia't



'v

29

nigdy stwarzania rodzaju — nikt nie zdolal ni-
gdy wynalezc posredniego dowodu na stworze-

nie jakiegos rodzaju itd.

Dziwne, ze ludzie ,.naukowi’
k

zadowalaja si§

tak blahymi ..dowodami**. A mozez umysl ludzki
pojac odwiecznosc materyi? Daleko chyba tru-

dniej wyobrazic sobie za pomoca srodkow zmv-

slowych taki „pewnik
u

,
niz powstanie materyi

za przyczyn^ Boga. A ktoz widzial kiedykolwiek
rozwijanie sie jednego rodzaju z drugiego. n. p.

zajqca z lisa, kto przytrzymal na gor^cym uczyn-

ku wyktuwanie sie czlowieka ze zwierzecia?

O udowodnienie ostatniego procesu starano

siq niedawno bardzo usilnie. Zwolennicy teoryi

rozwoju prawili o powolnem. nieprzerwanem sto-

pniowaniu. a oczywistosc wykazywala mimo ro-

znych zapewnieri przerazaj^ce przedzialy. Wido-

czna giownie przepasc oddzielala zawsze czlo-

wieka od najdoskonalszych okazow z krolestwa

zwierzecego.

Z nieslychanq. zapalczywosci^ szukano sla

dow tych form posrednich. Stukano do bram

paleontologii. historyi i etnografii, radowano sie

kazd^ odkrytcj gdzies czaszka. kopalnego typu. wy-

dobywano na wierzch obvczaje i zwvczaje naj-

dzikszych ludow. szukano owego „ogniwa przej-

sciowego“ w Ameryce, Australii i — Azyi. ale
wszystkie zabiegi spelzfy na niczem. ..Xie zna-

leziono nigdy i nigdzie. skarzy sie Virchow, ja-

kiejkolwiek kopalnej czaszki malpiej. albo mal-

poludzkiej. ktora mogtaby nalezcc do czlowieka.

Wszelki przyrost w tym kierunku oddalal nas
coraz wiecej od postronnego zagadnienia‘\ Xa

calej kuli ziemskiej nie ma ani jednego plemie- •

nia. ktorebv obywalo sie bez ognia i sztucznej



-30

broni, bez uczuc i wyobrazeri religijnych, choc-

by si§ one w najgrubszej przedstawialy postaci.
Nie zaprzeczy dzis juz nikt. ze ezlowiek

podlega tak samo, jak natura nieorganiczna, dzia-

laniu sit fizycznych i chemicznych, wplywowi

-ciqzenia, gorqca i zimna, ze odzvwia si§, wyra-

sta i rozmnaza, jak rosliny, a pozqda i poznaje

zmyslowo jak zwierzQ, lecz ponad calym tym je-

go aparatem meclianiczno-chemiczno-fizycznym

wznosi si§ dusza, ktorq tylko on posiada. Trze-

ba bye bardzo „wierzqcym
w

pozytywistq, aby

chciec wytlomaczyc mysl lub akt woli zapomocq

mieszania siq i grupowania atomow.

Systematyczny post^p, ciqgle rozwijanie si§

czynnosci wyzszvch z nizszyeh jest giownq za-

sadq teoryi ewolucyjnej. Szczegolna jednak rzecz,

ie doskonali sie wlasciwie tylko ezlowiek i to

duchowo, gdyz pod wzgl^dem fizyeznym zostaje

i on niezmiennym. Prawidlem swiata zwierz^ee-

go jest wieezna jednostajnosc. Chocbysmy siq-

gn^li jak najdalej do historyi, nie dowiemy sie,

ze: bocian, lis, wrona, kruk itd. wyglqdali ina-

czej, jak ieh dzisiejsze potomstwo. Mi^dzy zwie-

rzQtami nie ma widoeznego rozwoju w granicach
tego samego gatunku; jedyny ezlowiek ksztatci

siQ, post^puje.

Jezeli ezlowiek ma bye koronq stworze-

nia w rozumieniu pozytywistow, jezeli jest istotq
„najwyzej rozwiniQta“, to powinien w mysl lo-
giki spencerowskiej posiadac od urodzenia, na

mocy praw o dziedzicznosci, najlepsze srodki do

przystosowania sie do warunkow zyeia, do jego

utrzymania i pomnozenia. Tymczasem przyeho-

dzi wlasnie on na swiat bezbronny, nagi, slaby

. i niedolQzny. Jakze pogodzie ten niezbity pewnik

z teoryq stopniowego przystosowywama si<j?



