key: cord-0056420-1twq2cf2 authors: van Dartel, Hans; Spekkink, Ankana title: Verpleegkundige verantwoordelijkheid in een virocratie date: 2021-02-23 journal: TVZ verpleegkd prakt wet DOI: 10.1007/s41184-021-0910-2 sha: bec6c0451852ed8d136d37b5d615da9098c05409 doc_id: 56420 cord_uid: 1twq2cf2 nan H OEWEL VERPLEEGKUNDIGEN tijdens de 'eerste golf ' van de corona-epidemie in de publieke opinie tot helden werden verklaard, stond dat beeld vaak in scherp contrast met de ervaringen van verpleegkundigen zelf: zij konden amper tegemoetkomen aan klassieke opvattingen over goede verpleegkundige zorg. Zorg leek te zijn teruggebracht tot de uitvoering van een veiligheidsprogramma dat politiek vooral werd gelegitimeerd door kwantitatieve gegevens, maar allerlei professionele waarden in de schaduw stelde. Idealen als gezamenlijke besluitvorming, familieparticipatie, advanced care planning: ze verdwenen bijna vanzelf naar de achtergrond. Wat gebeurde er met die waarden en met de professionele ruimte van verpleegkundigen om er invulling aan te (blijven) geven? Hoeveel ruimte hadden en namen verpleegkundigen om hun zorgverantwoordelijkheid in te vullen? En wat betekent persoonlijke verantwoordelijkheid voor hen ten tijde van een pandemie? Om zicht te krijgen op de effecten van de crisis en de hierboven gestelde vragen te beantwoorden, helpt het om te luisteren naar concrete verhalen. Een verpleegkundige in de ouderenzorg kijkt terug op de crisis. 1 Andere filosofen verwijzen naar het gemak waarmee burgers op grond van een zekere onnadenkendheid het ene waardensysteem inruilen voor het andere zonder zich daarbij al te druk maken over de effecten voor anderen of de betekenis voor de samenleving in brede zin. 7 Als verpleegkundigen hun waarden inruilen voor andere, handelen ze volgens die redenering zoals de meesten van ons: zo gedragen we ons nu eenmaal in een door en door op consumeren gerichte samenleving waarin velen het zouden hebben opgegeven om zelf na te denken. 8 Dit type redeneringen vinden we te grof. In plaats daarvan kijken we liever naar de zorgpraktijk zelf. Volgens diverse auteurs gelden in moderne zorgpraktijken verschillende logica's. 9 Naast een zorglogica, waarin de waarden van de zorgrelatie worden hooggehouden, zoals persoonlijke aandacht, onderscheiden zij een doelgerichte, economische logica, waarin wordt gekeken naar de productiviteit van de zorg, en een juridische logica die goede zorg gelijkstelt aan het handelen conform gestelde regels. Los van de omstandigheden waarin soms de ene en dan de andere logica de boventoon voert, valt volgens deze auteurs op dat de zorglogica op (politieke) beleidsniveaus steevast het onderspit delft. We zouden er in tijden van crisis dus niet vreemd van hoeven opkijken dat de doelgerichte, economische logica de zorglogica overschaduwt. We denken dat die doelgerichte logica ten tijde van de coronacrisis een bijzondere invulling heeft gekregen. Hoogleraar Zorgethiek Carlo Leget beschouwt de zorgpraktijk als een relationeel, dialogisch proces dat wordt gekenmerkt door persoonlijke verplichtingen jegens een concrete ander en tegelijkertijd bestaat uit een verzameling doelgerichte, technische systeemarrangementen. 10 Onder druk van de coronacrisis heeft de zorg de vorm van een kant-en-klaar product dat conform van bovenaf opgelegde regels dient te worden afgeleverd. De zorgpraktijk die verpleegkundigen in de zorgrelatie ervaren verliest daarmee zijn persoonlijke dimensie. 13 Zorgen wordt minder 'zorgen voor' , want dat vraagt om permanente gevoeligheid voor de vragen en de noden van de zorgvrager, om voortdurende afstemming van het handelen op die vragen en zorgen. 14 Juist die dimensie verdwijnt. Dat doet fundamenteel afbreuk aan zorgen als intermenselijk proces. 