31

Rozwoj ma na celu pomnozenie zvcia, twier—
dzi Spencer. Wynika st^d. ze najobfitsza pelnia

zvcia powinien cieszvc si$ cziowiek, gdyz stoi

na najwyzszym szczeblu drabiny jestestw orga-

nicznych. Ale niektore zwierz^ta jak slonie. kar-

pie i t. d. zyj^ znacznie dluzej od nas, a jeszcze

dluzej mnostwo roslin, jak: cedry, deby i t. d.

Co wi^cej, wiadomem jest, ze wlasnie w tych
epokach narodow, w ktorych ludzie wcielaja za-
sady moralnosci „niezawislej“, zmniejsza sie ogol-

na suma zvcia. Czasy przemyslowe, ktore

idealem Spencera, wydajg. n^dzarzy fizycznych

i umyslowych, strawionych ,,przyjemnosciami“ v
a zohydzone przez pozytvwizm chwile wojenne

wytwarzajq m^zow, dzielnych cialem i dusza.

Kazda rzecz ma dwie stronv. I teorya roz-

woju nie wytrzymuje scislej krytyki. Xie ulega

watpliwosci, ze nalezy ona do bardzo cennych

wynalazkow, tak samo jak hipoteza o powsta-

waniu gatunkow, ze mozna za jej pomoca wy-

tlumaczyc mnostwo nieznanych dotqd szczego-

low. ze jest poprostu dobrq pomocniczkq. nauki,

lecz zeby miala bvc nieomylnem. powszechnem

prawem dla calej przyrodv nieorganieznej. tego

dot^d nie udowodniono. Wadliwosc jej przejawia

sie glownie we wszvstkich umiejetnosciach. od-

nosz^cvch sie wylqcznie do czlowieka. Duchowa

bowiem cz^sc nasza rozwija sie na innych wa-

runkach i do innego tez. jak reszta stworzenia.

dazymv celu. Spencer nie uznaje oczywiscie tej

prawdy, lecz dlatego wlasnie wymyslil miksture,

ktorej nie mozna przelknqc. Wielka to lekko-

myslnosc oprzec tak wazna. tak praktyeznie do-

nioslq. nauk<j, jak etyka, na teoryi. ktorej oezy-

wistosci nie wvkazano jeszcze z dokladnosci^

matematyezna. Przyrodnik, chemik. flzyolog mo-



gq bawic sie w rozne doswiadczenia, lecz mo-
ralista nie powinien zapominac, ze jego ekspe-

rymenty mogq zwichnqc miliony ludzi. Nowosc
bawi i olsniewa, a iluz przecietnych „pozytywis-

tow“ umie czytac krytycznie?

Niezmiernie szeroki zakres postepowania

ogarnia etyka Spencera, bo caly ogol „lqcznvch

czynnosci zewn§trznych“ ! Dawniejsi, „zacofani“

moralisci zastanawiali siq nad wewnetrznymi,

duchowymi procesami. kladqc gtowny przyeisk

na objawv woli, lecz wlasnie te czesc, ktora sta-

nowi rzeczywisty przedmiot nauki moralnosci,

pomija filozof angielski z pogardq czlowieka,

wierzqcego tylko w fizyologie.
Trojakie rozrozniano dotqd dobro

:

(bonum

utile), sprawiajq.ee przyjemnosc (delectabile) i mo-

raine (honestum), ktore samo przez siq odpo-

wiada naturze czlowieka. jako istotv rozumnej ;

dla vSpencera istniejq jedynie dwa pienvsze do-

bra. Nie rozumie on, raezej nie chce uznac, ze

nie prOvSta uzvtecznosc robi post^pek moralnym

w znacze.niu etyki, lecz odpowiedniosc jego, za-
stosowana do przeznaczenia czlowieka na ziemi.

Wyrzuca on z etyki „zwietrzale“ dobro moraine,

bo wytyka dla ludzkosci nowy pozorniecel. Zyje-

my na to*, twierdzi, aby sprowadzic jak najwiek-

szq pelniQ zycia dla siebie, dla potomstwa, dla

bliznich w koricu i aby siq wyksztalcic na ar-
tystow przyjemnosci. Moralnym przeto jest kaz-

dy, kto umie siQ tak urzqdzic, ze zaspokaja swoje

potrzebv i zachcianki, a nie naraza siq innym.

Wynika z tego, ze idealami moralnosci byliby

wszyscy ludzie zrqczni
,
przebiegli, sprytni, wszv-

scy mistrzowie w sztuce lawirowania i uzywania,
a niemoralnemi naturv proste, szlachetne, za-

palne i bohaterskie. Wojownik, m^czennik, ofiar-



33 -

nik. cztowiek. umierajqcy przed czasem dla ja-

kiejs szerszej sprawy, nie zasfugujq wediug Spen-

cera na tytul moralnych, gdyz nie pamietaja

0 utrzymaniu i pomnazaniu wtasnego zycia. Sza-

lericy to, ludzie zwaryowani. nie maj^cy wyobra—

zenia o zasadach etyki „niezawislej“.

Do tak filisterskiego okreslenia dobra mu-

vSiat dojsc mysliciel, ktorv zepchn^i czlowieka

ze stanowiska, zajmowanego przez niego od po-

czqtku cywilizacyi. W nance . ktora nazywa
jedynem zadaniem ludzkosci meehaniczne przy-

stosowvwanie sie, dokonvwaj^ce sie samo przez

sie. nie moze bye oczvwiscie mowv o wyzszych
celach i o szlachetnem pojmowaniu obowiazku.

Wszelkie porywy niesamolubne, wszelkie zach-

wyty, zapatv, ofiary i poswi^cenia musz^ sie wy-

dac zwolennikowi spencerowskiej teoryi rozwoju

prostemi zboczeniami umyslu, a niezewnetrzne

1 niel^czne ezynnosci dzietami niemadrego.

Chwieje sie tez Spencer i slania. ilekroc

przekracza miedze fizyologii, a wchodzi do pod-

ziemi wewn^trznvch pobudek postepkow etvcz-

nvch. Obowiqzek np.. ktorv nazywa ,,samodozo-

rem’
;

,
,.powag^ nakazujqc^*', ,,pierwiastkiem przy-

musu" itd. tlumaczv w sposob nastepuj^cy: Duch
i wola czlowieka powstaly z prostvch pobudek

i poruszen droga skladania i kombinacyi. Poz-

niej rozwini^te formv tego procesu (uczucia wyz-

sze) s^ oczvwiscie wi^cej zlozone, ogolniejsze

i posiadajq. wyzszq powagQ, jako przewodniki.

odczuc nizszych i wczesniej powstalych. Juz niz-

sze jestestestwa rzqdz^ si^ w ten sposob #alym
,,splotem uczuc“. ktore tej sq natury, ze ogolna

pomvslnosc zalezy od pewnego poddania niz-

szych uczuc wyzszym. Do tego zas podporz^d-

kowywania czyli .panowania nad soba dochodz%

3



34

one przez wiasne lub odziedziczone doswiadcze-

nie. Tak samo dzieje siq i z ludzmi, w ktorych
wyrabia siq z czasem tyle siiy umystowej, ile

potrzeba na wyprowadzenie wniosku z tych do-

swiadczeh, a potem na skupienie wnioskow je-

dnostkowych w zasady powszechne i tradycyjne,
ktoremi przejmuje sie kazde wzrastajqce poko-

lenie. Z s^dow tych, zaczerpni^tych z doswiad-

czenia o pozytecznosci poddawania jednych uczuc

drugim, wykwitta w dalszym ci^gu swiadomosc
obowi^zku i przymusu przez... pewien rodzaj nie-

doktadnego kojarzenia poj^c.

Trudnoby uwierzyc, ze pozytywista, ktory

powinien przedewszystkiem jasno dowodzic i ope-

rowac samymi ,,dokumentami“ umie siq tak...

fantastycznie wyrazac, gdyby siq nie miato ksi^z-

ki przed oczami. Wiqc obowi^zek powstat przez..

pewien rodzaj niedokladnego kojarzenia poj^c?