7 'Zorgen voor' verruilen voor 'zorgen dat' veroorzaakt een morele pijn, die de vraag oproept of je, als 'zorgen voor iemand' je primaire opdracht is, die opdracht wel mag inruilen voor een praktijk die een beperkte invulling van zorgen vooropstelt. De vraag is of verpleegkundigen in een periode van crisis niet juist zouden moeten vasthouden aan de waarden die zij in de zorg voor hun zorgvragers het belangrijkst vinden. Waarom zouden zij moeten instemmen met de doelrationele logica van coronamaatregelen die de staat en zorgorganisaties hun opleggen? vraagt lef. Tegelijk mag de verpleegkundige erop vertrouwen dat zijn of haar oordeel er werkelijk toe doet, dat het verzet ook maatschappelijke betekenis heeft, ook als het wordt ingegeven door intuïtie of gevoel. Er is niets mis mee om daar in nieuwe situaties een professioneel oordeel op te baseren. Dergelijke gevoelens op een professionele manier wegen, mede op basis van voorafgaande ervaringen, om zo in nieuwe situaties samen met anderen tot goede normstellingen te komen, past bij verantwoordelijke zorgverlening waarvan de maatschappelijke betekenis wordt erkend. Daarbij is het goed om eigen grenzen aan te geven. Het gaat in dat geval niet alleen om dilemma's die verpleegkundigen ervaren in de zorg voor kwetsbare zorgvragers. Ook wanneer een verpleegkundige bang is om zelf besmet te raken of naasten te besmetten, moet de verpleegkundige zich bij zulke dilemma's niet te afhankelijk opstellen, maar ze duidelijk voor het voetlicht brengen, al was het maar om te voorkomen dat ze negatief doorwerken in de zorgpraktijk. 28 De erkenning dat het bij persoonlijke dilemma's gaat om vragen die niet alleen de beroepsrol van de verpleegkundige betreffen, maar ook andere (zorg)verantwoordelijkheden, zou in de context van de zorgpraktijk meer waardering en ruimte mogen krijgen, ook in institutionele en politieke zin. Nu is die ruimte beperkt, alsof je als verpleegkundige alleen hebt te voldoen aan functionele regels en eisen. Willen verpleegkundigen hun verantwoordelijkheid ook in meer politieke zin kunnen waarmaken en duidelijkheid kunnen geven over schadelijke en maatschappelijk ongewenste effecten die beleidsregels in zorgpraktijken kunnen Professional Loving Care and the Bearable Heaviness of Being Zorg als professie. De relatie centraal Veiligheidsprogramma's in de zorg: een gemankeerde benadering van professionele zorg? Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek Verpleegkundige is ook een morele professional Een filosofische analyse Kwaliteit als ervaring. 's-Hertogenbosch: Gompel&Svacina Ethische vragen, moreel beraad en normatieve professionalisering in de zorg en het sociaal werk Handleiding moreel beraad. Praktische gids voor zorgprofessionals. Assen: Van Gorcum (red). In gesprek over goede zorg. Overlegmethoden voor ethiek in de praktijk Dilemma's van verpleegkundigen en verzorgenden. Den Haag: Centrum voor Ethiek en Gezondheid goede handen. Verpleegkundige beroepsuitoefening in moreel perspectief. Academisch proefschrift Eichmann in Jeruzalem. De banaliteit van het kwaad Auf der Suche nach den Grundlagen für eine neue politischen Moral Arendt H. Das Urteilen Love's Labor. Essays on Women, Equality, and dependency Handreiking voor verpleegkundigen, verzorgenden en verpleegkundig specialisten op het moment dat zij besmettingsrisico ervaren door het Coronavirus (COVID-19) Hoe gaat het nu in de verpleeghuizen? Voortaan willen we echt meepraten. VenVN Magazine Ankana blogt: Morele pijn. Utrecht: VenVN, 2020 Zo vertellen zorgverleners in diverse getuigenissen. Zie bijvoorbeeld het verhaal van verpleegkundige Van je familie moet je het maar hebben. Een zorgethische bespiegeling Leerboek ethiek voor verpleegkundigen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum Homo sacer. De soevereine macht en het naakte leven Over de noodzaak van aristocratische politiek Politiek denker Over slaapwandelaars, banaliteit en onsterfelijkheid. Hannah Arendt en de politiek. Krisis Actieve patiënten en de grenzen van het kiezen 'Moet ik dit wel willen doen, past dit bij wie ik wil zijn?'