-Szczegolnvch argumentow uzywa „wielki Spen-

cer
a

,
gdy mu wszechm^dra fizyologia odmawia

postuszeristwa. Ma siq rozumiec, ze taki „me-

chaniczny“ obowiqzek musi utracic swg. moc,

gdy przestanie bye potrzebnym. Spencer twier-

dzi tez rzeczywiscie, ze uczucie obowi^zku jest

przechodniem i zmniejsza siq w stosunku do
umoralnienia, czyli. co wedtug etyki „niezawis-

tej
u

na jedno wychodzi, w miar§ rozwijaj^cego
sie procesu przystosowywania. Przyjdzie nawet

kiedys czas, mniema areykaptan pozytywizmu,

w ktorym obowiqzek przestanie bye regulatorem
czynnosci ludzkich, w ktorym smiertelnicy b^d^
uzywali bez pracy i bez starari wymarzonej

„przyjemnosci“, gdyz stan^ siq tak doskonale

nastawionymi maszynkami, ze, chocby chcieli,

nie potrafic! zrobic nic takiego, coby szkodzito



35

utrzymaniu i pomnazaniu zycia. A bedzie to epo-
ka industry!, przemysiu.

Aby nadszedt przepowiadany przez Spencera
stan. powinniby sie wszyscy ludzie: rodzic, wy-
chowvwac, ksztaicic, rozwijac i umierac w tvch
samych warunkach. Xie powinno bye silnveh
i sfabowitych. zdrowych i chorych. madrych
i gtupich. przecietnych i utalentowanvch. boga-
tveh i ubogich. nie powinno bye zadnveh roznic.
odmian i przewrotow. Straszliwa, bezbarwna je-
dnostajnosc musi zapanowac w rodzie ludzkim.
abv sie spetniio proroctwo mysliciela angiel*
skiego. Wszelkie szlachetne porywy, goretsze
uezueia. dalekie cele, sfowem. wszystko, co od-
dziela czfowieka od zwierzecia, musi znikn^c,
zgasnqc. ulotnic sie. Epoka ..industryjna" zalu-
dni ki>le ziemsk^ tilistrami. ktorzy bedq tuczvli
siebie. dzieci swe i Scjsiadow, aby bvli dla nieh
..pomocniczem uchem i okiem” i abv im spra-
wiali swym dobrym wvgladem przvjemnosc. Bo
nie za darmo. wota Speneer. Pragn$ szczeseia
blizniego. lecz tylko dlatego. ze mi ono potrze-
bne do moich celow. Pozartbym ci$, aby pom-
nozyc moje i ,moich dzieci zycie, gdvbvm wie-
dziak ze mi sie za to nie nie stanie, poniewaz
jednak mogtbym za cudza krzywde sam ober-
wac', przeto wol§ bye twoim przyjacielem i urz^-
dzac sie tak. aby z przyjemnosci jednostku o kto-

muszQ si^ oeierac. i dla mnie cos kapneto.
Jakie to... rozumne ! Gdyby zwierz^ta umialy

czytac, postawityby Spencerowi niezawodnie po-
mnik. Ale ludzie maja prawo zapytac: jakiem
prawem sci^gasz nas z wyzyn. na ktore wspie-
hsmy siq po tylu wiekowych wysifkach tytani-
eznych za pomoe^ przyrodzonych, wszczepio-
nych w nas zdolnosci? Dok<jd dosztobv spote-



36

czeristwo, ktoreby przej<jio siq na prawdQ zasa-

dami etyki „niezawisiej“ ? Cata cywilizacya pra-

cowaia nad ustaleniem poczucia: obowi^zku,

uczciwosci, sprawiedliwosci, honoru w koiicu,
a wszystko to ma znikn^c dlatego, ze siq Spen-
cerowi zachciaio traktowac moralnosc, jak nauki

przyrodnicze i uznactylko sity mechaniczne i che-

miczne.

„Dane Etyki“ Spencera mozna nazwac. pro-

bq zastosowania doktryny rozwoju do moralno-

sci. W swej cz^sci praktycznej one pokjcze-
niem utylitaryzmu z epikureizmem.

Pomijaj^c brutaln^ niemoralnosc i nieszla-

chetnosc tej moralnosci, grzeszy ona jako dzieto

uczonego wogole vozwleklosciq i sztucznem na-

ciaiganiem argumentow do celu z gory wytknie-

tego. .,Zasady Etyki“ robi^ wsrod czytani^ wra-

zenie, jak gdybv Spencer sam siebie przekony-

wat gdyz nawet jemu wydaje siq jego moral-

nose sztuczna. Dowodzi on jak sofista, ktoremu

postawiono jakies zadanie, a nie b^dac pewnym

siebie. wraca po kilka razy do tego samego

przedmiotu, gromadz^c olbrzvmi zapas faktow.

Eksperyment Spencera podjal caiy szereg

niezawislych uezonveh moralistow, ktorzy nawa-

rzyli takiego piwa. ze go w koricu nikt przei-
knac nie mogi.

Wszyscy moralisci pozytywni, oparli sie na

egoizmie, ale niniej skrajni starali sie pogodzic

„przes^dy
iC

zgasiych pokolen z „niezawistosci^“

podezas kiedy smielsi odrzucili bez ogrodki ma-

skq sztucznego altruizmu.

Po czyjej stronie racya?

Darwin mniemat, ze teorya ewolucyi nie wy-

klucza Boga; Renan majaezyl o jakims Panu



37

wszechswiata . bujaj^cym \v nieskonczonosci

:

Comte Littre i in. milczeli znacz^co. gdv zblizali
sie do tajemnicy tajemnic: Spencer b\kal nie-

wyraznie o ..niepoznawalnej“, Klaudyusz Bernard

gniewal sie na nieprzyjemne ,.le pourquoi des

choses
11

; materyalisci niemieccy przecza wprost.

Ktoryz z tych medrcow powiedzial prawde?
Dodawszy do pozytywistow i ewolucvoni-

stow jeszcze spirytualistow francuskich (Ravais-
son. Franck. Janet, Caro. Jules Simon i in.) i pe-
symistow niemieckich (Schopenhauer. Hartmann ),
posiadamy obecnie dwadziescia kilka roznvch

moralnosci.

Kogoz nalezy stuchac. aby bye — wyrazajac
sie po staroswiecku — czlowiekiem dobrym i uez-
ciwym. albo, posluguj^c si^ modnym zargonem —

dostosowac sie do potrzeb rozwoju?

Zamiast jednego kodeksu moralnego. wyrv-
tego w sercu czlowieka od pieTO'szej chwili je-
go istnienia. a rozwinietego przez wysilki i te-
sknoty calej ludzkosci cywilizowanej. obmyslili

uezeni niezawisli az dwadziescia kilka etyk. z kto-

rych zadna nie przekonywa.

Ernest Renan, zongler tilozoficzny XIX stu-
lecia. zawolal w chwili zapomnienia. w mowie.
wygtoszonej w Akademii francuskiej dnia 4-gor
sierpnia 1881 roku :

— Mowicie o zrodle cnoty? Alez panowie.
nikt z nas o niem nic nie wie. albo raezej wie-
my wszyscy tylko to. ze~ kazdy z nas odnajduje
we wlasnem sercu. Pomi^dzy dwudziestoma
teoryami o obowi^zku. nie wytrzymuje ani jedna

krytyki. Istota cnoty polega na tern, ze czlowiek

cnotliwy nie zdaje sobie sprawy, dlaczego do-

brze postepuje. Bohater. zastanowiwszy sie po



38

dokonanym czynie, przyszedlby bezw^tpienia do

przekonania, ze dziatat jak nierozwazny giupiec.

A wtasnie dlatego, ze w danej chwili nie me-
dytowat, jest bohaterem. U 1 e

g

l wy.zszemu
rozkazowi, nieomylnej wyroczni, si o-
wem, giosowi, ktory nakazuje, nie tiu-
maczqc si§ przed nikim z tego, co po-
stanawia.

Stary cynik, za^omniawszy na chwil§, ze

jest „niezaleznym medrcem“, wskazai wiasciwe

zrodio etyki.

;









TOWARZYSTWO ini. PIOTRA SKARGI

|M», ill TeiMa 1. 3)

wydafo nast^pujqce prace:

1. Piotr Skarga.

2. „Czerwone Prawdy“.

3. Grunwald.

4. Czestochowa.

5. Zarys najnowszej literatury pol. (Cz. I. R. I.).

6. MoralnoSc naukowa.

7. Najwi^kszy wrdg ludzko^ci.

8. Z gdrnych dni.

Pod prases

9. Zarys najnowszej liter, pol. (Cz. I. R. II. III.).

10. Mtoda Polska.

11. Zgnila literatura.

12. Krolowa opinia.

13. Naczelnik w sukmanie.

14. O pracy spolecznej na wsi.

15. Dlaczego Chrystus ma wrogow.

16. Miliony z dymem.

17. Do jakich Towarzystw mamy nalezec.

Z drukarni Jozefa Ch^ciriskiego we Lwowie, ul. Leona Sapiehy 1. 77.